Reovolucioni i tretë

Athina

Pas përmbysjes së mbretërisë, eupatridët qeverisën Athinën për katër shekuj. Rreth këtij sundimi të gjatë, historia është memece; dihet vetëm një gjë, ky sundim, për klasat e ulëta, qe i urryer dhe populli u përpoq të dilte prej tij.

Rreth vitit 612, duket se pakënaqësia ishte e përgjithshme dhe ishin shfaqur shenja të sigurta paralajmëruese të një revolucioni të afërt, gjë që kishte zgjuar ambicien e një eupatridi, Cilonit, i cili u përpoq të përmbyste qeverisjen e kastës së tij dhe të kthehej në tiran popullor. Qëndresa e fuqishme e arhontëve bëri që përpjekja të dështonte; por edhe pas tij, trazirat vazhduan. Më kot, eupatridët vunë në përdorim të gjitha burimet e fesë së tyre. Më kot, thanë ata, se perënditë ishin hidhëruar dhe se shumë shpejt kudo do të shfaqeshin fantazmat. Më kot e pastruan ata qy tetin nga të gjitha krimet e popullit dhe ngritën dy altarë për të paqtuar hyjnitë e Dhunës dhe të Mospërfilljes, ndikimi keqbërës i të cilave kishte trazuar shpirtrat njerëzorë. Të gjitha këto nuk shërbyen për asgjë. Ndjenjat e urrejtjes nuk u zbutën. Nga Kreta u soll Epimenidi hirplotë, personazh misterioz që thuhej se ishte i biri i një perëndeshe; atij iu kërkua të kryente një seri ceremonish që largonin të keqen; duke goditur kësisoj imagjinatën e popullit, shpresohej të gjallërohej feja dhe për rrjedhojë të forcohej aristokracia; por populli nuk lëvizi nga e tija; feja e eupatridëve nuk kishte më prestigj mbi shpirtin e tij; ai vazhdoi të ngulmonte në kryerjen e reformave.

Për gjashtëmbëdhjetë vjet radhazi, opozita e egër e të varfërve të maleve dhe opozita e duruar e të pasurve të bregdetit do t'u kundërvihej me vendosmëri eupatridëve. Më në fund, njerëzit më të urtë në gjirin e tre palëve ranë në ujdi mes tyre, për t'i besuar Solonit kujdesin për t'u dhënë fund këtyre grindjeve, duke parandaluar kështu fatkeqësi më të mëdha. Soloni kishte fatin e madh t'u përkiste njëherazi eupatridëve për nga origjina e tij dhe tregtarëve nga punët që pat bërë në rini të vet. Në poezitë e tij, ai na paraqitet si një njeri krejtësisht i çliruar nga paragjykimet e kastës së vet; për nga mendja e tij e hapët, për nga shija për pasurinë dhe luksin, për nga pasioni i tij ndaj kënaqësive të jetës, ai qëndron fort larg nga eupatridët e lashtë dhe i përket Athinës sëre.

Më lart kemi thënë se Soloni nisi me çlirimin e tokës nga sundimi i vjetër që feja e familjeve eupatride kishte ushtruar mbi të. Ai theu zinxhirët e klientelës. Një ndryshim i tillë në gjendjen shoqërore do të sillte edhe një ndryshim tjetër në rendin politik. Duhej që klasat e ulëta të kishin, tashmë, sipas vetë shprehjes së Solonit, një mburojë për të mbrojtur lirinë e sapofituar. Kjo mburojë do të ishin të drejtat politike.

Të shumta janë elementet që mungojnë për të njohur siç duhet kushtetutën e Solonit; por, më së paku, duket se tashmë të gjithë athinasit bënin pjesë në Kuvendin e popullit dhe se Senati nuk përbëhej më vetëm nga eupatridët; madje duket se tani arhontët mund të caktoheshin edhe nga jashtë kastës priftërore. Këto ndryshime të mëdha përmbysnin të gjitha rregullat e qytezës së lashtë. Votimi, magjistratura, funksionet priftërore, drejtimi i shoqërisë, të gjitha këto tani eupatridit i duhej t'i ndante me njeriun e kastës së ulët. Në kushtetutën e re, të drejtat e siguruara nga origjina nuk figuronin aspak; klasat kishin mbijetuar, por tani ato përcaktoheshin vetëm nga pasuria. Që nga ky çast, sundimi i eupatridëve ishte zhdukur. Tashmë ai nuk ishte asgjë, nëse nuk ishte i pasur; vlera e tij përcaktohej nga pasuria dhe jo nga origjina e lindjes. Tani poeti mund të shprehej: "Në varfëri, njeriu fisnik nuk është më asgjë; dhe në teatër populli gajasej me këtë thumb komik: "Ç'origjinë ka ky njeri? -I pasur; sot, këta janë fisnikët.

Regjimi i themeluar kësisoj, kishte dy lloj armiqsh: eupatridët, të cilët shprehnin keqardhjen për privilegjet e tyre të humbura dhe të varfrit që vuanin ende nga pabarazia.

Sapo Soloni pat përfunduar veprën e tij, trazirat do të fillonin sërish. "Të varfrit u treguan, thotë Plutarku, si armiqtë më të betuar të të pasurve." Ndoshta qeveria e re urrehej prej tyre po aq sa edhe qeverisja e eupatridëve. Ndër të tjera, duke parë se eupatridët mund të ishin përsëri arhontë dhe senatorë, shumë syresh besonin se revolucioni ende nuk kishte përfunduar. Soloni kishte ruajtur formën republikane; mirëpo, populli ushqente akoma një urrejtje të pakontrolluar ndaj kësaj forme qeverisëse, ku ai kishte parë përgjatë katër shekujve vetëm sundimin e aristokracisë. Nën shembullin e shumë qytezave greke, ai kërkonte një tiran.

Pizistrati, i dalë nga radhët e eupatridëve, por në ndjekje të një ambicieje personale, u premtoi të varfërve ndarjen e tokës, duke i bërë ata për vete. Një ditë prej ditësh, ai do të shfaqej në kuvend dhe me pretendimin se ishin përpjekur ta vrisnin, kërkoi që t'i jepej një truprojë. Njerëzit e klasave të pasura po përgatiteshin t'i përgjigjeshin dhe të zbulonin gënjeshtrën e tij, por ndërkohë "turma nisi të ngrinte krye në mbështetje të Pizistratit; duke parë këtë, të pasurit u shpërndanë nga sytë këmbët". Kështu një nga aktet e para të kuvendit popullor, të ngritur vetëm pak kohë më parë, ishte të ndihmonte një njeri të bëhej sundimtar i vendit.

Megjithatë, duket se sundimi i Pizistratit nuk i ka sjellë ndonjë pengesë zhvillimit të fateve të Afhinës. Përkundrazi, ai do të kishte për pasojë kryesore sigurimin dhe garantimin e masave ndaj reagimit të mundshëm kundër reformës së madhe shoqërore dhe politike në zhvillim e sipër.

Populli nuk u tregua aspak i gatshëm për të rifituar lirinë e tij; koalicioni i të pasurve dhe i të fuqishmëve e rrëzoi Pizistratin dy herë, dy herë do e rimerrte ai pushtetin dhe djali i tij i madh do të sundonte mbi Athinë edhe pas tij. U desh ndërhyrja e ushtrisë spartane në Atikë, për t'i dhënë fund sundimit të kësaj familjeje.

Aristokracia e vjetër pati një moment shprese, për të përfituar nga rënia e Pizistratidëve dhe rikapur privilegjet e saj të dikurshme. Ajo, jo vetëm që nuk mundi ta bënte një gjë të tillë, por do të merrte edhe goditjen më të rëndë që i ishte dhënë ndonjëherë. Klisteni, i cili kishte dalë nga kjo klasë, por që vinte nga një familje që kjo klasë e pat mbuluar me turp dhe fyerje, duke e mohuar qysh prej tre brezash, gjeti mjetin më të sigurt për t'i hequr asaj njëherë e përgjithmonë edhe atë pak forcë që i pat mbetur. Soloni, pavarësisht se kishte ndryshuar ndërtimin politik, kishte lënë në këmbë krejt organizimin e vjetër fetar të shoqërisë athinase. Popullsia vazhdonte të ndahej në dy ose treqind gente, në dymbëdhjetë fratri, në katër fise. Në secilin nga këto grupe vazhdonte të ruhej, si edhe në epokën e mëparshme, një kult i trashëgueshëm, një prift eupatrid, një prijës, i cili identifikohej në personin e priftit. Të gjitha këto ishin mbeturina të një të kaluare që nuk epej; ato ishin themeli që përjetësonte traditat, zakonet, rregullat, dallimet, që kishin sunduar në shoqërinë e lashtë. Këto korniza ishin konceptuar nga feja, domethënë nga pushteti i familjeve të mëdha. Në gjirin e secilës prej tyre dalloheshin dy lloj njerëzish, nga njëra anë eupatridët, që zotëronin në mënyrë të trashëgueshme funksionin priftëror dhe autoritetin, në anën tjetër, njerëzit e klasave të ulëta, të cilët nuk ishin më as shërbëtorë as klientë, por që mbeteshin ende nën autoritetin e eupatridit nëpërmjet fesë. Më kot shprehej ligji i Solonit se të gjithë athinasit ishin të lirë. Feja e lashtë i kapte njerëzit në dalje të pragut të Kuvendit, ku ai kishte votuar lirisht dhe i thoshte: ti je i lidhur me një eupatrid nëpërmjet kultit; ti i detyrohesh atij respekt, nderim, nënshtrim; Soloni të ka bërë të lirë si anëtar të një qyteze, por jo si pjesëtar të një fisi; si i tillë, ti i nënshtrohesh një eupatridi; si pjesëtar i një fratrie, përsëri ti ke një eupatrid për prijës; madje në vetë gjirin e familjes, në gens-in ku të parët e tu kanë lindur dhe prej ku ti nuk mund të dalësh, ti rigjen përsëri autoritetin e një eupatridi. Vallë, përse shërbente kthimi i këtij njeriu në qytetar, përmes ligjit politik, kur feja dhe zakonet këmbëngulnin që ai të mbetej klient? Është e vërtetë se prej shumë brezash, shumë njerëz kishin mundur të shkëputeshin nga ky kuadër, si në rastet kur ata kishin ardhur nga vende të huaja, ashtu edhe kur ata ishin shkëputur nga duart e gent-it dhe të fisit, për të qenë të lirë. Por këta njerëz vuanin të tjera pasoja; në skaj të fiseve, ata ishin në një gjendje inferioriteti moral përkundrejt njerëzve të tjerë dhe pavarësia e tyre pështillej nga një lloj përbuzjeje publike.

Pra, pas reformës politike të Solonit, mbetej për t'u kryer një tjetër reformë në fushën e besimit. Klisteni e kreu atë duke i zëvendësuar katër fiset e lashta fetare me dhjetë fise të reja, të cilat ndaheshin në një numër të caktuar demesh.

Në dukje, këto fise dhe deme ngjasonin me fiset dhe gent-et e lashtë. Në secilën prej këtyre ndarjeve administrative kishte një kult, një prift, një gjykatës, në to zhvilloheshin kuvende për ceremoni fetare, për marrjen e vendimeve rreth çështjeve me interes të përbashkët. Por grupet e reja ndryshonin nga të vjetrat në dy pika themelore. Pikësëpari, të gjithë njerëzit e lirë të Athinës, madje edhe ata që nuk kishin bërë pjesë në fiset dhe në gent-et e lashtë, u ndanë sipas kornizave të përcaktuara nga Klisteni: reforma ishte shumë e thellë dhe u jepte një kult të gjithë atyre që nuk e kishin ende një të tillë, duke futur në shoqërim fetar të gjithë ata që deri atëherë ishin përjashtuar nga çdo lloj shoqërimi. Së dyti, njerëzit u ndanë në fise dhe në deme, jo më sipas origjinës, sikurse ndodhte dikur, por sipas vendbanimit të tyre. Lindja nuk kishte më kurrfarë rëndësie; në këtë ndarje, njerëzit ishin të barabartë dhe privilegjet nuk njiheshin më. Kulti, për kremtimin e të cilit, fisi i ri ose dema mblidheshin, nuk ishte më kulti i trashëgueshëm i një familjeje të lashtë; njerëzit nuk mblidheshin më rreth vatrës së një eupatridi. Fisi apo dema nuk nderonte më si të parë hyjnor eupatridin e lashtë; fiset do të kishin heronjtë e tyre eponimë, të përzgjedhur mes personazheve më të lashta, për të cilat populli kishte ruajtur një kujtim të mirë, ndërsa për sa u përket demeve, ato do të konsideronin këtej e tutje si perëndinë e tyre mbrojtëse Zeusin vigjilues rribi muret rrethuese dhe Apolonin atëror. Që nga ky çast, në demë nuk kishte më arsye që funksioni priftëror të qe i trashëgueshëm, sikurse kishte qenë deri atëherë në rastin e gent-it; po kështu, nuk kishte më asnjë arsye që prifti të ishte gjithnjë eupatrid. Në grupet e reja, funksioni i priftit dhe i prijësit u bë i përvitshëm dhe atë mund ta ushtronte çdo pjesëtar.

Kjo do të ishte reforma, që do t'i jepte goditjen përfundimtare rrëzimit të eupatridëve. Nga ajo kohë, kastat fetare nuk do të ekzistonin më; nuk do të kishte më privilegje si rrjedhojë e origjinës së lindjes, as në pikëpamje fetare dhe as politike. Shoqëria athinase ishte transformuar plotësisht.

Mirëpo, eliminimi I fiseve të vjetra, të zëvendësuara nga fiset e reja, ku të gjithë njerëzit pranoheshin dhe ishin të barabartë, nuk është një fakt i veçantë vetëm për historinë e Athinës. I njëjti ndryshim u krye në Sirenë, në Sicione, në Elis, në Spartë e, me fort të ngjarë, edhe në shumë qyteza të tjera greke. Prej tërë mjeteve të afta për të dobësuar aristokracinë e lashtë, Aristoteli nuk shihte mjet tjetër më të efektshëm sesa ky. "Nëse kërkohet të hidhen themelet e demokracisë, u shpreh ai, duhet të bëjmë atë që Klisteni bëri me athinasit: duhen ngritur dhe vendosur fise dhe fratri të reja; blatimet e trashëgueshme të familjeve duhen zëvendësuar me blatime, ku të pranohen të gjithë njerëzit; marrëdhëniet mes njerëzve duhet të përzihen sa më shumë të jetë e mundur, duke bërë kujdes që të thyhen të gjitha shoqërimet e mëparshme.

Vetëm kur kjo reformë do të përfundonte në të gjitha qytezat, mund të thuhej se forma e lashtë në të cilën ishte derdhur shoqëria e vjetër, ishte thyer dhe se në vend të saj ishte vendosur një ndërtim i ri shoqëror. Ndryshimi i kornizave të vjetra, të vendosura nga feja e lashtë, e cila i pat shpallur ato si të pandryshueshme, shënon edhe fundin e regjimit fetar të qytezës.

Roma

Në Romë, pleba pati që në fillim një rëndësi të madhe. Vendosja e qytezës midis latinëve, sabinëve dhe etruskëve e dënonte atë në gjendjen e një lufte të përhershme dhe lufta kërkonte prej saj të kishte një popullsi të madhe në numër. Për pasojë, mbretërit kishin tërhequr dhe mbledhur atje të gjithë të huajt, pa kurrfarë shqetësimi për prejardhjen e tyre. Luftërat ndiqnin pa reshtur njëra-tjetrën dhe meqenëse ndihej gjithnjë nevoja për njerëz, rezultati më i zakonshëm i çdo lloj fitoreje ishte që qyteza e mundur të privohej nga popullsia e saj dhe ajo të zhvendosej në Romë. Por ç'ndodhte me këta njerëz pasi ata silleshin në Romë, bashkë me trofetë e tjera të luftës? Kur midis tyre kishte familje priftërore dhe patrice, patriciati i përvetësonte dhe i asimilonte ato menjëherë. Për sa i përket turmës, një pjesë shkonte për të mbushur radhët e klientelës së fisnikëve ose të mbretit, ndërsa pjesa tjetër mbushte radhët e plebës.

Në përbërjen e kësaj klase bënin pjesë edhe elementë të tjerë. Në Romë vërshonin nga të gjitha anët të huaj të panumërt, duke e parë atë si një vend të përshtatshëm për zhvillimin e tregtisë. Atje gjenin strehë të pakënaqurit e Sabinës, të Etrurisë, të Latiumit. Të gjithë këta njerëz hynin dhe bënin pjesë në plebë. Klienti, i cili arrinte t'i shpëtonte gens-it, kthehej në plebe. Patrici që kishte bërë një martesë jo të sërës së tij apo që kishte kryer një prej atyre gabimeve që dënoheshin me humbjen e të drejtave të qytetarit, binte në klasën e ulët. Fëmijët e jashtëligjshëm nuk pranoheshin nga feja e familjeve të pastra dhe detyrimisht binin në radhët e plebës.

Për të gjitha këto shkaqe, radhët e plebës rriteshin vazhdi-misht. Lufta e nisur midis patricëve dhe mbretërve e rriti rëndësi-në e saj. Mbretëria dhe pleba e ndjenë shumë herët se ata kishin të njëjtët armiq. Ambicia e mbretërve ishte të shkëputeshin nga parimet e lashta të qeverisjes, të cilat pengonin ushtrimin e push-tetit të tyre. Ambicia e plebës ishte të thyente pengesat e vjetra që e përjashtonin atë nga shoqëria fetare dhe politike. Do të ven-dosej kësisoj një aleancë e heshtur; mbretërit mbrojtën plebën dhe pleba mbështeti mbretërit.

Traditat dhe dëshmitë e antikitetit, i vendosin fitoret e para të plebenjve në periudhën e mbretërimit të Serviusit. Urrejtja që patricët kishin grumbulluar për këtë mbret, tregon mjaftueshëm se cila kishte qenë politika e ndjekur prej tij. Reforma e tij e parë, ajo e dhënies tokë plebës, ndonëse u bë mbi bazën e territoreve që iu morën armikut dhe jo sipas ager romanus-it, ishte një reformë jo e vogël, pasi ajo u njihte të drejtën e pronësisë familjeve që deri atëherë kishin mundur të kultivonin vetëm tokën e të tjerëve.

Ajo që do të rezultonte me pasoja akoma më të mëdha, ishte shpallja prej tij e ligjeve që kishin të bënin me plebën, e cila deri atëherë nuk administrohej nga kurrfarë ligji. Në pjesën e tyre më të madhe, këto ligje u referoheshin detyrimeve që plebeu duhej të kontraktonte me patricin. Kjo shënon fillimin e një të drejtë zakonore midis dy rendeve dhe për plebën një fillim të vendosjes së barazisë.

Më pas, i njëjti mbret do të vendoste një ndarje të re në qytezë.

Pa shkatërruar tre fiset e lashta, ku familjet patrice dhe klientët ishin ndarë sipas origjinës, ai krijoi katër fise të reja, ku e gjithë popullsia tjetër shpërndahej sipas vendbanimit. Këtë reformë e kemi parë në Athinë dhe për pasojat e saj kemi folur; këto pasoja rezultuan të njëjtat edhe në Romë. Pleba, e cila nuk bënte pjesë në fiset e lashta, u pranua në fiset e reja. Kjo turmë, deri atëherë luhatëse, një lloj popullsie endacake që nuk kishte kurrfarë lidhje me qytetin, këtej e tutje do të kishte ndarjet e saj të qëndrueshme dhe organizimin e saj të rregullt. Formimi i këtyre fiseve, ku të dy rendet ishin të përziera, shënon në të vërtetë hyrjen e plebës në qytezë. Çdo fis kishte kështu vatrën dhe flijimet e veta; Serviusi vendosi perëndi lare në çdo udhëkryq të qytezës dhe në çdo ndarje të fshatrave. Ato shërbenin si hyjni për të gjithë ata që nuk kishin origjinë. Plebeu kremtonte festat fetare të lagjes dhe qytezës së tij (compitalia, paganalia), ashtu sikundër patrici kremtonte flijimet e gens-it dhe kurisë së tij. Më në fund, edhe plebeu kishte një fe.

Në të njëjtën kohë, në ceremonitë e shenjta të lustracionit, do të regjistrohej një ndryshim i madh. Populli nuk vendosej më mbi bazën e kurive, me përjashtim të atyre njerëzve që kuritë nuk i pranonin. Të gjithë banorët e lirë të Romës, të gjithë ata që bënin pjesë në fiset e reja, tashmë bënin pjesë dhe figuronin në aktin e shenjtë. Për herë të parë, të gjithë njerëzit, pa dallim, patricë apo plebenj, mblidheshin në të njëjtin vend. Mbreti përshkonte kuvendin e përzier, duke shtyrë përpara viktimat, ndërkohë që këndonte himnin solemn. Në mbarim të ceremonisë, të gjithë ishin njëlloj qytetarë.

Para Serviusit, në Romë dalloheshin vetëm dy lloj njerëzish, kasta priftërore e patricëve me klientët e tyre dhe klasa e plebenjve. Veç dallimit të përcaktuar nga feja e trashëguar, nuk njihej asnjë dallim tjetër. Serviusi vendosi një ndarje të re, atë që kishte për parim pasurinë. Ai i ndau banorët e Romës në dy kategori të mëdha: në njërën bënin pjesë të gjithë ata që zotëronin diçka, në tjetrën, ata që nuk kishin asgjë. Kategoria e parë u nda në pesë klasa, ku njerëzit ndaheshin sipas shifrës së pasurisë së tyre. Me këtë veprim, Serviusi do të fuste një parim krejt të ri në shoqërinë romake: këtej e tutje pasuria përcaktonte rangun, ashtu sikurse kishte bërë dikur feja.

Serviusi e zbatoi këtë ndarje të popullsisë romake edhe në shërbimin ushtarak. Përpara tij, edhe kur plebenjtë merrnin pjesë në luftë, ata nuk përfshiheshin në radhët e legjioneve. Por tani që Serviusi i kishte bërë ata edhe pronarë edhe qytetarë, ai mund t'i bënte edhe legjionarë. Këtej e tutje, ushtria nuk do të përbëhej më vetëm nga njerëzit e kurive; në të bënin pjesë të gjithë njerëzit e lirë, të paktën të gjithë ata që zotëronin diçka dhe jashtë radhëve të saj vazhdonin të përjashtoheshin vetëm ata që nuk kishin asgjë. Tani, rangu i patricit ose klientit nuk përcaktonte armaturën e çdo luftëtari apo vendin e tij në betejë; ushtria ishte ndarë kësisoj në klasa, njëlloj si edhe popullsia, mbi bazën e pasurisë. Klasa e parë, e cila kishte një armaturë të plotë dhe dy të tjerat poshtë saj që s'kishin të paktën mburojën, helmetën dhe shpatën, formonin tre vijat e para të legjionit. E katërta dhe e pesta, të armatosura lehtë, përbënin trupën e velitëve dhe gurëhedhësve. Çdo klasë ndahej në kompani, të cilat quheshin centuri. E para, thuhet se përmbante tetëdhjetë të tilla; katër të tjerat, njëzet ose tridhjetë secila. Kalorësia qëndronte veçan dhe në këtë drejtim, Serviusi do të ndërmerrte një reformë të madhe; ndërsa deri atëherë, të vetmit që përbënin centurionet e kalorësisë ishin patricët e rinj, këtej e tutje Serviusi do të pranonte në të edhe një numër plebenjsh, të zgjedhur midis më të pasurve, me mundësinë për të luftuar mbi kuaj, duke formuar kështu dymbëdhjetë centurione të reja.

Mirëpo, nuk mund të prekej ushtria pa prekur në të njëjtën kohë edhe ndërtimin politik. Plebenjtë ndienin se vlera e tyre në gjirin e shtetit ishte shtuar; ata kishin armë, disiplinë, prijës; çdo centuri kishte centurionin e vet dhe një emblemë të shenjtë. Ky organizim ushtarak ishte i përhershëm; ai nuk shpërbëhej në kohë paqeje. Ndonëse pas kthimit nga një fushatë ushtarake, ushtarët i linin radhët e ushtrisë, ligji u ndalonte atyre të hynin në qytezë në formacion ushtarak. Por sapo gjendja e kërkonte, që me kushtrimin e parë, qytetarët rroknin armët në fushën e Marsit, ku gjithkush bashkohej me centurinë dhe centurionin e vet, me flamurin e tij. Mirëpo, ndodhi që, 25 vjet pas Servius Tulliusit, ushtria të thërritej pa ndonjë arsye për fushatë ushtarake. E mbledhur sipas centurive, në krye të të cilave qëndronte centurioni, me flamurin në mes të saj, ushtria dëgjoi fjalimin e magjistratit, dha mendimin e saj dhe votoi. Të parët votuan gjashtë centuritë patrice dhe dymbëdhjetë centuritë kalorëse të plebenjve dhe pas tyre centuritë këmbësore të klasës së parë e kështu me radhë të gjitha centuritë e tjera. Kësisoj, në krye të pak kohe, do të krijohej kuvendi i centurive, ku gjithkush që ishte luftëtar gëzonte të drejtën e votës dhe tani plebeu nuk dallohej më thuajse aspak nga patrici.

Të gjitha këto reforma e ndryshuan jashtëzakonisht fytyrën e qytezës romake. Patriciati qëndronte në këmbë me kultet e veta të trashëgueshme, kuritë dhe senatin e vet. Por plebenjtë fituan zakonin e pavarësisë, pasuritë, armët, fenë. Pleba nuk u ngatërrua me patriciatin, por ajo vazhdoi të rritej në krah të tij.

Por patriciati do të merrte revanshin. Ky do të fillonte me vrasjen e Serviusit; më pas ai do të dëbonte Tarkuinin. Bashkë me mbretërinë, do të mposhtej edhe pleba.

Patricët u munduan të rimermin çdo arritje që pleba kishte mundur të siguronte nën sundimin e mbretërve. Një prej veprimeve të para të saj ishte zhveshja e plebës nga toka që Serviusi i kishte dhënë; theksojmë se këtu i vetmi motiv që u përdor për ndërmarrjen e një veprim të tillë, ishte thjesht fakti se ata ishin plebenj. Pra, patriciati po rikthente në fuqi parimin e lashtë, sipas të cilit feja e trashëgueshme ishte e vetmja që përbënte themelin e të drejtës së pronësisë dhe që nuk lejonte që njeriu pa fe dhe pa të parë, të kishte mundësinë e ushtrimit të të drejtave mbi tokën.

Njëkohësisht, ligjet që Serviusi kishte nxjerrë për plebën u shfuqizuan. Nëse sistemi i klasave dhe kuvendi i centurive u ruajtën, kjo u përcaktua pikësëpari nga fakti se gjendja e luftës së përhershme nuk lejonte që ushtria të çorganizohej dhe, së dyti, se këto kuvende u mbushën me formalitete, që i jepnin mundësinë patriciatit të kontrollonte zgjedhjet. Patriciati nuk guxoi t'u hiqte plebenjve titullin e qytetarit; këta vazhduan të ishin pjesë e cens-it. Por është e qartë se patriciati, duke i dhënë mundësinë plebës të ishte pjesë e qytetit, nuk do të ndante me të as të drejtat politike, as ato fetare dhe as ligjet. Formalisht, pleba mbeti brenda qytetit; faktikisht ajo u përjashtua prej tij.

Në këtë ndërmarrje të tyre, le të mos i akuzojmë patricët për motive të qëllimshme dhe le të mos hamendësojmë se këto veprime ata i kishin përpunuar me gjakftohtësi, me synimin për të shtypur dhe për të shkatërruar plebën. Patrici, i cili rridhte nga një familje e shenjtë dhe ndihej trashëgimtar i një kulti, nuk mund të kuptonte regjim tjetër shoqëror veç atij, rregullat e të cilit i kishte vendosur feja e lashtë. Në sytë e tij, elementi përbërës i çdo shoqërie ishte gens-i, me kultin, prijësin dhe klientelën e vet të trashëguar. Për të, qyteti nuk mund të ishte tjetër veçse një grumbullim i prijësve të gent-ve. Mendja e tij nuk e rrokte dot faktin se mund të ekzistonte një sistem tjetër politik, i ndryshëm prej atij mbi të cilin ngrihej kulti, se mund të kishte edhe magjistratë të tjerë, të ndryshëm nga ata që përmbushnin flijimet publike, se mund të kishte edhe ligje të tjera, të ndryshme prej atyre, ku feja kishte diktuar formulat e saj të shenjta. Madje, ai nuk mund të pranonte as idenë që plebenjtë të kishin një fe, sikundër kishte ndodhur para pak kohe, që ata t'u ofronin flijimet e tyre larëve të udhëkryqeve. Në një rast të këtillë ai do të përgjigjej se ky kult nuk kishte karakterin thelbësor të besimit të vërtetë, se ai nuk ishte i trashëgueshëm, se këto vatra nuk mbanin në zemrën e tyre zjarrin e lashtë dhe se perënditë lare nuk ishin të parët e vërtetë të tyre. Ai do të kishte shtuar se plebenjtë, duke u pajisur me kult, kishin bërë atë çka ata nuk kishin të drejtë ta bënin; se për të pasur kult, ata kishin shkelur të gjitha parimet, se ata kishin huajtur vetëm elementet e jashtme të kultit, duke shmangur elementin thelbësor, që mishërohej te trashëgimia e se më në fund feja e tyre e imituar ishte krejt e kundërt nga feja e vërtetë.

Sapo patrici mendonte me këmbëngulje se feja e trashëgueshme ishte e vetmja fe që duhej të qeveriste njerëzit, rezultonte se ai nuk shihte qeverisje të mundshme për plebën. Ai nuk konceptonte që pushteti shoqëror mund të ushtrohej rregullisht edhe mbi këtë klasë njerëzish. Për plebeun, ligji i shenjtë nuk gjente zbatim; drejtësia ishte një terren i shenjtë, i ndaluar për të. Për sa kohë që në fuqi kishin qenë mbretërit, ata kishin marrë përsipër të administronin plebën dhe ata e kishin bërë këtë sipas disa rregullave që nuk kishin asgjë të përbashkët me besimin e lashtë, por që ata i kishin nxjerrë për hir të nevojës së tyre apo për interesin publik. Por falë revolucionit, që kishte dëbuar mbretërit, feja kishte marrë në dorë perandorinë dhe rrjedhimisht e gjithë klasa e plebenjve ishte flakur jashtë fushës së veprimit të ligjeve të shoqërisë.

Si rezultat i kësaj, patriciati kishte krijuar një qeverisje në përputhje me parimet e veta; por ai nuk mendonte aspak të vendoste një qeverisje edhe për plebën. Ai nuk kishte guximin ta dëbonte atë nga Roma, por njëkohësisht nuk gjente as mjetin për ta ngritur dhe formësuar atë në një shoqëri të rregullt. Për rrjedhojë, në mes të Romës gjendeshin me mijëra familje për të cilat nuk kishte ligje të qëndrueshme, nuk kishte rend shoqëror e as magjistraturë. Qyteza, populus-i, domethënë shoqëria patrice me klientët që i mbeteshin ende, ngrihej e fuqishme, e organizuar, e madhërishme. Rreth saj jetonte një turmë plebenjsh, e cila nuk përbënte popull dhe nuk formonte trup të organizuar. Konsujt, prijësit e qytetit patric, ruanin dhe mbronin rendin material për këtë popullsi të pështjellë; plebenjtë nënshtroheshin; të dobët, përgjithësisht të varfër, ata përuleshin nën forcën e korpusit të organizuar patric.

Problemi, zgjidhja e të cilit do të vendoste të ardhmen e Romës ishte: si do të arrihej që pleba të ngrihej në rangun e një shoqërie të rregullt?

Por patriciati, i sunduar nga parimet e rrepta të fesë së tij, shihte vetëm një mjet për zgjidhjen e këtij problemi dhe ky mjet kishte të bënte me futjen e plebës, nëpërmjet klientelës, në kornizat e shenjta të genteve. Duket se në këtë drejtim është bërë një përpjekje. Çështja e borxheve, që gjatë kësaj periudhe do të trondiste Romën, mund të shpjegohet vetëm në rast se ajo shihet e lidhur me çështjen e rëndë të klientelës dhe skllavërisë. Pleba romake, e zhveshur tashmë nga toka, nuk kishte më mundësi jetese. Patricët kishin përllogaritur se në rast se ata do të sakrifikonin një shumë parash, ata do të arrinin ta bënin atë të binte në rrjetin e saj. Njerëzit e plebës huazuan. Duke huazuar, ata iu dorëzuan kredidhënësit dhe me këtë veprim ata konsideroheshin të lidhur me të përmes një lloj operacioni, që romakët e quanin nexum. Kjo ishte një mënyrë shitjeje, e cila bëhej per ees et libram, domethënë përmes formalitetit solemn që zakonisht përdorej për t'i dhënë dikujt të drejtën e pronësisë mbi objektin. Nga ana e tij, plebeu merrte të gjitha masat për të mos rënë në skllavëri; përmes një kontrate besimi, ai vendoste si kusht se statusi i tij, si njeri i lirë, do të ruhej deri në ditën e përfundimit të afatit të vendosur për shlyerjen e borxhit dhe se po atë ditë ai do të rifitonte plotësisht lirinë në të gjitha elementet e saj. Por me ardhjen e kësaj dite, në rast se borxhi nuk ishte shlyer, plebeu e humbiste përfitimin e kushtit të kontratës së tij. I kthyer në addictus, ai binte në duart e kreditorit, i cili e merrte atë në shtëpinë e tij dhe e kthente në shërbyesin e vet. Duke vepruar kësisoj, patrici nuk mendonte aspak se kishte kryer një akt çnjerëzor; meqenëse për të ideali i shoqërisë ishte regjimi i gens-ve, ai nuk shihte asgjë më legjitime dhe më të lartë sesa t'i kthente njerëzit në gjirin e saj, me çdo mjet të mundshëm. Në rast se ky plan do të kurorëzohej me sukses, brenda pak kohësh, pleba do të eliminohej dhe qyteza romake nuk do të ishte veçse një shoqërim gentesh patrice, të cilat ndanin mes tyre turmën e klientëve.

Por kjo klientelë përbënte një zinxhir të urryer për plebeun. Ai përpiqej të shpëtonte nga patrici, i cili, nga ana e tij, i armatosur me kontratën e kredisë, kërkonte ta hidhte atë në rrjetën e vet; për plebeun, klientela ishte njëlloj si skllavëria; shtëpia e patricit ishte në sytë e tij një burg (ergastulum). Të panumërta ishin rastet kur plebeu, i kapur nga dora patrice, lutej që të gjente mbështetjen e shokëve të tij, përmes trazirave dhe klithjeve se ai ishte njeri i lirë, duke treguar si dëshmi plagët që kishte marrë në luftërat për mbrojtjen e Romës. Përllogaritja e bërë nga patricët nuk bëri gjë tjetër veçse irritoi plebën. Kjo e fundit e pa rrezikun që i kanosej; ajo nisi të aspironte me gjithë energjinë e shpirtit të vet se si të dilte nga kjo gjendje delikate, ku e kishte vendosur rënia e qeverisjes mbretërore. Ndaj nisi të kërkonte ligj për veten dhe të drejtat e saj.

Por nuk duket që këta njerëz të kenë dëshiruar që në fillim të ndajnë ligjet dhe të drejtat e tyre me patricët. Ndoshta ata besonin, sikurse edhe vetë patricët, se midis të dy rendeve nuk kishte asgjë të përbashkët. Askujt nuk i shkonte mendja për barazi civile dhe politike. Plebeut të shekujve të parë, po aq sa edhe patricit, nuk i shkonte fare ndër mend se edhe ai mund të ngjitej në rangun e patricit. Pra, larg së kërkuari barazinë e të drejtave dhe të ligjit, duket se fillimisht plebenjtë kanë kërkuar ndaijen e plotë mes dy rendeve. Në Romë, ata nuk gjenin ilaç për vuajtjet e tyre; për të dalë nga kjo gjendje inferioriteti, ata shihnin vetëm një mjet, largimin nga Roma.

Historiani i lashtë e jep mirë këtë mendim, kur ai vendos në gojën e tyre këtë gjuhë: "Meqenëse patricët kërkojnë të zotërojnë të vetëm qytetin, le ta gëzojnë atë sipas qejfit të tyre. Për ne, Roma nuk është asgjë. Ne nuk kemi atje as vatër, as kurbane, as atdhe. Po braktisim një qytet të huaj; me këtë vend nuk na lidh asnjë fe e trashëgueshme. Ndaj për ne, çdo lloj toke tjetër është e mirë; atje ku do të gjejmë lirinë, atje është atdheu ynë". Dhe ata u larguan, për t'u vendosur në malin e Shenjtë, jashtë kufijve të ager romanus-it.

I gjendur përpara një veprimi të tillë, ndjenjat e Senatit qenë të ndryshme. Patricët më të zjarrtë linin të kuptohej se largimi i plebës nuk i hidhëronte aspak. Tashmë patricët do të qëndronin të vetëm në Romë, bashkë me klientët që u mbeteshin ende besnikë. Kësisoj, Roma hiqte dorë nga madhështia e saj e ardhshme, por patriciati do të ishte zot i qy tetit. Atij nuk i duhej të interesohej më për këtë plebe, për të cilën nuk mund të gjenin zbatim rregullat e zakonshme të qeverisjes e që për më tepër përbënte shqetësim për qytezën. Ndoshta do të kishte qenë më mirë që ajo të ishte dëbuar njëkohësisht me mbretërit; meqenëse ajo vendoste të ikte vetë, le të ikte dhe patricët duhej të gëzoheshin.

Mirëpo, patricë të tjerë, më pak besnikë ndaj parimeve të vjetra, por më të interesuar për madhështinë e Romës, u hidhëruan nga largimi i plebës. Me këtë veprim, Roma humbiste gjysmën e ushtarëve të saj. Ç'do të bëhej me të, mes latinëve, sabinëve, etruskëve, të gjithë këta armiq të saj? Pleba kishte një të mirë; përse të mos përdorej ajo, për t'u shërbyer interesave të qytetit? Pra, këta senatorë dëshironin, që përkundrejt disa lëshimeve nga ana e tyre, rrjedhojat e të cilave ata ndoshta nuk i parashikonin plotësisht, në qytezë të risilleshin përsëri ata mijëra krahë, që përbënin forcën e legjioneve të saj.

Nga ana tjetër, shumë shpejt, vetëm pas disa muajsh, pleba do e shihte se ajo nuk mund të jetonte më në malin e Shenjtë. Ajo arrinte të siguronte thuaj gjithçka që për të ishte materialisht e domosdoshme për të mbijetuar, por asaj i mungonte gjithçka që bënte një shoqëri të organizuar. Ajo nuk mund të themelonte atje një qytezë, sepse ajo nuk kishte prift, i cili të dinte të përmbushte ceremoninë fetare të themelimit. Ajo nuk mund të kishte magjistratë, pasi ajo nuk kishte një pritanë të ndezur rregullisht, ku magjistrati të ofronte kurbanet e tij. Ajo nuk mund të gjente themelet e ligjeve shoqërore, pasi të vetmet ligje që njeriu mund të konceptonte në atë kohë, buronin nga feja e patricëve. Me një fjalë, ajo nuk zotëronte elementet që përbënin qytetin. Pleba pa se pavarësia nuk i sillte dot lumturinë, se ajo nuk mund të formonte një shoqëri më të rregullt sesa shoqëria e Romës e për rrjedhojë, problemi, zgjidhja e të cilit për të ishte aq e rëndësishme, faktikisht nuk ishte zgjidhur. Largimi nga Roma nuk i kishte shërbyer për asgjë; gjetja e ligjeve dhe e së drejtes, për të cilat ajo aspironte, nuk mund të arrihej, duke u veçuar në malin e Shenjtë.

Do të rezultonte pra, që pleba dhe patriciati, edhe pse nuk kishin asgjë të përbashkët mes tyre, nuk mund të jetonin pa njëri-tjetrin. Ata u afruan me njëri-tjetrin dhe përfunduan mes tyre një traktat aleance. Duket se ky traktat është bërë sipas së njëjtës formë në të cilën bëheshin edhe traktatet mes dy popujve të ndryshëm, që sapo kishin përfunduar një luftë; faktikisht, pleba dhe patriciati nuk ishin as i njëjti popull, as i njëjti qytet. Në këtë traktat, patriciati nuk i dha të drejtë plebës të ishte pjesë e qytezës fetare dhe politike; madje duket se një gjë të tillë nuk e ka kërkuar as vetë pleba. U ra vetëm dakord që, në të ardhmen, pleba, e ngritur në rangun e një shoqërie pak a shumë të rregullt, të kishte prijës të dalë nga radhët e veta. Këtu e ka zanafillën tribunuti i plebës, institucion krejtësisht i ri e që nuk ngjan aspak me atë çka qytezat kishin njohur më parë.

Pushteti i tribunëve nuk ishte i së njëjtës natyrë me autoritetin e magjistratit; ai nuk buronte nga kulti i qytetit. Tribuni nuk përmbushte asnjë ceremoni fetare; ai zgjidhej pa auspicë dhe për të krijuar këtë institucion, miratimi i perëndive nuk ishte i nevojshëm. Tribuni nuk kishte as stol kurul, as togë të purpurt, as kurorë lulesh dhe as ndonjë prej atyre shenjave dalluese, që në qytezat e lashtësisë përcaktonin nderimin e njerëzve për magjistratët. Tribunët nuk llogariteshin mes magjistratëve të vërtetë romakë.

Cila ishte, pra, natyra dhe parimi ku mbështetej pushteti i tij? Këtu është e domosdoshme të largojmë nga mendja të gjitha idetë dhe të gjitha zakonet e kohëve tona dhe të zhvendosemi, sa më shumë të jetë e mundur, në mes të besimeve dhe zakoneve të njerëzve të lashtësisë. Deri atëherë, njerëzit e kishin kuptuar pushtetin vetëm si shtojcë të rolit priftëror në kryerjen e flijimeve. Por në çastin kur atyre iu desh të krijonin një pushtet, i cili të mos ishte i lidhur me kultin, por me prijës që nuk do të ishin priftërinj, ata patën imagjinatën të bënin një marifet të veçantë.

Historianët nuk i përshkruajnë ritet e bëra; ata thonë vetëm se ky veprim pati për efekt t'i bënte tribunët e parë sacrosantë. Këtë term nuk duhet ta marrim në kuptimin e figurshëm e të papërcaktuar të tij. Fjala sacrosanctus, në gjuhën fetare të njerëzve të lashtësisë, shërbente për të emërtuar diçka shumë të saktë. Ajo thuhej për objektet që u kushtoheshin perëndive dhe që, për këtë arsye, njeriu nuk mund t'i prekte. Ai që shpallej i nderuar dhe i shenjtë nuk ishte dinjiteti i tribunit; ishte vetë individi, vetë trupi i tribunit, i cili vendosej në një raport të tillë me perënditë, ku trupi nuk ishte më një objekt i zakonshëm, por një objekt i shenjtë. Që nga ai çast, asnjë individ nuk mund të përplasej me të, pa shkaktuar krimin e dhunimit dhe pa pësuar ndotje.

Lidhur me këtë çështje, Plutarku flet për një zakon të çuditshëm: duket se, kur njerëzit ndesheshin në rrugë me një tribun, rregulli fetar kërkonte që ata të bënin një gjest sikur pastroheshin, sikur trupi i tyre të qe ndotur nga ky takim. Ky është një zakon, që disa njerëz të devotshëm vazhdonin ta ruanin ende në kohën e Plutarkut dhe që na jep njëfarë ideje rreth mënyrës se si përfytyroheshin tribunët, pesë shekuj para tij.

Ky karakter i shenjtë i mbetej bashkangjitur trupit të tribunit gjatë gjithë kohëzgjatjes së funksioneve të tij; më pas, kur krijonte trashëgimtarin e vet, ai i përçonte njëkohësisht atij edhe këtë karakter, njëlloj sikurse edhe konsulli, tek krijonte konsuj të tjerë, u përçonte atyre auspicët dhe të drejtën për të përmbushur ritet e shenjta. Në vitin 449, kur tribunati u ndërpre për dy vjet, u desh që për të krijuar tribunë të rinj, të ripërtërihej ceremonia fetare që ishte përmbushur në malin e Shenjtë.

Ne nuk i njohim aq dhe plotësisht idetë e njerëzve të lashtësisë, për të fhënë nëse ky karakter i shenjtë e bënte personin e tribunit të nderuar në sy të e patricëve apo nëse ai e konsideronte atë, përkundrazi, si një objekt mallkimi të llahtarshëm. Duket se hamendësimi i dytë përputhet më shumë me të vërtetën, të paktën gjatë kohërave të para. Ajo që është e sigurt është se, sido që të ketë qenë, tribuni ishte krejtësisht i pacenueshëm, dora e patricit nuk mund ta prekte atë pa kryer një akt përdhosjeje të rëndë.

Ky privilegj pacenueshmërie u konfirmua dhe u garantua përmes një ligji; sipas tij, shpallej se "askush nuk mund të cenojë tribunin, ta godasë e aq më shumë ta vrasë". Më tej, ligji shtonte se "ai që kryente një nga këto akte ndaj personit të tribunit përdhosej, se pasuria e tij konfiskohej dhe gjithçka shkonte në favor të tempullit të Ceresit dhe se ai mund të vritej pa frikën e ndëshkimit." Ligji mbyllej me formulën e vagët, e cila do të ndihmonte së tepërmi në ecurinë e mëtejshme të institucionit të tribunatit: "Asnjë magjistrat, asnjë individ, nuk ka të drejtë të ndërmarrë kurrfarë veprimi ndaj tribunit." Të gjithë qytetarët shqiptuan betimin që bëhej për "sendet e shenjta", përmes të cilit ata angazhoheshin se do e ruanin përgjithnjë këtë ligj të çuditshëm dhe gjithkush recitoi një formulë lutjeje, ku çdo individ deklaronte se mbi të le të binte mallkimi i perëndive, në rast se ai dhunonte ligjin, duke shtuar se kushdo që gjendej fajtor për cenimin e tribunit "njollosej nga pisllëku më i madh.

Privilegji i paprekshmërisë së tribunit shtrihej deri aty, ku mund të shtrihej veprimtaria e drejtpërdrejtë e trupit të tribunit. Në rast se një plebe keqtrajtohej nga një konsull që e dënonte atë me burgim, ose nga ndonjë huadhënës që ngrinte dorë mbi të, tribuni shfaqej, hynte mes të dyve (intercessio) dhe ndalte dorën patrice. Kush do të guxonte "të bënte diçka kundër tribunit", apo të ekspozohej, duke e prekur atë?

Por ky pushtet i tribunit ushtrohej vetëm atje ku ai ishte fizikisht i pranishëm. Larg tij, plebenjtë mund të keqtrajtoheshin. Tribuni nuk kishte kurrfarë pushteti mbi atë çka ndodhte jashtë veprimit të krahut, të shikimit dhe fjalës së tij.

Patricët nuk i kishin dhënë plebës të drejta; ata ishin mjaftuar duke i dhënë vetëm disa plebenjve privilegjin për të qenë të paprekshëm. Megjifhatë, kjo ishte e mjaftueshme që të gjithë të ndiheshin të sigurt. Tribuni ishte një lloj altari i gjallë, tek i cili mishërohej e drejta e strehimit.

Natyrisht, tribunët u kthyen në prijës të plebës dhe morën të drejtën për të gjykuar. Në të vërtetë, ata nuk kishin të drejtë të thërrisnin njerëzit të paraqiteshin para tyre, madje as vetë plebeun, por ata mund t'i kapnin njerëzit fizikisht. kapur nga duart e tyre, individi duhej të nënshtrohej. Mjaftonte që njeriu të gjendej brenda rrezes, ku fjala e tyre dëgjohej; kjo fjalë ishte e papërballueshme dhe asaj i nënshtrohej gjithkush, patric ose konsull.

Në kohërat e para, tribuni nuk kishte asnjë autoritet politik. Duke mos qenë magjistrat, ai nuk mund të thërriste as mbledhjen e kurive e as të centurive. Në Senat, ai nuk mund të bënte kurrfarë propozimi; madje në fillimet e veta, as mendohej që ai të merrte pjesë në të. Ai nuk kishte asgjë të përbashkët me qytezën e vërtetë, domethënë me qytezën patrice, ku atij nuk i njihej kurrfarë autoriteti. Ai nuk ishte tribun i popullit, ai ishte tribun i plebës.

Pra, sikurse edhe në të kaluarën, në Romë vazhdonin të ekzistonin dy lloj shoqërish, qyteza dhe pleba: njëra tejet e organizuar, me ligje, magjistratë, senat; tjetra që vijonte të mbetej një turmë pa ligj, pa të drejtë, por që te tribunët e vet të paprekshëm, gjente mbrojtësit dhe gjykatësit e vet.

Gjatë viteve që do të vijojnë, mund të shohim se si tribunët fituan guxim dhe se çfarë veprimesh të paparashikuara ata nisën t'i lejojnë vetes. Asgjë nuk u jepte të drejtë të thërrisnin mbledhjen e plebës: ata e mbledhin. Askush nuk i fhërriste në Senat: fillimisht ata ulen pranë derës së sallës, më vonë brenda saj. Asgjë nuk u jepte të drejtën të gjykonin patricët: ata i gjykojnë dhe i dënojnë. Kjo ishte rrjedhojë e paprekshmërisë që lidhej me personin e tyre të shenjtë. Përpara tyre binte çdo lloj force. Patriciati ishte çarmatosur ditën kur ai kishte shqiptuar me zë të lartë së bashku me ritet e shenjta se gjithkush që do të prekte tribunin do të përdhosej. Ligji thoshte: ndaj tribunit nuk mund të ndërmerret asgjë. Pra, nëse një tribun thërriste mbledhjen e plebës, pleba mblidhej dhe këtë kuvend, që prania e tribunit e bënte të paprekshëm nga patriciati dhe ligjet, nuk mund ta shpërndante askush. Në rast se tribuni hynte në Senat, askush nuk mund ta nxirrte atë prej aty. Në rast se ai mbërthente me duart e tij një konsull, askush nuk mund t'ia hiqte nga duart.

Asgjë nuk u bënte ballë përçartjeve të një tribuni. Kundër tij, askush nuk kishte forcë për të vepruar, me përjashtim të një tribuni tjetër.

Në këtë mënyrë, sapo pleba pati prijësit e vet, ajo nuk do të vononte aspak të organizonte edhe kuvendet e saj për marrjen e vendimeve. Këto kuvende nuk ngjasonin kurrsesi me ato të qytezës patrice. Në kuvendet e saj, pleba ndahej në fise; vendi i gjithkujt përcaktohej nga vendbanimi dhe jo nga feja dhe as nga pasuria. Kuvendi nuk fillonte me një flijim; feja nuk ishte e pranishme. Shenjat e dërguara nga perënditë nuk njiheshin dhe zëri i një oguri apo i një kryeprifti nuk mund t'i detyronte njerëzit të shpëmdaheshin. Ato ishin thjesht kuvendet e plebës dhe nuk kishin asgjë prej rregullave të lashta dhe as nga feja e patriciatit.

Është e vërtetë se, fillimisht, këto kuvende nuk trajtonin interesat e përgjithshëm të qytetit: ato nuk emëronin magjistratë dhe nuk nxirmin ligje. Ato merrnin vendime rreth interesave të plebës, emëronin prijës plebenj dhe organizonin vetëm plebishite. Në Romë, për një kohë të gjatë, ekzistuan një seri dekretesh të dyfishta, senatus-konsultet për patricët, plebishitet për plebenjtë. As plebenjtë nuk u nënshtroheshin senatus-konsulteve dhe as patricët plebishiteve. Në Romë kishte dy popuj.

E megjithatë, këta dy popuj, edhe pse në prani të njëri-tjetrit dhe banues brenda të njëjtave mure, nuk kishin asgjë të përbashkët. Plebeu nuk mund të ishte konsull i qytezës e po kështu as patrici nuk mund të ishte tribun i plebës. Plebeu nuk hynte në kuvendin e organizuar mbi bazën e kurive e po kështu as patrici në kuvendin e organizuar mbi bazën e fiseve.

Ishin dy popuj që madje nuk kuptoheshin aspak mes tyre, duke mos pasur, nëse mund të shprehemi kështu, ide të përbashkëta. Nëse patrici fliste në emër të fesë dhe të ligjeve, plebeu përgjigjej se ai nuk e njihte fenë e trashëgueshme dhe as ligjet që rridhnin prej saj. Nëse patrici i referohej zakonit të shenjtë, plebeu i përgjigjej në emër të së drejtës natyrore. Ata fajësonin reciprokisht njëri-tjetrin për padrejtësitë, secili sipas parimeve dhe besimeve të veta. Kuvendi i kurive dhe i pafre-ve, për plebeun ishin privilegje të urryera. Në kuvendin e fiseve, patrici shihte një Këshill që nuk pranohej nga feja. Institucioni i konsullit për plebeun ishte një autoritet arbitrar dhe tiranik; tribunati ishte në sytë e patricit diçka e përdhosur, anormale, e kundërt me parimet; ai nuk mund ta kuptonte këtë prijës, i cili nuk ishte prift dhe qe zgjedhur pa praninë e ogurëve. Tribunati prishte rendin e shenjtë të qytetit; ai përfaqësonte atë çka herezia përfaqëson në një fe; kulti publik ishte prishur. "Perënditë do të jenë kundër nesh, thoshte një patric, për sa kohë që do të kemi mes nesh këtë ulcerë që na gërryen nga brenda dhe që shtrin kalbëzimin në gjithë trupin e shoqërisë." Përgjatë një shekulli të tërë, historia e Romës ishte e mbushur me keqkuptime të kësaj natyre mes këtyre dy popujve, që dukej sikur nuk flisnin të njëjtën gjuhë. Patriciati ngulmonte që pleba të mbetej jashtë trupit politik; ndërkohë, pleba po krijonte institucionet e veta. Dualiteti i popullsisë romake po bëhej gjithnjë e më i dukshëm.

Megjithatë, mes këtyre dy popujve kishte një lidhje dhe kjo ishte lufta. Patriciati nuk kishte ndër mend të privonte veten prej luftëtarëve. Ai u kishte dhënë plebenjve titullin e qytetarit, me kusht që ata të përfshiheshin në legjione. Ndër të tjera, ai ishte treguar i kujdesshëm që paprekshmëria e tribunëve të mos shtrihej jashtë Romës, ndaj ishte vendosur që tribuni nuk do të dilte kurrë nga qyteza. Për rrjedhojë, në ushtri, plebenjtë ishin të nënshtruar dhe në të nuk kishte pushtet të dyfishtë; në prani të armikut, Roma ribëhej trup i vetëm.

Më vonë, falë zakonit të përftuar pas dëbimit të mbretërve, për t'u këshilluar me ushtrinë rrefh çështjeve me interes publik ose për zgjedhjen e magjistratëve, u krijuan kuvende të përziera, ku pleba figuronte në krah të patricëve. Mirëpo, historia na tregon se kuvendet mbi bazën e centurive nisën të mermin gjithnjë e më shumë rëndësi dhe u bënë, në mënyrë të pandjeshme, ajo çka më vonë do të njiheshin si kuvendet e mëdha. Në fakt, në konfliktin që kishte nisur midis kuvendit të kurive dhe kuvendit të fiseve, dukej e natyrshme që kuvendi i centurive do të përbënte një lloj fushe asnjanëse, ku trajtoheshin kryesisht interesat e përgjithshëm.

Plebeu nuk ishte gjithnjë detyrimisht i varfer. Shpesh ai i përkiste një familjeje të ardhur nga një qytet tjetër, ku ajo kishte qenë familje e pasur dhe e vlerësuar, por që fati i luftës e kishte zhvendosur në Romë, pa i hequr asaj pasurinë dhe as atë ndjenjë dinjiteti, që zakonisht shoqëron pasurinë. Gjithashtu, shpesh plebenj të caktuar kishin mundur të pasuroheshin në saje të punës së tyre, sidomos në kohën e mbretërve. Kur Serviusi kishte ndarë popullsinë në klasa sipas pasurisë, disa plebenj kishin mundur të hynin në klasën e parë. Patriciati nuk kishte guxuar ose nuk kishte mundur ta eliminonte këtë ndarje klasash. Për rrjedhojë, nuk mungonin plebenjtë që luftonin në krah të patricëve në radhët e para të legjionit dhe që votonin me ta në centuritë e para.

Kjo klasë e pasur, krenare e njëkohësisht e matur, së cilës nuk kishte se si t'i pëlqenin trazirat dhe normalisht u druhej atyre, pasi do të humbiste shumë në rast se Roma binte, dhe do të fitonte shumë në rast se ajo fuqizohej, do të shërbente si një ndërmjetëse e natyrshme midis dy rendeve armike.

Duket se pleba nuk ka dhënë shenja armiqësie lidhur me krijimin dhe dallimin e klasave brenda gjirit të saj. Rreth tridhjetë e gjashtë vjet pas krijimit të tribunatit, numri i tribunëve arriti në dhjetë, duke bërë kështu të mundur pasjen e dy tribunëve për secilën prej pesë klasave. Pra, pleba pranonte dhe përpiqej të ruante ndarjen që Serviusi kishte vendosur. Madje edhe pjesa e varfër e saj, ajo që nuk përfshihej në këto klasa, nuk ngrinte kurrfarë rivendikimi; ajo u linte më të pasurve privilegjet e tyre dhe nuk kërkonte që të zgjidheshin tribunë edhe për të.

Për sa u përket patricëve, ata i ndruheshin shumë pak rëndësisë që merrte pasuria. Kjo për arsyen se ata vetë ishin të pasur. Më të urtë dhe më të kamur se eupatridët e Athinës, të cilët ranë në hiç ditën kur drejtimi i shoqërisë nisi t'i përkiste pasurisë, patricët nuk lanë kurrë pas dore as bujqësinë, as tregtinë e madje as zejtarinë. Shtimi i pasurisë mbeti kurdoherë shqetësimi i tyre kryesor. Puna, karakteri i përkorë, aftësia në tregti, mbetën gjithnjë virtyte të tyre. Ndër të tjera, çdo fitore mbi armikun, çdo pushtim zgjeronte zotërimet e patriciatit. Kështu, patriciati nuk shihte ndonjë të keqe të madhe në faktin që pushteti t'i bashkëngjitej pasurisë.

Zakonet dhe karakteri i patricëve ishin të tillë që ata nuk mund të kishin përbuzje për një të pasur, qoftë ai njeri i plebës.

Plebeu i pasur u afrohej atyre, jetonte me ta; mes tyre vendoseshin shumë marrëdhënie mbi bazë interesi apo miqësie. Ky kontekst i përhershëm, sillte me vete shkëmbimin e ideve. Pak nga pak, plebeu i bënte të njohura patricit dëshirat dhe të drejtat e plebës. Patrici gradualisht bindej; në mënyrë të pandjeshme, ai po krijonte një opinion më pak të prerë dhe më pak kryelartë lidhur me epërsinë e vet; ai nuk ishte më, aq i sigurt për të drejtën e vet. Mirëpo, kur një aristokraci nis të dyshojë rreth legjitimitetit të sundimit të saj, ajo ose nuk ka më kurajën që ta mbrojë atë ose edhe kur e mbron, e mbron shumë keq. Sapo prerogativat e patricit nuk përbënin më për të një akt besimi në vetvete, mund të thuhet se patriciati kishte humbur gjysmën e betejës.

Duket se shtresa e plebenjve të pasur ka ushtruar një veprim të një natyre tjetër mbi plebën, prej së cilës ajo kishte dalë dhe prej së cilës ajo nuk ishte ndarë ende. Meqenëse ajo ishte e interesuar për madhështinë e Romës, ajo uronte bashkimin e të dy rendeve. Ndër të tjera, ajo ishte ambicioze; ajo llogariste se ndarja absolute e të dy rendeve kufizonte përgjithmonë karrierën e saj, duke e mbajtur atë lidhur në klasën e ulët, ndërkohë që bashkimi i hapte asaj rrugën, fundi i së cilës nuk mund të shihej. Pra, ajo nisi të përpiqej t'u jepte ideve dhe dëshirave të plebës një drejtim tjetër. Në vend të ngulmonte për të krijuar një rend të veçantë, në vend të krijonte për të, me shumë vështirësi, ligje të veçanta, të cilat rendi tjetër, me shumë gjasa, nuk do t' i pranonte kurrë, në vend të punonte pak nga pak përmes plebishiteve për konceptimin e ligjeve në përdorim të saj, me idenë e përpunimit të një kodi që nuk do të kishte kurrë një vlerë zyrtare, ajo i frymëzoi asaj ambicien për të depërtuar në qytezën patrice dhe për të bashkëndarë me të ligjet, institucionet, dinjitetin e patricit. Atëherë dëshirat e plebës u prirën drejt bashkimit të dy rendeve, nën kushtin e barazisë.

Me hyrjen në këtë rrugë, pleba nisi të kërkonte nxjerrjen e një kodi. Në Romë, sikurse edhe në të gjitha qytezat e tjera, kishte ligje të shkruara, ligje të pandryshueshme e të shenjta, teksti i të cilave ruhej nga priftërinjtë. Por këto ligje, që ishin pjesë përbërëse e fesë, zbatoheshin vetëm për pjesëtarët e qytezës fetare. Plebeu nuk kishte të drejtë t'i njihte ato dhe mund të besohet se, po kështu, ai nuk kishte as të drejtë t'i përmendte ato. Këto ligje ekzistonin për kuritë, për gens-et, për patricët dhe klientët e tyre. Ato nuk ia njihnin të drejtën e pronësisë atij që nuk kishte sacra; ato nuk i jepnin të drejtë t'i drejtohej gjykatës atij që nuk kishte një zotëri. Ishte pikërisht ky karakter, krejtësisht fetar, i ligjit që pleba u përpoq të zhdukte. Ajo kërkoi, jo vetëm që ligjet të rishkruheshin dhe të bëheshin publike, por që të kishte njëkohësisht edhe ligje, të cilat të ishin njëherazi të zbatueshme për patriciatin dhe për të.

Duket se, fillimisht, tribunët kërkuan që këto ligje të hartoheshin nga vetë plebenjtë. Patricët u përgjigjën se, me sa dukej, tribunët nuk e dinin se ç'ishte në të vërtetë ligji, se ndryshe ata nuk do e kishin shprehur një mendim të tillë. "Është krejt e pamundur, thoshin ata, që plebenjtë të bëjnë ligje; ju që nuk keni ogurë, ju që nuk përmbushni akte fetare, çfarë keni ju të përbashkët me sendet e shenjta, mes të cilave është edhe ligji?" Pra, në sytë e patricëve pretendimi i plebës dukej i përbindshëm dhe përdhosës. Analet e lashta të përmendura nga Tit-Livi dhe Denisi i Halikarnasit, lidhur me këtë çështje, thonë se në rast se do të ndodhte një gjë e tillë, bota do të përfshihej nga mynxyra të Ilahtarshme, qielli do të ndizej flakë, shpirtrat e të vdekurve do të silleshin në ajër, shirat do të ktheheshin në gjak. Madje, mynxyrë e madhe ishte edhe vetë fakti që plebenjve u shkonte ndër mend të bënin ligje. Midis dy rendeve, ku secili habitej për këmbënguljen e tjetrit, republika mbeti tetë vjet pezull. Paskëtaj, tribunët gjetën një kompromis: "Meqenëse ju nuk doni që ligjet të shkruhen nga plebenjtë, deklaruan ata, le t'i zgjedhim ligjvënësit nga të dy rendet." Me këtë veprim atyre iu duk se kishin lëshuar shumë; por mbi bazën e parimeve aq të rrepta të fesë patrice, ishte fare pak. Senati u përgjigj se ai nuk ishte aspak kundër hartimit të një kodi, por se ky kod duhej të hartohej nga patricët. Më në fund u gjend një mënyrë për të pajtuar interesat e plebës me domosdoshmërinë fetare që patriciati kërkonte: U vendos që ligjvënësit të ishin të gjithë patricë, por që kodi i hartuar prej tyre, përpara se të shpallej dhe të hynte në fuqi, t'i bëhej i njohur publikut dhe t'i nënshtrohej miratimit paraprak të të gjitha klasave.

Këtu nuk është vendi për të analizuar kodin e decemvirëve. Por është me rëndësi të nënvizojmë që tani se vepra e ligjvënësve, e parashtruar paraprakisht në forum, e diskutuar lirisht nga të gjithë qytetarët, më pas u pranua nga kuvendet centuriate, domethënë, nga kuvendi ku të dyja rendet ishin të pranishme. Kjo përbënte një risi të madhe. I adoptuar nga të gjitha klasat, tashmë i njëjti ligj zbatohej për të gjitha klasat. Nga ajo pak që na ka mbetur nga ky kod, nuk gjendet as edhe një fjalë e vetme, e cila të lërë të nënkuptohet ekzistenca e një pabarazie mes plebeut dhe patricit, qoftë në pikëpamje të së drejtës së pronësisë, qoftë për kontratat dhe detyrimet e qoftë për procedurën. Duke filluar nga ky çast, plebeu paraqitej përpara së njëjtës gjykatë sikurse edhe patrici, vepronte si ai, gjykohej sipas të njëjtit ligj si ai. Revolucion më i thellë nuk kish se si mendohej; zakonet e përditshme, doket, ndjenjat e njeriut ndaj njëri-tjetrit, ideja e dinjitetit personal, parimi i së drejtës, në Romë gjithçka kishte ndryshuar.

Meqenëse mbeteshin edhe disa ligje të tjera për t'u bërë, për këtë u caktuan decemvirë të rinj, dhe mes tyre pati edhe tre plebenj. Ndonëse klasa e patricëve ishte përpjekur me të gjitha forcat e saj për të imponuar mendimin se e drejta e hartimit të ligjeve i përkiste vetëm asaj, përparimi i ideve qe aq i shpejtë, saqë në krye të një viti plebenjtë u pranuan si ligjvënës.

Zakonet po prireshin drejt barazisë. Tashmë shoqëria romake gjendej në një rrëpirë ku nuk mund të ndalej më. Kërkohej domosdoshmërisht nxjerrja e një ligji, i dli të lejonte martesat mes dy rendeve: provë e sigurt se feja dhe zakonet nuk mjaftonin më për ta ndaluar. Por sapo kjo shoqëri gjeti momentin për të bërë këtë ligj, ky i fundit shkaktoi një tallaz të vërtetë. Disa patricë e kundërshtuan atë, duke iu referuar fesë: "Gjaku ynë do të shprishet dhe kulti i trashëgueshëm i çdo familjeje do të njolloset; askush nuk do të dijë më se nga ç'gjak ka lindur, se cilave flijime të shenjta u përket; kjo do të jetë përmbysja e të gjitha institucioneve hyjnore dhe njerëzore." Plebenjtë nuk donin t'ia dinin aspak për këto argumente, të cilat u dukeshin si stërhollime pa vlerë. Të diskutosh çështje fetare me njerëz që nuk kanë fe, është mund i vajtur dëm. Nga ana tjetër, besohet se, po kështu, ai nuk kishte as të drejtë t'i përmendte ato. Këto ligje ekzistonin për kuritë, për gens-et, për patricët dhe klientët e tyre. Ato nuk ia njihnin të drejtën e pronësisë atij që nuk kishte sacra; ato nuk i jepnin të drejtë t'i drejtohej gjykatës atij që nuk kishte një zotëri. Ishte pikërisht ky karakter, krejtësisht fetar, i ligjit që pleba u përpoq të zhdukte. Ajo kërkoi, jo vetëm që ligjet të rishkruheshin dhe të bëheshin publike, por që të kishte njëkohësisht edhe ligje, të cilat të ishin njëherazi të zbatueshme për patriciatin dhe për të.

Duket se, fillimisht, tribunët kërkuan që këto ligje të hartoheshin nga vetë plebenjtë. Patricët u përgjigjën se, me sa dukej, tribunët nuk e dinin se ç'ishte në të vërtetë ligji, se ndryshe ata nuk do e kishin shprehur një mendim të tillë. "Është krejt e pamundur, thoshin ata, që plebenjtë të bëjnë ligje; ju që nuk keni ogurë, ju që nuk përmbushni akte fetare, çfarë keni ju të përbashkët me sendet e shenjta, mes të cilave është edhe ligji?" Pra, në sytë e patricëve pretendimi i plebës dukej i përbindshëm dhe përdhosës. Analet e lashta të përmendura nga Tit-Livi dhe Denisi i Halikarnasit, lidhur me këtë çështje, thonë se në rast se do të ndodhte një gjë e tillë, bota do të përfshihej nga mynxyra të llahtarshme, qielli do të ndizej flakë, shpirtrat e të vdekurve do të silleshin në ajër, shirat do të ktheheshin në gjak. Madje, mynxyrë e madhe ishte edhe vetë fakti që plebenjve u shkonte ndër mend të bënin ligje. Midis dy rendeve, ku secili habitej për këmbënguljen e tjetrit, republika mbeti tetë vjet pezull. Paskëtaj, tribunët gjetën një kompromis: "Meqenëse ju nuk doni që ligjet të shkruhen nga plebenjtë, deklaruan ata, le t'i zgjedhim ligjvënësit nga të dy rendet." Me këtë veprim atyre iu duk se kishin lëshuar shumë; por mbi bazën e parimeve aq të rrepta të fesë patrice, ishte fare pak. Senati u përgjigj se ai nuk ishte aspak kundër hartimit të një kodi, por se ky kod duhej të hartohej nga patricët. Më në fund u gjend një mënyrë për të pajtuar interesat e plebës me domosdoshmërinë fetare që patriciati kërkonte: U vendos që ligjvënësit të ishin të gjithë patricë, por që kodi i hartuar prej tyre, përpara se të shpallej dhe të hynte në fuqi, t i bëhej i njohur publikut dhe t'i nënshtrohej miratimit paraprak të gjitha klasave.

Këtu nuk është vendi për të analizuar kodin e decemvirëve. Por është me rëndësi të nënvizojmë që tani se vepra e ligjvënësve, e parashtruar paraprakisht në forum, e diskutuar lirisht nga të gjithë qytetarët, më pas u pranua nga kuvendet centuriate, domethënë, nga kuvendi ku të dyja rendet ishin të pranishme. Kjo përbënte një risi të madhe. I adoptuar nga të gjitha klasat, tashmë i njëjti ligj zbatohej për të gjitha klasat. Nga ajo pak që na ka mbetur nga ky kod, nuk gjendet as edhe një fjalë e vetme, e cila të lërë të nënkuptohet ekzistenca e një pabarazie mes plebeut dhe patricit, qoftë në pikëpamje të së drejtës së pronësisë, qoftë për kontratat dhe detyrimet e qoftë për procedurën. Duke filluar nga ky çast, plebeu paraqitej përpara së njëjtës gjykatë sikurse edhe patrici, vepronte si ai, gjykohej sipas të njëjtit ligj si ai. Revolucion më i thellë nuk kish se si mendohej; zakonet e përditshme, doket, ndjenjat e njeriut ndaj njëri-tjetrit, ideja e dinjitetit personal, parimi i së drejtës, në Romë gjithçka kishte ndryshuar.

Meqenëse mbeteshin edhe disa ligje të tjera për tu bërë, për këtë u caktuan decemvirë të rinj, dhe mes tyre pati edhe tre plebenj. Ndonëse klasa e patricëve ishte përpjekur me të gjitha forcat e saj për të imponuar mendimin se e drejta e hartimit të ligjeve i përkiste vetëm asaj, përparimi i ideve qe aq i shpejtë, saqë në krye të një viti plebenjtë u pranuan si ligjvënës.

Zakonet po prireshin drejt barazisë. Tashmë shoqëria romake gjendej në një rrëpirë ku nuk mund të ndalej më. Kërkohej domosdoshmërisht nxjerrja e një ligji, i cili të lejonte martesat mes dy rendeve: provë e sigurt se feja dhe zakonet nuk mjaftonin më për ta ndaluar. Por sapo kjo shoqëri gjeti momentin për të bërë këtë ligj, ky i fundit shkaktoi një tallaz të vërtetë. Disa patricë e kundërshtuan atë, duke iu referuar fesë: "Gjaku ynë do të shprishet dhe kulti i trashëgueshëm i çdo familjeje do të njolloset; askush nuk do të dijë më se nga ç'gjak ka lindur, se cilave flijime të shenjta u përket; kjo do të jetë përmbysja e të gjitha institucioneve hyjnore dhe njerëzore." Plebenjtë nuk donin t'ia dinin aspak për këto argumente, të cilat u dukeshin si stërhollime pa vlerë. Të diskutosh çështje fetare me njerëz që nuk kanë fe, është mund i vajtur dëm. Nga ana tjetër, tribunët përgjigjeshin me plot të drejtë: "Nëse është e vërtetë se feja juaj është aq e fortë, përse keni nevojë për këtë ligj? Ai nuk ju shërben për asgjë, hiqeni dhe do të mbeteni po aq të lirë sa edhe më parë, duke mos u bashkuar me familjet plebeje". Ligji u hoq. Menjëherë, martesat mes dy rendeve u bënë të shpeshta. Plebenjtë e pasur u bënë aq të kërkuar saqë, për të folur vetëm për familjen Liciunus, ajo u lidh me tre gente patrice, familjen Fabius, Komelius dhe Manlius. Atëherë u kuptua se ligji kishte qenë për njëfarë periudhe e vetmja pengesë që ndante të dyja rendet. Tashmë, gjaku patric dhe gjaku plebe ishin përzier.

Me arritjen e barazisë në jetën private, ishte arritur më e vështira dhe dukej më se e natyrshme që barazia të ekzistonte edhe në politikë. Pleba i bënte pyetjen vetes se përse asaj i ndalohej konsulati dhe ajo nuk shihte arsye se përse asaj duhej t'i ndalohej gjithnjë një gjë e tillë.

E megjithatë ekzistonte një arsye shumë e fortë. Konsulati nuk ishte thjesht një e drejtë për të komanduar; ai ishte një funksion priftëror. Të ishe konsull, nuk mjaftonte të ofroje cilësinë e zgjuarsisë, guximit, ndershmërisë; mbi të gjitha duhej të ishe i aftë të përmbushje ceremonitë e kultit publik. Ishte e domosdoshme që ritet të ruheshin siç duhej, në mënyrë që perënditë të ishin të kënaqura. Mirëpo, në këtë drejtim vetëm patricët zotëronin karakterin e shenjtë që mundësonte shqiptimin e lutjeve dhe thirrjen e mbrojtjes hyjnore për qytezën. Plebeu nuk kishte asgjë të përbashkët me kultin; pra, ajo që e kundërshtonte zgjedhjen e plebeut si konsull ishte feja, nefas plebeium consulem fieri.

Mund të përfytyrohet habia dhe indinjata e patriciatit, kur plebenjtë shprehën për herë të parë pretendimin për të qenë konsuj. U duk sikur feja u kërcënua në vetë ekzistencën e saj. Përpjekjet për t'ia shpjeguar një gjë të tillë plebës qenë të panumërta; asaj iu tha se ç'rëndësi kishte feja për qytetin, se qe ajo që ishte në themel të krijimit të qytetit, se qe ajo që kryesonte të gjitha aktet publike, që drejtonte kuvendet ku merreshin vendimet, që i jepte republikës magjistratët e saj. Shtohej se kjo fe ishte, sipas rregullit të lashtë (more majorum), pasuri e patricëve, se ritet e saj mund të njiheshin dhe mund të praktikoheshin vetëm prej saj dhe së fundmi që perënditë nuk do i pranonin flijimet e ofruara nga plebenjtë. Të propozoje krijimin e konsujve nga radhët e plebenjve ishte njëlloj si të doje të eliminoje fenë e qytetit; tashmë kulti do të ndyhej dhe qyteti nuk do të ishte më në paqe me perënditë e tij.

Patriciati përdori të gjithë forcën dhe aftësinë e tij për t'i larguar plebenjtë nga magjistratura. Me këtë ai mbronte njëherazi fenë dhe pushtetin e vet. Sapo ai pa që konsulati rrezikohej të merrej nga pleba, ai shkëputi prej tij funksionin fetar, i cili ishte më i rëndësishmi prej gjithë funksioneve të tjera, funksion që konsistonte në lustracionin e qy tetarëve; u krijua kësisoj funksioni i censorëve. Në një moment kur patriciati gjykoi se tashmë ishte bërë shumë e vështirë për t'i bërë ballë dëshirës së plebenjve, ai e zëvendësoi konsulatin me tribunatin ushtarak. Në këtë ndërkohë, pleba dha prova të një durimi të jashtëzakonshëm; ajo priti shtatëdhjetë e pesë vjet që dëshira e saj të realizohej. Duket se ajo ishte më pak e interesuar në arritjen e kësaj magjistrature të lartë, sesa ç'kishte qenë për të fituar tribunatin dhe kodin e saj ligjor.

Por edhe nëse pleba ishte kaq indiferente, në radhët e saj ekzistonte një aristokraci plebenjsh, e cila kishte ambicie. Ja një legjendë e kësaj epoke: "Fabius Ambustus, një prej patricëve më të shquar, i kishte martuar dy vajzat e tij, njërën me një patric, i cili u bë tribun ushtarak, tjetrën me Liciunus Stolonin, njeri i shquar nga radhët e plebës. Një ditë, gruaja e këtij të fundit ndodhej tek e motra, kur liktorët, që sillnin tribunin ushtarak në shtëpinë e tij, goditën portën me fashat e tyre liktoriane. Meqenëse nuk e njihte këtë zakon, ajo u frikësua së tepërmi. Të qeshurat dhe fjalët ironike të motrës së saj, i dhanë të kuptonte asaj se sa shumë e kishte ulur rangun e saj shoqëror martesa me një plebe, duke e vendosur në një shtëpi ku dinjitetet dhe nderi nuk mund të hynin kurrë. I ati, duke kuptuar hidhërimin e saj, e ngushëlloi dhe i premtoi se shpejt do të vinte dita kur edhe në shtëpinë e saj ajo do të shihte të ndodhte atë çka kishte ndodhur në shtëpinë e së motrës. Ai u mor vesh me të dhëndrin dhe që të dy iu përveshën punës për të arritur të njëjtin qëllim." Kjo legjendë, pavarësisht nga disa hollësi fëmijërore e pak të mundshme, na jep të kuptojmë të paktën dy gjëra: së pari, që aristokracia e plebës, duke jetuar me patricët, ndikohej pak nga pak nga ambicia e saj dhe aspironte që edhe ajo të lartësohej në këtë dinjitet; së dyti, se kishte patricë që dëshironin të shtynin dhe të nxisnin ambicien e kësaj aristokracie të re, e cila ishte bashkuar me ta përmes lidhjeve familjare.

Duket se Liciniusi dhe Sextusi, i cili ishte bashkuar me të, nuk përllogarisnin se pleba mund të bënte përpjekje të mëdha për të fituar të drejtën e konsujve. Atyre iu duk me vend të propozonin njëherazi tre ligje. Ligjin që synonte të mundësonte që një prej konsujve të zgjidhej detyrimisht nga pleba, ligj që paraprihej nga dy ligje të tjera, ku njëri pakësonte borxhet dhe tjetri që i jepte tokat popullit. Duket se dy ligjet e para duhej të shërbenin për të ngrohur zellin e plebës për të kërkuar edhe ligjin e tretë. Në një moment të caktuar, pleba u tregua shumë largpamëse: ajo mori nga propozimet e Liciniusit atë që i interesonte më shumë asaj, domethënë uljen e borxheve dhe shpëmdarjen e tokës, duke lënë mënjanë konsulatin. Por Liciunusi u përgjigj se këto tre ligje ishin të pandashme prej njëri-tjetrit dhe se ata ose pranoheshin së bashku ose rrëzoheshin të tre. Kushtetuta romake e lejonte një gjë të tillë. Kuptohet që pleba parapëlqeu t'i pranonte të tre ligjet sesa të humbiste gjithçka.

Por nuk mjaftonte që pleba të kërkonte të bënte ligje; në këtë epokë ishte e ende e domosdoshme që Senati të thërriste mbledhjen e kuvendeve të mëdha dhe më pas t'i konfirmonte ato me dekret. Ai e kundërshtoi këtë për dhjetë vjet radhazi. Në fund të kësaj periudhe, ndodhi një ngjarje, që Tit-Livi e lë shumë në hije; duket se pleba rroku armët dhe lufta civile përgjaku rrugët e Romës. I mundur, patriciati dha pëlqimin e tij për nxjerrjen e një senatus-konsultusi përmes të cilit ai miratonte dhe konfirmonte paraprakisht të gjitha dekretet që populli do të propozonte gjatë atij viti. Tashmë tribunët nuk i ndalonte më asgjë për të votuar të tre ligjet. Duke nisur nga ky çast, pleba kishte çdo vit një prej dy konsujve dhe nuk do të vononte shumë që ajo të arrinte edhe magjistraturat e tjera. Tani, plebeu gëzonte të drejtën e mbajtjes së togës së purpurt dhe paraprihej nga fashat liktore; ai jepte drejtësinë, ishte senator, qeveriste qytetin dhe komandonte legjionet.

Mbeteshin funksionet priftërore dhe dukej se ato nuk mund t'u merreshin patricëve. Në besimin e lashtë ishte dogmë e palëkundur se e drejta për të recituar lutjen dhe për të prekur objektet e shenjta përçohej vetëm nëpërmjet gjakut. Dija e riteve, ashtu si edhe komunikimi me perënditë, ishte e trashëgueshme. Njëlloj sikurse kulti shtëpiak ishte një pasuri ku asnjë i huaj nuk mund të merrte pjesë, kulti i qy tezës u përkiste tërësisht familjeve që kishin krijuar qy tezën primitive. Sigurisht, në shekujt e parë të Romës, askujt nuk i kishte shkuar ndër mend se një plebe mund të bëhej kryeprift.

Por idetë kishin ndryshuar. Pleba, duke shkëputur nga feja trashëgiminë, kishte krijuar një fe për përdorimin e vet. Ajo i kishte dhënë vetes larët shtëpiakë, altarët e udhëkryqeve, të vatrave të fiseve. Fillimisht, patriciati kishte ushqyer për këtë parodi të fesë së vet veç përbuzje. Por me kalimin e kohës kjo gjë kishte marrë karakter serioz dhe plebeu kishte arritur të besonte se ai ishte, edhe nga pikëpamja e kultit dhe e perëndive, i barabartë me patricin.

Këtu shtroheshin dy parime. Patriciati këmbëngulte, duke thënë se karakteri priftëror dhe e drejta për të adhuruar hyjninë ishin të trashëgueshme. Pleba e çlironte fenë dhe funksionin priftëror nga ky rregull i lashtë i trashëgueshmërisë; ajo pretendonte se çdo njeri ishte i aftë të shqiptonte lutjen, dhe se, me kusht që një individ të ishte qytetar, ai kishte të drejtë të përmbushte ceremonitë e kultit të qytezës; ajo kishte arritur në përfundimin se plebeu mund të ishte edhe kryeprift.

Nëse funksionet priftërore kishin qenë të dallueshme prej komandës ushtarake dhe politikës, ka të ngjarë që plebenjtë të mos i kenë synuar ato me shumë zjarr. Por të gjitha këto sende, tashmë ishin ngatërruar mes tyre: prifti ishte magjistrat, kryeprifti ishte gjykatës, oguri mund të shpërndante kuvendet popullore. Nuk do të vononte shumë dhe pleba do të kuptonte se pa funksionin priftëror ajo nuk do të gëzonte asnjëherë barazi civile të vërtetë dhe as barazi politike. Pra, ajo do të kërkonte ndarjen e funksionit kryepriftëror mes dy rendeve, sikurse pat kërkuar edhe ndarjen e konsulatit.

Tashmë ishte e vështirë të thuhej se ajo ishte e paaftë në pikëpamje fetare; qysh prej gjashtëdhjetë vjetësh, plebeu kishte ushtruar funksionin e konsullit, kishte përmbushur flijimet; si censor ai kishte bërë lustracionin; ngadhënjimtar mbi armikun, ai kishte kryer formalitetet e shenjta të triumfit. Përmes magjistraturave, pleba kishte marrë tashmë një pjesë të funksioneve priftërore; të shpëtoje atë që kishte mbetur, nuk ishte e lehtë. Besimi në parimin e trashëgueshmërisë fetare ishte lëkundur edhe te vetë patricët. Disa prej tyre mund të përmendnin më kot rregullat e lashta, duke thënë: "Kulti do të ndryshohet, do të ndyhet nga duart e padenja; kështu ju po sulmoni vetë perënditë; ruajuni nga zemërimi i perëndive, i cili do të bjerë mbi qytetin tonë." Duket se këto argumente nuk kanë pasur shumë ndikim mbi plebën, madje ato nuk mundën të ndikonin as mbi pjesën më të madhe të patriciatit. Zakonet e reja i jepnin të drejtën e fitores parimit të plebës. Kësisoj, u vendos që gjysma e kryepriftërinjve dhe e ogurëve, këtej e tutje, të zgjidheshin nga radhët e plebës.

Kjo do të ishte fitorja përfundimtare e rendit të ulët; tani nuk mbetej më asgjë për t'u dëshiruar. Patriciati kishte humbur deri edhe epërsinë e tij fetare. Tashmë atë nuk e dallonte më asgjë nga pleba; patriciati nuk ishte më veçse një emër ose një kujtim. Parimet e lashta, mbi të cilat ishte ndërtuar qyteza romake dhe qytezat e tjera të lashtësisë, ishin zhdukur. Nga kjo fe e trashëgueshme, e cila kishte qeverisur për një kohë të gjatë njerëzit dhe ishin krijuar rangjet mes tyre, tashmë mbeteshin vetëm format e jashtme. Plebeu kishte luftuar kundër saj për katër shekuj radhazi, nën republikë dhe nën mbretëri, dhe ai kishte dalë fitimtar.