Perandoria Latine dhe rimëkëmbja e Perandorisë Bizantine 1204 - 1282

Formimi i sistemit të ri shtetëror

Rrallë herë në histori është ecur në mënyrë aq të planifikuar sa në rastin e ndarjes së Perandorisë Bizantine. Duhej ndërtuar një sistem i ri shtetëror në Lindjen bizantine sipas traktatit të nënshkruar nga kryqtarët dhe venedikasit në mars 1204 nën muret e Kostandinopojës. Dogji i madh, Henrik Dandali, i cili kishte luajtur rol vendimtar në ngjarjet e viteve të fundit që kishte qenë edhe frymëzues i traktatit të ndarjes, u bë gjithashtu protagonist i zbatimit të marrëveshjes. Pikësëpari duhej zgjedhur një perandor dhe për këtë qëllim u mblodh një komision i përbërë nga gjashtë frëngj dhe gjashtë venedikas. Të gjitha shenjat flasin në favor të zgjedhjes së markezit Bonifac i Monferratos, pasi ishte kryekomandant i ushtrisë kryqtare, kishte interesa të veçanta në Bizant dhe zotëronte aftësi të mira politike. Por dogji parapëlqeu një figurë më pak të shquar, dhe meqenëse frëngjtë ishin të përçarë kurse delegacioni venedikas ishte kompakt, arriti të imponojë zgjedhjen e kontit Balduin të Flandrës, i cili më 16 maj u kurorëzua në Shën Sofier perandor i perandorisë latine të Kostandinopojës. Si patrik i parë latin i Kostandinopojës u emërua venedikasi Tomazo Morozini meqenëse traktati i marsit përcaktonte që nëse perandori do të zgjidhej nga radhët e kalorësisë, patriku i ri i Kostandinopojës duhej të ishte venedikas.

Si perandor i perandorisë latine, Balduini mori një të katërtën e gjithë territorit të perandorisë; nga tre të katërtat që mbeteshin, gjysma i takonte venedikasve kurse pjesa tjetër do të ndahej në feude perandorake që do t'i shpërndaheshin kalorësve. Balduinit i takoi Traka dhe pjesa tjetër veriperëndimore e Azisë së Vogël: në këtë mënyrë tokat e tij përfshiheshin në dy brigjet e Bosforit dhe të Helesponit. Ishujt e ndryshëm të Mesdheut si Lesbo, Kio e Samo iu dhanë perandorit. Bonifaci i Monferratos duhej të kompensohej me një krahinë në Azinë e Vogël, por ai parapëlqeu t'i kishte zotërimet e veta në pjesën europiane të perandorisë. Pas luftërash të ashpra ai shtiu në dorë Selanikun, ku themeloi një mbretëri të përmblidhte edhe viset kufitare të Maqedonisë eThesalisë.

Por ata që nxorën fitime të mëdha nga kjo ndërmarrje qenë pikërisht venedikasit dhe duke filluar nga kjo kohë fuqia në rritje e Venedikut do të mbështetej në zotërimin e porteve dhe të ishujve më të rëndësishëm. Republika detare hoqi dorë nga territoret e Epirit, Akarnanisë, Etolisë e Peloponezit, të cilat kishin blatuar, dhe u mjaftua të marrë portet e Koronës e të Modonit në Peloponëz, dhe pak më vonë edhe ato të Durrësit e të Raguzës në Adria- tik. Venediku mori gjithashtu ishujt e Jonit, Kretën, që fillimisht i ishte dhënë Bonifacit të Monferratos, pjesën më të madhe të ishujve të arkipelagut, ndër të tjera Eubenë, Andron e Nakson, portet më të rëndësishëm të Helespontit dhe të Detit Marmara: Galipolin, Rodostin dhe Heraklën si dhe Adrianopojën në brendësi të tokës së perandorit. Bashkë me territorin e perandorisë u nda edhe vetë Kostandinopoja: edhe aty Venediku mori tre të tetat e qytetit, ndër- sa pesë të tetat i mbetën perandorit. Me të drejtë dogji u quajt atëherë "zot i një çereku e gjysmë të Perandorisë Bizantine", dhe ndërsa princat frëng detyroheshin t'i bënin betimin e vasalit perandorit të Kostandinopojës, Dandali, siç e përcaktonte shprehimisht traktati, përjashtohej nga një obligim i tillë. Venedikasit krijuan në këtë mënyrë një perandori koloniale në Lindje, vunë në kontroll të gjithë rrugën detare që çonte nga Venediku në Kostandinopojë dhe bashkë me të edhe ngushticat dhe hyrjen në Kostandinopojë, dhe në vetë Kostandinopojë u bënë zotër të tre të tetave të qytetit, përfshirë Shën Sofinë.

Në krahasim me fuqinë e Venedikut, sundimi frëng dukej i dobët dhe i përçarë. Si një strukturë tipike feudale, Perandoria Bizantin u copëzua në një miriadë principatash të mëdha e të vogla. Mbi gërmadhat e shtetit bizantin u ngrit një sistem i ndërlikuar e i larmishëm feudesh.

Në Greqinë e mesme e të jugut u formuan principata të mëdha, lidhjet e të cilave me perandorinë e Balduinit ishin fare të brishta, meqenëse ato nuk qenë vasale të drejtpërdrejta të perandorit, por të mbretit të Selanikut. Në fakt Bonifaci marshoi nga Selaniku drejt Athinës dhe ia kaloi të drejtat sovrane mbi atikën e beotinë burgundasit Oton de la Rosh. Po ashtu, me mbështetjen e mbretit Bonifac, Peloponezi u pushtua nga Vilheml Shampliti dhe Zhofrë Vilëhardueni, nip i historianit të njohur të kryqëzatave, dhe kështu u krijua aty principata franceze e Akesë dhe e Moresë, më karakteristikja e të gjitha principatave që u formuan mbi gërmadhat e Perandorisë Bizantine, ku u zbatua një stil jetese krejtësisht perëndimor dhe ku më se kudo gjetkë ishin të dukshme diferencat shoqërore tipike të feudalizmit. Ajo ishte një copëz e Francës e transportuar në tokën greke, që ndoqi një zhvillim të pavarur nën sundimin e Vilhelm Shamplitit e më vonë të dinastisë Vilëharduen.

Gjithsesi, edhe pse sistemi shtetëror feudal në kuptimin perëndimor, me marrëdhëniet e veta komplekse e shumëformëshe të vasalitetit, ishte i huaj për botën bizantine, prapëseprapë Bizanti kishte hequr dorë prej kohësh nga një pjesë e mirë e centralizimit të tij të dikurshëm. Në mënyrë të veçantë, sistemi ekonomike ushtarak i Perandorisë Bizantinekishtepësuar prej kohësh një ristrukturim në kuptimin feudal. Prej shekujsh vazhdonte në Bizant një proces feudalizimi. Struktura ekonomike dhe marrëdhëniet shoqërore të Perandorisë Bizantine nuk ndryshonin shumë nga ato të perëndimit, dhe një gjë e tillë e lehtësoi së tepërmi vendosjen e pushtetit latin.

Mjaft gjëra mund të merreshin ashtu siç ishin, pa u bërë ndonjë ndryshim. Në fakt nuk ekzistonte asnjë dallim midis pronjës bizantine dhe feudit perëndimor. Por pronjarët ishin e vetmja klasë e rëndësishme e vendit dhe përfaqësonin në realitet forcën e vetme me të cilën pushtuesit duhej t'i bënin llogaritë mirë. Kështu në More, për të cilën jemi më shumë të informuar, push- timi ndeshi në një qëndresë që mbahej gjallë për sa kohë atë e ushqenin pron- jarët, të cilët pranonin të nënshtroheshin pa luftë në rast se u premtohej se do ta mbanin edhe paskëtaj pronjën e tyre. Me përmbushjen e këtij kushti, pjesa më e madhe e pronjarëve nënshtrohej vullnetarisht. Në fakt, këtu bëhej fjalë vetëm për një ndërrim të kryezotit feudal, edhe gjendja e masave popullore mbetej në thelb po ajo, qoftë nëse ia pagunin taksat feudalëve latinë e qoftë nëse ia pagunin ato pronjarëve grekë.

Megjithatë popullsia bizantine e përjetoi sundimin latin me një ndjenjë të theksuar pakënaqësie dhe kjo jo vetëm për shkak të prepotencës së pushtuesit, por edhe nga dallimet në fe që ndanin fituesit nga të mundurit. Formalisht vënia e kishës bizantine nën autoritetin e Romës u realizua ndonëse jo ashtu siç kishte dëshiruar papati, d.m.th. nëpërmjet bashkimit të kishave, por nëpërmjet dhunës e pushtimit. Por bashkimi i vërtetë u bë më i largët se kurrë ndonjëherë. Pushtimi i huaj e forcoi akoma më shumë bindjen mbi veçoritë kulturore dhe fetare të Bizantit. Shumë feudalë bizantinë u përfshinë në sistemin e qeverisjes së pushtuesve dhe masat popullore sado që ishin të keqdisponuara ndaj sundimit të huaj, qëndronin në atdheun e tyre të vjetër; megjithatë, një numër jo i vogël manjatësh bizantinë braktisi territoret e pushtuara nga latinët dhe u strehua në viset ende të lira. Me mbështetjen e popullsisë vendase këta emigrantë formuan një strukturë të re shtetërore, që e shpëtoi qytetërimin bizantin nga rënia. Në Azinë e Vogël, nën drejtimin e Teodor Laskarit, një dhëndër i Aleksit III Engjëll, u formua perandoria e Nikesë, kurse në Epir u vendos Mihal Engjëlli, një kushëri i perandorit Isak II dhe i Aleksit III.

Pak përpara në bregun juglindor të Detit të Zi ishte formuar perandoria e Trapezundit nga Aleks e David Komneni, nipër të Andronikut I. Pas rrëzimit të Andronikut I, Aleksi e Davidi ende foshnja u dërguan në oborrin e dinastisë gjeorgjiane që kishte me ta lidhje familjare. Në prill të vitit 1204, me mbështetjen e mbretëreshës së madhe Tamara (1184-1212), ata pushtuan Trapezundin. Prej aty, më i vogli i vëllezërve, trimi dhe luftaraku David, përparoi përgjatë bregut në drejtim të perëndimit, pushtoi Sinopen dhe inë tej Paflagoninë dhe Heraklinë e Pontit. Por marshimi i tij përtej këtij caku u pengua nga Teodor Laskari.

Nënvleftësimi i rëndësisë së Azisësë Vogël qe fatal për perandorinë latine. Meqenëse Bonifaci i Monferratos u vendos në Selanik, duke braktisur Azinë e Vogël, këtu u grumbulluan, rrotull Teodor Laskarit forcat besnike bizantine. Hapat e para qenë tmerrësisht të vështira. Struktura e vjetër shtetërore ishte shpërbërë dhe formimi i principatave të pavarura ishte në rendin e ditës. Te- odor Mankafa kishte themeluar një principatë të pavarur në Filadelfi, Manuel Maurozomeni në luginën e Meandrit dhe Sabba Asideni në Samsum pranë Miletit. Nga lindja zgjeroheshin gjatë bregut zotërimet e David Komnenit. Latinët u kujtuan të shtinë në dorë këto territore që i kishin lënë t'u iknin du- arsh. Henriku i Flandrës, vëlla i Balduinit dhe kalorësit vasalë të kontit Luigj Blua, të cilit në bazë të traktatit të ndarjes i takonte të merrte Nikenë, u nisën në fund të vitit 1204 për të pushtuar territorin e Azisë së Vogël. Akoma pa u stabilizuar mirë dhe pa u organizuar në pikëpamje shtetërore e ushtarake. Bizantinët qenë të shtrënguar të luftonin kundër forcave më të mëdha të latinëve. Teodor Laskari pësoi një disfatë në afërsi të Poimanenit dhe pjesa më e madhe e qyteteve të Bitinisë ra në duar të latinëve. U duk sikur kauza bizantine mori fund edhe në Azinë e Vogël. Por në këtë çast kritik bizantinët i shpëtoi papritur fatkeqësia që goditi perandorinë latine në Ballkan.

Aristokracia bizantine e Trakës fillimisht qe treguar e gatshme të pranon- te sovranitetin e latinëve dhe të hynte në shërbim të sunduesve të rinj, nëse do të lihej të ruante pronat dhe pronjat e veta. Por latinët, me një miopi të theksuar politike, i hodhën poshtë me përçmim kërkesat e manjatëve grekë, që ishin gati për të rënë në ujdi, ç'është më e keqja kujtuan se mund të silleshin me të njëjtën arrogancë edhe kundrejt carit të fuqishëm bullgar, që ishte gjithashtu gati për bisedime. Aristokracia greke e indinjuar ngriti krye kundër sundimit latin dhe ftoi carin Kalojan, duke i ofruar shërbimet e veta si dhe kurorën.30 Kryengritja u përhap sa hap e mbyll sytë. Në Didimotik, që ishte nën sundimin e perandorit, në Adrianopojë, që i përkiste venedikasve dhe në qytete të ndryshme trake garnizonet latine u masakruan ose u detyruan t'ia mbathnin. Kalojani u lëshua në Trakë dhe u ndesh me latinët pranë Adrianopojës. Këtu, më 14 prill, u zhvillua beteja e famshme në të cilën ushtria kryqtare latine u asgjësua nga trupat bullgaro-kumane. Vetë perandori Balduin u zu rob e nuk do të shihte më dritën e lirisë, shumë kalorës të shquar frëngj gjetën vdekjen, ndër ta edhe pretendenti i fronit të Nikesë, Luigj Blua. Kështu vetëm një vit pas pushtimit të Kostandinopojës, fuqia e latinëve pësonte një goditje vdekjeprurëse. Teodor Laskari mundi të merrte frymë lirisht. Latinët u tërhoqën nga Azia e Vogël dhe vetëm qyteti Pegai qëndroi akoma në zotërim të tyre.

Në luftë me fuqinë rivale të Komnenëve dhe me princat rivalë të Azisë së Vogël, Teodor Laskari arriti të krijojë mbi baza të qëndrueshme sundimin e vet në pjesën peiendimore të Azisë së Vogël dhe tani iu vu punës për të organizuar shtetin e ri bizantin që kishte për kryeqytet Nikenë. Parë nga jashtë ai iu përmbajt me besnikëri modelit të Bizantit të vjetër. Sistemi administrativ, aparati burokratik dhe oborri u ndërtuan sipas parimeve të vjetra bizantine. Traditat shtetërore dhe kishtare të Perandorisë Bizantine, që e gjenin shprehjen më të qartë në personin e perandorit dhe në atë të patrikut, u ringjallën në Nike. Në vend të titullit të despotit, që kishte mbajtur deri atëherë, Teodori mori atë të perandorit. Eruditi Mihal Autoreiani u emërua patrikdhe kurorëzoi Teodonn. Për shkak të rrethanave tepër të koklavitura, bisedimet paraprake kishin kërkuar shumë kohë dhe kështu zgjedhja e patrikut përfundoi në javën e tretë të kreshmës, kurse kurorëzimi i perandorit në javën e shenjtë të vitit 1208.33 Por Teodori e ndjente veten perandor qysh më parë dhe i tillë konsiderohej edhe nga njerëzit e tij, por kurorëzimi dhe bekimi nga ana e patrikut i dhanë detyrës së tij dinjitetin e plotë perandorak. Si basileus dhe autokrator i Romejve (bizantinëve) ai hyri në serinë e perandorëve bizantinë të Kostandinopojës. Ai konsiderohej si i vetmi perandor i ligjshëm i bizantinëve dhe po ashtu patriku i Nikesë, që mbante titullin e patrikut ekumenik të Kostandinopojës, konsiderohej si i vetmi kre i ligjshëm i kishës bizantine. Perandori latin dhe patriku latin i Kostandinopojës kishin tani përballë vetes një perandor bizantin dhe një patrik ortodoks me qëndrim në Nike. Nikea u bë kështu qendra politike dhe kishtare e perandorisë që ishte dëbuar nga Kostandinopoja.

Shkatërrimi i kësaj qendre bizantine, pasi që nuk kishte mundur ta ndalte krijimin e saj, ishte një çështje për jetë a vdekje për perandorinë latine. Ndërkohë Balduini ishte zëvendësuar nga vëllai i tij i aftë, Hennku. Filli- misht si regjent e pastaj si perandor (duke filluar nga 20 gushti 1206) Henriku qeverisi me maturi të madhe. Ai rivendosi në një shtrirje të madhe sundi- min latin në Trakë. Në fakt, bashkëpunimi bizantino-bullgar këtu nuk zgjati shumë dhe, ndryshe nga Balduini, Henriku mbajti një qëndrim pajtues ndaj bizantinëve dhe arriti të bëjë për vete një pjesë të fisnikërisë bizantine.

Aty nga fundi i vitit 1206 Henriku sulmoi Azinë e Vogël me një ushtri të madhe latine. Por inkursionet e reja të Kalojanit e detyruan të ndërpresë luftimet dhe në pranverë 1207 përfundoi me Teodor Laskarin një armëpushim me kohëzgjatje dy vjet. Sidoqoftë rreziku bullgar nuk do të kërcënonte edhe për shumë kohë perandorinë latine: në fakt në tetor 1207 Kalojani vdiq gjatë rrethimit të Selanikut. Popullsia bizantine e Trakës dhe e Maqedonisë kishte vuajtur nga inkursionet shkatërrimtare të bullgarëve jo më pak sesa ajo latine. Bizantinët ruajtën një kujtim të hidhur për "vrasësin e Romejve", siç kishte qejf të quhej Kalojani nën shembullin e "vrasësit të bullgarëve" Bazilit 11. Por nuk ka dyshim se ishte pikërisht ky Kalojan që e shpëtoi nga vdekja Perandorinë Bizantine që po hidhte shtat në Azinë e Vogël.

Përveçse kundër Kostandinopojës latine, perandoria e Nikesë duhej të luftonte ashpër edhe kundër sulltanatit të Ikonit. Shpërngulja e kryeqytetit bizantin në Azinë e Vogël e ndezi konfliktin e hershëm bizantino-selxhuk, pasi përbënte një pengesë serioze për shtrirjen e selxhukëve drejt bregut. Në vitin 1209, me ndërmjetësinë e Venedikut, sulltanati përfundoi një aleancë të fshehtë me perandorinë latine.36 Nga ana e tij Teodor Laskari u lidh me mbretin  të vëllait të tij në betejë kundër turqve. Burimet bizantine nuk japin njoftimc të tjera për Konstandinin, madjeedhe Villeardouin, i vetmi që e përmend rastësisht duke thënë se ishte arratisur në Azinë e Vogël, as që e konsideron perandor të bizantinëve dhe e konsideron më tepër si një përkrahës besnik të Theodorit dhe "një nga Grekët më të shquar nga Romani". Nga ana tjetër nga Akropoliti  seTheodor Laskaris deri në kurorëzimin e tij perandorak në vitin 1208 mbajti titullin e despotit, pra nuk u shpall perandor më 1205, sikurse Sinogovvitz përpiqet të nxjerrë nga një fjalim i Niketë Koniatit. Por natyrisht edhe përpara kurorëzimit ai ishte konsideruar sovran i vërtetë dhe për Akropolitin, është plotësisht e natyrshme të thotë se ai mbretëroi 18 vjet, duke caktuar si datë të fillimit të mbretërimit të tij vitin 1204.

Leon II të Armenisë së Vogël në Kiliki, i cili gjithashtu ndihej i kërcënuar nga sulltanati i Ikonit.Pretekstin për t'i shpallur luftë perandorisë së re bizantine ua dha selxhukëve ish-perandori Aleks III, i cili pas një qëndrimi të gjatë në viset europiane, shkoi në oborrin e sulltanit të Ikonit. Me këtë sulltani mundi t'i jepte një petk legjitimiteti planeve të tij pushtuese, duke kërkuar që Teodor Laskari t'i lëshonte fronin vjehrrit të tij. Betejat pranë Antiokesë buzë Meandrit ishin të tërbuara dhe forcat tepër të pakta të perandorit të Nikesë, bërthamën e të cilave e përbënte një repart i vogël prej 800 mercenarësh latinë, pësuan humbje të rënda. Pavarësisht nga kjo, në pranverë të vitit 1211 ai e fitoi luftën. Sulltani mbeti i vrarë në betejë, ish-perandori Aleks III u zu rob dhe i mbylli ditët në një manastir të Nikesë. Në dukje kjo fitore nuk i solli asnjë përfitim territorial perandorisë së Nikesë, por efekti psikologjik i saj qe i jashtëzakonshëm. Perandoria e re e kishte nisur përsëri lultën tradicionale të bizantinëve me të pafetë dhe e kaloi provën.

Paskëtaj rifilloi lufta me latinët Flitej se qysh atëherë Teodor Laskari po përgatitej të sulmonte Kostandinopojën. Tashmë ai kishte edhe një flotë të vetën. Por në të vërtetë pati vetëm disa luftime të parëndësishme në pjesën perëndimore të Azisë së Vogël, të cilat u fituan nga perandori latin. Henriku fitoi një betejë buzë Rindakut (15 tetor 1211) dhe përparoi den në Pergam e Ninfe.40 Gjithsesi kjo luftë e vogël, ku të dy palët angazhonin efektiva të vogla, nuk mund të çonte në një rezultat përfundimtar. Të dy palët ishin të rraskapitura dhe në këtë mënyrë, aty nga fundi i vitit 1214 u nënshkrua në Ninfe një traktat paqeje që përcaktoi kufijtë midis Perandorisë Bizantine dhe asaj latine: latinët mbanin pjesën veriperëndimore të Azisë së Vogël deri poshtë në Adrami, kurse pjesa tjetër e territorit deri në kufirin me selxhukët mbeti në zotërim të perandorisë së Nikesë.41 Në këtë mënyrë, të dyja perandoritë njihnin të drejtën për ekzistencë të njëra-tjetrës. Asnjëra nuk ishte aq e fortë sa të asgjësonte tjetren. U krijua një gjendje ekuilibri dhe njëfarë qëndrueshmërie në marrëdhëniet me njëra-tjetrën.

Por ndërsa për Perandorinë e Nikesë pas periudhës së stabilitetit filloi menjëherë në periudhë ngjitjeje, për Perandorinë latine të. Kostandinopojës filloi pas vdekjes së Henrikut (1216) një rënie e pandalshme. Megjithatë, midis latinëve dhe Nikesë vazhdoi të mbretërojë paqja. Teodori u martua për të tretën herë me Marien, vajzë e perandoreshës Jolanda dhe mbesë e dy perandorëve të parë latinë. Në gusht të vitit 1219 ai nënshkroi një traktat me guvernatorin venedikas të Kostandinopojës, i cili i siguronte venedikasve liri të plotë tregtare dhe përjashtim total nga taksat në perandorinë e Nikesë, siç kishte qenë më parë në Bizant. Ai nuk hezitoi ta quajë dogjin e Venedikut despot dhe dominator i një të katërtës së Perandorisë Bizantine dhe veten e vet e cilësoi në këtë dokument zyrtar: "Theodorus in Christo Deo fidelis Imperator et moderator Romeorum et semper augustus Comnanus Lascarus".

Për sllavët e jugut Perandoria e Nikesë ishte trashëgimtare e Bizantit të vjetër dhe qendër e ortodoksisë bizantine. Djali i Nemanjës, Sava, duke iu shmangur autoritetit të kryepeshkopit të Ohrit, prej të cilit ishte varur deri atëherë kisha serbe, shkoi në Nike dhe më 1219 u shugurua nga patriku i Nikesë si kryepeshkop autoqefal i Serbisë. Dy vjet më parë, vëllai i tij Stefani i Parë i Kurorëzuar ishte kurorëzuar mbret nga papa i Romës. Fitimi i pavarësisë kishtare ishte një sukses i madh për mbretërinë e re serbe, por ishte një sukses po aq i madh për perandorinë e Nikesë. Njohja e sovranitetit të patrikut të vet, prej të cilit u shugurua kryepeshkopi parë i serbëve si dhe fakti që emri i patrikut do të përmendej i pari në lutjet e kishës autoqefale serbe, ishte shenjë e rritjes së prestigjit të perandorisë së Nikesë.

Një pasojë e rëndësishme e marrëveshjes nikeano-latine ishte dobësimi i pushtetit të Komnenëve në Pont. David Komneni e bëri luftën kundër Teodor Laskarit me mbështetjen e latinëve dhe si vasal i perandorit të Kostandinopojës. Ai nuk ishte në gjendje t'i bënte ballë vetëm me forcat e veta sovranit të Nikesë. Më 1214 Teodor Laskari aneksoi të gjithë territoret e Davidit në perëndim të Sinopit me Heraklenë dhe Amastrën dhe siguroi në këtë mënyrë një pozitë të fuqishme në bregun jugor të Detit të Zi. Por në atë moment ia behën selxhukët, që pushtuan Sinopin dhe thyen perandorin Aleks Komnen, i cili u zu rob e mandej u rivendos në fronin e Trapezundit si vasal i sulltanit. Perandoria e Trapezundit firoi në një rrip të hollë toke dhe u nda nga pjesa perëndimore e Azisë së Vogël, nga sinopi, tashmë zotërim i selxhukëve. Zhvillimi qoftë politik qoftë ekonomiko-shoqëror i perandorisë të Trapezundit paraqet interes të madh historik. Por për sa i përket zhvillimit të përgjithshëm të Bizantit, kjo miniperandori e largët nuk ushtroi ndonjë ndikim real. Për rreth 250 vjet ajo mbijetoi e izoluar nga bota, pa u prekur as nga lufta për Kostandinopojën dhe as nga restaurimi i Perandorisë Bizantine, duke shtyrë shumë vjet akoma pas rënies së Bizantit.

Përkundrazi, ishte një shtet tjetër, ai i Epirit, që po fitonte rëndësi gjithnjë e më të madhe. Mihal Engjëlli, një fisnik trim e luftarak, kishte shtënë në dorë viset nga Durrësi deri në gjirin e Korintit dhe pasi caktoi qendrën në Artë, vendosi një regjim të rreptë ushtarak. Shteti epiriot iu kundërvu si një principatë bizantine e pavarur mbretërisë latine të Selanikut në Lindje, venedikasve në Adriatik, sllavëve në veri e verilindje dhe përfshinte Epirin, Akarmanininë dhe Etolinë. Njëlloj si Perandoria e Nikesë në Azinë e Vogël, despotati i Epirit përfaqësonte Gadishullin Ballkanik, një qendër të vazhdimësisë kulturore bizantinedhe njëbërthamë të unifikimit politik. Edhe këtu, ashtu si në Nike, pas një periudhe të parë të formimit të shtetit dhe të konsolidimit të brendshëm vijoi një periudhë esuksesshme pushtimesh. Për të dyja këto qendra bizantine qëllimi i fundit ishte ripushtimi i Kostandinopojës dhe restaunmi i Perandorisë Bizantine.

Më 1215 vendin e themeluesit të despotatit epiriot Mihal Engjëlli e zuri vëllai i tij Teodor. Pas rënies së Kostandinopojës ai kishte qëndruar për një kohë të gjatë në territorin e Nikesë dhe shkoi në oborrin epiriot të Artës vetëm pasi një gjë e tillë u kërkua nga i vëllai. Të paktën me sa thuhet në historiografinë e Nikesë, ai i bëri betimin fisnikërisë perandorit Nikeas, duke njohur kështu sovranitetin e tij.49 Por rivaliteti midis dy qendrave bizantine ishte i pashmangshëm përderisa frymëzoheshin nga të njëjtat ideale dhe synonin të njëjtin objektiv. Konflikti shpërtheu me ashpërsi pikërisht në çastin kur në pushtet erdhi ambiciozi Teodor, i cili plot krenari e kryelartësi i bashkoi emnt të tij emrat e tre dinastive perandorake: të Engjëllorëve, Dukëve dhe Komnenëve. Ai e kapërceu paraardhësin e tij për sa i përket guximit dhe dinamizmit dhe nën sundimin e tij principata perëndimore bizantine u zhvillua në mënyrë të hovshme.

Aksioni i parë që e përhapi famën e tij përtej kufirit të despotatit epiriot ishte sulmi i guximshëm kundër Pjetër Kurtënë, burrë i Jolandës, motrës së Balduinit dhe Henrikut, i cili para pak kohësh ishte kurorëzuar perandor latin. I thirrur në fronin e Kostandinopojës pas vdekjes së Henrikut, Pjetri u nis nga Franca, ndali në Romë, ku papa i vuri kurorën e perandorit (jo në Shën Pjetër, ku kurorëzoheshin perandorët gjermanë, por në kishën më pak të rëndësishme të Shën Lorencit) dhe pastaj zbarkoi me ushtri në afërsi të Durrësit për të vazhduar rrugën për në Kostandinopojë. Por në grykat e maleve të Shqipërisë ra në duart e Teodorit dhe i mbylli ditët e tij si rob i epiriotëve. Në Kostandinopojë regjencën e mori e shoqja dhe kur ajo vdiq, më 1219, kurora perandorake i kaloi djalit të tij të pafuqishëm, Robertit.

Ndërkaq Teodor Engjëll Duka Komneni ndërmori një fushatë në stil të gjerë kundër latinëve. Në fillim ai iu drejtua mbretërisë fqinje të Selanikut. Raporti i forcave fliste në favor të tij. Pas vdekjes së themeluesit të mbretërisë, Bonifacit të Monferratos në luftë kundër bullgarëve, më 1207, mbretëria qe paralizuar për shkak se shumë kalorës u kthyen në vendet e tyre në Perëndim dhe sepse tashmë ajo s'mund të mbështetej më në ndihmën e Kostandinopojës latine, si dikur në kohën e Henrikut. Për rrjedhojë u bë pre e princit të guximshëm epiriot, i cili pas një rrethimi të gjatë, në fund të vitit 1124 hyri në Selanik. Me këtë pushonte së ekzistuari një ndër shtetet kryqtare të krijuara në tokën bizantine. Pushteti i Teodorit shtrihej tani nga Adriatiku në Detin Egje dhe përfshinte, përveç viseve fillestare të shtetit epiriot, edhe Thesalinë e një pjesë të madhe të Maqedonisë.

Pas këtyre sukseseve spektakolare, Teodori veshi purpurën e perandorit. Tani edhe ai i quajt basileus dhe autokrator i Romejve, duke e mbajtur veten për trashëgimtar të fronit të Bizantit si dhe prijës i betejës për Kostandinopojën, duke iu kundërvënë hapur perandorisë së Nikesë. Kurorëzimin dhe bekimin e tij ebëri kryepeshkopi i ditur i Ohrit, Dhimitër Komatjani, i cili nuk ia kishte falur patriarkatit të Nikesë shugurimin e Savës si kryepeshkop të Serbisë dhe tani kishte rast t'ia kthente me të njëjtën monedhë.

Kështu pra, në territorin e dikurshëm bizantin qenë formuar katër perandori: një latine dhe tre greke dhe në sfond dukej dhe një e pestë, perandoria e carëve bullgarë. Zhvillimi i mëtejshëm i ngjarjeve në sferën kulturore bizantine do të përcaktohet para së gjithash nga veprimi i këtyre pesë fuqive.

Ngjitja dhe rënia e Epirit. Triumfi i Nikesë

Rënia e mbretërisë së Selanikut e privoi perandorinë latine nga më i rëndësishmi shtet vasal i saj. Tani territori i saj qe rrudhur në zonën afër Kostandinopojës dhe ishte shkëputur nga principatat frënge në Greqi. E kalbur nga brenda dhe pa drejtues, perandoria e Kostandinopojës ishte gati të lëshohej. Përkundrazi, fuqia bizantine ishte në ngjitje si në Azinë e Vogël ashtu edhe në Ballkan. Edhe perandoria bullgare ishte në zhvillim të plotë. Por mosmarrëveshjet midis kundërshtarëve, rivaliteti midis dy shteteve bi- zantine dhe përzierja e Bullgarisë, e zgjatën jetën e sundimit tashmë anemik të latinëve.

Themeluesi i perandorisë së Nikesë, Teodori I Laskari, ia la fronin dhën- drit të vet, Johan Duka Vatace, burrë i Irenës, një grua e mprehtë dhe e kultivuar. Johani III Vataci (1222-1254) është pa dyshim politikani më i madh i periudhës nikease dhe njëri ndër perandorët më të rëndësishëm të historisë bizantine. Ai e konsolidoi veprën e paraardhësit të tij si në politikën e brend- shme ashtu edhe në politikën e jashtme dhe e ktheu perandorinë e vogël, që kishte rënë në nivelin e një province, në një fuqi të madhe. Sigurisht atij ia lehtësuan punën edhe dobësia e perandorisë latine e gabimet e rivalëve të tij grekë e bullgarë.

Qysh në vitet e para të sundimit të tij, raporti i forcave në Azinë e Vogël anoi përfundimisht në favor të Nikesë. Rebelimi i vëllezërve të Teodorit I që donin t'i rrëmbenin Vatacit fronin me ndihmë të latinëve, u kthye në një rrethanë të favorshme për perandorin dhe perandorinë e tij. Në afërsi të Poimanenos, ku njëzet vjet më parë Teodor Laskari ishte mundur nga latinët, Johan Vataci korri një fitore mbi ushtrinë latine të pretendentit dhe paskëtaj pothuaj gjithë zotërimet 1 atine të Azisë së Vogël ranë në duart e tij. Në bazë të paqes së vitit 1225 latinët mbajtën në Azinë e Vogël vetëm bregdetin përballë Kostandinopojës me rrethet e Nikomedisë. Në të njëjtën kohë, flota nikease pushtoi ishujt e Lesbos, Kios, Samos dhe Ikarias e pak më vonë edhe ishulli i Rodit u detyrua të njohë sovranitetin e perandorit. Perandoria nikease e konsolidoi kështu pozitën e vet si në tokë edhe në det e filloi të bëjë përgatitje për të sulmuar territorin europian. Një thirrje e popullsisë së Adrianopojës i dha Vatacit pretekstin për të dërguar trupa në Trakë. Ushtria perandorake pushtoi disa qytete bregdetare dhe hyri në Adrianopojë pa hapur qëndresë. Rivendosja e sundimit bizantin në Kostandinopojë u duk fare e afërt. Në fakt, perandoria latine nuk ishte në gjendje të bënte një qëndresë serioze. Por pikërisht në atë moment, perandori nikeas u sulmua pas shpine nga rivaliteti i tij perëndimor.

Teodor Engjëlli nga ana e tij kishte kaluar nga fitorja në fitore. Përveç pushtimit të territorit të mbretërisë së dikurshme të Selanikut, ai kishte zënë ndërkohë edhe një pjesë të Trakës. Tani ushtritë e tij iu drejtuan Adrianopojës, ku i detyroi forcat e Nikesë të tërhiqeshin dhe i sigurt në fitore, marshoi vetëtimthi mbi Kostandinopojë. Ai i ishte afruar akoma më shumë se perandori nikeas objektivit final. Por këtë objektiv synonte ta arrinte edhe cari i Bullgarisë, Ivan II Aseni. Periudha që lidhet me sundimin e Ivan II Asen (1218-1241), djalë i Asenit I, përfaqëson apogjeun e perandorisë së dytë bullgare. Ashtu si dikur Simeoni edhe Ivani II Asen aspironte as më shumë e as më pak se themelimin e një perandorie bullgaro-bizantine me kryeqytet në Kostandinopojë; Për një çast ai u gjend fare pranë realizimit të ëndrrës së tij. Më 1228 vdiq perandori latin Robert Kurtënë dhe kurora i kaloi vëllait të tij të mitur Balduin II. Në kushte të tilla kur mungonte një drejtues dhe kur po shumoheshin rreziqet e jashtme, në Kostandinopojë lindi ideja për t'ia besuar regjencën sovranit bullgar, pasi vetëm ky dukej i aftë ta shpëtonte kryeqytetin nga sulmi i bizantinëve. Ujdia midis Asenit II dhe familjes Kurtënë, që buronte nga lidhjet e tyre të përbashkëta me familjen mbretërore hungareze, duhej të forcohej edhe me anë të fejesës së perandorit të n latin me vajzën e carit Helenën. Ky projekt martese i jepte një mbështetje të fortë planeve të Asenit. Si dikur Simeoni, edhe Aseni e shihte që tani veten si vjehërr të perandorit të mitur, pra zot të plotfuqishëm të Kostandinopojës.

Por planet e tij binin ndesh me ato të Teodor Engjëllit, i cili nga ana e tij e konsideronte veten tashmë zot të Kostandinopojës. Teodori e prishi aleancën e lidhur me Asenin kundër Johan Vatacit dhe i shpalli menjëherë luftë sovranit bullgar. Por guximi i tij përfundoi në mënyrë fatale. Në pranverë të vitit 1230, në afërsi të Klokotnicës, buzë Maricës, ushtria e tij u asgjësua nga bullgarët. Vetë Teodori u zu rob e më vonë u verbua. Fuqia e tij që mori aq fluturimthi të përpjetën, u shemb për tokë sa hap e mbyll sytë.

Megjithatë, vëllai i tij Manueli i cili zuri vendin e tij në fronin e Selanikut, mundi ta ruajë sundimin mbi vetë Selanikun, mbi Thesalinë dhe mbi Epirin. Por fuqia e vjetër e Teodorit ishte katandisur në një hije të vetes së saj. Si pretendente për fronin e Kostandinopojës, perandoria greke perëndimore u zhduk nga skena. Aseni II mundi të ripushtonte pa ndeshur ndonjë qëndresë territoret që Teodori sapo kishte pushtuar në Trakë dhe Maqedoni, gjithashtu dhe një pjesë të Shqipërisë. Edhe Serbia, ku deri atëherë ishte shtrirë ndikimi i perandorit të Selanikut, ra nën influencën e sovranit bullgar: dhëndër i Teodorit, Radoslavi u shkarkua dhe pushtetin e mori vëllai i tij, Vladislavi, i cili u martua me vajzën e Asenit II. Me një krenari të ligjshme, Aseni II mburret në një mbishkrim se kishte pushtuar tërë viset nga Adrianopoja deri në Durrës. Vetëm Kostandinopoja dhe qytetet rreth saj, sikurse thuhet, mbetën në duart e frëngjve. "Por edhe këto,- vazhdon cari i Bullgarisë, duke aluduar për moshën e mitur të perandorit latin dhe për projektin e regjencës, i takojnë pushtetit tim sepse nuk kanë perandor tjetër përveç meje dhe ato do t'u binden vullnetit tim, sepse kështu ka urdhëruar Perëndia.

Beteja e Klokotnicës, e cila i dha fund ngjitjes së perandorisë greke perën- dimore përfaqësoi, në të njëjtën kohë, fillimin e ngjitjes së Perandorisë bullgare. U duk sikur hegjemonia e Asenit II mbi gadishullin ballkanik ishte tashmë absolute. Por duke e parë situatën më nga afër, shihet se ai që kishte nxjerrë përfitimin më të madh nga beteja e Klokotnicës nuk ishte cari i bull- garëve, por perandori i përmbajtur i Nikesë, i cili kishte qëndruar me dinakëri mënjanë. Fitorja e Asenit mbi Teodorin e çliroi perandorin e Nikesë nga rivali i tij perëndimor. Por kjo fitore nuk e afroi as vetë carin e bullgarëve te objektivi final. Përkundrazi, për Kostandinopojën latine perspektiva e caktimit të Asenit si regjent e kishte humbur forcën e vet tërheqëse, që nga çasti kur Teodor Engjëlli nuk përbënte më një problem shqetësues. Përkundrazi, pas zhvillimit të fundit të fuqisë bullgare, rreziqet që përmbante plani u dukën më sheshit. Kështu u zgjodh perandor plaku Johan dë Brienne, mbret titullar i Jeruzalemit. Ky fakt shkaktoi një përmbysje të plotë të politikës së Asenit 11, i cili u detyrua t'i përgjigjet sfidës duke u shpallur luftë latinëve të Kostandinopojës. Ai u vu në kontakt me Johan Vatacin dhe lidhi me të një aleancë greko-bullgare kundër perandorit latin. Me këtë aleancë u bashkua edhe Manueli i Selanikut, i cili në fakt luajti vetëm rolin e një vartësi.

Kthesa politike e Asenit II kërkonte edhe një orientim të ri për sa u përket çështjeve kishtare. Natyrisht ideja e bashkimit me Romën që ishte pranuar nga Kalojani, nuk kishte mundur të zinte rrënjë në Bullgari. Por tani që paraqitej si nismëtar i aleancës antilatine të sovranëve ortodoksë, Aseni II nuk mund të toleronte më as nënshtrimin formal ndaj kishës romane. Duhej themeluar një patriarkat ortodoks më vete në Tërnovo dhe të sigurohej njohja nga Nikea dhe nga patriarkatët lindorë. Pas tratativave të gjata, krerët kishtarë dhe poli- tikë të Nikesë vendosën të sanksiononin themelimin e patriarkatit bullgar. Perandoria bullgare fitonte pavarësinë kishtare. Po ashtu si kryepeshkopata autoqefale e Serbisë, edhe patriarkati bullgar duhej ta njihte që në fillim primatin e patrikut të Nikesë, të përmendte emrin e patrikut bizantin në shërbesat fetare dhe t'i paguante atij tributin. Në pranverën e vitit 1235 në Galipoli - i cili sapo ishte pushtuar nga Vataci - u nënshkrua traktati i aleancës. Pastaj në Lapsako u festua me solemnitet martesa e birit të perandorit Teodori (II) Laskari, me vajzën e carit të Bullgarisë, e cila më parë ishte destinuar për Balduinin II. Këtu u shpall gjithashtu, me miratimin e patrikëve lindorë, posti i ri i kreut të Kishës bullgare.

Aleatët kaluan menjëherë në veprim. Filluan duke rrethuar Kostandi- nopojën nga toka dhe nga deti. Me afrimin e dimrit veprimet luftarake u ndërprenë dhe rifilluan më 1236. Kryeqyteti i rrethuar rezistoi duke pasur përkrahjen e flotës së fuqishme venedikase. Por gjendja e latinëve ishte aq kritike saqë perandori i mitur Balduini II braktisi Kostandinopojën dhe iku në Perëndim për të kërkuar ndihma. Kryeqyteti i Perandorisë latine shpëtoi nga përçarja që ndodhi në radhët e agresorëve. Cari i Bullgarisë bëri një tjetër kthesë të menjëhershme mbasi u bind, ndonëse me vonesë, por padyshim me të drejtë, se shembja e sundimit latin do të favorizonte kryesisht Perandorinë e Nikesë dhe se kjo e fundit do të bëhej një fqinjë shumë më e rrezikshme se Perandoria e rraskapitur Latine. Ai i preu lidhjet me Vatacin. Në aleancë me latinët dhe me kumanët, që ishin duke përparuar në Ballkan, i shpalli luftë ish-aleatit të tij. Curuloni, një nga kështjellat më të rëndësishme të slitetit Nikea në Trakë, u rrethua nga bullgarët, latinët dhe kumanët. Në këtë çast, politika e paqëndrueshme e Asenit II pësoi një kthesë të re dhe të fundit, këtë radhë për shkak të një tronditje të thellë emotive. Në Tërnovo kishte shpërthyer një epidemi: vdekja e papritur e gruas së tij, e një prej fëmijëve të tij dhe e patrikut bullgar iu duk carit një shenjë e zemërimit hyjnor për tradhtinë që kishte kryer përballë Johan Vatacit. U tërhoq nga Curuloni dhe aty nga fundi i vitit 1237 nënshkroi paqen me perandorin e Nikesë.56 Fakti se trupat latino-kumane arritën megjithatë të shtien në dorë përkohësisht Curulonin nuk e pengoi kursin e përgjithshëm të ngjarjeve, të cilat u zhvilluan në favor te perandorisë së Nikesë. Më 1241, Ivan II Aseni vdiq dhe pak kohë më vonë, me invazionin e mongolëve filloi shpërbërja e fuqisë bullgare.

Johan Vataci nuk kishte më asnjë rival të rrezikshëm. Dëshira e papërmbajtur dhe e pashuar për pushtime e perandorit sypatrembur të Selanikut ishte thyer. Etja e çartur por e papërqendrueshme për pushtet e carit të Bull- garisë ishte shteruar. Perandoria latine ishte bërë prej kohësh objekt i politikës së fuqive fqinje dhe ajo mbijetonte në sajë të mosmarrëveshjeve që ekzistonin në radhët e armiqve të saj. Tani perandori i Nikesë po bëhej gati të mblidhte frytet e këmbënguljes së tij të llogaritur dhe të epërsisë së tij politike.

Më 1242, ai ndërmori një fushatë kundër Selanikut, ku atëherë sundonte Johani me përkrahjen e të atit të tij, Teodor Engjëllit, i liruar ndërkohë nga Aseni II. Me një përparim të shpejtë dhe fitimtar po i afrohej kryeqytetit kur dyndja e mongolëve në Azinë e Vogël e detyroi të tërhiqej dhe të lidhte paqe. Por me gjithë përfundimin e parakohshëm, kjo fushatë pati një sukses jo të papërfillshëm. Perandoria greko-perëndimore hoqi dorë formalisht nga vazhdimi i rivalitetit me perandorinë superiore nikease. Sovrani i Selanikut dorëzoi simbolet perandorake dhe e njohu sovranitetin e perandorit nikean, i cili si shpërblim i dha atij titullin despot.

Invazioni mongol e pështjelloi krejt Europën Lindore dhe Lindjen e Afërt. Mbretëria Ruse ra përballë invazorëve dhe mbeti për më tepër se dy shekuj nën zgjedhën e tartarëve, të cilët formuan në rrjedhën e poshtme të Vollgës dhe të Donit të ashtuquajturën Hordhi të Artë. Polonia, Silezia, Bohemia, Moravia, Hungaria dhe gjithë pellgu i Danubit u shkretuan nga mongolët, të cilët arritën deri në brigjet e Adriatikut. Gjatë tërheqjes së tyre përmes Ballkanit shkretuan krahinat sllavo-jugore dhe e detyruan Bullgarinë t'u paguante një haraç. Në të njëjtën kohë ata vërshuan me egërsi të papërmbajtur në Lindjen e Afërt. Fqinji lindor i Perandorisë së Nikesë, sulltanati i ar-Rumit dhe Perandoria e vogël e Trapezundit e panë të kërcënuar ekzistencën e tyre, madje edhe Nikea u tremb në se do të mbijetonte. Për t'u mbrojtur nga armiku i përbashkët, Johan Vataci lidhi një aleancë me sulltanin e Ikonit (1243). Por shtet e vogla të Azisë së Vogël nuk kishin fuqi për t'i bërë një rezistencë serioze një armiku, pushteti i të cilit shtrihej nga Oqeani Paqësor deri në Europën Qendrore. Perandori i Trapezundit u shpartallua keq nga mongolët dhe u bë vasal i tyre. Edhe sulltani i Ikonit mori përsipër t'u paguante atyre një haraç. Me një çmim të tillë Perandoria e Trapezundit dhe sulltanati i ar-Rumit mundën ta shpëtonin ekzistencën e tyre, meqenëse mongolët u drejtuan gjetkë, nga fushata më të rëndësishme. Perandoria e Nikesë doli e paprekur madje nxori përfitime me vlerë nga dobësimi i rivalëve të saj lindorë.

Johan Vataci mundi përsëri të merrej me Gadishullin Ballkanik. Më 1246 korri me forca të kufizuara fitore vendimtare si kundër bullgarëve ashtu dhe kundër Perandorisë greko-perëndimore. Perandoria bullgare, e cila deri pak kohë më parë ishte fuqia më e madhe ballkanike, nën sundimin e bijve të mitur të Asenit II, u gjen në një situatë të dëshpëruar, e detyruar, siç ishte, t'u jepte haraç tartarëve. Vdekja e papntur e 12 vjeçarit Kaloman (1241-1246), vendin e të cilit e zuri në fron vëllai me tjetër nënë akoma më i mitur, Mihali (1246-1256), e keqësoi më tej pështjellimin që mbretëronte në vend. Vataci pushtoi pa ndeshur qëndresë territoret që Ivani II Aseni ia kishte marrë pak më parë perandorisë greko-perëndimore. Ai e shtriu sovranitetin e vet në Trakë deri në rrjedhën e sipërme të Maricës dhe në Maqedoni deri në Vardar. Pastaj u drejtua kundër Selariikut, në fronin e lëkundshëm të të cilit, pasi ishte verbuar Teodori, kishin ardhur njëri pas tjetrit, qeveritë kukulla të pasardhësve të tij të dobët. Edhe këtu Vataci korri një sukses të bujshëm: me përkrahjen e një opozite të fortë, e cila uronte ardhjen e tij, Perandori nikean hyn pa asnjë të shtënë në Selanik në dhjetor të vitit 1246. Teodori u shpërblye me një pronë pranë Vodenës, ndërsa djali i tij Dhimitri, sovrani i fundit i Selanikut (1244-1246) u zu rob dhe u çua në Azinë e Vogël. Në Selanik u vendos që atëherë, si vikar i zotërimeve europiane të Perandorisë së Nikesë, Andronik Paleologu. Biri i tij, perandon i ardhshëm Mihal Paleologu u bë komandanti ushtarak i Serresit dhe i Melnikut.

Bërthama e vjetër e perandorisë greko-perëndimore, Epiri ishte shkëpu- tur nga Selaniku që pas disfatës së Klokotnicës. Së bashku me Selanikun, ajo e ruante pavarësinë e vet nën despotin Mihali II, një djalë natyrai i Mihalit I Engjëllit. Për të mënjanuar ndërlikimet e mëtejshme, Vataci lidhi një traktat miqësie me Mihalin II dhe e fejoi mbesën e tij, Maria Laskarin me trashëgim- tarin e fronit epirot, Niqiforin (1249). Por nën ndikimin e Teodorit, shpirtin e turbulluar të të cilit askush nuk arrinte ta përmbante, Mihali e shkeli trak- tatin dhe pushtoi disa qytete të perandorisë së Nikesë në Maqedoni. U shkua kështu drejt një konflikti të armatosur, i cili mori një drejtim në disfavor të tij. Mihali u detyrua të pranonte kushtet e paqes të diktuara nga delegatët e perandorit në Larisë. Ai u detyrua jo vetëm t'ia kthente perandorit të Nikesë qytetet që kishte pushtuar pak më parë, por edhe të lëshonte territorin e Maqedonisë perëndimore që ua kishte shkëputur bullgarëve bashkë me qyte- tin shqiptar të Krujës. Veç kësaj, ai u detyrua të dërgonte si peng birin e tij Niqiforin (1252). Si shkëmbim për njohjen e sovranitetit të perandorit nikean, at e bir morën nga ai titullin e despotit. Teodor Engjëlli, megjithatë, u internua dhe e mbylli jetën e tij të trazuar në një burg nikean.

Johan Vataci ishte në lidhje të ngushtë me dy fuqitë përcaktuese të Perëndimit, Papatin dhe perandorin gjerman. Veçanërisht miqësore ishin marrëdhëniet e tij me Frederikun II Hohenshtaufen. Rrethana që njëri nga të dy ndodhej në luftë kundër Papatit dhe tjetri kundër Perandorisë latine e lehtësoi afrimin midis tyre dhe i shtyu ata që të lidhnin një aleancë, e cila u vulos në martesën e Johan Vatacit - pas vdekjes së gruas së tij të parë Irena Laskarit -bëri me Kostanca-Anën vajzën e re të Frederikut. Letrat e Frederikut drejtuar Johan Vatacit shprehin simpati të vërtetë dhe admirim për grekët, të cilët "ky i ashtuquajtur superprift (d.m.th. papa) guxon paturpësisht t'i fyejë si heretikë, në një kohë që pikërisht prej tyre nisi besa e krishterë për të arritur deri në kufijtë më të largët të botës". Kjo aleancë nuk pati pasoja të dukshme, por padyshim ajo e rriti prestigjin e Perandorisë së Nikesë.

Ashtu si pothuaj të gjithë perandorët bizantinë të shekujve të fundit, Johan Vataci ndërmori bisedime me Kishën romane për bashkim. Si kusht për bashkim ai pretendonte nga papa të hiqte dorë nga Perandoria latine. Fillimisht tratativat qenë të pasuksesshme, ashtu siç kishin qenë orvatjet e të gjithë unionistëve të mëparshëm. Afrimi i perandorit grek me Frederikun II e bëri edhe më të vështirë arritjen e marrëveshjes. Por nën pontifikatin e Inocentit IV, sidomos pas vdekjes së Frederikut II, tratativat morën një zhvillim të favorshëm, Inocenti IV ishte një politikan tepër i mprehtë për të mos kuptuar se afrimi i perandorisë së Nikesë që po fuqizohej vazhdimisht në çështjen e Romës do të ishte më i dobishëm sesa ruajtja e Perandorisë latine që ishte në rënie. Ashtu si perandori grek ishte i gatshëm të sakrifikonte pavarësinë e Kishës së tij për të pushtuar Kostandinopojën, edhe papa ishte i gatshëm të sakrifikonte Perandorinë latine për hir të bashkimit kishtar me grekët.U duk sikur të dyja palët ishin afruar midis tyre si asnjëherë më parë. Por edhe këtë radhë hapi përfundimtar nuk u krye. Përkrahja e Romës, e cila do të paguhej me konçensione të rënda, nuk ishte më e domosdoshme: ditët e Perandorisë latine ishin sidoqoftë të numëruara. Falë fitoreve të mëdha të Johan Vatacit, rimëkëmbja e Perandorisë Bizantine në Bosfor ishte vetëm një çështje kohe.

Vataci e dyfishoi shtrirjen e Perandorisë nikeane. Zotërimi i tij në Azinë e Vogël kishte tani baza të shëndosha dhe një pjesë e Gadishullit Ballkanik ishin nën skeptrin e tij. Rivalët e vjetër të Perandorisë së Nikesë ishin eliminuar ose nënshtruar. Territori i Perandorisë latine ishte rrudhur në zonën rreth e rrotull Kostandinopojës dhe ishte rrethuar nga zotërimet e perandorit nikeas. Varfëria e saj ishte kaq e tmerrshme sa Balduni II ua dorëzoi peng djalin e tij të vetëm, Filipin, tregtarëve venedikas si garanci për një hua që mori prej tyre. Nuk mbetej veçse një përpjekje për ta përfunduar veprën e rimëkëmbjes me pushtimin e kryeqytetit. Ky triumf i fundit i ishte rezervuar një tjetri. Por Johan Vataci i kishte krijuar tashmë të gjitha kushtet e nevojshme për këtë hap dhe merita e rimëkëmbjes së Perandorisë Bizantine i takon kryesisht atij.

Jo më pak e rëndësishme se politika ndërkombëtare e Johan Vatacit është veprimtaria e tij në fushën e politikës së brendshme. Ai u kujdes për të përmirësuar organizimin e drejtësisë dhe luftoi kundër abuzimeve administrative. Me përkrahjen e gruas së tij Irena Laskarit u kujdes gjithashtu për të zbutur mjeri- min e shtresave më të varfra të popullsisë. Ai themeloi mjaft shtëpi mjekimi dhe institute bamirëse. Për të kënaqur shpirtin fetar bizantin miratoi një pro- gram madhështor për ndërtime kishash. Për të plotësuar kërkesat për mbro- jtjen ushtarake ndërtoi kalara në viset kufitare. Sipas traditave më të mira të shtetit bizantin, Johan Vataci caktoi parcela tokash për ushtarët. Ai e përforcoi efektivin e ushtrisë me kumanë, të cilët ishin dëbuar nga viset e pushtuara nga dyndja mongole. Kumanët u vendosën në viset kufitare si stratiotë, disa në Trakë, të tjerët në luginën e Meandrit dhe në Frigji.w Kështu në Lindje u nvendos sistemi i mbrojtjes kufitare. Me të drejtë, historiani bizantin Gjergj Pahimeri sheh në këto masa një nga veprat më të rëndësishme të shtetit nikean. Veç kësaj në mbretërinë nikeane u dhanë gjithashtu feude pronoia në numër të madh. Duket me siguri se Johan Vataci e rriti numrin e fisnikërisë së vogël ushtarake me dhënien në pronësi të pronoiave me sipërfaqe të kufizuar.

Një konsideratë të veçantë meritojnë masat ekonomike të Johan Vatacit, të cilat sollën një mirëqenie që Perandoria Bizantine nuk e kishte njohur prej shumë kohe.68 Perandon i kushtoi një kujdes të veçantë zhvillimit të ekonomisë bujqësore dhe të blegtorisë duke i dhënë ai vetë shembullin. Pronat e perandorit duhej të shërbenin si model për t'u treguar nënshtetasve sesi një mbjellje e kujdesshme dhe e zgjuar mund të sjellë fitime të mëdha në bujqësi, në vitikulturë dhe në rritjen e bagëtive. Perandori i dhuroi gruas së tij një kurorë të mbushur me margaritarë dhe gurë të çmuar të blera me paratë e fituara nga shitja e vezëve të prodhuara në fermën e tij. Kjo "kurorë e vezëve", siç e quajti vetë perandori kishte për të kuptimin e një programi të tërë. Në fakt parimi themelor i politikës së tij ishte të realizonte plotësimin e nevojave ekonomike të vendit të tij. Ai u përpoq ta çlironte perandorinë nga importimi i mallrave të huaja pra edhe nga zgjedha ekonomike prej qyteteve italiane. Ai ua ndaloi rreptësisht nënshtetasve të vet të blinin mallra luksi të huaja. Kushdo duhej të kënaqej me atë "që prodhonte trualli i romejve dhe krijonin duart e romejve. Edhe pse buronte nga arsye etike, ky proteksionizëm drejtohej kundër Venedikut Masat doganore kundër importimeve venedikase duhet të sillnin ndërlikime të rënda, meqenëse ato përbënin një shkelje të marrëveshjeve tregtare të nënshkruara nga të gjithë perandorët bizantinë që nga Aleksi I Komneni deri te Teodori I Laskari. Por, askush nuk mund t'ia mohonte perandorit të drejtën t'ua ndalte nënshtetasve të vet një luks të tepruar. Ndërkohë sasira të mëdha mëtalesh të çmuara dhe stofash luksoze eksportoheshin në sulltanatin fqinj të Ikonit. Invazioni mongol, i cili nuk e preku perandorinë e Nikesë por që kishte shkretuar rëndë shtetet fqinjë, u solli një përfitim të konsiderueshëm ekonomik bizantinëve. Turqit blinin ushqime në perandorinë e Nikesë duke i paguar me çmim të lartë në ar dhe në mallra. Kështu, me gjithë numrin e madh të luftërave, në Nike nuk ekzistonte asnjë mungesë parash. Gjendja financiare dhe ekonomike e shtetit nikean nën Johan Vatacin ishte shumë më e shëndoshë sesa ajo e Perandorisë Bizantine në kohën e Komnenëve dhe Engjëllorëve të fundit. Edhe vetë shteti ishte shumë më i shëndetshëm, gjë që tregon se linfat jetësore tëbizantinëve nukishinshteruar akoma dhe se rigjenerimi i Perandorisë Bizantine ishte gjithmonë i mundshëm.

Johan Vataci, i cili në vitet e fundit të jetës së tij vuante nga goditje epileptike, vdiq më 3 nëntor 1254.69 Meritat e tij të jashtëzakonshme patën gjithashtu një vlerësim shumë të lartë: gjysmë shekulli pas vdekjes së tij ai u shenjtërua dhe deri në kohët e fundit perandori i shenjtë Johan Përdëllimtari përkujtohej çdo vit në Kishën e Magnezizë që ai vetë e kishte ndërtuar dhe ku ai u varros, gjithashtu në Ninfe, vendbanimi i tij i preferuar.

Para rimëkëmbjes

Johan Vataci me luftën e tij të suksesshme kishte bashkuar një pjesë të madhe të territoreve bizantine kurse brenda vendit kishte krijuar një organizim të shëndoshë shtetëror, të cilin Perandoria Bizantine nuk e kishte pasur prej kohësh. Pasardhësi i tij Teodori II Laskari (1254-1258) do të tregojë se Perandoria e Nikesë nuk do ta kishte zili Bizantin e vjetër as në fushën kulturore. Johan Vataci e nxiti aktivisht kulturën dhe tregoi një interesim të madh për shkencën. Biri i tij, dishepulli i zellshëm i dijetarit të madh Niqifor Blemidi, qe edhe ai vetë një studiues dhe shkrimtar prodhimtar. Para se të hipte në fron ai u qe kushtuar kërkimeve shkencore, studimeve filozofike dhe meditacioneve teologjike. Pasi erdhi në pushtet, Teodori II, i cili nga e ëma mori mbiemrin perandorak Laskari, e ktheu oborrin e tij në një qendër humanistike. Nikea krahasohej me Athinën e Lashtë.7’ Një numër i madh studiuesish u grumbulluan rreth sovranit dijedashës. Perandoria Nikeane jetoi një periudhë lulëzimi kulturor që të kujton kohën e Konstandinit VII Porfirogjenetit.

Por, ndryshe nga Konstandin Porfirogjeneti, Teodori II nuk ishte vetëm një studioz, por edhe një njeri i veprimit me gjithë sëmundjen e tmerrshme që minonte forcat e tij jetësore: ashtu si i ati, madje në mënyrë akoma më të rëndë, ai vuante nga epilepsia. Teodori II kishte një koncept të lartë mbi dinjitetin perandorak. Ishte ai vetë që drejtonte shtetin, sipas kritereve të veta dhe vullnetit të vet. Autoritar dhe këmbëngulës, ai dëboi nga rrethi i vet manjatët më të mëdhenj të perandorisë dhe i bëri armiq të tij. Nuk donte të dinte për privilegjet e fisnikërisë. Këshilltari i tij kryesor ishte miku i tij Gjergj Mucaloni, një njeri me origjinë të thjeshtë. Teodori u përpoq të nënshtronte për vete jo vetëm shtetin por edhe Kishën. Emëroi patrik murgun Arsen, një asket me horizont shpirtëror shumë të ngushtë. Ndaj Romës ai ndoqi një politikë shumë të kujdesshme dhe u tregua shumë i ftohtë ndaj planeve unioniste të atit të tij. As që e vinte në diskutim nënshtrimin e Kishës greke ndaj Romës. Në qoftë se do të bëhej bashkimi, ky mund të arrihej vetëm mbi bazën e një barazie të plotë të drejtash dhe në rast se midis tyre do të dilnin divergjenca, ai që do të vendoste, si gjyqtar i paanshëm do të ishte perandori. Natyrisht ky qëndrim këmbëngulës ishte pasojë e sukseseve të mëdha që kishte korrur në politikën e jashtme Johan Vataci, të cilat e kishin bërë të panevojshme ndihmën nga papa në luftën për të ripushtuar Kostandinopojën.

Mbretërimi i shkurtër i Teodorit II nuk solli asnjë ndryshim thelbësor në politikën e jashtme dhe nuk pruri asnjë afrim të bizantinëve në synimin e tyre final domethënë, në ripushtimin e Kostandinopojës. Megjithatë u arrit të paktën që të ruhej status quoja kundrejt gjithë armiqve që vdekja e Johan Vatacit i nxiti të sulmonin perandorinë. Ndërlikime të rënda kërcënonte të shkaktonte aleanca e selxhukidëve me Mihal Paleologun, kur ky pasi u dyshua për tradhti të lartë, kërkoi strehim me sulltanatin e Ikonit, i cili mbështeti pretendimet e tij për fron. Por një marshim i ri i mongolëve e ndryshoi rrënjësisht situatën. Sulltani, në vend që sulmonte grekët, kërkoi ndihmën e tyre. Mihal Paleologu u detyrua të kthehej i penduar në Nike dhe të ripajtohej me perandonn. Këtë radhë, bizantinët hynë në kontakt më të ngushtë me mongolët. Ata inskenuan për ambasadorët e tyre një pritje madhështore me qëllim që t'i bindnin për fuqinë e pathyeshme dhe për pasurinë e pashtershme të perandonsë së Nikesë.

Në Gadishullin Ballkanik perandoria duhej të luftonte kundër Bullgarisë dhe Epirit. Cari i ri bullgar Mihal I Aseni pushtoi një pjesë të madhe të territoreve të Johan Vatacit ia kishte shkëputur perandorisë bullgare në Trakë dhe Maqedoni. Por pas dy fushatave, në të cilat pati humbje të mëdha, më 1256 Mihal Aseni u zmbraps dhe lidhi një traktat paqeje të favorshëm për perandorinë e Nikesë.74 Një lehtësim i mëtejshëm i tensionit erdhi pas rënies së Mihal Asenit nga luftërat e brendshme, që u shkaktuan nga hipja në fron e një pasardhësi të Nemanjës, Konstandin Tih (1257-1277), i cili u martua me Irenën, vajzën e Teodorit II. Edhe me Epirin u arriti një lidhje martesore për të cilën kishte filluar të mendohej që në kohën e Johan Vatacit: Niqifori, biri i Mihalit II, u martua me vajzën e perandorit, Marien. Teodori II diti ta shfrytëzonte këtë rast për ta shtrirë sovranitetin e vet mbi Durrësin dhe mbi kalanë maqedone të Servias. Por ky pushtim i kushtoi humbjen e miqësisë epirote dhe që nga vitit 1257 midis dy shteteve greke u zhvillua një luftë e ashpër dhe e paqëndrueshme. Gjatë luftës bullgare dhe sidomos gjatë lutës epirote, perandoria kaloi një moment të rrezikshëm për shkak të antagonizmit gjithnjë në rritje midis perandorit dhe familjeve fisnike të perandorisë, të cilat zinin në ushtri vendet komanduese më të rëndësishme. Teodori II ua ngarkoi atyre fajin e disfatave të rastësishme. Në fakt mbi besnikërinë e krerëve të ushtrisë ndaj këtij perandori armik të fisnikëve kishte shumë për të dyshuar. Por proceset e shumta që u zhvilluan kundër përfaqësuesve të fisnikërisë dhe dënimet e egra që u dhanë kundër tyre nga perandori idhnak dhe gjaknxehtë, e keqësuan edhe më tepër gjendjen. Në luftën kundër aristokracisë kryeneçe Teodori II i kaloi kufijtë. Ai provokoi në këtë mënyrë një konflikt që pati si pasojë rënien e dinastisë së Laskarëve.

Kur në gusht të vitit 1258, në moshën 36 vjeçare ai vdiq nga sëmundja e trashëguar, në fron hipi biri i tij gjashtëmbëdhjetëvjeçar Joham IV. Teodori II kishte vendosur që regjent i perandorit fëmijë të ishte miku i tij Gjergj Mucaloni duke mos e përfillur urrejtjen e madhe që aristokracia e perandorisë ushqente për këtë parvenu. Këtë urrejtje nuk arriti ta zbuste betimi që manjatët e perandorisë me Mihal Paleologun në krye, pastaj edhe Gjergj Mucaloni kishin bërë para perandorit në shtratin e tij të vdekjes. Sapo kishin kaluar nëntë ditë nga vdekja e Teodorit II, gjatë meshës mortore për perandorin e varrosur, Gjergj Mucaloni dhe vëllai i tij u sulmuan në kishë dhe u vranë para altarit. Regjenca kaloi te Mihal Paleologu, përfaqësuesi më i aftë dhe më prestigjioz i aristokracisë. Mihali zbriste nga një familje e lashtë manjatësh dhe ishte martuar me një stërmbesë të Johan Vatacit. Ndër paraardhësit e tij kishte gjithashtu pjesëtarë të dinastive të vjetra perandorake. Gjeneral i shkëlqyer, ai gëzonte besimin e ushtrisë dhe në mënyrë të veçantë të trupave mercenare latine. Njeri me sjellje tërheqëse, ai kishte pasues në të gjitha ambientet dhe në mënyrë të veçantë në klerin e fuqishëm. Kështu ai u emërua në fillim inegas dux (duka i madh) dhe pastaj despot. Por këto detyra nuk ishin për të veçse shkallë për të arritur në pushtetin më të lartë. Aty nga fundi i vitit 1259 ai mori, kurorën perandorake si bashkëregjent i Johan Laskarit të vogël.

Ngjitja e rrufeshme e Paleologut nuk shpjegohet vetëm me aftësinë e tij të jashtëzakonshme, por edhe me acarimin e situatës ndërkombëtare, e cila kërkonte një qeveri të fortë. Ndryshe nga Frederiku II, biri i tij Manfredi, mbreti i Sicilisë, ishte armik i perandorisë së Nikesë. Pushteti gjithnjë në rritje i Perandorisë Bizantine, e cila duke filluar nga mesi i shekullit ecte me hapa gjigante drejt rimëkëmbjes dhe e kishte ngushtuar Perandorinë latine në rrethinat e Kostandinopojës, e nxiti Manfredin të rifillonte politikën antibizantine të Henrikut VI dhe të normanëve sicilianë. Më 1258 ai kishte pushtuar Korfuzin dhe qytetet më të rëndësishme të bregdetit epirot: Durrësin (të cilin pak më parë e kishte pushtuar Teodori II Laskari), Vlorën dhe Butrintin që i takonin despotit Mihal II. Mihali II ishte gati të paguante këtë çmim për të siguruar miqësinë me mbretin e Sicilisë. Ai i premtoi vajzën e vet për grua, dhe ia la si pajë, qytetet e pushtuara duke përfunduar me të një aleancë kundër Perandorisë së Nikesë. Edhe Vilhelmi II Vilëharduen i Akesë u martua me bijën e Mihalit II dhe u bashkua me aleancën. Ylli i princit të Akesë ishte në atë kohë në ngjitje: dukati fqinjë i Athinës dhe tre princërit e Eubesë ishin bërë vasalë të tij. Po formohej kështu një koalicion i fortë, i cili kërcënonte në çastin e fundit të fshinte veprën e rimëkëmbjes së Laskarëve. Forcat separatiste të shtetit rival të Greqisë perëndimore, të gjitha forcat latine të Greqisë dhe mbreti i Sicilisë po bashkoheshin për të shkatërruar Perandorinë e Nikesë. Aleanca trepalëshe gjeti një mbështetje edhe në fuqinë në rntje të mbretit të Serbisë Uroshit I. Trupat e tij pushtuan më 1258 Shkupin, Përlepin dhe Kërçovën.

Lufta kundër aleancës trepalëshe ishte për Mihalin VIII prova e tij e parë e madhe. Prova, në të cilën luhej fati i perandorisë, u kapërcye prej tij në mënyrë të shkëlqyer. Vëllai i tij, sebastokratori Johan Paleologu, udhëhoqi një ushtri të fuqishme, me trupa të rregullta kumane dhe selxhuke, kundër armatës së koalicionit. Në vjeshtën e vitit 1259, në luginën e Pelagonisë,  kundërshtim me Laurent, me të drejtë bën dallimin midis ngritjes mbi mburoja dhe kurorëzimit. Sidoqoftë është e sigurt se Mihali VIII nuk kurorëzua në fillim të dhjetorit të vitit 1259 (siç vazhdon të pohojë p.sh., aleatët pësuan një disfatë të plotë.78 Katërqind kalorësit që mbreti Manfred kishte dërguar, humbën në fushën e betejës kurse Vilhelmi II Vilëharduen ra rob. Shteti i Epirit u duk se humbi: armata perandorake hyri në Artë. Nëse Epiri ia doli edhe një herë ta rimerrte veten nga kjo goditje kjo ndodhi vetëm nga përforcimet që erdhën nga Sicilia. Edhe serbët i braktisën qytetet maqedone që patën pushtuar pak më parë.

Tashmë nuk ekzistonte asnjë fuqi kontinentale në gjendje që ta kundërshtonte rimëkëmbjen bizantine. E vetmja fuqi e aftë që mund të ndërhynte ishte republika detare e Venedikut, e cila kishte qenë krijuesja e vërtetë e Pe- randorisë Latine të Kostandinopojës dhe kishte nxjerrë përfitimet maksimale nga ngjarjet e vitit 1204. Për t'i bërë ballë këtij rreziku, Mihali VIII hyn në bisedime me rivalët e Venedikut, gjenovezët. Më 13 mars 1261, u nënshkrua në Ninfe traktati i rëndësishëm që vinte themelet e madhështisë së Gjenovës ashtu si në kohën e vet traktati i vitit 1082 shënoi fillimin e fuqisë venedikase. Gjenovezët morën përsipër t'i jepnin ndihma ushtarake perandorisë kundër Venedikut. Si shpërblim atyre iu dhanë aty privilegje të gjera: u çliruan nga taksat dhe nga tagrat doganore në tërë territoret e perandorisë, morën baza tregtare në skelat e saj më të rëndësishme dhe pasi të realizohej nmëkëmbja, edhe në Kostandinopojë. Shkurt, Gjenova do të kishte epërsinë tregtare në Lindje, e cila nga fundi i shek. XI ishte një e drejtë e fituar nga Venediku. Në të vërtetë, Bizanti u bë rob i të dy republikave, të cilat përherë e më tepër po e zhvatnin pushtetin e tij detar dhe tregtinë e tij.

Ngjarja e madhe, e cila prej dy brezash kishte shqetësuar mendjet e bi- zantinëve dhe ishte e përgatitur ushtarakisht dhe diplomatikisht me kujdesin më të madh, ndodhi më në fund me një lehtësi të çuditshme. Qe pothuajse rastësia ajo që shkaktoi fundin e perandorisë latine në agoni dhe që i bëri bi- zantinët të shtinin në dorë Kostandinopojën. Gjenerali perandorak Aleks Strat- egopulli, i cili u dërgua me një ushtri të vogël në Trakë për të vëzhguar kufirin bullgar, duke kaluar nëpër rrethinat e Kostandinopojës, vuri re, për habinë e tij, se kryeqyteti ishte pothuajse i pambrojtur. Në atë kohë ishte akoma në fuqi një armëpushim njëvjeçar nënshkruar në gushtin e vitit 1260. Flota venedikase me pjesën më të madhe të garnizonit frëng ishte nisur për të rrethuar kalanë e Dafnisiumit, në një ishull në pjesën jugore të Detit të Zi. Strategopulli, e sulmoi menjëherë qytetin e paarmatosur dhe e shtiu në dorë në të gdhirë të 25 korrikut 1261 pa ndeshur pothuajse asnjë rezistencë. Arratisja e Balduinit II dhe e njerëzve të tij i dha fund sundimit latin në Kostandinopojë.

Më 15 gusht u zhvillua hyrja solemne e perandorit Mihali VIII në qytetin e Kostandinit. Në vitet e sundimit latin, Kostandinopoja kishte humbur një pjesë të mirë të shkëlqimit të saj dhe të pasurisë së saj. Pas plaçkitjes barbare që pësoi më 1204 kishte pasuar një grabitje sistematike e thesareve bizantine. Ato i çonin në Perëndim sepse perandoria latine, e mbërthyer nga frika dhe nga mungesa e parave, shihte te këto grabitje një mjet për të siguruar favorin e fuqive perëndimore. Kishat ishin të zbrazura, të zhveshura nga orenditë e tyre dhe nga reliket e tyre të shenjta. Pallati i Vlahernës ishte shkretuar. Si rrjedhim gëzimi i popullsisë bizantine në çastin e rimëkëmbjes ishte tepër i madh. Pritja që iu bë perandorit kur u kthye në qytetin e çliruar mori pamjen e një feste fetare. Atij i dolën përpara në formë procesioni duke mbajtur në duar ikonën e Hodegetrisë (Shën Mëria me Krishtin e vogël -shënim i përkthyesit), e cila mbahej si vepër e Shën Llukë Ungjillorit. Mihali VIII në këmbë, "më tepër si i krishterë sesi perandor", shkoi në procesionin solemn në manastirin studit dhe pastaj në Shën Sofi. Këtu në kishën e Urtësisë Hyjnore (Shën Sofisë - përkth.) të përshtatur përveç për besimin ortodoks në të cilin perandorët e vjetër të Bizantit merrnin kurorën, në shtator të po atij viti, patriku e kurorëzoi përsën Mihalin dhe gruan e tij Teodora Dukan. Ky akt solemn simbolizonte rilindjen e Perandorisë Bizantine në qytetin perandorak, i cili rilindte në një jetë të re. Në të njëjtën kohë, biri i perandorit, Androniku, i cili atëherë ishte një fëmijë trevjeçar, u emërua basileus dhe trashëgimtari ligjor i fronit. Kryhej kështu hapi vendimtar për formimin e një dinastie të re.

Perandori legjitim Johani IV Laskari, nuk mori pjesë në festimet. Pak muaj më vonë Mihali VIII e verboi djaloshin fatkeq. Ashtu si Androniku ishte çliruar nga biri i Manuelit, po ashtu Mihal Paleologu u çlirua nga i fundmi i Laskarëve, të drejtat e të cilit ai ishte betuar që Ci mbronte. Por ndërsa Androniku gjeti një vdekje të llahtarshme, Paleologu i zgjuar mundi të vendoste një push- tet të qëndrueshëm dhe të themelonte dinastinë më jetëgjatë të historisë bizan- tine: dinastia e cila e qeverisi perandorinë deri në ditët e saj të fundit.

Rimëkëmbja e fuqisë bizantine: Mihali VIII

Perandoria Bizantine kishte rifituar supermacinë në juglindje që në kohën e Johan Vatacit, por vetëm pas ripushtimit të Kostandinopojës, Bizanti u bë përsëri një fuqi e madhe. Sigurisht, ripushtimi i kryeqytetit të lashtë nuk ishte veçse rezultati i sukseseve politike dhe ushtarake të dhjetëvjeçarëve të mëparshëm. Kostandinopoja ra në duart e bizantinëve si një fryt tashmë i pjekur. Megjithatë me npushtimin e kryeqytetit të Bosforit, pozita ndërkom- bëtare e Perandorisë Bizantine ndryshoi përnjëherësh. Bizanti tani rifitoi një ndikim vendimtar në strukturimin e kompleksit të shteteve europiane. Ai u bë përsëri një nga qendrat rreth së cilës vërtitej politika e fuqive mesdhetare.

Megjithatë, pozita e një fuqie të madhe që ai fitoi mbarte në vetvete edhe shumë rreziqe. Që të mund ta ruante këtë pozitë, nevojiteshin më shumë mjete dhe më shumë forca nga ato që kishte në atë kohë perandoria. Taksat u rritën mbasi nevojitej një armatë e madhe dhe një flotë akoma më e madhe. Kryeqyteti i ripushtuar, i shkretuar siç ishte, kishte nevojë për meremetime të mëdha. Këto gëlltitnin shuma kolosale të cilat përfaqësonin një barrë të rëndë për vendin. Në fakt që nga fundi i shek. XII u duk se bizantinët nuk ishin më në gjendje ta ruanin fuqinë e tyre të vjetër. Të dëbuar në Azinë e Vogël, krijuan aty një shtet që ishte nga ana e brendshme më i fortë dhe më i shëndetshëm se perandoria e vjetër. Por ky shtet nuk përfaqësoi asnjëherë për ta një qëllim në vetvete por vetëm një urë për të rifituar madhështinë e vjetër. Kështu, me një luftë heroike u arrit të rivendosnin një gjendje që në të kaluarën dukej si e paarritshme.

Veç kësaj periudha e sundimit latin kishte lënë gjurmë të thella. Në trupin e shtetit bizantin ishin shkaktuar plagë, të cilat ripushtimi i kokës nuk mund t'i shëronte. Koka e madhe, Kostandinopoja, mbështetej mbi një trup të dobësuar dhe të dërrmuar nga të gjitha anët. Republikat detare italiane i sundonin detet bizantine. Kolonitë e tyre ishin të shpërndara në të tërë territorin e perandonsë. Shumica e ishujve të Mesdheut lindor ishin të nënshtruara prej tyre. Greqia kishte mbetur nën sundimin frëng. Po ashtu, Epiri, i cili ndodhej nën qeverimin grek dhe Thesalia i ishin shmangur bashkimit dhe e ruanin qëndrimin e tyre armiqësor kundrejt Perandorisë Bizantine. Pjesa veriore e Gadishullit ballkanik mbetej në duart e dy mbretërive sllave, të Bullgarisë dhe Serbisë, të cilat qenë rritur në kurriz të Perandorisë Bizantine. Asnjëra nga këto fuqi nuk ishte në gjendje akoma të ndërmerrte një sulm në stil të gjerë kundër Bizantit, por ishin gati ta mbështesnin një ndërmarrje antibizantine të udhëhequr nga Perëndi- mi. Në Perëndim sigurisht nuk mungonin armiq të Perandorisë Bizantine të rimëkëmbur: ishin të gjitha fuqitë që kishin pasur interes për ekzistencën e Perandorisë latine. Sidoqoftë mund të pritej një agresion në çdo moment. Ale- anca midis fuqive kundërshtare së Bizantit në Perëndim dhe në Ballkan do të paraqiste një rrezik vdekjeprurës për perandorinë e saporimëkëmbur. Vetëm manovrat diplomatike mund ta evitonin këtë rrezik. Për fat, diplomacia ishte një nga cilësitë më të spikatura të Mihalit VIII.

Detyra e dyfishtë e Paleologut ishte ajo që të përballonte me manovra diplomatike planet e agresionit të Perëndimit nga njëra anë dhe nga ana tjetër të rivendoste sundimin bizantin në territoret që dikur i takonin perandorisë, duke eliminuar shtetin epirot dhe mbeturinat e sundimit latin në Greqi. Re- alizimi i kësaj detyre të dytë varej nga suksesi i së parës. Qendra e planeve të agresionit kundër Bizantit ishte Sicilia. Kështu kishte qenë nën Manfredin, kështu ishte edhe tani nën Karlin Anzhu. Për këtë arsye, marrëdhëniet me mbretërinë e Sicilisë përbënin boshtin rreth të cilit u vërtit politika e Mihalit VIII gjatë gjithë periudhës së mbretërimit të tij. Por planet e pushtimit të mbretërisë së Sicilisë mund të realizoheshin me efektshmën vetëm nëse sigurohej përkrahja e papës. Për këtë arsye objektivi qendror i Paleologut mbeti kurdoherë përpjekja për të evituar bashkimin e mbretërisë së Sicilisë me Romën. Përderisa në Sicili mbretëronte Manfredi, politika e tij kishte shenja të mira. Në fillim në Romë mbretëronte një qëndrim armiqësor në lidhje me rimëkëmbjen e Perandorisë Bizantine. Papati nuk mund ta pranonte qetësisht faktin që Kostandinopoja të shkëputej nga Kisha romane dhe që një perandori greke skizmatike ta zëvendësonte Perandorinë latine. Urbani IV (1261-1264) kishte filluar duke mbështetur moralisht sundimin frëng në Greqi në luftën kundër Bizantit dhe duke çkishëruar gjenovezët sepse nuk donin të hiqnin dorë nga aleanca e tyre me perandorin bizantin. Por armiqë- sia e vjetër e Romës kundrejt dinastisë së Hohenshtaufenve e pengonte atë të lidhte aleancën midis papatit dhe mbretit Manfred. Urbani IV jo vetëm nuk mendonte të përkrahte planet pushtuese të Manfredit, por synonte t'i jepte fund sundimit të Hohenshtaufenve në Italinë jugore. Prandaj ia dhu- roi mbretërinë e Sicilisë, Karlit Anzhu, vëllai i mbretit të Francës. Duke për- fituar nga kontradiktat midis papatit dhe Hohenshtaufenve, Mihali VIII e gjeti rrugën e marrëveshjes me Romën. Duke premtuar bashkimin e kishave karta tradicionale që përdorte Bizanti në politikën e vet ndaj Romës për të zbutur qëndrimin e papatit - ai arriti të hynte në bisedime me papën.

Vlera e këtij suksesi ishte akoma më e madhe po të kihet parasysh se orvatjet për t'u rivendosur në Gadishullin Ballkanik (të cilat e detyronin perandorinë të zhvillonte një luftë në shumë fronte dhe të shpërndante kështu forcat e saj) nuk po kishin rezultatet e dëshiruara. Në fillim u duk se perandori ndodhej në një pozitë shumë të favorshme ndaj Greqisë, e cila ndodhej akoma nën sundimin frëng. Që nga beteja e Pelagonisë, Vilhelmi Vilëharduen vazhdonte të ishte rob në duart e tij. Kështu Mihali VIII qe në gjendje t'i diktonte atij kushtet e veta përpara se ta lejonte-aty nga fundi i vitit 1261 - të kthehej në Ake dhe të rimerrte pushtetin. Në bazë të këtyre kushteve Vilhelmi II betohej për besnikëri ndaj perandorit bizantin, fitonte titullin megas domestikos dhe duhej t'ia jepte Bizantit kalatë e Monemvasisë, Mistrës, Mainës dhe Hieraklonit. Por besnikëria e tij nuk zgjati shumë. Vilëhardueni mori nga papa lejen për ta zgjidhur betimin e besnikërisë që i kishte dhënë Bizantit (në atë kohë ende nuk ishte çarë akulli në marrëdhëniet romano- bizantine). Veç kësaj ai gjeti mbështetje të efektshme tek Republika Venedikase, kundërshtarja e fuqishme e rimëkëmbjes së Perandorisë Bizantine, interesat e se cilës kërcënoheshin rëndë nga rënia e Perandorisë Latine, që ajo vetë e kishte krijuar, dhe nga aleanca bizantino-gjenoveze. Lufta shpërtheu. Mihali VIII dërgoi në Peloponez një ushtri të fuqishme, nën komandën e vëllait të tij, sebastokratorit Konstandin, të formuar nga pesëmijë mercenarë selxhukë. Nisi kështu një ofensivë bizantine e shpejtë dhe fitimtare. Njëkohësisht, flota bizantino-gjenoveze sulmoi ishujt latinë.

Në të njëjtën kohë lufta zhvillohej gjithashtu në Epir dhe në Bullgari. Duke ndërhyrë në luftërat e brendshme të Bullgarisë, më 1262, Mihali VIII pushtoi portet më të rëndësishme të bregut perëndimor të Detit të Zi: An- kialo dhe Mesembria. Edhe në kontinent ai arriti të zgjeronte në mënyrë të konsiderueshme territoret e tij në kurriz të Bullgarisë. Përkundrazi, në Epir, pushtuesi i Kostandinopojës, Aleks Strategopulli, gjeneral me aftësi jo të jashtëzakonshme, pati pak fat si më 1260 ashtu dhe gjatë ri fillimit të luftimeve më 1262. Vëllai i perandorit, despoti Johan Paleologu, korn përkundrazi, në verën e vitit 1262 një fitore të rëndësishme. Ai e detyroi despotin epirot, Mihalin II të nënshkruante paqen dhe ta njihte sovranitetin perandorak. Djali i Mihalit II, despoti Niqifor I (i cili më parë ishte martuar me vajzën e Teodorit II Laskarit), tani u fejua me një mbesë të Mihalit VIII.

Përkundrazi në Greqinë jugore, pas disa sukseseve fillestare, lufta mori një kthesë të disfavorshme. Veprimet luftarake u zgjatën, të hollat mbaruan dhe kështu trupat ndihmëse turke, të cilat nuk i kishin marrë pagat rregullisht, kaluan në anën e frëngjve. Pas një përparimi të suksesshëm, më 1264, bizantinët pësuan një disfatë të rëndë pranë Makri-Plagit, dhe u detyruan të tërhiqeshin me të shpejtë. Veç kësaj dhe në det aleatët e perandorisë pësuan disfatë: në pranverën e vitit 1263, flota gjenoveze u thye nga venedikasit pranë shtatë puseve, në gjirin e Nauplisë. Kjo disfatë e shtyu perandorin të ndryshonte politikën e vet ndaj republikave detare italiane. E prishi aleancën me gjenovezët, e cila i kishte kushtuar shpenzime të mëdha perandorisë dhe nuk i kishte sjellë përfitimet e shpresuara. Ai i ktheu prapa anijet gjenoveze dhe hyri në bisedime me republikën tepër të fuqishme të Venedikut. Më 18 qershor 1265 u përfundua një traktat që u garantonte përsëri venedikasve privilegje të gjera në Perandorinë Bizantine. Por edhe prishja me gjenovezët ishte vetëm e përkohshme. Meqenëse në Perëndim gjendja po keqësohej vazhdimisht dhe venedikasit po ngurronin ta ratifikonin traktatin, Mihali II ia shtriu përsëri dorën Gjenovës. Gjenovezët, të cilët, më 1266 kishin pësuar një disfatë tjetër nga venedikasit, e pranuan me kënaqësi propozimin e perandorit. Si shpërblim të ndihmës së tyre ata siguruan përsëri lirinë e tregtisë në perandori dhe një bazë tregtare në Gallatë, një lagje në periferi të Kostandinopojës, në Bririn e Artë (1267). Gallata shumë shpejt u bë një qytet tregtar i lulëzuar i gjenovezëve, të cilët qëndruan aty deri në pushtimin turk. Kthimi i gjenovezëve në Bizant u dha fund ngurrimeve të venedikasve: më 4 prill 1268 traktati bizantino-venedikas u ratifikua, pa klauzolën që fliste për dëbimin e gjenovezëve. Megjithatë është kuptimplotë fakti se traktati kishte vlerë vetëm për pesë vjet. Venediku tani vuri në përdorim sistemin e traktateve me afat të shkurtër. Në krahasim me politikën e mëparshme që e lidhte Bizantin në mënyrë të njëanshme me njërën nga të dy republikat detare dhe e armiqësonte me tjetrën, lidhja në të njëjtën kohë me Gjenovën dhe me Venedikun përfaqësonte një përfitim në vështrimin se e pakësonte rrezikun e një aleance të flotës venedikase ose të asaj gjenoveze me fuqitë antibizantine të Perëndimit. Nga ana tjetër ajo i jepte Bizantit mundësinë të shfrytëzonte rivalitetin midis dy republikave italiane duke vënë njërën kundër tjetrës.

Në Perëndim kishin ndodhur ngjarje të rëndësishme. Karli Anzhu, konti i Provansës, i ishte përgjigjur thirrjes së papës, kishte ardhur në Itali për të zëvendësuar Manfredin, i cili më 26 shkurt 1266, në betejën e Beneventit humbi mbretërinë dhe jetën. Mbreti i ri i Napolit dhe i Sicilisë ishte për Bizantin një kundërshtar shumë i rrezikshëm sesa kishte qenë Manfredi. Ndërsa pasardhësi i Hoheshtaufenve ishte një armik i papës, anzhuini ishte beniamin i tij. Si rrjedhim ekzistonte rreziku i madh i një agresioni kundër Bizantit i përkrahur nga Roma. Dhe në fakt, më 27 mars 1267, në Viterbo, në praninë e papës dhe me pëlqimin e tij, Karli Anzhu përfundoi me perandorin latin Balduini II që ishte dëbuar nga Kostandinopoja një traktat aleance dhe një marrëveshje për copëtimin e Perandorisë Bizantine pas pushtimit eventual të saj. Aleancën do ta vuloste martesa e vajzës së Karlit, Beatriçes me birin e Balduinit, Filipin. Këto ishin planet e pushtimit të Karlit Anzhu, fill pasi të bëhej sovran i Sicilisë. Pak më vonë ai ndërhyri edhe në Greqi. Këtu ai siguroi zotërimet epirote të Manfredit dhe mbështetjen e Vilhelmit II Vilëharduenit. Princi i Akesë, forcat e të cilit ishin dërrmuar në betejat kundër trupave bizantine dhe i cili e shihte veten të kërcënuar nga urrejtja e popullsisë greke, u hodh në krahët e Anzhuinit. Ai e vuri territorin e tij nënsovranitetin e Karlit, ndërsa vajza e tij, e cila ishte në të njëjtën kohë edhe trashëgimtare, u fejua me një nga djemtë e mbretit Anzhuin. Ky s'e pati të vështirë të gjejë edhe të tjerë aleatë, meqenëse armiqtë e perandorit bizantin ishin të shumtë. Serbia dhe Bullgaria i erdhën me kënaqësi në ndihmë, mbasi motivet qoftë politike qoftë dinastike i shtynin sovranët e tyre të rreshtoheshin në frontin antibizantin. Cari i Bullgarisë Konstandin Tih ishte kunati i pikërisht atij Johan Laskari që ishte shfronësuar dhe verbuar nga Mihali VIII. Mbreti i Serbisë Uroshi I ishte martuar me një princeshë frënge dhe nga aleanca me Karlin Anzhu mund të siguronte një zgjerim të territoreve të veta në kurriz të Perandorisë Bizantine. Në të njëjtën kohë, Karli Anzhu, i cili e kishte përforcuar përfundimisht pozitën e tij në Itali, filloi të dërgonte të holla dhe trupa në Ake.

Gjendja e Perandorisë Bizantine ishte jashtëzakonisht e vështirë. Por Mihali VIII nuk hoqi dorë nga loja: madje ai ende shpresonte ta bënte për vete papën. Në fakt edhe Klementi IV e pranoi propozimin e tij për tratativa të reja mbi problemin e bashkimit kishtar. Ajo që Roma dëshironte ishte kryesisht eliminimi i skizmës greke dhe në perspektivë çlirimi i Tokës së Shenjtë dhe jo pushtimi i Perandorisë Bizantine. Siç e përfytyronte mbreti i Sicilisë. Ngjarjet e pas vitit 1204 kishin treguar se vetë një pushtim i Perandorisë Bizantine nuk e çonte përpara çështjen e bashkimit kishtar. Një politikë lindore largpamëse e Romës nuk mund të identifikohej me planet pushtuese të Karlit Anzhu. Nëse Klementi IV dukej se i mbështeste këto plane, kjo bëhej vetëm për të ushtruar presion mbi perandorin bizantin dhe për ta detyruar që të nënshtrohej me qëllim që të kontribuonte kështu në fitoren e politikës romane dhe jo të asaj anzhuine.89 Pas vdekjes së Klementit IV (1268), të cilën e pasoi një kohë e gjatë pa papë në Selinë e Shenjtë, Paleologu dinak gjeti një mbështetje te mbreti i Francës. Në fakt Shën Luigji IX, pothuajse njësoj si papët e kohës së tij, nuk synonte asgjë tjetër veçse të çlironte Tokën e shenjtë nga të pafetë dhe të rivendoste një paqe fetare sipas kuptimit katolik. Nën ndikimin e dërgatave të perandorit bizantin, ai arriti ta frenojë vëllain e tij luftarak të hidhej në luftë kundër të krishterëve të ritit grek. Në vjeshtën e vitit 1270, Karli Anzhu u detyrua ta n.diqte atë në kryqëzatën kundër Tunizisë dhe kështu, tamam në çastin vendimtar, ndërmarrja e projektuar kundër Bizantit nuk u krye. Në vjeshtën e vitit 1271, zbrazëtia e selisë papale mori fund. Me gjithë kundërshtimin e Karlit Anzhu, në Selinë e Shenjtë u zgjodh jo një papë francez, por një italian, Gregori X. Përkrahës i nxehtë i kryqëzatës dhe i bashkimit kishtar, Gregori X nuk i pranoi planet pushtuese të Anzhuinëve. Më tepër se asnjëherë thelbi i politikës lindore të papës u bë bashkimi me kishën bizantine.

Gjatë kohës që Karli Anzhu ishte larg Europës, në Greqinë e sunduar nga frëngjit, situata ndryshoi në favor të bizantinëve, të cilët arritën ta përforconin përsëri pozitën e tyre në Peloponez. Por kryqëzata në Tunizi, nuk ishte veçse një episod. Fill pas arritjes së tij në Afrikë, Luigji IX ra viktimë e një epidemie. Pas një lufte të shkurtër dhe të suksesshme, Karli Anzhu u kthye në Sicili. Gjatë viteve 1271-1272 u dërguan trupa të tjera në More, të cilat i dhanë fund përparimit të bizantinëve në Greqi.

Mihali VIII u përpoq ta neutralizoznte ndikimin e Karlit Anzhu në viset greke dhe sllave të Gadishullit Ballkanik duke vendosur me këto vende lidhje dinastike. Pas vdekjes së despotit Mihal II (1271) Perandoria Greke perëndimore ishte shembur. Në Epir, pushtetin e mori trashëgimtari legjitim, despoti Niqifor, i cili ishte martuar me mbesën e perandorit bizantin. Në Thesali u vendos biri joligjor i Mihalit II, Johani. Perandori i dha atij titullin e sebastokratorit dhe e martoi nipin e tij Andronik Tarkaniotin me vajzën e Johanit. Por kjo masë doli e pamjaftueshme. Princi energjik e luftarak i Thesalisë u bë shumë shpejt një armiki tërbuar i perandorit dhe Trakanioti bëri kauzë të përbashkët me vjehrrin e tij. Ishte gati e pamundur të vendoseshin marrëdhënie të mira midis Bizantit dhe këtyre principatave greke separatiste, posa që detyra kryesore e perandorit ishte gllabërimi i këtyre principatave.

Synimet e rimëkëmbjes të perandorit bizantin pengonin gjithashtu afrimin e tij me mbretëritë sllave. Në fakt Mihali VIII synonte të gllabëronte në perandorinë e rimëkëmbur jo vetëm territoret ballkanike të pushtuara nga grekët dhe nga latinët, por edhe krahinat sllave jugore. Këtë e tregon në mënyrë të qartë dekreti i rëndësishëm edhe pse i pazbatuar, i vitit 1272, në të cilin Mihali II kërkonte ta zhvishte kishën serbe dhe bullgare nga autoqefalia dhe, simbas shembullit të Bazilit II t'i vendoste të dy kishat sllavo-jugore nën varësinë e kryepeshkopatës greke të Ohrit. Lidhja martesore me Serbinë nuk u përfundua, ndonëse tratativat kishin ecur shumë. Në të kundërtën, Mihali VIII arriti të lidhej me Hungarinë dhe të formonte kështu një kundërpeshë ndaj Serbisë aleate e Anzhuinëve. Trashëgimtari i tij në fron, Androniku, u martua me vajzën e mbretit të Hungarisë Stefani V. Pak më vonë, në nëntor të vitit 1272 ai u kurorëzua bashkëperandor. Në të njëjtën kohë ai u pajis me një pushtet të tillë, që asnjë bashkëperandor tjetër para tij nuk e pati në Bizant. Në Bullgari tensioni u duk sikur u zbut pasi caresha Irena Laskari kishte vdekur rreth vitit 1270 dhe cari i Bullgarisë Konstandini ishte martuar me mbesën e perandorit, Marien, motrën e gruas së despotit epirot. Por meqenëse Mihali VIII nuk ia kishte dorëzuar carit bullgar qytetet Ankialos e Mesembria, të cilat ia kishte premtuar si pajë dhe të cilat që nga viti 1262 ishin në duar të bizantinëve, shpërtheu rreth vitit 1272 lufta dhe bullgarët u dyndën në territorin bizantin. Megjithatë, nën presionin e tartarëve, me të cilët Mihali VIII kishte arritur të lidhte aleancë, bullgarët u detyruan të tërhiqeshin, duke hequr dorë nga qytetet e kontestuara.

Fuqitë më të rëndësishme në Lindje ishin tartarët e Hordhisë së Artë në Rusinë Jugore, mongolët e han Hulagut në Lindjen e afërme dhe mamelukët në Egjipt. Mongolët e Rusisë dhe të Azisë së Vogël nuk ishin më të bashkuar: afërsisht që nga vitit 1259 kishte ndodhur një përçarje midis tyre. Pak më vonë (më 1260) mongolët e Hulagut, të cilët më 1258 kishin shtënë në dorë Bagdatin, qytetin e kalifit dhe e kishin shtrirë sundimin e tyre në gjithë Azinë Perëndimore që nga Hindia deri në Mesdhe, pësuan një disfatë të rëndë nga mamëlukët egjiptianë. Në fillim këta formonin gardën e Ajubitëve egjiptianë, të formuar në pjesën më të madhe nga kumanët dhe nga banorë të popullatave të tjera të stepave të Rusisë Jugore. Më 1250 këta ishin bërë sundimtarë të Egjiptit. Ata formuan një dinasti të tyre, e cila zëvendësoi atë të jubitëve dhe e qeverisi Egjiptin deri në fund të shek. XVI. Që nga ajo kohë radhët e tyre erdhën duke u rritur me bashkatdhetarë që vazhduan të vinin këtu nga Rusia Jugore. Kështu mamëlukët hynë në lidhje shumë të ngushta me Hofdhinë e Artë. Meqenëse të dy palët ishin armiq të mongolëve të Azisë së Vogël, ndërlidhja midis tyre mund të kryhej vetëm me anën e rrugës detare. Por deti kontrollohej nga bizantinët. Për këtë arsye një marrëveshje me perandorin bizantin ishte e domosdoshme për mamelukët dhe për mongolët e Rusisë Jugore. Ky ishte një shembull më shumë që tregonte sesi ripushtimi i Kostandinopojës e kishte rritur peshën e Perandorisë Bizantine në politikën ndërkombëtare. Por marrëveshja pengohej nga marrëdhëniet miqësore që Mihali VIII kishte me mongolët e Lindjes së Mesme, kurse miqësia me Hulagun ishte për të një mjet presioni ndaj sulltanatit fqinj i Ikonit. Më 1264 tatarët e Rusisë jugore kishin shpërthyer një agresion të egër kundër perandorisë në aleancë me bullgarët. Armata bizantine pësoi atëherë një disfatë të rëndë dhe vetë Mihali VIII gati sa nuk humbi jetën. Territori trak u shkretua në mënyrë të tillë sa, sikurse shkruan Niqifor Gregora për së gjati dhe për së gjëri "nuk shihej më asnjë ka dhe asnjë fshatar." Duke iu përgjigjur thirrjes së Johanit të Thesalisë dhe të Andronik Tarkaniotit, tatarët shpërthyen një agresion të dytë të llahtarshëm në vitin 1271. Këto sulme dhe ndërlikime që ndodhën në Bullgari e shtynë Mihalin VIII që t'i rregullonte marrëdhëniet me tatarët e Rusisë Jugore. Më 1272 ai përfundoi një traktat miqësie me gjeneralin e madh tatar Nogai, i cili gëzonte pushtet të madh në Hordhinë e Artë dhe ishte në gjendje, siç e treguan më vonë ngjarjet, të pengonte çdo aksion të bullgarëve kundër Bizantit. Perandori i dha për grua vajzën e tij joligjore, Eufrosinën dhe i dërgoi dhurata të çmuara. Që atëherë e pastaj, marrëdhëniet midis perandorit bizantin dhe Hordhisë të Artë dhe mamelikëve mbetën vazhdimisht të mira dhe gjithnjë e më të shpeshta u bënë shkëmbimet e delegacioneve midis Bizantit dhe Egjiptit. Përtej qarkut të fuqive armike të Bizantit, Mihali VIII krijoi një tjetër rreth që mbante mat armiqtëe perandofisë. Mongolëte Hulagutbënin presion mbi sulltanatin ear- Rumit; tatarët e Nogait mbi Bullgarinë; në shpinë të Serbisë ishin hungarezët, aleatë të perandorisë, ndërsa Karli Anzhu, armiku kryesor i bizantinëve po pengohej në zbatimin e planeve të tij agresive nga papati, i cili vazhdonte të shpresonte në bashkimin kishtar.

Por Grigori X tashmë nuk ishte i prirur për t'u kënaqur me premtime të cekta mbi bashkimin, me të cilin Mihali VIII kishte më tepër se dhjetë vjet që vazhdonte ta mashtronte papatin. Kështu ai e vuri perandorin përballë një aut- aut (ose-ose) duke i garantuar siguri të plotë nga ana e fuqive katolike në rast se ai do të pranonte nënshtrimin fetar dhe duke e kërcënuar se në rast të kundërt ai nuk do të ishte më në gjendje të ndalte ofensivën e Karlit Anzhu.97 Veç kësaj papa mori shkas nga skadenca e traktatit bizantino-venedikas dhe ushtroi pre- sion mbi Mihalin VIII duke i lajmëruar venedikasit që të mos e përsëritnin trak- tatin përpara se të kryhej bashkimi kishtar. Nga ana e tij Karli Anzhu bëri të gjitha përpjekjet e mundshme për ta tërhequr Venedikun nga ana e armiqve të Bizantit. Njëkohësisht ai zhvilloi një veprimtari të dendur në Gadishullin Ball- kanik. Lidhi një traktat miqësie me sovranin antibizantin të Thesalisë dhe në vitin 1273 dërgoi një ushtri shumë të fuqishme në More. Veç kësaj ai kishte vënë në mënyrë të qëndrueshme këmbë në Shqipëri, porta e hyrjes në Bizant. Pjesa katolike e trevës e njohu si sovranin e saj. Përforcoi aleancën me Serbinë dhe me Bullgarinë. Në vitin 1273 ambasadorë të carit të Bullgarisë dhe të mbretit të Serbisë erdhën në oborrin e tij. Të gjithë armiq të perandorisë: latinë dhe grekë, sllavë dhe shqiptarë, u bashkuan nën udhëheqjen e Karlit Anzhu, aleat dhe krushk me perandorin titullar të Kostandinopojës, i cili si dhe sovrani i Greqisë frënge, aspironte për kurorën bizantine.

Në këtë situatë, kërcënimet e Grigorit X morën një peshë dërrmuese. Për perandorin e vetmja rrugëdalje ishte nënshtrimi ndaj dëshirës papale. Me gjithë kundërshtimin e rreptë të klerit bizantin, Mihali VIII u mor vesh me legatin papal, i cili në vitin 1273 ndodhej në Kostandinopojë. Ai arriti më në fund të bindte edhe një pjesë të klerit të tij që ta pranonte bashkimin.

Akti historik u përfundua më 6 korrik 1274 në koncilin e Lionit. Logotheti i madh Gjergj Akropoliti, në emër të perandorit, u betua se do të pranonte jo vetëm primatin roman por edhe fenë romane. Anëtarët kishtarë të delegacionit bizantin, ish-patriku Germano dhe mitropoliti Theofan i Nikesë vunë nënsh- krimet e tyre në deklaratën perandorake. Bashkimi i kishave, i cili për më tepër se dy shekuj kishte qenë një nga objektivat kryesore të politikës romane dhe objekt i traktativave të shumta por të pasuksesshme ishte bërë realitet.

Dhe në fakt, përfitimet politike që Mihali VIII llogariste të nxirrte nga nënshtrimi ndaj Romës, nuk munguan. Nën presiomn e papës, Karli Anzhu u detyrua të hiqte dorë nga fushata që kishte projektuar për të pushtuar Kostandinopojën. Ai mori gjithashtu përsipër që ta respektonte armëpushimin deri më 1 maj 1276. Edhe Venediku e përsënti në maj të vitit 1275" traktatin me perandorin bizantin, ndonëse për një periudhë dy vjeçare. Bizanti, i cili deri pak më parë ndodhej në një pozitë të vështirë mbrojtëse, rimori iniciativën dhe kaloi gjithandej në sulm. Ndërsa vazhdonte akoma koncili i Lionit, trupat anzhuine u përzunë prej bizantinëve nga Shqipëria. Bizantinët pushtuan qytetet e rëndësishme të Beratit dhe të Butrintit dhe filluan rrethimin e Durrësit dhe të Vlorës. Më 1275 perandori dërgoi vëllain e tij Johanin me një ushtri të madhe në Thesah, e cila nën sundimin e sebastokrator Johan Engjëllit ishte kthyer në një qendër të rëndësishme të veprimtarisë antibizantine. Fushata pati një fillim të mbarë. Ajo i shpuri trupat perandorake deri nën muret e kryeqytetit thesal, neopatria; por këtu u ndesh me kurajën personale dhe zgjuarsinë e sebastokrator-it Johan, i cili në çastin vendimtar solli përforcime nga dukati fqinj frëng i Athinës. Edhe një fushatë e dytë kundër Thesalisë, më 1277, pati të njëjtin përfundim negativ. Në të kundërtën, suksese të mëdha korri perandoria në det. Veçanërisht fatlume qenë, duke filluar nga viti 1276, veprimet detare të italianit Likario, i cili ishte emëruar megas dux. Eubea dhe një numër i rrtadh ishujsh të Egjeut ranë në duart e tij. Flota bizantine filloi përsëri ta sundonte Detin Egje.

Një ndryshim i rëndësishëm ndodhi në Peloponez. Në vitin 1278 vdiq Vilhelmi Vilënarduen dhe principata e Moresë kaloi nën sundimin e drejtpërdrejtë të Karlit Anzhu. Në vështrim të parë ky ndryshim mund të dukej i rrezikshëm për Bizantin, por në të vërtetë ai përfaqësonte një dobësim të sun- dimit frëng dhe si rrjedhim favorizonte perandorinë. Vështirësitë të cilave u kishte dalë zot Vilhelmi II, ishin të papërballueshme për qeveritarët e Karlit Anzhu. Vendi ishte shteruar nga luftërat e vazhdueshme dhe popullsia ngriti krye kundër sundimit të huaj të latinëve. Në këtë situatë, bizantinët mundën ta shtrinin territorin e tyre deri në Arkadi. Ky pushtim, së bashku me sukse- set e mëparshëm në arkipelag, e përforcuan në mënyrë të konsiderueshme pozitën e Bizantit.

Por përmirësimi i gjendjes së jashtme u arriti duke i shkaktuar vendit një krizë të rëndë të brendshme. Popullsia bizantine dhe pjesa më e madhe e klerit sidomos murgjit e manastireve të lidhur fanatikisht pas ortodoksisë nuk donin të dinin për bashkimin e kishave prandaj dolën në mënyrë të vendosur kundër perandorit. Marrëdhëniet midis Mihalit VIII dhe kishës greke ishin keqësuar seriozisht që më parë. Pas verbimit të djaloshit Johan Laskari, patriku Arsen e kishte çkishëruar Paleologun. Vetëm me shumë vështirësi Mihali VIII arriti më në fund ta largonte fanatikun asket (1266) dhe të siguronte një falje nga pasardhësi i tij Josifi; por një pjesë e popullsisë i qëndroi besnike patrikut të rrëzuar. U formua fraksioni i ashtuquajtur i arsenitëve, i cili e luftonte me rreptësi perandorin dhe udhëheqjen e re të kishës. Kur Mihali VIII iu nënshtrua papës dhe kërkoi nga Kisha e tij që ta njihte epërsinë e Romës, shpërtheu një revoltë në të cilën u përfshi gjithë popullsia. Situata u keqësua më tej nga fakti se patriku Josif nuk dëgjoi të pranonte bashkimin. Kështu u desh një zëvendësim i ri me dhunë i udhëheqjes kishtare. Në fronin e patrikut hipi kartofilaksi Johan Bekkos, një njeri i aftë dhe i lëkundshëm, i cili pasi kundërshtoi në fillim, më në fund e pranoi bashkimin. Vendi ishte ndarë në dy tarafe, të cilat qëndronin përballë njëri-tjetrit. Anulimi i dekretuar nga lart i skizmës greke kishte shkaktuar një skizmë të thellë brenda Perandorisë Bizantine. Popullsia bizantine, për të cilën ortodoksia kishte qenë kurdoherë gjëja më e shenjtë dhe e kishte urrejtjen antilatine në gjak, ngriti krye kundër perandorit që kishte tradhtuar fenë e të parëve. Perandori, megjithatë nuk ua vuri veshin këtyre protestave dhe i qëndroi besnik bashkimit, tek i cili shihte të vetmin shpëtim për perandorinë. Filluan kështu një varg persekutimesh mizore, të cilat goditën si në qarqet e larta ashtu dhe në shtresat e poshtme. Burgjet u mbushën plot me klerikë dhe laikë, me njerëz të shtresave të ulëta dhe me princër të gjakut perandorak. Skizma në fakt kalonte përmes të gjitha shtresave shoqërore. Edhe vetë familja perandorake ishte përçarë.

Politika unioniste e perandorit shkaktoi ndërlikime të rënda deri përtej kufijve të Bizantit. Motra e përkëdhelur e Mihalit, Evlogjia (Irena) një kundërshtare e vendosur e bashkimit, shkoi te vajza e saj Maria, care- sha e Bullgarisë, dhe në këtë mënyrë, nëpërmjet veprimtarisë së dy grave, oborn bullgar u bë një vatër e intrigave antiperandorake. Megjithatë, nga kjo anë, erdhi shumë shpejt një lehtësim sido që i përkohshëm i tensionit. Në perandorinë fqinjë të Tërnovës, të shkretuar nga dyndjet e vazhdueshme mongole, dhe të tronditur nga konfliktet sociale, ndodhi një revoltë e furishme popullore dhe shpërthyen një sërë luftërash të ashpra të brendshme. Qeveria bizantine tashti mundi të ndërhynte me armë në trazirat e Bullgarisë, duke i kundërvënë udhëheqësit popullor fitimtar Ivajlo, një pasardhës të helenizuar të Asenëve, martuar me një princeshë bizantine, të cilin e vuri në fronin e paqëndrueshëm të carëve bullgarë me emrin Ivani III Asen (1279).

Urrejtja kundër perandorit unionist pati pasoja të dëmshme edhe në krahinat greke të perandorisë. Deri përfaqësuesi Niqifor i Epirit u ngrit kundër Paleologëve. Ai pushtoi portin e Butrintit, i cili pak më parë ishte marrë nga bizantinët dhe më vonë (1279) ia dorëzoi Karlit Anzhu. Johani i Thesalisë, armiku i vjetër i Mihalit III, i cili për vite me radhë kishte luftuar kundër Perandorisë Bizantine me përkrahjen e fuqive perëndimore, u vu tani në krye të grekëve ortodoksë dhe grumbulloi rreth vetes një numër gjithnjë në rritje bizantinësh që e kundërshtonin bashkimin. Më 1278 ai thirn madje një koncil, i cih e dënoi perandorin si heretik.

Por për ta mbajtur në këmbë bashkimin romano-bizantin, jo vetëm perandori por edhe papati u ndodh në vështirësi të madhe. Pas vdekjes së Grigorit X (1276), në Romë u përforcua ndikimi i mbretit të Sicilisë. Bashkëpunimi romano-bizantin u ndërpre. Nikolla III (1277-1280) i dha një hov të ri universalizmit roman, si rrjedhim edhe politikës së bashkimit të kishave. Ai u orvat të vendoset në Lindje një ekuilibër midis Anzhuinëve dhe perandorit të Bizantit njësoj si ai që kishte vendosur në Perëndim midis Rudolfit I të absburgëve dhe Kariit Anzhu, për të pasur mundësi që të vinte përmbi të gjitha fuqitë tokësore (politike) epërsinë e fuqisë universale të Kishës së Romës. Gjatë pontifikatit të tij, Mihali VIII e ndjente veten të sigurt nga ana e Perëndimit dhe pikërisht në këtë periudhë ndodhën sukseset bizantine më të rëndësishme në More dhe në Arqipelag. Por në konklavin e mëpastajmë, ndikimi i Karlit Anzhu ishte vendimtar dhe situata ndryshoi plotësisht më 22 shkurt 1281, hipi në fronin papal francezi Martini IV, një vegël e verbër e mbretit të fuqishëm të Sicilisë. Kuria romane hoqi dorë nga pozita e arbitrit sovran dhe u vu në shërbim të politikës së pushtimeve të Anzhuinit. Nën patronazhin e Papës, Karli Anzhu dhe perandori titullar latin Filipi, biri i Balduinit II, nënshkruan më 3 korrik 1281 në Orvieto një traktat për "rimëkëmbjen e perandorisë romane të uzurpuar nga Paleologu." Jo vetëm kaq: Martini IV ishte larguar aq shumë nga politika e paraardhësve të tij duke iu nënshtruar në mënyrë të verbër Karlit Anz.hu, saqë dënoi si skizmatik perandorin bizantin që ishte shprehur për bashkimin e kishave. Për këtë arsye ai duhej të përballonte një luftë të vështirë kundër popullit të tij, mbasi e shpalli perandorin të rrëzuar dhe i ndaloi princët e krishterë të të gjitha vendeve që të kishin marrëdhënie me të.

Politika unioniste e Mihalit VIII kishte dështuar kështu plotësisht. Vetë papati e kishte braktisur. Fuqitë perëndimore u bashkuan për luftë kundër Bizantit. Venediku u dha Anzhuinëve flotën e tij dhe papa u dha mbrojtjen e vet morale. Sovranët ballkanikë u bashkuan në frontin antibizantin. Më 1282 në marrëveshje me Karlin Anzhu, Johani i Thesalisë dhe mbreti i Serbisë, energjiku Stefan Uroshi II Milutin (1282-1321) vërshuan në Maqedoni. Mbreti i Serbisë pushtoi qytetin e rëndësishëm të Shkupit, të cilin bizantinët nuk e rimorën më vonë. Në Bullgari, i përkrahuri i bizantinëve, cari Ivan III Asene kishte humbur kurorën më 1280. Pasardhësi i tij Gjergj I Terter (1280-1282), me prejardhje nga një familje kumane, i cili në krye të bojarëve bullgarë ia kishte rrëmbyer pushtetin, u rreshtua natyrisht kundër Bizantit duke lidhur aleancë me Anzhuinët dhe me Johanin e Thesalisë. Karli Anzhu nuk kishte qenë asnjëherë aq afër synimit të tij. Asnjëherë situata e Mihalit III nuk kishte qenë aq e vështirë. Shembja e Perandorisë Bizantine dukej shumë e afërt.

Por në çastin më kritik situata ndryshoi rrënjësisht. Një katastrofë e tmerrshme goditi mbi Anzhuinët pikërisht atëherë kur ata ishin të sigurt për fitoren e tyre. Pikërisht atëherë arti diplomatik i Paleologut korri triumfin e vet më të madh. Një plan konspiracioni në stil të madh kundër sundimit anzhuin në Sicili kishte prej vitesh që po përgatitej. Rolin e ndërmjetësit aty e luajti Johani dhe Procida, mjeku i ditur i emigruar nga Italia jugore dhe më vonë kancelar i Aragonës. Gjatë pontifikatit të Nikollës III, Mihali VIII me ndërmjetësinë e tij kishte lidhur aleancë me Pjetrin III të Aragonës, dhëndrin e Manfredit. Pjetri duhej t'i sulmonte Anzhuinët prapa krahëve dhe t'i merrte mbretërinë ashtu si më 1266 Karli ia kishte marrë Manfredit. Perandori bizantin i kishte vënë në dispozicion mjetet për të ndërtuar flotën. Në të njëjtën kohë agjentët bizantinë dhe aragonezë, të pajisur mirë me të holla bizantine, nxitën në Sicili kryengritjen kundër sundimit të huaj të Anzhuinëve. Një pakënaqësi e madhe ziente në vendin e rraskapitur nga ndërmarrjet e vazhdueshme luftarake të Anzhuinëve dhe të egërsuar nga veprimet arbitrare të funksionarëve lokalë. Por vetëm të hollat bizantine bënë që të shpërthejë kriza e fshehtë ashtu siç e kishin bërë të mundshme përgatitjet e mbretit të Aragonës. "Po të thosha,- pohon Mihali VIII në autobiografinë e tij, se Zoti u dha atyre (sicilianëve) lirinë dhe këtë e bëri nëpërmjet duarve të mia, do të thosha të vërtetën." Në çastin më të vështirë për Paleologun, më 31 mars 1282 në Palermo shpërtheu kryengritja, e cila u shtri menjëherë në gjithë Sicilinë. Sundimi Anzhuin pati një fund të përgjakshëm në Mbrëmësoret e famshme siciliane (Vespri Siciliani). Në gusht u duk Pjetri i Aragonës me flotën e tij. Ai u kurorëzua në Palermo me kurorën e Manfredit dhe u bë sovran i Sicilise kurse Karli Anzhu mundi vetëm pas përpjekjesh të mëdha t'i ruante zotërimet e veta në Italinë kontinentale. Për një fushatë kundër Bizantit tashmë as që mund të flitej. Mbretëria e Italisë Jugore tani ishte shpërbërë. Karli Anzhu e braktisi luftën pas një katastrofe të pashembullt. Papa ishte thellësisht i përzier në katastrofë. Me perandorin titullar latin Filipi tani e tutje nuk merrej askush seriozisht, ndërsa Venediku po afrohej me Perandorinë Bizantine dhe me mbretin e Aragonës. Shtrëngata e cila prej njëzet vjetësh po dendësohej mbi Perandorinë Bizantine të rimëkëmbur, ishte davaritur nga diplomacia gjeniale e Paleologut.