Revista "Monumentet" nga nr. 5-6, 1973

Aleksandër Meksi - Bazilika në Klos të Sulovës

Mbi fshatin Klos të Suiovës (Rrethi i Elbasanit), në mes të rrugës që të shpie në Kalanë e Qafës, ndodhen rrënojat e një kishe të vjetër, që përsa gjykohet nga forma planimetrike dhe teknika e ndërtimit ishte një bazilikë bizantine. Prej saj, mbi tokë, ruheshin muri i absidës dhe rrënojat e arkadës veriore mbi pilastra, ndërsa muret e tjerë dalloheshin me vështirësi, sepse ishin mbuluar nga gurët e rrëzuar dhe shkurret. Duke patur parasysh se nuk ruhet ndonjë bazilikë tjetër e këtij tipi, e pamë me interes të ndërmerrnim pastrimin e saj, për të bërë të mundur studimin e plotë të këtij monumenti. Mbushjet, që kishin një lartësi nreth 0.60 m. nga dyshemeja, përbëheshin nga materiale ndërtimi, kryesisht gurë dhe shumë pak tulla, ndërsa në shtresën e fundit kishte dhe tjegulla, por mjaft të pakta. Me përfundimin e gërmimit u krijua një tablo e qartë e kësaj kishe.

Kisha është e tipit bazilikal trenefësh me arkada mbi pilastra drejtkëndshe. Arkada veriore ka dy pilastra të lira, një tjetër në murin perëndimor, si dhe një mur me një kalim të mbuluar me hark në anën lindore, që ndan bemën nga prothezisi. Nga këto, dy pilastrat e lira dhe muri ndarës bemë  prothesis, ruhen në një lartësi deri 3,5 m. (fig. 1). Pilastri qëndror ruhet deri në lartësin e fillimit të harkut, për çka dëshmojnë si mbeturinat e tirantit të drunjtë, ashtu dhe gurët e sipërm të muraturës, të cilët lënë të duket forma e kurbuar e harkut.

Pjesa më nga lindja e arkadës ka në mes të saj një hapësirë të ulët kalimi të mbuluar me hark, që shërben për të lidhur bemën me protezis (tab I, 2). Harku gjysëm rrethor është ndërtuar me gur çmërsi dhe tulla që alternohen pa ndonjë rregullsi. Harku ruhet pjesërisht, nga që gurët e kyçit janë rrëzuar.

Ndërsa arkada veriore ruhet e tëra dhe na jep të dhëna të rëndësishme për formën e saj, arkada jugore ruhet në gjëndje të keqe dhe ngre përpara nesh një sërë problemesh. Së pari, vërejtëm se dyshemeja e nefit jugor është në nivel më të lartë se ajo e nefit qëndror dhe të dy këta ndahen nga një mur i ulët me gurë dhe llaç gëlqereje, mbi të cilin janë ngritur pilastrat. Prej tyre ruhen qartë, megjithëse në lartësi të vogël, pilastri në murin perëndi-mor dhe pilastri i lirë pranë tij. Nga pilastri qëndror ruhet një gjurmë jo e sigurtë e faqes perëndimore të tij. Pranë murit lindor të kishës është muri ndarës bemë-diokonikon, i cili nuk ka ndonjë kalim për lidhjen e këtyre dy ambienteve. Kjo, si dhe nivelet e ndryshme të dyshemesë, nuk përputhen me skemën tradicionale të bazilikës. Duhet të shtojmë se, ndërsa dyshemeja e nefit qendror është shtruar me rrasa guri të rregullta, nefi jugor është me dhe të ngjeshur. Vërejmë gjithashtu dhe përmasat e vogla të hapsirave të ankadës ndaj atyre të pilastrave, që në një farë mase izolojnë nefat anësorë nga ai qëndror, gjë që flet edhe kjo për një funksionim jo tipik bazilikal.

Nefi qëndror përfundon me një absidë të gjërë gjysëm rrethore, që ka në mes një dritare të ngushtë dhe të larte, të mbuluar me një pllakë guri. Pranë saj, në anën jugore, ruhet një fragment suvaje me gjurmë afresku, që tregon se kisha duhet të ketë qenë e pikturuar. Në pjesën e poshtëme të absidës është ngritur, rreth 0,4 m. nga dyshemeja, një plalformë me mur guri, që ka mundësi të shërbente si tryezë altari.

Muret e bazilikës janë ndërtuar me gurë gëlqerorë dhe llaç gëlqereje. Gurët janë vendosur në rreshta horizontale me lartësi të ndryshme, duke formuar vende-vende fuga vertikale, që shkojn shpesh në më tepër se dy rradhë. Nuk mungojnë për rrafshim dhe copa tjegullash. Me të njëjtën teknikë janë ndërtuar dhe pilastrat, në të cilat janë përdorur dhe gurë shtufi me ngjyrë të errët dhe, në ndonjë vend, edhe tulla të vendosura kryesisht në mënyrë horizontale dhe shumë rrallë vertikalisht. Janë punuar lehtë vetëm guret e qosheve. Një dallim me rëndësi vërehet në anën e jashtme të absidës, në pjesën e sipërme të së cilës kalon një rresht me kluasonazh, me dy tulla vertikale ndërmjet dy rreshtave horizontalë. Ky element ka rëndësi për vendosjen në kohë të kishës. Mungesa e tullave në këtë zonë ka bërë që ato të përdoren vetëm në abside, në vëndin që zakonisht dekorohet më tepër në kishat bizantine. Vërejmë se vende-vënde, sigurisht mjaft rrallë, ka dhe gurë të vendosur vertikalisht, dy nga dy në abside dhe tre nga tre në anët e brëndshme të murit verior. Mbase kjo mund të shpjegohet me preferencën për kluasonazhin që për mungesë tullash përdoret vetëm në një vënd.

Gjatë ekzistencës së saj kisha ka pësuar ri-ndërtime dhe transformime, gjurmët e të cilave ru-hen edhe sot. Mure të reja kalojnë mes për mcs kishës, duke kufizuar një pjesë të bazilikës. Fërsa mund të gjykohet nga teknika e ndërtimit dhe nga vëndi i tyre në planimetri, dallohen dy meremetime. Në fillim ëshlë rindërtuar muri jugor dhe pjesë të vogla të mureve lindorë dhe perëndimorë, pranë qo-sheve. Ky mur, që sot ruhet në një lartësi të vogël, është ndërtuar me gur gëlqeror dhe llaç balte , pran-daj ai paraqiter i deformuar, për shkak të teknikës së dobët të ndërtimit të tij. Me rindërtimin e këtij muri, kisha ruan akoma aspektin bazilikal, gjë që nuk mund të thuhet për meremetimin tjelër të më vonë. Në këtë kohë, në nefin qëndror, afër arkadës jugore dhe afër murit perëndimor, janë ndërtuar dy mure të rinj me gurë gëlqerorë dhe llaç bclte, që kanë dhe gjurmë brezash druri në anën e jashb mc. Këta dy mure, që formojnë një kënd të drejtë me njëri tjetrin, e kanë kufizuar së tepërmi kishën në shtrirjen o saj planimetrike. Në këtë kishë të re, siç del qartë nga planimctria, përfshihen nefi vcrior dhe një pjesë e konsiderueshme e nefit që-ndror me absidën në fund. Mendojmë se 'ky rindërtim dhe zvoglim i kishës ka ndodhur për shkak të rrë-zimit të murit jugor, arkadës jugore dhe murit pe-rëndimor, materialet e rrëzuar e të cilëve ishin të

pakët. Nga ana tjctër pa rrëzimin e këtyre murcvc nuk kishte asnjë nevojë për këtë rindërtim. Zvogë-hmi i kishës dhe teknika e dobët rne të cilën janë ndërtucr muret janë dëshmi e një rënie ekonomike, gjatë së cilës fshati nuk ishtc më në gjendje ose s’kishte më nevojë të rindërtonte tërë kishën.

Në këtë kishë të re. hyet nga portc e vendosur në murin perëndimor. Pragu i saj është më i lartë sc dyshemeja, nga që terreni në këtë kohë ishte më i ngritur në anën perëndimore, për shkck të mbushjes së krijuar nga rrëzimi i murit të vjetër. Si-doqoftë duhet shënuar se dhe nga porta e vjetër zbritej me një këmbë shkallë në dyshemen e nefit qendror, gjithnjë në qoftë sc kcmi interpretuar drejt gjurmët e pakta lë kësaj porte. Pra, siç pamë, bazi-lika ruan dy meremetime, nga të cilët i fundit përbën një transformim të ndicshëm në strukturën e kishës.

Duke patur të qarta ndryshimet që ka pësuar kisha në kohë, le të përpiqemi të rikonstruktojmë formën e saj volumetrike. Shkalla e ruajtjes së arkadës na jep një ide për lartësinë e nefit qëndror, por ne nuk kemi të dhëna për të gjykuar për lartësinë e nefëve anësore. Së pari, duhet të themi se trashësia e mureve nuk na shpie në mendimin se nefet kanë qënë mbuluar me qemere cilindrike. Që të kishte çati në kuota të ndryshme, do të duhej që mbi harqet të kalonte pa tjetër një mur në një farë lartësie, si pasojë e të cilit nefi qendror do të rezultonte më i lartë nga sa ruhen sot rrënojat e tij. Mbase lartësia e ulët e murit verior është rezultat i nivelit më të ulët të çatisë anësore. Problem përbën dhe ndriçimi i interierit që nuk mund të arrihej vetëm nga dritarja e absides. Ka shumë të ngjarë që, zgjidhja të ishte me dritare në murin mbi arkadat dhe çatitë e nefeve anësorë.

Përfundimisht do të thonim, se të dhënat që ofron monumenti nuk janë të mjaftueshme për tu shprehur në mënyrë bindëse për njerën apo për tjetrën zgjidhje, megjithëqë varianti me nefe në lartësi të ndryshme dhe dritare mbi arkadë është më i mundshëm.

Po të analizonim arkitekturën e kësaj bazilike, për aq sa na lejon gjendja e rrenojave, do të vërenim se ndërtimi është primitiv dhe i varfër, gjë që shiihet në mungesën e plotë të aekorit dhe të elementeve arkitektonike. I vetmi zbukurim është një radhë me klausonazh në absidë. Përsa i përket organizimit të brendshëm, edhe më lart vërejtëm se me gjithë formën bazilikale, ka një mënjanim të nefeve anësorë nga ai qëndror nëpërmjet hapsirave të vogla, ndërsa nga jugu edhe për shkak të ndryshimeve në lartësi të dyshemeve. Gjithashtu izolimi i bemës nga diakonikoni e nënvizon edhe më tepër këtë mënjanim të nefit jugor nga ai qëndror.

Bazilika në Klos përbën një ekzemplar të rëndësishëm për studimin e arkitekturës bizantine tek ne, sepse është e vetmja bazilikë trenefshe me arkada mbi pilasira. Në këtë drejtim, ajo dëshmon për një vazhdimësi të formave tradicionale të arkitekturës, sidomos po të kemi parasysh se, zor të jetë kushtëzuar kjo formë nga kërkesa funksionale. Si dhe në rastin e kishës së Shën-Kollit në Perondi, ky tip haset në fshatra dhe jo në qytete, ku në këtë periudhë ndërtoheshin kisha të tipit kryq i brendashkruar me kupol.

Në mungesë të të dhënave burimore dhe atyre epigrafike, për dalimin e kishës disponojmë vetëm të dhënat që na ofron vrojtimi i monumentit. Elementi bazë, për mendimin tonë, është rreshti me kluasonazh me dy tulla vertikale në absidë. Forma plonimetrike nuk na lejon një datim më të ngushtë kohe, nga që ajo është përdorur në një periudhë kohe të gjerë. Duke gjykuar se jemi në një zonë larg qyteteve, ku për rrjedhim kluasonazhi, si teknikë dhe dekoracion, hyn në përdorim më me vonesë, si dhe duke patur parasysh përdorimin e gurëve të vendosur këlliç, sidomos në absidë, që tregon se njohja me kluasonazhin përbën një zbulim, jemi të mendimit se kjo kishë duhet të datohet në shek. XIII-XIV, me më tepër mundësi në shekullin e fundit. Dy fazat e tjera të ndërtimit, dy meremetimet, duhet ti përkasin pa tjetër periudhës së pushtimit turk, gjë që mund të gjykohet nga niveli i ndërtimit.

Apollon Baçe, Gjerak Karaiskaj - Kështjella e Petrelës

Petrela ndodhet mbi një kodër shkëmbore në juglindje të fushës së Tiranës, atje ku lumi i Erzenit pasi del nga depresioni i Krrabës, kthen në drejtim të lindjes. Kodra që është vazhdim i malësisë së Krrabës, ndahet prej fushës së Tiranës vetëm nga një valzim i lehtë i terrenit, duke dominuar një pikë nevralgjike vend-kalimesh. Këtu që në kohët e lashta ishte krijuar një nyje rrugore, ku kryqëzoheshin rrugë me rëndësi ekonomike dhe ushtarake. Rruga e parë vinte prej veriut, duke kaluar në Shkodër, Krujë dhe në fushën e Tiranës, ndërsa tjetra, që niste në Durrës, përgjatë rrjedhjes së poshtme dhe të mesme të Erzenit. Më tej ato vijonin në brendësi të malësisë së Krrabës, për t'u takuar në Elbasan me rrugën përgjatë luginës së Shkumbinit.

Vargmali i mësipërm mbi nyjen rrugore lartësohet me dy shkëmbinj masivë, të ndarë prej një qafe, prej të cilëve, masivi lindor, «Mali i Vilës», që ka pjerrësi më të butë dhe sipërfaqe më të madhe, mbart mbi vete rrënojat e një qyteti antik dhe të një fortifikimi antik të vonë. Masivi perëndimor, në drejtim të veriut, bie me pjerrësi 40 - 50°, ndërsa nga jugu, lindja dhe perëndimi rrëzohet me shkëmbinj të thepisur mbi qafën që e lidh me «Malin e Vilës». Në majë masivi kurorëzohet prej një platforme të vogël, prej ku shihet Kruja dhe sistemi i fortifikimeve mbrojtëse përreth Durrësit. Nga ana tjetër terreni përreth paraqitet mjaft i përshtatshëm për bujqësi dhe blegtori, kështu që Petrela me pozitë kyçe për kontrollin e një pjese të lëvizjeve ndërmjet Shqipërisë Veriore me atë qëndrore dhe lindore dhe rrethana të kënaqshme ekonomike, i ka pasur të tëra kushtet për tu kthyer në kështjellë dhe qytet. Si pasojë në antikitet lind dhe zhvillohet qyteti në Malin e Vilës, ndërsa në mesjetë, me ndryshimin e rrethanave, kjo qendër reduktohet në madhësi dhe shpërngulet në Petrelë.

Për hir të pozitës dhe rolit të saj në histori, Petrela tërhoqi vëmëndjen e udhëtarëve dhe studjonjësve që në fillim të shek. XIX. Shënimin e parë për të e hasim tek Ami Bueja, të cilit i përket merita e identifikimit me Petrula-n e Ana Komnenës dhe Petrelae-n e Barletit. Pak vjet më vonë Petrela vizitohet prej albanologut austriak J. G. Hanit, i cili na jep një përshkrim mjaft të goditur të pozitës së saj dhe e emërton atë Kështjellë roje mesjetare. Në fillim të shekullit tonë T. Ipeni, pa sjellë ndonjë të re për Petrelën, boton 2 fotografi të Kështjellës, ndërsa gjatë Luftës së Parë Botërore ajo vizitohet dhe prej Prashnikerit e Shoberit, të cilët, me që gjejnë në të qeramikë të periudhës romake dhe duke u nisur nga forma planimetrike, e datojnë kështjellën në shek. III-IV të e.sonë. Më vonë M. Shuflai, i mbështetur tek autorët e mësipërm dhe në burimet shkrimore e identifikon Petrelën me fortesën, ku në shek. V ndodhi bashkëbisedimi i Adamantit me Teodorikun.

Por prej autorëve të mësipërrn nuk trashëgojmë nonjë përshkrim, qoftë dhe të përciptë të fortifikimit. Studimi i parë në këtë drejtim i përket D. Komotës i cili kryen në Petreië dhe gërmime arkeologjike. Pa dyshim këtu kemi të bëjmë me një punë mjaft më të kualifikuar, që paraqet sprovën e parë serioze për studimin e kështjellës.

Në vitin 1968 Instituti i Monumenicve të Kulturës ndërmori në Petrelë një sërë punimesh konservuese par evitimin e degradimit të mëtejshëm të monumentit. Në kështjellë, ato u përqëndruan në konservimin e kullave mureve (L-K), rampës së shkallëve  dhe në restaurimin e hyrjes (fig. 13). Në rrethimin e jashtëm u restauruan frëngjitë e ambientit të hyrjes , një pjesë e murit rrethues, si dhe dalja në mesin e këtij muri. Njëkohësisht u pastruan dhe një sërë ambientesh të mbuluar nga hedhurinat. Në sajë të këtyre punimeve, studimi i monumentit për restaurimet e ardhshme, mund të kryhej me një bazë dhe përfytyrim më të plotë. Gjatë këtij studimi u bë e qartë se Petrela, e cila ka luajtur një rol të rëndësishëm në histori, ruan dhe një sërë elementesh unikë, me mjaft vlerë për historinë e arkitekturës, kështu që duhet ti nënshtrohej një analize më të hollësishme dhe më të bazuar arkitektoniko-konstruktive nga ajo e D. Komatës. Nga ana tjetër nuk jemi të një mendje me autorin përsa i përket ndarjes së fazave, vendosjes në kohë dhe lidhjes së tyre me rrethanat historike. Për këtë arsye ju kthyem dhe një herë analizës arkitektoniko-historike duke synuar të thellojmë më tej studimin e ndërmarrë prej D. Komatës.

Sistemi i fortifikimlt të Petrelës përbëhet prej kështjellës dhe një muri rrethues, i cili nis në skajin lindor të masivit dhe vijon në drejtim të perendimit. Në fillim të tij gjëndet hyrja e fortifikuar, prej ku nis një rrugën e ngushtë, që të shpie në kështjellën e cila kurorëzon pjesën e sipërme të shkëmbit. Ky i fundit nga jugu, lindja dhe perëndimi bie thikë, ndërsa nga veriu zbret <me pjerrësi 30-35°. Në këtë anë, prej nga sulmi është më i lehtë, gjenden dy kulla të fuqishme, të ndërlidhura me një mur mjaft të gjerë (E F), ndërsa më në brendi gjendet një mur i dytë me gjerësi më të vogël. Hyrja e vetme e kështjellës, një koridor i shkurtër dhe i ngushtë, i përshkon të dy muret dhe të nxjerr në një syprinë të vogël që pjerrët në drejtim të veriut, skajet e së cilës, që bien thikë nga një lartësi e madhe, përforcohen me mure të ngushtë. Në pjesën e saj më të lartë gjënden rrënojat e një kulle vrojtimi, ndërsa ngjitur me kullën lindore, gjurmët e dy ambienteve, gjasisht për banim. Veç këtyre në syprinë ruhen dy stera uji, kurse një sterë e tretë gjëndet në brendi të kullës perëndimore.

Brenda murit të rrethimit, rreth 30 m. poshtë kështjellës, gjëndet i mbështetur në shkëmb, një «nymfe» i periudhës së vonë antike, prej të cilit ruhet baseni ujrambledhës me përmasa 5,75 x 1,5 m x 1,20 m., i ndërtuar me tulla me fakture ngjyrë vishnje, të pjekura mirë. Tullat (31,5-32 x 29,6 x x 3-4 cm) janë vendosur në rreshta me fuga horizontale më të trasha se vetë tulla (4-6 ndaj 3-4 cm), të lëmuara me kujdes. Llaçi i përdorur si për lidhjen e tullave, ashtu dhe shtrimin e dyshemesë së basenit është hidroizolues, me gëlqere dhe pluhur e grimca tulle. Muret e basenit, gjërësia e të cilëve ndërron sipas konfiguracionit të shkembit prej 0,70 — 1,30 m., në ballë vazhdojnë më mur guri, i cili lejon kalimin e ujrave nga pjesa e sipërme e shkëmbit.

Ndërtimet në kështjellën e Petrelës i përkasin disa periudhave të ndryshme, të cilat, duke u nisur nga teknika e ndërtimit si dhe mbivendosja e tyre, i kemi ndarë në 6 faza të veçanta (duke përjashtuar këtu nymfeun), në ndryshim prej D. Komates i cili dallon 3 faza ndërtimi.

Fazës së I i përket kulla cilindrike me diametër 9,50 m. Muret e saja shihen vetëm në anën lindore dhe në pjesën e sipërme, pasi në anët e tjera ajo rrethohet prej një muri të mëvonshëm. Kulla që ruhet deri në mesin e katit të II, sipas nesh, ka pasur tre kate, prej të cilëve kati i I shfrytëzohej për sterë, ndërsa katet e II dhe të III shërbenin për ambiente luftimi. Me qenë se kulla ngrihet mbi një terren të pjerrët shkëmbor, lartësia e saj deri në dyshemenë e ruajtur të katit të II është: nga jugu 6.50 m., ndërsa nga veriu 9.60 m. Lartësia e saj e plotë, sipas rikonstruksionit tonë (tab III), duhet të ketë qenë rreth 18-20 m.

Muret e kullës, të ndërtuara me teknikën «opus testaceum», përbëhen prej dy paretesh anësorë tek tullë, midis të cilëve është derdhur një përzierje prej gurësh të vegjël dhe llaçi të bollshëm, i cili rreth çdo 1,30 m. lartësi, nivelohet dhe përforcohet me breza prej dy rreshtash tulle. Por në pjesët më të ngarkuara frengjitë, qemeret, mbështetjet e kupolave, muret janë të tërë prej tullash. Këto të fundit që kanë formë sektoriale (39 x 24 (19) x x 7 cm), nuk janë të ndonjë cilësie të mirë, në brumin e tyre, në sipërfaqe të kuq, në brendi gri të errët, shihen gjurmët e fijeve të kashtës. Tullat që janë vendosur në rreshta të rregullt, me fuga 1,5 — 2 cm., lidhen me llaç të fortë ngjyrë hiri, me gëlqere dhe zhur lumi.

Kulla është ndërtuar me një teknikë homogjene dhe nuk kemi një kombinim, siç shkruan D. Komata, të teknikës me tulla në pjesën e poshtme dhe «muraturës» së përzier në pjesën e sipërme, i cili me sa duket e merr për të njekohëshëm meremetimin me gurë të anës se sipërme veriore të kullës, që i përket fazës së V, dhe meremetimin e vogël pjesor me teknikën «opus mikstum» në anën lindore, të cilin përmasat e tullave dhe cilësia e llaçit e datojnë në fazën e III.

Mbeturina të një shtrese suvaje 0,5—1 cm. të trashë, me llaç me shumë gëlqere, në ambientin e katit të II, dëshmojnë se ai ka qenë i suvatuar. Gjurmë suvatimi shihen dhe në anën e jashtme të kullës.

Stera me diametër 2,90 m. me mbulesë sferike, ruhet deri në 2/3 e lartësisë së kupolës. Ne anën e saj jugore gjendet një pusetë me grykë katrore 0,50x0,50 m., e cila pershkon kupolën sferike, duke përfunduar tangent me faqen e brendshëme të cilindrit. Gryka që ruhet të ketë qenë mbuluar me kapak në nivelin e dyshemesë, shërbente për marjen e ujit, si dhe për pastrimin e saj. Stera hidroizolohet nga brenda me një shtresë 2-3 cm, llaçi me pluhur tulle dhe mbi të me një shtresë të hollë llaçi gëlqereje. Furnizimi i saj me ujë kryhej nëpërmjet një sistemi tubash prej qeramike, të cilët kalonin prej taracës në sterë, duke përshkruar paretin e brendshëm të mureve. Për të krijuar dyshemenë e katit të dytë pjesa mbi kupolen e steres nivelohej me një derdhje gurësh e llaçi.

Ambienti i katit të II ka diametër të brendshëm 4,15 m. dhe trashësi muresh 2.70 m. Në një lartësi 2,90 m. nga dyshemeja e tij, në paretin e brendshëm, shihen tulla të vendosura me një kënd 45°, ndaj horizontit, që dëshmojnë se ambienti, ashtu si dhe stera, mbulohej me kupol, duke arritur lartësia në pjesën e mesit 4.97 m. Në muret e këtij ambienti gjënden 3 frëngji që ngushtohen lehtë nga 1.50-1.60 m. në 1,10-1,30 m., të orientuara në anët prej ku sulmi është më i lehtë: në juglindje, jugperëndim dhe veriperëndim. Prej tyre jugperëndimorja, e cila ruhet më e plotë, mbulohet me qemer sektorial, duke arritur 1,95 m. lartësi nga niveli i dyshemesë. Në ballin e jashtëm të frëngjive shihen gjurmët e patures, një tullë të trashë, e cila e ngushton ballin e frëngjisë, duke lënë një hapësirë vetëm 40 cm. të gjërë; patura është shembur më vonë për të lejuar kalimin në shtegun e kullës së fazës së V. Me sa kuptohet frengjitë kanë pasur strukturë të njëjtë me ato të kullave të shek. VI, në murin rrethues të Durrësit. Nëpërmjet tyre sigurohej nje hapesire e mjaftueshme per vendosjen e armeve te rënda si dhe monovrimin e luftëtarëve.

Në anen e maje te frengjisë jug-perendimore, e cila ne ndryshim prej dy te tjerave per te fituar gjatesi, nuk kalon ne menyre radiale por sekante, gjendet nje ambient i vogel sanitar, i mbuluar me qemer cilinarik (fig. 7). Zgjatimi i kanalit të shkarkimit dhe në katin e siperm, tregon se ky nuk ishte ambient i vetëm sanitar në kulle. Aash frengjise, ne brendi të kullës, gjënden dhe dy kamare te thelluara ne mur. Prej tyre e djathta, qe ruhet me mire, dhe mbulohet me hark sektoral.

Duke qene se mungojne rampat e shkallëve të jashtme dhe në dyshemene e katit të II nuk ka shkallë të brëndshëme, vetkuptohet se ngjitja dhe zbritja ne kulle kryhej nëpërmjet shkallëva të levizëshme, ndërsa komunikimi ndërmjet kateve, kryhej nepermjet shkallësh të lehta, që kalonin nëpërmjet kupolave, në puseta te ngjashme me ato të sterës.

Prania e një ambienti të dytë sanitar, volumi i madh i sterës së ujit dhe sipërtaqja e vogël e banimit, na shtyn të supozojmë se veç këtij kati duhet të ketë pasur dhe një kat tjetër, të ngjashëm me të, mbi të cilin gjëndej tarraca e rrethuar me parapet, ku mblidhej uji për sterën.

Siç shihet në këtë fazë kemi të bëjmë me një kullë, të cilën muret e fuqishëm e të lartë si dhe rezerva e madhe e ujit (rreth 30.000 I.), e bënte të aftë që tu rezistonte rrethimeve të gjatë. Por sipërfaqja e vogël e ambienteve presupozon një truproje të vogël, e cila nuk ishte në gjendje të kryente veprime aktive ushtarake, por shërbente kryesisht për vrojtim.

Faza e II

Përbëhet prej murit «K L A B C D G» me lartësi të ruajtur 5 .m„ gjatësi 37 m. dhe gjerësi 1,05-1,30 m. Muri rrethon shkëmbin nga ana veriore dhe pjesërisht nga perëndimi e lindja, duke ja lënë mbrojtjen e anëve të tjera shkëmbinjve të thikët. Në këtë mënyrë krijohet një syprinë e fortifikuar që ka formën e një trekendeshi me sipërfaqe 500 m2, këndi veriperëndimor i së cilës veçohet nga një mur terthor, duke krijuar një kullë të brendshëme me planimetri trekëndëshe (tab. II, Nr. 8), që ruhet deri në 3 m. lartësi.

Muret e kësaj faze janë ndërtuar me gurë kavoje të vendosur në mënyrë krejt të çrregullt, të lidhur me llaç të fortë me ngjyrë të bardhë, të përbërë nga gëlqere e zhur. Në sipërfaqen e murit duken gjurmët e trarëve tërthorë të brezave, me seksion të rrumbullakët ose katërkëndësh. Trarët kanë qenë vendosur 1-1,3 m. lart njëri tjetrit, ne një distance horizontale 1,5 m. Në faqen e jashtme të murit vërehet dhe vrima e një kanali për shkarkimin e ujrave të brendshëme. Brenda rrethimit të kësaj faze ruhet një sterë me planimetri trekëndëshe, e cila hidroizolohet me llaç të përzier me pak pluhur tulle, si dhe gjurmët e një ambienti banimi 8,20 x x4,84 m,.

Faza e III e ndërtimit përfaqësohet prej kullës lindore, pjesës së brendshëme të murit ballor dhe ndoshta hyrjes.

Muratura e kësaj faze përbëhet prej gurësh të papunuar gëlqerorë, të vendosur me një farë rënditje të dobët horizontale (tab. VI, 3). Gurët lidhen me llaç mjaft të fortë, në ngjyrë të bardhë, me gëlqere dhe rërë të ashpër lumi. Midis tyre gjenden tulla dhe tjegulla të vendosura horizontalisht, në vija të vazhduara, ose në shtresa mbi njëra tjetrën. Siç kuptohet nga përmasat e tullave dhe gjurmët e llaçit shamot, një pjesë e tyre është marrë nga nymfeu osa ndërtimet e njëkohshme me të.

Kulla «3» ka diametër të jashtëm 6,90 m, trashësi muresh 2,10 m dhe lartësi të ruajtur 12.80 m. Kati i I i saj, krejtësisht i mbyllur, që ndahet nga kati i sipërm me dysheme të mbështetur mbi trarë, do të ketë shërbyer si depo. Kati i II, 3,70 m. i lartë, mbulohet me një kësulë të çrregullt sferike prej tullash. Në këtë kat gjënden dy frëngji mjaft të ngjashme me ato të kullës perëndimore, 1,75 m. të larta. Frëngjitë mbulohen me qemer sektorial, ndërsa në ballë mbyllen me një mur të hollë. Në pjesën e tyre të sipërme gjëndet një çarje gjatësore për hedhjen e shigjetave, ndërsa në pjesën e poshtme një vrimë e rrumbullakët me diametër 17 cm, Në anën e brendëshme të kështjellës, kulla vazhdon me faqe të rrafshët, në të cilën gjëndet një hapësirë e mbuluar me hark sektorial, me thembra të pjerta. Harku, 31 cm, i gjërë, është ndërtuar me tulla me përmasa 33 x 54 x 3,5 cm. Nën të gjëndet një mur i përbërë nga dy parete, prej të cilëve pareti i brendshëm paraqet vazhdimin e murit të fazës së II, ndërsa i jashtmi, që i vishet atij, është i njëkohshëm me kullën.

Në pjesën e sipërme kulla dhëmbëzohej prej një sërë kanalesh, që gjenden midis diafragmave, të cilat dalin në formë tufe rrezesh nga qendra. Duke u nisur nga gjurmët e trarëve në faqet e diafragmave, mendojmë se në kanalet vendoseshin trarë për mbajtjen e një ballkoni rrethor me konstruksjon druri.

Nga një fragment muri kurtine të rrëzuar para kullës lindore, punuar me të njejtën teknikë me kullën, kuptojmë se gjerësia e kurtinës ka qenë 0,80 m. dhe se ajo dhëmbëzohej në bedenë.

Për të hyrë në brendësi të rrethimit kalohet në një rampë shkalle, e cila të çon tek hyrja e jashtëme me hapësirë 1,4 x 2,20 m., dera e së cilës sigurohej nga brenda me anën e dy kataraheve. Ambienti i hyrjes ka formën e gërmës «L». Pjesa e tij e parë, qe mbulohet nga një qemer i cekët, ndriçohet dobët prej një kanali të vogël me seksion kënddrejtë, i cili del në fasadë me rrugë të përthyer për evitimin e depërtimit të shigjetave. Prej ketej 4 këmbë shkallë të shpien në një sheshpushim të mbuluar me qemer kryq sektorial, anash të cilit gjënden dy thellime për pushimin e rojeve, 5 këmbë shkallë të çojnë më lart, në një platformë të vogël, në dalje të së cilës gjëndet një portë tjetër e mbuluar me arkitra, e siguruar nga brënda kështjellës po me ketarah. Qemeret e hyrjes janë punuar me gur të butë çmërsi ndërsa anët me muraturë të çrregullt guri. Disa tulla të përdorura në qemeret, harqet dhe qemeret sektorialë, si dhe punimi i murit të jashtëm të këtij kompleksi me një teknikë të njëjtë me murin e kullës «3», na shtyn të mendojmë se dhe kompleksi i hyrjes i përket fazës në shqyrtim.

Me përfshirjen e kullës «1» në sistemin mbrojtës të kësaj faze (si rezultat i ndërtimit të murit EF), u ndërtua dhe një mur i vogël, i cili mbyllte shtegun ndërmjet kullës dhe murit «AD», duke ju mbeshtetur qartas këtij të fundit, gjë që provon se ai i përket fazës në shqyrtim dhe jo fazës së II.

Fazës së IV, i përket muri i rrethimit të jashtëm, që fillon në skajin perëndimor të qafës. Muri është ndërtuar me gurë të vegjël, të lidhur me llaç mjaft të fortë, në ngjyrë të bardhë, me gëlqere dhe zhur lumi. Midis gurëve gjëndet një shumicë tjegullash, në vendosjen e të cilave vërehet një shpërndarje uniforme në sipërfaqen e murit, si dhe një tendencë, ndonse mjaft e dobet, ndaj kluasonazhit të shpërbërë. Veç kësaj në paturat e portës shihen breza me 2-3 tulla, të cilët nuk vazhdojnë në gjithë gjatësinë e murit dhe nganjëherë lidhen në trajtë kluasonazhi me tulla vertikale.

Muri fillon me ambientin e mbrojtjes së hyrjes, në të djathtë të cilit terreni bie me pjerrësi të madhe, ndërsa në të majtë lartësohet me shkëmbinj të thepisur. Në ballë të ambjentit gjëndet hapsira e portës 2 x 2,90 m, e mbuluar me një hark segmentar me tulla (28 x 24 x 4,5 cm). Mbi të gjendet një hark me tulla në formë potkoi, i cili rrethohet prej një bordure tullash. Qëllimi kryesor i këtij harku ko qenë dekorativ e jo konstruktiv (hark shkarkimi), pasi muratura mbi të ka vëllim të pakët. Ndërso nga ana e majtë muri i hyrjes mbështetet tek shkëmbi, nga ana e djathtë ai kthehet me kënd të drejtë, duke shënuar njëkohësisht dhe fillimin e murit të jashtëm. Në këtë anë, me gjithë pjerësinë e madhe të terrenit, që e bën sulmin praktikisht të pamundshëm, gjënden tre frengji, lartësia e madhe nga toka e të cilave presupozon paisjen me platforma dërrasa. Muri 1,30 m. i gjerë i ambientit, ndahet në një bazë (0,60 m) për mbështetjen e dyshemesë prej trarësh, shënjat e së cilës ruhen dhe sot, si dhe në parapetin (0,70 m.), që, siç kuptohet nga gjurmët e murit në shkëmbin në të majtë të hyrjes, vazhdonte rreth 1,50 m. mbi nivelin e dyshemesë. Me sa duket në këtë mënyrë krijohej një kat i II për mbrojtjen e hyrjes.

Muri që vijon prej lindjes në drejtim të perëndimit ruhet në një lartësi 4 m. dhe gjatësi 80 m., për derisa pjerrësia e kodrës bëhet mjaft e theksuar dhe nuk ka më nevojë për pengesa artificiale. Një zgjidhje e tillë është më se e besuoshme, në se marim parasysh që dhe shkëmbi në perëndim të hyrjes, ku ngjitja nuk është e pamundshme, nuk rrethohej me mure. Një dyshim për këtë zgjidhje na lind nga fotografia e Ipenit, ku na duket se muri vazhdonte më tej, duke lidhur të dy rrëniet shkëmbore, si dhe nga prania e një daljeje të vogël (0,66 x 1.96 m,), pak metra para fundit. Rrethimi i mësipërm përfshin një sipërfaqe prej 0,5 ha., të mbrojtur në veri prej murit, ndërsa në lindje, jugë dhe perëndim prej rënieve shkëmbore.

Faza e V vesh kullën lindore, murin ballor të kështjellës dhe ri-sistemon kullën perëndimore.

Muret e kësaj faze janë ndërtuar me gurë të vegjël të papunuar, midis të cilëve gjënden të vendosura pa kurrfarë kriteri një shumicë tjegullash, me profil të njëjtë me ato të sotmet gurët lidhen me llaç të dobët gëlqereje me zhur lumi, i cili në anën e jashtme gjëndej me shumicë, thuajse duke e mbuluar tërë sipërfaqen e muraturës. Në anën e jashtme të murit, veçanërisht në veshjen e kullës perëndimore, shihen gjurmët e trarëve të tërthortë të brezave, që shërbenin njëkohësisht për përforcimin e strukturës së murit dhe mbajtjen e skelave. Trarët me diametër rreth 10 cm. kanë qenë vendosur në rreshta horizontalë, në çdo 1-1,2 m lartësi, afërsisht 1-1,5 larg njeri tjetrit.

Në kullën lindore, veshja që i përket kësaj faze arrin deri në 8 m. lartësi dhe ka një pjerësi 10°, të njëjtë me atë të murit ballor.

Kulla perëndimore në këtë fazë qarkohet prej një muri të jashtëm, me gjerësi 0,65 m., i cili në lindje bashkohet me murin ballor, ndërsa në jugë me murin e fazës së dytë. Duke vijuar me një reze më të madhe se ajo e kullës, muri krijon një boshllëk unazor, i cili përforcohet dhe ndahet prej 7 diafragmash të tërthorta në seksione të zbrazët, të mbushur me dhe deri në lartësinë e dyshemesë së katit të II (tab. III). Në këtë lartësi gjëndet shtegu i kalimit, i ndërsa vetë muri vijonte më lart duke krijuar parapetin. Në anën e jashtme të kullës, nga lindja, shihen dhe tre rozeta dekorative.

Faza e VI, përfaqësohet prej mureve gjakmbrojtës, në jugë dhe lindje të kështjellës (tab. II). Muret e kësaj faze, që i mbështeten ndërtimeve të fazës së V, kanë gjërësi C,60 m. dhe lartësi të ruajtur deri në 1 m. Muratura mjaft e çrregullt përbëhet prej gurësh të vegjël të papunuar, të lidhur me një llaç të dobët gëlqeror ngjyrë hiri. Në anën jugore prej kësaj faze ruhen frengji pushke.

Muratura me tulla, trashësia dhe faktura e të cilave është karakteristike për periudhën e vonë antike, llaçi me pluhur dhe kokriza tullash, si dhe fugat horizontale më të trasha se tullat e datojnë nymfeun si një ndërtim të shekujve IV-VI.

Teknika e ndërtimit opus testaceum e kullës «1» është karakteristike për periudhën romake dhe të vonë antike. Veç kullës së Petrelës në vendin tonë gjënden dhe dy shembuj të tjerë që, ndonëse jo plotësisht përkojinë me teknikën e saj të ndërtimit. Së pari, muret e shek. të VI të kalasë së Durrësit janë ndërtuar me tulla, por ato e përshkojnë tërë gjërësinë e murit. Me këtë fortifikim kullën e Petrelës e lidh dhe tipi i njëjtë i frengjive. Rastin e dytë e gjejmë në kalanë e Paleokastrës të datuar në shek. e IV, ndonse muret e saja janë ndërtuar me teknikën «opus mixtum». Në Paleokastër nga brezi sipërfaqësor prej pesë, rreshtash tulle, trashësinë e murit e përshkojnë vetëm dy rreshta, një shmangie kjo nga teknika tradicionale «opus mixtum», e njëjta me shmangien nga muratura e plotë me tulla në kullën e Petrelës, ku trashësinë e murit e përshkojnë po dy rreshta tulle. Jashtë territorit tonë, tipi i kullës së izoluar, me formë rrethore, haset gjatë shek. të IV-VI dhe në mjaft vende të tjera të perandorisë romake si në Pflershgraben, Tomget, Tiaret, Lalla Xhelallia etj. Konceptimi i qartë arkitektonik përjashton gjithaashtu mundësinë e ndërtimit të saj në mesjetën e her-shme, ndërsa pas shek. të XI muratura me tulla pëson ndryshime, siç janë pjerrtësimi i fugës ose vendosja e një rreshti tulle të mbuluar me llaç, ndërmjet dy rreshtash të dukshëm. Për më tepër në këtë kohë (shek. XI) Petrela figuron si kështjellë e jo kullë. Nga të dhënat e mësipërme arrimë në përfundimin se kulla «1» e fazës së I është ndërtuar në shekujt e IV-VI, me gjasi më të madhe në shek e VI, datim që mbështetet dhe nga qeramika e këtij shekulli e gjetur prej nesh në brendësi të teritorit të rrethuar.

Kurtina e fazës së II e cila kufizon vetëm anën veriore të platformës, është ndërtuar me një muraturë të çrregullt dhe për më tepër nuk përfshin në brendinë e rrethimit kullën «1», problem ky jo shumë i vështirë për tu zgjidhur, gjë që dëshmon për një ndërtim të nxituar. Kjo dukuri, vazhdimi i jetës në Petrelë gjatë mesjetës së hershme përforcimi i murit me breza druri, që nuk haset në asnjë ndërtim të perjudhës së vonë antike, si dhe përfshirja e këtij ndërtimi, midis fazës antike të vonë dhe asaj në fillim të mesjetës së mesme na shtyn që murin e mësipërm ta shohim si një ndërtim strehues vetëmbrojtës, të banorëve të Petrelës, të ndërtuar në mesjetën e hershme.

D. Komata, duke u nisur nga «Forma e kullës «3» dhe materiali i përdorur «gur me copa tullash e tjegullash» e daton këtë kullë në periudhën turke! Por mbështetja e qartë e murit të kullës 3 në kurtinën e fazës së II dëshmon se kulla, dhe si pasojë e tërë faza e III, është më e vonë se muri i fazës së II. Siç e pamë më sipër në përiudhën e vonë antike, në Petrelë, kishte vetëm një kullë vrojtimi, ndërsa gjatë mesjetës së hershme një fortifikim të aftë vetëm për mbrojtjen pasive të banorëve të saj. Për pasojë rolin e rëndësishëm që ajo luan në luftën normano-bizantine, si dhe përmendjen në vitin 1153 si kështjellë ne i shohim të lidhura pikërisht me fazën e III, të ndërtuar në fillim të ripushtimit bizantin, e cila mendojmë se i jep Petrelës për herë të parë karakterin e një kështjelle. Ky datim, në shek. XI-XII mbështetet prej teknikës së ndërtimit të mureve me copa tjegullash e tullash, të vendosura në shtresa horizontale, karakteristike për këta shekuj.

Fakti që Skënderbeu nis për pushtimin e Petrelës thuajse tërë ushtrinë e tij, emërtimi i saj prej Barletit «oppidum inexpungnabile* (qytet i papushtueshëm) si dhe qëndrimi në të i motrës së Skënderbeut, Mamicës, me famiijen dhe kohortën e saj tregojnë se Petrela në këtë kohë kishte marrë tiparet e një qyteti të vogël (oppidum), rrjedhimisht ishte paisur me murin e jashtëm rrethues. Njoftimin e tërthor-të për kohën e ndërtimit të saj na e jep po Barleti, i cili shkruan se Petrela së bashku me Krujën u ndërtusn prej të parëve të Topiajve, tokat e të cilëve shtriheshin në këto anë. Duke e ditur se Topiajt kryen punime rindërtimi në Krujë dhe duke marë parasysh pozitën strategjike të Petrelës, lajmi i Barletit bëhet mjaft i besueshëm. Për më tepër teknika e punimit të paturave të portës së rrethimit të jashtëm me breza 2-3 rreshtash, që nuk kalojnë në tërë gjatësinë e murit (tab. VI, 3, fig. 13), përkon plotësisht me atë të portës së parë të Krujës. Teknikën e ndërtimit të mureve me ndërfutje tjegullash, të cilat janë shpërndarë uniformisht në sipërfaqe dhe kanë një tendencë të dobët ndaj kluasonazhit, e gjejmë dhe në muret e shek. XIV të kalasë së Beratit, si dhe në kishat e shek. XIII—XIV në po këtë kala. Nga ana tjetër harkun në formë patkoi e hasim në sterën, kishat dhe hyrjen e kështjellës, të datuara në shek. e XIV Kjo kohë përkon mjaft mirë me zgjerimin dhe lindjen e Varosheve në qendrat e tjera qytetare.

Veshja e kullës «3» me teknikën e fazës së V e daton qartë këtë fazë si të mëvonshme se e III, ndërsa çrregullsia e vendosjes së tjegullave dhe teknika më e dobët se e murit të rrethimit të jashtëm, na shtyn që ate ta shohim si më të vonë se faza e IV. Teknike e mësipërme dhe rozetat në kullën perëndimore paraqiten mjaft të ngjashme me ato të fortifikimeve të shek. XV—XVI Nga ana tjetër shënimi i autorit anonim, se Petrela është një kështjellë e fortë (asci fortissima), në krahasim me Ndroqin e dobët na shtyn që këtë fazë ta shohim si një ndërtim të turqve në shekujt XV-XVI. Ky datim, në një farë mase, miratohet nga fakti se turqit gjatë kësaj kohe ndërtuan dhe meremetuan një sërë fortifikimesh të tjera. Përmendja e kullës në shënimet e ambasadorit venecian në vitin 1590 si një bastion në formë gjysëm hëne tregon se ky ndërtim do jetë kryer para këtij viti.

Fazën e fundit, të ngritur me një teknikë të dobët ndërtimi dhe ku gjenden frengji pushke, e cila i mbivihet fazës së V, e shohim si një ndërtim të mëvonshëm, të shekujve pasues (XVII-XIX).

Deri në shekujt e parë të pushtimit romak, qendra kryesore e banuar mbetet në Persqop. Këtë e vërtetojnë gjetjet e shumta të kësaj periudhe në këtë vendbanim. Nga ana tjetër prania në teritorin e kë-shtjellës e qeramikës «terasigillata» dëshmon se gjatë kësaj kohe filloi të banohet dhe masivi perëndimor. Me sa duket jeta në qytetin antiktë Persqopit, zbehet së tepërmi rreth shek. III-IV, fenomen që kuptohet nga mosgjetja e monedhave të mëvonshme dhe paksimi i gjetjeve të tjera arkeologjike. Fortifikimi i periudhës së vonë antike i ndërtuar në Persqop, ka shërbyer si vendstrehim për gjithë zonën në rast rrcziku, gjë që dëshmohet nga punimi primitiv me gurë të pa lidhur me llaç dhe pa kulla. Me sa duket gjatë këtyre shekujve qëndra e banuar shpërngulet në Petrelë. Kjo dëshmohet edhe nga tijë ujsjellës me kapacitet dhe gjatësi të konsiderueshme, i cili e sillte ujin nga burimet e malit të Persqopit, në qafën ku gjindet fshati i sotëm.

Për shkak të pozitës strategjike dhe afërsisë me rrugët, në Petrelë, në periudhën e vonë antike, ngrihet një kullë vrojtimi dhe sinjalizimi, një nga ekzemplarët më klasikë të kësaj kategorie. Duket se kulla ishte një nga hallkat e vargut të fortifikimeve mbrojtëse përreth Durrësit (Dorz, Ndroq, Lalm, Petrelë, Dajt, Tujan, Sebastje), e cila kontrollonte kalimin nëpërmjet depresionit të Krrabës për në Via Egnatian.

Qeramika e përdorimit të përditshëm, e gjetur prej D. Komatës gjatë gërmimeve në brendi të kështjellës, e punuar me një brumë të ashpër me kokriza rane dhe fakturë kafe në të zezë, datohet prej tij si e shek. VII—Xll. Duke u nisur nga kjo e dhënë kuptohet se jeta në Petrelë vazhdon dhe përgjatë mesjetës së hershme, kështu që faza II, të cilën e datuam si të kësaj periudhe, duket se u ndërtua prej banorëve të Petrelës, për të krijuar një fortifikim strehues.

Petrela në sajë të pozitës së saj strategjike dhe rifortifikimit në shek. e XI, fiton një rëndësi të veçantë në luftimet ndërmjet normanëve dhe bizantinëve. Boemundi, i njohur me teritorin përreth Durrësit gjatë inkursionit dhe pushtimit të parë të këtij qyteti, në fillim të inkursionit të dytë (v. 1107/8), pushton si masë paraprake Petrelën, për të bllokuar arahjen e ndihmave nëpërmjet Krrabës, dhe vetëm pas kësaj mase, i siguruar nga shpina, nis rrethimin e Durrësit. Rëndësia kuptohet gjithashtu nga fakti se Petrela ishte një ndër katër pikat nevralgjike që u përforcuan me ngut prej bizantinëve (Aulona, Petrela, Debra, Klisurat afër Arvanonit); në të cilat komandantët u caktuan nga oficerët më të shquar.

Kjo rëndësi bëhet më se e kuptueshme ngaqë kalimi për në rrugën e Shkumbinit kryhej nëpërmjet Qafës së Krrabës.

Kështjella e Petrelës (Betrula) përmendet dhe prej Al-ldrizit në vitin 1153, i cili përgjatë rrugës nga Durësi në Ohër nuk takon nonjë tortifikim tjetër. Duke ditur se itinerarët e tij janë kryesisht itinerarë tregëtie dhe se në hartën dhe përshkrimet e hinterlandit shqiptar ai përmend vetëm dy qendra (Adrianopolin dhe Petrelën), mund të arrijmë në përfundimin se Petrela, përveç rolit ushtarak, duhet të kishte fituar dhe një farë roli ekonomik si qendër tregëtare.

Përgjatë më se dy shekujve nuk kemi më lajme për Petrelën, me sa duket pasi invazionet ushtarake ndjekin drejtime të tjer.

Roli i Petrelës, e cila në shek. e XV kishte fituar tiparet e qytetit (oppidum), del në pah në mënyrë të veçantë në luftën e popullit shqiptar kundër turqve nën udhëheqjen e Skënderbeut. Po ashtu si në rastin e Boemundit fortifikimi i parë pas Krujës, që rrethohet dhe pushtohet prej Skënderbeut ishte Petrela. Siç e vë në dukje Barleti, kjo ndodhi për shkak të pozitës së veçantë të Petrelës, që kontrollonte rrugën më të mundëshme të inkursioneve turke: ate nëpërmjet Shkumbinit dhe Krrabës. Në këtë perjudhë Petrela hyn në kategorinë e qyteteve të vegjël (Ptrela, Modrica, Sfetigradi, Stelushi), të cilët zinin pikat kyçe në rrugën e kalimit të ekspeditave turke, duke pasur Petrela në këtë mes në raport me Krujën pozitën më të përshtatëshme. Sigurisht që këto fortifikime nuk e bllokonin dot kalimin e turqve, pov nga ana tjetër u shkaktonin atyre pasiguri dhe ndërprerje të furnizimeve dhe sinjalizonin me kohë arritjen e trupave. Njëkohësisht këto qendra kishin dhe karakterin e kështjellave feudale për qendrimin e të afërmëve të Skënderbeut, kështu në Petrelë banonte motra e Skënderbeut me familjen dhe Kahortën. Përmenadja e Petrelës në vitin 1465, si seli e Mamicës, tregon se ajo ishte një nga qendrat që i bënë ballë pushtimit turk deri nga vitet e fundit të jetës Skënderbeut. Pushtimi turk ja heq Petrelës rolin e qendrës qytetare, duke e kthyer në një fshat të vogël; por jo rolin strategjik, pasi në rregjistrin e vitit 1548 Petrelasit përjashtohen nga shlyerja e taksave duke u ngarkuar me detyrën e dervenxhiut.

Gjerak Karaiskaj - Kështjella e Bashtovës

Kështjella e Bashtovës është ndërtuar mbi një terren fushor dhe ndodhet rreth 400 metra në veri të lumit Shkumbin, 3-4 km, larg derdhjes së tij në det, pikërisht atje ku lumi merr një kthesë thuajse kënddrejtë në drejtim të veriut.

Shkumbini e ka ndryshuar shpesh shtratin, saqë është vështirë të caktohet pozicioni i tij në kohën e ndërtimit të kësaj fortese. Edhe sot një pjesë e fushës që shtrihet në lindje të kështjellës, thirret nga vëndasit «Lumi i vjetër», por gjurmë të shtratit nuk dallohen për shkak të mbushjeve të krijuara nga përmbytjet e herëpashershme.

Kështjella e Bashtovës, ruhet në një gjëndje mjaft të mirë. Muret janë kudo thuajse në lartësinë e tyre fillestare ndërsa disa kullave u mungojnë vetëm çatitë dhe konstruksjonet prej druri të kateve, gjithashtu muri i bedenëve dhe bedenët ruhen në mjaft vende të plota, në këtë mënyrë kështjella na ofron material të mjaftueshëm dhe paraqet interes për tu studjuar. Ajo ka formën e një katërkëndëshi jo rigorozisht këndrejtë, mbasi muri lindor krijon një thyerje, thuajse në mesin e tij, duke formuar një kënd të gjërë nga ana e brendshme. (tab. V). Kështjella ka përmasa 60 x 90 m. dhe orientohet me brinjët më të ngushta në drejtimin veri-jug. Në të katër qoshet dhe, në mesin e çdo muri, ka nga një kullë. Bën përjashtim vetëm muri perëndimor, që i takon një periudhe të dytë ndërtimi.

Gjurmët e një rruge të shtruar me kalldrëm, që të çonte në drejtim të saj, janë zbuluar në dy vende, pranë digës së dheut dhe gjatë hapjes së një kanali kullues, në perëndim të fshatit Bashtovë.

Nga Kështjella shihet lumi dhe terreni i gjerë fushor që shtrihet rreth saj. Vetëm nga lindja, rreth 1 km, larg, shtrihet një varg i ulët kodrinash, në rrëzë të të cilëve ndodhet fshati i vogël Bashtovë. Territori rreth fshatit Bashtovë ka qënë banuar qysh në kohët e lashta. Mbi një bregore, në skajin jugor të vargut të kodrave, takohet keramikë e periudhës së vonë romake kryesisht fragmente tjegullash. Ndofta kësaj periudhe i përkasin dhe mbeturinat e një ure, e cila kalonte lumin rreth 800 m., në juglindje të kështjellës, ndërsa në kodrat që shtrihen në veri të fshatit Vilë (rreth 1 km. në lindje të Bashtovës) është gjetur keramikë helenistike, e cila ruhet sot në muzeun e fshatit. Kalimi i lumit edhe sot në vëndin ku ndodhen gjurmët e urës antike vërteton se, vetëm rrjedha e poshtme e lumit ndryshonte shtrat herë pas here.

Kështjella, ka tërhequr vëmëndjen prej kohësh udhëtarëve dhe dijetarëve të ndryshëm, të cilët kanë çfaqur edhe ndonjë mendim për të. I pari, që na jep disa të dhëna të vlefshme për kështjellën, është udhëtari turk Evlia Çelebiu. Ai thotë, se kështjella u themelua nga venedikasit dhe u pushtua nga turqit në kohën kur Sulltan Fatihu iu drejtua Skenderisë Shqiptare (Shkodrës). Gjithashtu, Çelebiu na informon për një mur të fortesës, të cilin e kishte shëmbur lumi, por nuk thotë nëse ishte rindërtuar në kohën kur ai e vizitoi.

Gati dy shekuj më vonë, Hani në veiprën e tij «Studime Shqiptare» e përmënd përciptas dhe kështjellën e Bashtovës. Ai thotë, se kështjella ishte ndërtuar në stilin frank (frankische styl). Kulla juperëndimore sipas tij ka qënë e rrënuar qysh atëhere. Në anën perëndimore kishte një portë dhe, mbi të, një pllakë guri me mbishkrim turqisht. Hyrja kryesore ishte në anën veri-perëndimore, në të majtë të portës ndodhej një varrezë e vjetër në të cilën gjëndej edhe «një gur me gdhëndje të epokës bizantine, ndoshta një kapitel pilastre, si dhe shumë pjesë kaivne që duhej të ishin stela varresh antikë-. Edhë sot në këtë vënd ndodhet një kolonë e ngulur vertikalisht në tokë.

«Si shkallët e fortesës ashtu dhe bedenat», thotë Hani, «të kujtojnë menjëherë fortifikimet e Negropontit». Përshkrimi i kështjellës nga Hani është i shkurtër dhe ka ndonjë pasaktësi. Ai e ka marrë për të rrumbullakët kullën e rrëzuar në qoshen jugperëndimore, por në të vërtetë ajo ruan edhe sot gjurmë të qarta të një kulle katërkëndëshe. Ndërsa në kullën veriperëndimore (VI) gjurmët janë shumë të pakta, prandaj dhe nuk mund të çfaqim një mendim të saktë.

Hezei e identifikon vëndin ku është ndërtuar kështjella me Asparagun dhe vetë kështjellën e konsideron bizantine. Ndërsa, duke u bazuar në të dhënat e Hanit, kryesisht në planimetrinë, arkeologët austriakë

Prashniker dhe Shober e konsiderojnë atë të periudhës së vonë antike, duke e futur në një grup me fortifikime të tjera të kësaj kohe si Elbasani, Vigu, etj.

PËRSHKRIMI I KESHTJELLËS

Muret

Tek muret e kështjellës dallojmë dy teknika të ndryshme që u përkasin edhe dy periudhave të ndërtimit. Periudhës më të hershme i përkasin krejtësisht muri lindor dhe jugor, pjesa më e madhe e murit verior, si dhe të gjitha kullat e vendosura në të, ndërsa muri perëndimor si dhe një trakt prej 10 m. nga ai verior, u përkasin periudhës së dytë të ndërtimit dhe janë rindërtuar nga turqit.

Muret e periudhës së parë, që kanë një gjërësi prej 1.05 m„ janë ndërtuar me gurë kavoje ranorë dhe konglomerati të nxjerrë nga një kodër shkëmbore rreth 1 km, në lindje të kështjellës. Në to janë përdorur copa tullash dhe tjegullash të vendosura në mënyrë të çrregullt.

Përveç gjurmave të sipërpërmëndura, ekzistencën e një vëndbanimi më të vjetër, në afërsi të kështjellës, e tregon edhe përdorimi në mure i fragmenteve arkitektonike, si pjesë kolonash, bazamente dhe kapitele. Kështu në murin jugor, në thembrën e një harku është murosur një kapitel bizantin i punuar me kujdes. Nga ana e brëndshme muret janë ndërtuar me një sistem kondrafortesh në distanca prej 3 m. Kondrafortet janë 1,05-1.65 m. të gjëra (shumica e tyre kanë përmasat 1.40-1.50 m.) dhe dalin nga muret rreth 1 m. Në pjesën e sipërme, ato lidhen me harqe tullash me lartësi 40 cm„ të forcuara me tiranda druri dhe krijojnë mbi harqet shtegun e kalimit 1.20 m. të gjerë. Harqet janë ndërtuar me tulla, jo gjithmonë të plota dhe, pa kornizë në pjesën e sipërme. Pjesa me tulla fillon rreth 40 cm. mbi nivelin e thembrës së harqeve. Me këtë mënyrë ndërtimi të mureve me kondraforta, nga ana e brëndshme, përveç kursimit të materialit, krijohen edhe kushte më të përshtatëshme për hapjen e frengjive. Lartësia e murit në gjëndjen e sotme deri tek shtegu i kalimit të rojeve arrin në 4.60 m„ por, po t’i shtojmë kësaj lartësie mbushjen prej 1.70 m„ ajo do të arrinte në 6.80 m„ ndërsa lartësia e përgjithëshme e murit me gjithë bedenat zë 8.95 m. Për shtimin e qëndrushmërisë së mureve janë përdorur gjerësisht brezat e drurit. Brezat gjatësorë, që kanë një seksion prej 20x20 cm. vendosen 2.20 m., në distancë vertikale, nga njeri tjetri dhe lidhen me brezë tërthorë me seksion 15 x 15 çdo 70 - 90 cm. Vetëm në thellimet midis dy kondra-fortave, nga ana e brendshme e murit, brezat kanë qenë vendosur në sipërfaqe, por këtu ato mbroheshin nga reshjet prej qemereve. Llaçi i përdorur për lidhjen e gurëve është i një kualiteti të lartë, në shumë vende gurët prej shtufi janë konsumuar nga koha, ndërsa llaçi ka mbetur i pacënuar.

Gjurmët e bedenave dallohen kudo në muret që i përkasin periudhës së parë të ndërtimit, por më mirë, ato ruhen në murin lindor. Muri i bedenave ngrihet 75 cm. mbi shtegun e kalimit dhe ka një trashësi prej 80 cm. Bedenat, (Tab. I) me gjithë mbulesën ngrihen nga muri bazë në një lartësi prej 1.90 m„ ndërsa hapësira ndërmjet tyre është 68 cm. Në disa vende ruhen gjurmë të mbulesës së bedenave, ajo është 30 cm. e lartë dhe përbëhet nga tulla të vendosura në formë kulmi të mbushura nga brënda me copëra gurësh e tullash të lidhura me llaç. Të gjitha bedenat janë të paisura me frengji, fund: i të cilave është në një nivel me pjesën e sipërme të murit të tyre. Nga ana e brendshme frengjitë janë 50 cm. të lartë dhe 35 cm. të gjërë, ndërsa nga jashtë, ngushtohen në 15 cm. Frengjt kemi edhe në kamaret midis kondrafortave, në këtë mënyrë gjatë gjithë mureve ndodhen tre nivele luftimi.

Frengjitë në kamare ndodhen në dy nivele. Niveli i sipërm është i dukshëm, ndërsa i poshtëmi u zbulua nga sondazhet.

Frengjitë e sipërme janë më të vogla. Ato kanë një lartësi prej 60 cm„ gjerësi të brendshme 50 cm. dhe të jashtme 10 15 cm., ndërsa frengjitë e poshtëme janë më të mëdha. Ato janë 1 m. të larta, 95 cm. të gjera nga ana e brendshme dhe, 35 cm. nga jashtë. Të dy nivelet e luftimit ndahoshin nga platforma druri (tab. VI). Kudo ruhen gjurmët e mbështetjes te trarëve të platformave, si në faqet anësore të kondrafortave ashtu edhe tërthor murit. Frengjitë e sipërme ndodhen 50 cm. mbi platformën, ndërsa të poshtëmet 30 cm. mbi një sofat muri. Hapja e këtyre të fundit, në rrëzën e mureve, i përgjigjen një stadi fillestar të zhvillimit të artilerisë, që fillon rreth çerekut të fundit të shek. XV. Bindjen se frengjitë e poshtëme shërbenin për artileri, ne e kem; arritur nga fakti se tek kullat, këto të fundit, janë ndërtuar në një mënyrë të tillë që flurudha të mos mund të drejtohet nga kulla fqinjë. Kjo duket qartë në kullën Nr. 4 (Tab. III), ku frengjitë e poshtëme anësore kanë të pjerrët brinjën pranë kurtinës, dhe vertikale brinjën e kundërt. Për armët o tjera nuk do të ishin kujdosur të bënin një modifikim të tillë, sepse kullat fqinje nuk do të ishin në rrezik të dëmtoheshin dhe, nga ana tjetër, frengjitë me dy brinjët e pjerrta do të ishin më të përshtatëshme për faktin se prej tyre mund të kontrollohej më mirë kurtina midis dy kullave.

Sondazhet (shih planimetrinë, tab. V) të bëra në të tri muret që i përkasin periudhës së parë të ndërtimit, vërtetuan se ato janë që nga themelet të një kohe.

Muri perëndimor dhe një pjesë e vogël e atij verior, të rindërtuar nga turqit, ndryshojnë teknikisht nga muret e përshkruara më sipër. Megjithëse i ndërtuar më vonë, muri perëndimor ruhet më keq se të tjerët. Në të, jo vetëm që nuk ruhet asnjë beden por as edhe një trakt sado i vogël i murit të bedenave. Në gjëndjen e sotme ai ka një lartësi prej 3.3 m. nga niveli i terrenit i cili në këtë anë të kështjellës ka një mbushje prej 1.3 m. Në këtë mënyrë lartësia e murit deri tek shtegu arrinte 4.6 m. Ndryshimi i këtij muri me të tjerët të bije në sy menjëherë. Edhe ky është ndërtuar me kondraforte që dalin 70 cm. nga faqja e brendshme, trashësia e tyre dhe largësia nga njëra-tjetra është e përafërt me ato të mureve të tjerë, por harqet që i lidhin ato për të krijuar shtegun e kalimit mbi mur, nuk janë prej tullash po prej gurësh. Në përgjithësi ky mur ëshrë ndërtuar më me kujdes, gurët janë vendosur në rreshta deri-diku horizontalë dhe janë zgjedhur me faqe të rrafshtë ose janë punuar, për më tepër, gurët e qosheve të kondrafortave jane trajtuar me kujdes. Trashësia e murit është 1.10 m. i paisur me breza druri me seksion 20 x 18 cm. të vendosura çdo 1,5 m. Brezat janë futur 20 cm. brënda faqes së jashtëme të murit. Llaçi si dhe në ndërtimin e parë është i një kualiteti të lartë.

Kamaret midis kondrafortave janë të paisura dhe këtu me frengji, vetëm se ato krijojnë një nivel luftimi, janë të tipit të vogël dhe nuk ndodhen kudo në qendër të kamareve. Në këtë mur nuk ndeshemi në përdorimin e coprave të tullave, tjegullave dhe të fragmenteve arkitektonikë të inkastruar. Mungesa e plotë e gjurmëve të bedenëve të lë të dyshosh që a: të ketë mbetur i papërfunduar.

Kullat.

Në përgjithësi kullat ruhen mirë, me lartësinë e tyre të plotë. Të dëmtuara më shumë janë kullat V, VI, VII, ndërsa të tjerave u mungojnë vetëm elementët preji druri, çatitë, shkallët dhe ndarjet e kateve. Kullat sot kanë një lartësi rreth 10.4 m., por po tu shtojmë ngritjen e nivelit të terrenit prej 1.7 m. ato arrinin dikur rreth 12 m. dhe ngriheshin rreth 3 m. mbi muret rrethuese. Trashësia e mureve të tyre është 1.25 - 1.40 m. Muret e kullave të rrumbullakta vinë duke u ngushtuar me pjerrësi nga jashtë, ndërsa tek kullat katërkëndëshe, trashësi-a e mureve nuk ndryshon gjatë gjithë lartësisë së tyre (tab. III). Kullat kanë frengji të shumta dhe kishin nga 5 kate, të cilat ndaheshin prei njëri tjetrit me dysheme dërrase. Katet nuk shërbenin për tu banuar por vetem në rast lufte. Ndërsa gjatë periudhës së dytë të ndërtimit një pjesë e tyre u adaptuan edhe për tu banuar. Kullat janc vendosur 24-33 m. larg njëra tjetrës dhe dalin krejtësisht në anën e jashtëme të mureve. Ato mbuloheshin me çati, gjurmët e të cilave, sipas thënies së fshatarëve, janë çdukur vetëm kohët e fundit. Po kështu në një skicë të një hartë të përpiluar në vitin 1521, kullat e kështjellës së Bashtovës paraqiten të mbuluara me çati të larta konike. Të gjitha kullat në anët më pak të mbrojtura kanë patur bollkone me konstruksion druri prej të cilëve hidhnin sende të rënda mbi kundërshtarin që u afrahej atyre. Në kullat e qosheve këto ishin vendosur në drejtim të diagonaleve të katërkëndëshit të kështjellës, si pika më pak të mbrojtura dhe te padukëshme nga kullat e tje-ra. Ndërsa në kuliat katërkëndëshc, ballkonet vendo-seshin në mesin e faqeve që shkonin paralel me muret e kështjellës. Dyshometë e ballkoneve ishin në një nivel me dyshemetë e kateve të sipërme. Të gjitha kullat janë të hapura nga ana e brendshme e fortifikimit.

Kulla I

Është identike me kullën III. (Tab. III, IV). Ajo ka një diametër të brëndshme 8.60 m. dhe trashësi mu-resh 1.40 m. Në gjëndjen e sotme, kulla është e mbushur deri në nivelin e sipërm të frëngjive të katit të parë. Ajo ndahoj në pesë kate që kishin një lartësi prej rreth 1.70 m. Lidhja ndërrmjet kateve bëhej me ane shkallësh të brëndshme, ndërsa në katin e katërt mund të hyhej edhe direkt nga shtegu i kalimit mbi mur, me anën e një porte të hapur në murin e kullës. Nga ana e brendshme e fortfikimit kulla është e hapur. Dyshemetë prej druri të kateve mbështeteshin mbi trarë me seksion 20 x 20 cm., vrimat e të cilave në mure dallohen qartë edhe sot. Çdo kat ka frengji të spostuara në drejtim nga katet e tjerë. Tre katete para kanë nga 5 frengji secili, ndërsa i katërti, katër frengji. Në dy katet e poshtëme frengjitë janë të mëdha, të destinuara për topa. Ato janë 92 cm. të larta, 73 cm. të gjëra nga ana e brendshme dhe, 40 cm. nga jashtë.

Kati i pestë rrethohet nga muri i bedenave, i cili duke qënë më i ngushtë se muri i kullës krijon një dhëmbëzim nga ana brëndshme e saj, që shërbente për mbështetjen e dyshemesë. Ky kat ka patur 9 bedena, që të gjithë të shpuara nga frengjitë. Bedenat e anës veriore ruhen edhe sot deri në një farë lartësie.

Në anën verilindore të kullës, po në këtë kat, ndodhet një portë 60 cm. e gjerë, e cila shërbente për të komunikuar me ballkonin, prej të cilit nuk ruhet asnjë gjurmë. Ballkoni mbështetej mbi katër trarë, që përshkonin gjithë trashësinë e murit dhe lidheshin me dyshemenë e katit. Ai kishte një gjerësi prej rreth 1.5 m., por nuk dimë se sa dilte nga muri i kullës.

Në katin e pestë, luftimi kryhej nëpërmjet hapësirave midis bedenave si dhe nëpërmjet frengjive që ndodheshin në vet bedenat, në këtë mënyrë nëpër kullat e qosheve krijoheshin nga pesë nivele luftimi.

Kulla II

Ka formë katërkëndëshe me dimensione më të vogla se gjithë kullat e tjera të kalasë. Nga ana e brëndshme, ajo është 1.80 m. e gjerë dhe 3.25 m. e gjatë me trashësi muresh 1.25 m. Niveli i terrenit sot, është pothuaj në lartësinë e dyshemesë së katit të dytë, dhe mezi dallohet pjesa e sipërme e tre frengjive të katit të parë. Ashtu si kullat e tjera edhe kjo kullë është e hapur riga ana e brendshme. Ajo ndahej në katër kate me dysheme prej druri. Dy katet e poshtëme kishin një lartësi prej 1.70 m. ndërsa të sipërmit ishin më të lartë. Tre katet e poshtëm komunikonin njëri me tjetrin me shkallë druri, ndërsa tek i sipërmi, mund të kalohej dirëkt nga muret. Duke qënë se dyshemeja e katit të katërt të kullës ndodhet në një nivel më të lartë nga shtegu i kalimit mbi mur, për të realizuar komunikimin ndërmjet këtij të fundit dhe kullës, është ndërtuar një qemer tullash që shkon deri në lartësinë e dyshemesë së katit dhe lidhet me shtegun me anën e dy palë shkallëve që zbresin në të dy anët e qemerit; në këtë mënyrë nuk ndërpritet edhe kalimi nëpër shtegun e mureve.

Tre katet e poshtëme kanë nga tre frengji, që çponin secila mesin e murit korespondues. Frengjitë e katit të poshtëm janë më të mëdha dhe shërbenin për topa, ndërsa në katin e katërt, luftimi kryhej nëpërmjet hapësirave midis bedenave dhe frengjive të këtyre të fundit. Edhe kjo kullë shërbente vetëm në raste luftimi dhe jo për të banuar. Për këtë flasin qartë, hapja nga ana e brendshme e fortifikimit, si dhe hapsira dhe lartësia e vogël e kateve, nëpër të cilat nuk mund të qëndrohet në këmbë.

Kulla IV.

Kjo kullë ndodhet në mesin e murit jugor. Ka formë planimetrike katërkëndëshe me dimensione 4.20 m. me 3.30 m. nga ana e brendshme dhc trashësi muresh 1.37 m. Kulla ndahej në katër kate me dysheme druri. Lartësia e kateve është 1.95 m.

Në katin e poshtëm ndodhen tre frengji topash. Frengjitë e mureve anësorë të kullës kanë nga një brinjë të pjerrët, ndërsa brinjët e tjera formojnë kënd të drejtë me faqet e murit. Brinjët e pjerrta janë nga ana e murit të kalasë. Një zgjidhje e tillë e frengjive shërbente për të mos lejuar drejtimin e grykës së zjarrit nga kullat fqinje.

Në katin e dytë ndodhen 3 frengji të tjera, më të vogla, në të njëjtin drejtim me të parat.

Në katin e tretë, ndodhen gjithashtu dy frengji të vogla, në murin perëndimor dhe lindor, ndërsa në murin jugor të kullës është ndërtuar në një kohë më të vonë një oxhak me dy kamare, anash tij. Mbi oxhak, dallohen gjurmët e dyshemesë së katit të katërt. Në këtë kat, dallohen gjurmët e bedenave, si dhe të një ballkoni nga ana jugore me gjerësi 1.60 m. Më vonë hapja e murit, që lidhte ballkonin me katin, është zënë nga muri i oxhakut. Nga ana e brendshme e kalasë kulla është krejtësisht e hapur. Ashtu si edhe në kullën 2, ka vetëm një qemer tullash 1 m. të gjerë, që ngrihet deri në lartësinë e dyshemesë të katit të katërt dhe, nga të dy anët, zbritet me shkallë tek shtegu i kalimit mbi mur. Edhe kjo kullë ka shërbyer në fillim vetëm për luftim, ndërsa më vonë, me sa duket, është adaptuar për banim nga turqit.

KULLAT E TJERA

Nga kullat e tjera të kështjellës, kulla III është identike me kullën I, prandaj edhe nuk po e përshkruajmë. Nga kulla V (fig. 4), sot ruhet vetëm muri lindor i saj, si dhe një trakt i vogël i murit jugor në vendin ku ai takohet me të parin. Kjo kullë i përket periudhës së parë të ndërtimit dne nga gjurmët që dallohen qartë, duket që ka qënë katërkëndëshe. Ajo del nga kurtina 5.30 m. dhe ka një trashësi prej 1.50 m.

Kati i tretë i kullës, ashtu si në kullën IV, është adaptuar më vonë për banim dhe në murin e saj lindor, është ndërtuar një oxhak identik me oxhakun e kullës IV. Nuk dimë se në ç'kohë është rrënuar kjo kullë, por në këtë gjëndje e gjeti atë edhe Hani, në mesin e shek. XIX dhe e mori gabimisht për një kullë të rrumbullakët.

Kulia tjetër e qoshes (VI), është e rrënuar krejtësisht, ato pak mbeturina që dolën nga sondazhi i përkasin periudhës turke të ndërtimit dhe, prej tyre, nuk mund të gjykohet drejtë mbi formën e saj planimetrike. Në murin perëndimor nuk ka ndonjë kullë tjetër përveç atyre të qosheve, por siç e kemi përmendur edhe pak më sipër, ky mur është rindërtuar nga turqit, prandaj mendojmë, që në fazën fillestare mund të ketë patur edhe këtu një kullë, në mesin e tij.

Kulla VII, ka qenë një nga kullat më masive të kështjellës, prej saj ruhet jo i plotë vetëm muri lindor, i cili del prej kurtinës 5,5 m. Kjo kullë përshkohej nga hyrja kryesore e kështjellës.

HYRJET DHE SHKALLET

Kështjella ka patur tre hyrje, nga sa mund të gjykohet prej gjurmëve të ruajtura deri më sot. Hyrja kryesore, është në murin verior dhe përshkonte kullën katërkëndëshe që ndodhet e rrënuar në mesin e këtij muri. Sot, nuk ruhet ndonjë gjurmë që të vërtetojë egzistencën e një hyrje, por për të na flet Hani, dhe jo vetëm kaq, por më të vjetrit e fshatit e mbajnë mënd atë në këmbë deri para 40 vjetësh. Një hyrje tjetër ndodhet në murin perëndimor të rindërtuar nga turqit. Ajo doli në dritë plotësisht nga një sondazh që u bë aty për nevojat e restaurimit. Mbushja arrinte një thellësi prej 1,30 m. Hyrja ka një gjerësi prej 1.5 m. dhe lartësi prej 2.30 m. Ajo ka qenë dyflegërshe dhe, në pjesën e sipërme, e pajisur me arkitra druri. Në të dy anët e pragut prej guri dallohen gjurmët e vendosjes së boshteve të rrotullimit, ndërsa në mes një gur i punuar pak më i lartë se pragu, që shërbente për mbështetjen e kanatave. Guri me mbishkrimin turqish, prej të cilit, ndofta, do të mësonim kohën e rindërtimit të krejt murit, tani nuk ruhet më.

Në pjesën veriore të murit lindor, në njërën nga niket, dallohej në mur një hark i çrregullt shkarkimi i ndërtuar më gurë e copëra tullash. Nga sondazhi doli se edhe këtu ka patur një hyrje, e cila ka qenë mbyllur më vonë, gjë që kuptohej lehtë nga fugat e qarta në vendet e bashkimit të murit me paturat e portës. Në murin e ndërtuar për mbylljen e hyrjes janë inkastruar pjesë kolonash guri. Hyrja ka qenë e pajisur me arkitra dhe ka pasur një hapësirë drite prej 2.70 m. të barabartë me largësinë ndërmjet dy kondrafortave. Ajo mbrohej nga kulla I, e cila ndodhet vetëm pak metra në veri të saj. Kjo hyrje, me sa duket, kishte një funksion sekondar dhe shërbente për të manovruar trupat në raste rrethimi.

Shkallët e destinuara për ngjitje në shtigjet e kalimit mbi mure janë ndërtuar prej muresh guri dhe janë të mbështetura në pjesën e brëndshme të kurtinave, jashtë trashësisë së tyre. Ato kanë një gjërësi prej 70 - 80 m. ndërsa lartësia dhe gjërësia e një shkeIje 30 x 30 cm. Shesh — pushimi i shkallëve që shërben për të realizuar komunikimin me shtegun, mbështctet mbi një qemer tullash i cili, nga njëra anë, qëndron mbi një pilastër dhe, nga ana tjetër, mbështetet mbi murin e plotë të shkallëve. Kjo mënyrë ndërtimi është bërë për të kursyer materialin dhe nga një herë në të thelluarat nën harqe janë hapur frengji.

Ngjitja nëpër shtigjet e kalimit mbi mure bëhej edhe nëpërmjet shkallëve të drunjta të kullave.

Në murin lindor nuk është vendosur asnjë shkallë, ndërsa në atë veriorin, ndodhen dy shkallë të vendo-sura në të dy anët e kullës së portës dhe, drejtohen në të kundërt të saj. Muri jugor ka vetëm një shkallë e cila është vendosur pranë kullës IV, 1.67 m. në lindje të saj.

Muri perëndimor ka vetëm një shkallë pranë portës, e cila së bashku me murin i përket periudhës sëdytë të ndërtimit. Në përgjithësi në vendosjen e shkallëve pranë mureve, është ndjekur parimi, që këto të furnizojnë shtigjet e kalimit mbi mure dhe, jo katet e sipërme të kullave dhe, nga ana tjetër, lëvizja e mbrojtësve nëpër shtigje për tu vendosur pranë frengjive të tyre të bëhej në një drejtim. Për këtë qëllim ato ndodhen pranë kullave të mesit dhe drejtohen në të kundërt të tyre. Vijueshmëria nëpër shtegun e kalimit mbi mur nuk ndërpritet veçse në kullën VII. Këtu janë ndërtuar dy palë shkallë me ndihmën e të cilave mund të kalohej nga shtegu i njerës anë të murit në tjetrin, pa humbur shumë kohë. Ndërsa, tek kullat e mesit, qemeret ngrihen mbi lartësinë e shtegut, deri në lartësinë e dyshemesë së kateve të sipërme, dhe për të mos ndërprerë kalimin në të dy anët e qemerëve, janë ndërtuar shkallë.

PËRFUNDIME

Për herë të parë Bashtova na paraqitet si qendër e tregëtimit të drithit me emrin Vrego ose Briego që nga gjysma e dhjetvjeçarit të katërt të shek. XIV dhe arrin kulmin në eksportimin e grurit dhe të melit në dhjetvjeçarin e gjashtë të këtij shekulli kur krahina sundohej nga feudali shqiptar Vlash Mataranga. Nga fundi i shek. XIV, si në gjithë Shqipërinë, edhe në Vreg, tregëtimi i drithrave kaloi nga raguzianët në dorë të venedikasve. Në këtë kohë, përveç tregëtimit të drithrave, venecianët u interesuan për të mbajtur në duart e tyre edhe pika strategjike të fortifikuara në bregdetin tonë. Pas pushtimit të Durrësit (1386), Lezhës (1393) dhe të territorit të Shkodrës (1396), kërkohen me rradhë Vlora, Kanina, Himara dhe Pirgu. Qëllimi i venedikasve ishte të krijonin disa baza të forta dhe pikëmbështetje në bregdetin shqiptar, prej të cilëve kryesoret ishin Durrësi dhe Shkodra.

Si rezultat i këtij interesimi të venedikasve për qendrat e fortifikuara të bregdetit shqiptar, përmenden në këtë bregdet një seri fortesash siç janë ajo e Durrësit, Shkodrës, Kaninës, Himarës, Pirgut dhe Vlorës, ndërsa Vregu nuk përmendet si kështjellë. Bile venecianët për të flankuar Durrësin nga jugu, i cili kishte rëndësi të madhe për ta, kërkojnë që fortesën e vogël të Pirgut ta restaurojnë dhe ta kenë një pikëmbështetje në duart e tyre, megjithëse kjo kështjellë ishte mjaft më larg Durrësit se Bashtova. Kjo është e natyrshme po të kemi parasysh, se venedikasit kërkonin tu qëndronin turqve me një çmim sa më pak të lartë, në një kohë kur ishin të zënë me një luftë të i kushtueshm dhe këmbëngulës në ltali. Pra, ndërtimi i nje kështjelle të re në grykën e Shkumbinit ishte një shpenzim i tepërt, kur mund të konservoheshin kështjellat ekzistuese dhe po të ishte një e tillë në grykën e Shkumbinit ajo do të kërkohej si shumë e përshtatshme për mbrojtjen e Durrësit. Për të gjitha këto arsye kemi të drejtë të mendojmë se një kështjellë deri nga fundi i shek. XIV nuk ekzistonte në grykën e Shkumbinit. Po ajo ka shumë mundësi të mos ekzistonte edhe deri në një te tretën e parë të shek. XV. Në defterin e rregjistrimit të tokave të sanxhakut të Shqipërisë prej turqve në vitin 1431-32, nuk përmendet kështjella e Bashtovës, por vetëm fshati Bashtovë me 13 shtëpi, gjë që nuk ndodh në të shumtën e rasteve kur në fshat ka pasur dhe kcshtjellë. Për herë të parë si kështjellë Bashtovën e ndeshim në një hartë të përpiluar në vitin 1521 nga Piri Reiz si pjesë përbërëse e nje manuali, i cili u shërbente detarve për nevoja praktike. Kështjella emërtohet Pastova, sipas transkriptimit të bërë nga turqishtja në gjermanisht prej H. Mzikut.

Më vonë, kështjellën e Bashtovës e gjejmë të vizatuar në Atlantin e Kamocios (Camozio) të vitit 1571 me emrin Basti.

Por për të caktuar kohën më të mundëshme të ndërtimit të kështjellës, do të na interesonin më tepër kufijtë e mëposhtëm. Mospërmëndja prej venecianëve bashkë me kështjellat e kërkuara në bregdetin shqiptar, në fund të shek. XIV, dhe më vonë prej turqve në një të tretën e shek. XV, si edhe viti 1521 kur ajo përmëndet për të parën herë. Por për të caktuar një diapazon kohe më të ngushtë, duhet t'u referohemi rrethanave historike. Periudha që pasoi shekulli XV, deri në vdekjen e Gjergj Kastriotit - më 1468 karakterizohet nga disa ndërtime fortifikuese të bëra, si nga turqit, ashtu edhe prej Skënderbeut në kalatë që ai kishte në zotërim. Ndërtimet turke kishin karakter më tepër riparimesh të kalave -ekzistuese si Elbasani, Petrela, Preza, etj. Gjithasntu ato dallohen prej Bashtovës nga konccpti krejt i ndryshëm arkitektonik.

Nga ana tjetër, Skënderbeu kalatë e tij i ndërtoi me qëllim që të ruante shtigjet e kalimit të ushtrisë turke nëpër tokat Shqiptare që zotëroheshin prej tij. Ato ngriheshin nëpër vënde malore të pangjitëshme, ku me pak shpenzime dhe me garnizone të vogla të mund të bëhej një rezistencë maksimale. Një kështjellë e tillë si Bashtova, e ndërtuar në fushë dhe jashtë rrugëve të kalimit të ushtrisë turke, nuk ishte e përshtatshme për Skënderbeun. Kështjella në Kepin e Rodonit e ndertuar nga Skënderbeu në bregdet është një rast i veçantë dhe pati një qëllim tjetër. Kështjella e Bashtovës ka një karakter të theksuar fortese garnizoni, që presupozon një fuqi të madhe ushtarake të poseduesit. Dhe, së fundi, aty pasqyrohen të rejat më të fundit në pikpamje ushtarake, të influencuara nga fortifikimet e Evropës Perëndimore që kishin arritur në këtë periudhë një shkallë të lartë. Atëhere mbeten dy mundësi: që ajo të jetë ndërtuar nga anzhuinët nga fundi i shek. XIII kur ata bënë edhe ndërtime të tjera ushtarake në Shqipëri, ose nga venecianët. Siç do të shohim edhe më poshtë, argumentat historike dhe teknike anojnë nga këta të fundit.

Me rindërtimin e kalasë së Elbasanit nga turqit më 1466 shqetësimi i venedikasve qe i madh, ky pasqyrohot qartë në një vendim të senatit të Venedikut marrë më 16 gusht 1466. Dy ishin arsyet që i shqetësonin më tepër ata dhe i detyronin të mirrnin masa: e para, afërsia e kalasë së Elbasanit me zotërimet venedikase, siç ishte në këtë rast Durrësi, dhe mundësia nga ana e turqve e ndërtimit të anijeve të vogla dhe daljes së tyre në det nëpërmjet Shkumbinit. Arsyeja e dytë i pati shqetësuar venedikasit edhe shumë kohë më parë, qysh në vitin 1389, i propozohet Gjergj Balshës ti dorëzojë shtetin e tij venecianëve, nga që lumenjt e tij të pasur në lëndë druri dhe rrëshira do të mund tu shërbenin turqve për të ndërtuar anije të vogla dhe për të dalë në Adriatik. Por në këtë rast gjëndja ishte më konkrete dhe sidomos pas vdekjes së tij, në Janar të vitit 1468 venecianët humbën çdo shpresë për tu mbrojtur me duart e huaja. Që nga kjo kohë është bërë e domosdoshme ndërtimi i nje kështjelle në grykën e Shkumbinit për mbrojtjen e Durrësit dhe, sidomos pas rindërtimit të kalasë së Elbasanit nga turqëve, vlera strategjike e kështjellave të tjera, për qëllimin e sipër përmëndur, binte thuajse krejtësisht. Pra, datën e ndërtimit të kështjellës Bashtovës duhet ta kërkojmë që nga viti 1467, deri në pushtimin e Shkodrës më 1478 ose të Durrësit, nga sanxhakbeu i Elbasanit në vitin 1501. Në të mirë të këtij mendimi vijnë edhe konsideratat teknike. Ndërsa kulla të tilla me kurriz të hapur si të Bashtovës, lindin në vendin më të afërt perëndimor, në Itali vetëm në shek. XIV, dhe në Ballkan nga mesi i shek. XV, frengjitë e topave filluan të duken në bazat e kullave dhe të mureve vetëm nga çereku i fundit i këtij shekulli.

Na duket me vlerë edhe pohimi i udhëtarit turk Çelebiut si një vizitor shumë më afër ngjarjeve nga ne, i cili thotë se kështjella u ndërtua prej venecianëve. Së paku, nëqoftëse ajo do të ishte ndërtuar prej turqve, Çelebiu si turk që ishte nuk do la kishte lënë pa e vënë në dukje këtë fakt.

Një çështje tjetër është se, a mund të realizohej ky ndërtim nën kërcënimin turk. Mendojmë se po. Derisa ishte gjallë Skënderbeu dhe një periudhë pas vdekjes së tij, turqit e zotëronin situatën vetëm gjatë fushatave ushtarake, ndërsa gjat intervaleve Skenderbeu pati bërë përforcime të shumta në kështjellat ekzistuese të zotëruara prej tij dhe bile, ndërtoi edhe të reja. Nga ana tjetër vlen të theksohet se garnizoni më i afërt turk ishte ai i Elbasanit, i cili përbëhej vetëm prej 400 jeniçerësh. Kjo ishte më tepër një forcë mbrojtëse që s’mund të ndërmirte aksione të largëta.

Bashtova është një kështjellë e ndërtuar me ngut, duke patur parasysh një kursim sa më të madh të materialit. Këtë e dëshmojnë muret e hollë por të kombinuar nga ana e brëndshme me kondraforte, kullat me kurriz të hapur që janë më pak rezistente, si dhe katet e ulët të kullave të destinuara vetëm për luftim. Është patur parasysh gjithashtu, që një kështjellë e vogël të ketë një fuqi zjarri sa më të madhe; duke krijuar tre nivele luftimi në muret, dhe pesë tek kullat, gjë që nuk e gjejmë në asnjerën nga kështjellat e vëndit tonë. Ndryshe nga fortifikimet e tjera veneciane, të ndërtuara gjatë fundit të shek. XIV dhe fillimit të shek. XV, si kullat e rrumbullakta në Durrës, kështjella e Butrintit, dhe fortifikimet në Shkodër, këtu nuk është patur parasysh kriteri estetik. Gjithçka i shërben vetëm mbrojtjes.

Kështjella nuk pati jetë të gjatë në duart e venecianëve. Çelebiu thotë se ajo u pushtua nga turqit, në kohën kur Sulltan Mehmeti iu nis Shkodrës d.m.th. në vitin 1478. Por, edhe në mos qoftë kjo data e marrjes së kështjellës prej turqve, pas pushtimit të Durrësit nga Sanxhakbeu i Elbasanit, më 1501, ajo nuk kishte sesi të qëndronte më në duart e Venedikut.

Turqit bënë punime plotësuese në kështjellë, siç është kthimi i disa kateve të kullave në ambiente banimi për rojet, dhe ndërtimi i një xhamie mbi hyrjen kryesore të portës, të gjitha këto, para vitit 1521.

Për murin perëndimor nuk mund të supozojmë ndonjë datë të përafërt ndërtimi. Por ka mjaft mundësi që ai të jetë ndërtuar pas vizitës së Çelebiut, sepse ky nuk e përmënd murin e ri, por thotë vetëm se lumi ka shëmbur njërin mur të fortesës. Shkaqet e vendosjes së një garnizoni turk në këtë kështjellë bregdetare qysh në fillim dhe, mbajtjes së tij për një kohë të gjatë, si dhe plotësimit të kështjellës me ndërtime të reja duhen parë në rradhë të parë në qëllimin për të mbajtur të nënshtruar popullsinë e zonës përreth, si dhe për të vënë nën kontroll tregëtinë e drithit me venedikasit.

Bashtova vazhdoi të luaj rol si një skelë tregëtare edhe pas pushtimit prej turqve.

Çelebiu na thotë, se vendasit merreshin me peshkim dhe tregëti me frëngj. Nga mesi i shek. XVIII, Bashtova ishte një skelë nën pushtetin e Mehmet Pashë Bushatlliut. Në këtë kohë tregëtia zhvillohej kryesisht nga vendasit me çmimin e caktuar prej Ulqinakëve.Më vonë, Kara Mahmut Pasha luftoi gjithashtu për mënjanimin e Venedikasve nga tregëtia e drithit në Bashtovë e Vlorë, duke e lënë në dorë të Ulqinakëve. Tregëtia venedikase kufizohej prej çmimit dhe sasisë së drithit që caktohej prej shqiptarëve, Por, për ti dhënë një hov më të madh tregëtisë, që të rriste të ardhurat, duke ruajtur privilegjet e tregëtarëve vendas, Kara Mahmuti në limanet e Myzeqesë, përveç Durrësit dhe Kavajës, në vitin 1780, shpalli dhe Bashtovën si liman të lirë. Ky vendim tregon se tregëtia me vendikasit kishte rëndësi për Bashtovën si skele e tregëtisë së drithit.

Hasan Ceka - Gjurmë të trashegimisë ilire në toponiminë e sotme të Shqipërisë

Një problem të veçantë dhe jo pa interes shtrohet për arkeologun dhe historianin e kohës antike lokalizimi, identifikimi i toponimeve të përmendura nga shkrimtarët e kohës së lashtë, duke përfshirë këtu edhe ato të paka emra gjeografikë të kumtuara nga burimet epigrafike të kësaj periudhe. Vështirësitë që na paraqiten në këtë drejtim janë të shumta, prandaj edhe përpjekja për zgjidhjen e këtij problemi nuk mund të jepte veçse fryte të pjesshme, madje mjaft të kufizuara dhe, në disa raste, jo krejt të kënaqëshme e bindëse. Në më të shumtën e rasteve të dhënat antike, që mund të na ndihmonin për lokalizimin e toponimeve të vjetra, janë tepër të fragmentuara e të paqarta. Nga ana tjetër ne kemi arritur të zbulojmë në truallin e vëndit tonë një sasi shumë më të pasur gërmadhash e vendgjetjesh arkeologjike, se sa janë emrat e qyteteve e të vendbanimeve të perfillura nga burimet në fjalë.

Përsa i përket toponimeve të lashta, të përfituara nga burimet e shkruara, duhet thënë se për identifikimin e tyre nuk ka munguar përpjekja, ndonëse jo gjithnjë me sukses, si nga ana e studjuesve të gjeografisë antike, ashtu edhe nga historianët e arkeologët; të parët të ndihmuar kryesisht nga vetë të dhënat burimore e emërtimi i përafërt i sotëm i vëndit, ndërsa arkeologu duke i përcaktuar, përforcuar apo edhe korigjuar këto lokalizime nëpërmjet zbulimeve të kryera në gërmime.

Më i vështirë dhe i pazgjidhshëm paraqitet nga ana tjetër problemi i emërtimit të atyre vendbanimeve antike, për të cilat, me sa dimë, heshtin burimet e shkruara. Janë pikërisht emrat e sotëm të këtyre vendbanimeve të fortifikuara apo të hapura, që do të meritonin një vëmendje të posaçme dhe që duhen analizuar se cilët i përkasin fondit gjuhësor ilir, dhe cilët e kanë humbur emrin e dikurshëm duke marrë një tjetër më të vonë. Megjithëse zgjidhja e problemit që shtrohet mund të arrihej kryesisht me metoda e mjete gjuhësore, mendoj se edhe një kombinim i tyre me të dhënat ankeologjike mund të jepte një kontribut të vlefshëm në këtë drejtim. Ky do të jetë edhe një nga synimet kryesore të këtij artikulli.

Rruga më e rrahur, por edhe më e sigurtë, që shpie në identifikimin e toponimeve antike me emra të sotëm gjeografikë, është pa dyshim tingëllimi i përafërt, përputhja etimologjike e të dy emrave. Kështu Shkodra e ka ruajtur të pandryshuar emrin e vet që nga themelimi e deri në ditët tona. Megjithkëtë identifikimi nuk do të kishte qenë i plotë e i dokumentuar mirë, në qoftë se nuk do të kishim edhe dëshminë e të dhënave arkeologjike. Mbeturina muresh antike në pika të ndryshme të kalasë së Shkodrës vërtetojnë qartë se kryeqyteti i mbretërisë së fundit ilire mbulonte rrafshinën e kodrës së sotme të Rozafës, ku më vonë lulëzoi edhe qyteti mesjetar. Nuk mund të ketë dyshim se edhe emrat e sotëm Lesh, Durrës, Pojan, Vlorë, Himarë, Finiq e Butrint kanë prejardhje të lashtë dhe lidhen etimologjikisht me qytetet antike të kumtuara në trajtat Lissos, Dyrrhachion, Apollonia, Aulon, Chimera, Foinike e Buthrotos. Shembulli i Damësit, fshat i rrethit të Tepelenës, nga ana tjetër, ku dikur ka qenë kërkuar Darnastioni, na bën të jemi më të matur dhe të mos shpejtohemi me identifikimin, në se përputhja gjuhësore nuk gjen përforcim edhe nga të dhëna të mjaftueshme arkeologjike. Po të ishim nisur vetëm nga tingulli i emrit, edhe Amantien do ta kishim kërkuar në Amonicë dhe jo pak më larg, në Ploçë, ku ndodhej në të vërtetë ky qytet ilir me mbeturina të konsiderueshme arkeologjike. Po kështu qytetin Byllis do ta kishim njësuar me Ballshin, afërsisht 5 km, më në veri të Gradishtës së Hekalit, emërtim sllav, (grad, qytet), që ka zëvendësuar emrin e lashtë.

Edhe në rastin e qytetit ilir Sardos (Stef. Byz. s.v.), për të cilin nuk dimë asgjë se në cilën pjesë të llirisë ndodhej, nuk më duket i mjaftueshëm tingëllimi i përafërt i emrit, për ta identifikuar me Shurdhahun në lindje të Shkodrës. Gërmimet arkeologjike vërtetuan se këtu nuk kishte asnjë mbeturinë antike, nuk u zbulua një kulturë materiale e datueshme me siguri në nji cpokë më të lashtë se shek. X të e. sonë. Monetat e zbuluara, që përbëjnë sot për sot të vetmin material të datueshëm, me siguri i përkasin pa përjashtim periudhës së perandorëve Komnenë. Shurdhahu duhet marrë prandaj si një kala tipike, si nji vendbanim i fortifikuar i periudhës së dytë të mesjetës dhe nuk ka si të flitet për shpërngulje banorësh nga Sarda antike, mbasi në afërsi nuk ekzistojnë gërmadha të lashta, të denja për ti pagëzuar.

Më e vështirë paraqitet çështja e identifikimit, kur emrat e sotëm të gërmadhave antike, dhe numri i tyre është mjaft i madh, nuk kanë asnjë lidhje me toponimet e dikurshme, të kumtuara nga autorët e lashtë, sidomos në rastet kur as të dhënat shoqëruese të këtyre vendbanimeve nuk hedhin dritë rreth pozitës së tyre dhe mund të lejojnë përcaktime të ndryshme të pozicioneve përkatse gjeografike. Një shëmbull karakteristik kemi tek Dimali (Polybi III 18, 1 e 3; VII 9, 13. Livi XXIX 12. 3 e 13), i cili ka pas qenë kërkuar jo vetëm në truallin e llirisë së Jugut, por edhe në Dalmaci, derisa disa vula tjegullash me mbishkrim, lejuan që problemi të zgjidhej në favor të kalasë së Krotinës në perëndim të Beratit, ku dolën në dritë tjegullat në fjalë.

Çështja e lokalizmit te Olympës nga ana tjetër (edhe ky, simbas Stefan Bizantinit, qytet i llirisë) mbetet gjithmonë e hapur, për arësye se trualli i llirisë së Jugut, në bregun e majtë të rrjedhjes së poshtme të Vjosës, ku ndodhej me siguri ky qytet i rëndësishëm, me punishte monelare autonome, pra i pavarur ekonomikisht e politikisht, as nga shteti i Epirit, as edhe nga qytetet e tjerë të fuqishëm të kësaj zone, ka një tok gërmadha që presin emërtimet e tyre.

Ndër toponimet e pakta ilire, dhe të përfillura vetëm nëpërmjet mbishkrimesh, një vëmendje të veçantë meriton emri i një vendbanimi ilir, i dhënë në trajtën e dhanores latine, Latio ’. Emri ka interes të dyfishtë. Simbas mbishkrimit të zbuluar në fshatin Shinjon, pranë Elbasanit e të datuar në dy shekujt e parë të e. sonë. Latium ndodhej në tokë të banuar nga parthinët, në një krahinë pra që shtrihej në shpinë të Dyrrahut (Durrësit), të kufizuar nga ana e veriut afërsisht prej lumit të Matit. Pikërisht në këtë pellg kemi nji emër të sotëm, i cili si nga forma ashtu edhe në tingull i përgjigjet plotësisht emrit të dhënë nga mbishkrimi, qytetin e Laçit. Nga pikpamja gjuhësore nuk besoj të ketë ndonjë vërejtje në qoftë se do ta njësonim Lat-in e mbishkrimit me Laçin e ditëve tona. Shndërrimi i gërmës -t në -ç mendoj se përputhet me rregullat e gjuhës shqipe, pra e mbështet identifikimin e Latium me Laçin. Megjithkëtë, pa një përforcim arkeologjik, arritja në një përfundim të tillë nuk do të qe veçse një hipotezë. Pikërisht kjo mbështetje arkeologjike nuk na mungon. Jo larg qendrës së qytetit të Laçit ndodhen gërmadhat e nji kalaje të hershme, të cilat, përsa ka lejuar nji studim i shpejtë e i sipërfaqshëm i tyre, janë datuar në kohën e sundimit romak. Në truallin e Laçit janë zbuluar edhe materiale të tjera të kësaj periudhe, ndër të tjera nji unazë e bukur prej ari masiv, kështu që identifikimi Lat-Laç, më duket sc është më se i sigurtë.

Përfitimi i dytë, që nxjerrirn nga emri i kumtuor prej mbishkrimit, është i karakterit gjuhësor. Simbas Krahes emri Lat-ium duhet të rreshtohet në grupin e emrave gjeografikë ilirë me mbaresën -t, të paraprirë nga nji zanore. Duke e njësuar Laçin me Lat-ium, të mbishkrimit na hapet rruga për ta pasuruar fondin e emrave gjeografikë ilirë edhe me një tok emra të sotëm të papërfillur nga burimet e shkruara antike, tek të cilët kemi të njëjtën mbaresë -ç. Ne do të kapim këtu vetëm ato emra fshatrash prejardhjen ilire të të cilave e faktojnë edhe gjetjet arkeologjike. Kjo nuk do të thotë natyrisht që emrat e sotëm kan ruajtur krejt të pandryshuar edhe formën e tyre antike.

Emrin Laç e hasim edhe në krahina të tjera veriore të vendit tonë, kryesisht atje ku toponimia sllave nuk mundi të depërtojë, sikurse ndodhi në disa vise të tjera të vendit tonë, ku shumë nga vendbanimet antike të rrethuara me mure e humbën emrin e dikurshëm dhe morën një emër të përgjithshëm si: gradisht, gradec etj. Veç laçit të Matit kemi edhe fshatin Laç afër Vau-dejës. Ndërsa i pari nuk është gjurmuar ende nga pikpamja arkeologjike, në truallin e të dytit gjetjet antike nuk mungojnë, dëshmi kjo që flet në të mirë të lashtësisë, qoftë të emrit, ashtu edhe të vetë fshatit.

Në të njëjtin grup hyn edhe toponimi Kuç, emër fshati të cilin e hasim në shumë krahina të vendit tonë. Kuçi i Tiranës është i njohur për një mbishkrim në gjuhën greke, kushtuar Zeusit parthin. Në Kuç të Beratit, mbi bregun e majtë të lumit Semon, degëzohej rruga që vinte nga veriu, kalonte nëpër Lushnjë e çante në drejtim të Beratit dhe të Mallakastrës. Kuçi mendohet të ketë qenë prandaj edhe një stacion rrugor mbi degën jugore të rrugës Egnatia. Edhe Kuçi i Vlorës ashtu edhe ai i Korçës kanë dhënë gjithashtu materiale arkeologjike.

Një emër të këtij grupi mban edhe fshati Klioç në rrethin e Korçës i njohur edhe ky për gjetjet e ndryshme arkeologjike, ndër të cilat edhe një tok moneta, që flasin për banimin e tij të paktën që nga koha helenistike.

Fondit të emravc gjeografikë ilirë, të arritura deri në ditët tona, i përkasin edhe një numër emra fshatrash të grupit të përmendur, që kanë dy ose më shumë rrokje. Edhe tek këto bije në sy ajo që u vu re tek emrat e mësipërme; janë emra qe përsëriten dhe takohen si në krahinat veriore, ashtu edhe jugore të vendit tonë. Emra vendesh të këtij tipi janë lërbaçi, mbi rrugën Tiranë-Elbasan, trualii i të cilit na ka dhënë një relief vorri të shekujve të parë të e.sonë, që ruhet në muzeum e Elbasanit dhe lërbaçi i Vlorës, në lagjen Bogdan të të cilit shihen mbeturinat e një ure antike, të hedhur mbi lumin e Shushicës.

Të njëjtën mbaresë, por të shoqëruar me një parafjalë të ndryshme, ka edhe emri i fshatit Kalivaç, mbi bregun e djathtë të Vjosës, me gërmadha impozante, që sundojnë grykën e Ylynecit. Nga ky fshat kemi edhe zbulime të tjera arkeologjike. Edhe Kalivaçi i Mirditës nuk mund të ketë dyshim se e ka ruajtur emrin e vet, gjithashtu që nga kohrat antike. Po kështu duhet menduar edhe për fshatin Kaliboq, pak kilometra përtej kufirit tonë jugor, në tokë greke. Krahaso dhe Kalivo, emrin e një kodre të izoluer pranë Butrintit, me mbeturina muresh rrethimi jo më të vona se të kohës helenistike.

Për lashtësinë si dhe për origjinën ilire të qytetit ilir të MargëlIiçit, pranë Patosit, dëshmon edhe një emër tjetër gjeografik i llirisë, lumi Margus, Morava e sotme në Sërbi. Margëlliç quhet edhe një qytet i Çamërisë.

Prejardhje ilire duhet të ketë, simbas mendimit tonë, edhe një grup tjetër toponimesh të sotme, të cilët mbarojnë gjithashtu me ç, sh, por në trajtën e tanishme të paraprirë nga një bashkëtingllore dho jo nga një zanore. Në të mirë të këtij mendimi, flasin edhe në këtë rast gjetjet arkeologjike. Emrat e kësaj kategorie, përsa i njohim, janë; Belshi i Elbasanit, me gjetje arkeologjike që ngrihen deri në periudhat prehistorike. Ballshi që trashëgon emrin e Byllisit të afërt, Borshi i Sarandës, me mure rrethimi të periudhës helenistike, i njohur me ermin Sopot, si dhe Barçi i Korçës, ku u hapën disa tuma me materiale të gjysmës së parë të mijëvjeçarit të fundit para e.sonë.

Si emër ilir te papërfillur në burimet historike e mbishkrimore do të konsiderojmë edhe emrin e Jermës pranë Gjirokastrës, ku vitet e fundit janë bërë gërmime me rezultate shumë të rëndësishme. I mbështetur në pozitën zotëruese që zinte ky qytet antik në luginën e lumit Drino dhe sidomos tek disa pulla bakri me mbishkrimin Avtiycveojv, autori i gërmimeve shprehu mondimin se gërmadhat e Jermës ishin ato të Antigonesë, qytetit epirot, që luajti një rol strategjik me rëndësi, si gjatë fushatës ilire të vitit 230, ashtu edhe në luftën e fundit romako-maqedone të vitit 168. Duke qenë se argumentimet mbi të cilat u mbështet identifikimi Jermë-Antigone nuk më duken të mjaftueshme e bindëse, mbi këtë problem, të shtruar prej meje edhe kohë më parë, desha të ndalesha edhe një herë, para se të rreshtoj të dhënat, që më shtyjnë të kërkoj në Jermë një ndër qytetet epirote të papërfillura nga burimet historike dhe jo Antigonenë.

Sikurse e cekëm edhe më sipër, njësimi i gërmadhave të Jermës me mbeturinat e Antigonesë u mbështet në radhë të parë në zbulimin gjatë gërmimeve të disa pullave bakri, në trajtë e madhësi monetash mesatare, të cilat mbi njërën faqe mbajnë një vulë katërkëndëshe me legjendën AvTtyovetov, ndërsa shpina e tyre është lënë e sheshuar dhe e papërpunuar. Me sa shifet kan qenë përgatitur enkas për një qëllim të caktuar; duhet përjashtuar prandaj mundësia që të jenë moneta të fshira, të rivlerësuare me anën e vulës për të qarkulluar në tregun e qytetit e të rrethit të tij. Një pullë e përngjashme, por me legendën AraxpcoiKxv, ka dalë në dritë edhe në Dodonë, kështuqë nuk ka pse të mos i marrim edhe pullat tona me legjendën Av-u-yovzwv, si ostraka, tesera votimi.

Lind pyetja nëse këto pulla, këto triska të antigoneasve, a mund të shërbejnë si argument për ta kërkuar qytetin e tyre në Jermë? Mbishkrimi na e thotë qarte se ato nuk janë tjetër veçse legjitimacione, fletë identiteti, me të cilat paiseshin banorët me të drejtë votimi për ti përdorur në nji kuvend apo gjyq të caktuar ndërkrahinor. Pajisja e tyre me mbishkfimin «(ie-sera) e antigoneasve» do të kishte vetëm atëhere kuptim, në qoftë se në kuvendin apo gjyqin krahinor merrnin pjesë jo vetëm antigoneasit, të cilët për çështje të brëndshme të qytetit të tyre nuk kishin pse të pajiseshin me tesera të mbishkruara, por edhe votues që përfaqësonin qytete e krahina të tjera të Kaonisë. Është prandaj me pikëpyetje, nëse pullat kan qenë pregatitur per banorët e Jermës; ka madje më shumë mundësi të jenë sjellë këtu nga të deleguar të qytetit të Antigonesë, e cila ndodhej gjithashtu në luginën e Drinos. Me fjalë të tjera, gjetja e pullave të përmendura në Jermë nuk mund të vlejë si argument i sigurtë për ti emërtuar gërmadhat e saja si Antigone. Për zgjidhjen e drejtë të këtij problcmi, veç rezultateve të deritanishme të gërmimeve, duhen shoshitur mirë edhe të dhënat e tjera burimore; simbas mendimit tim këto nuk flasin në të mirë të mendimit Jermë, Antigone dhe nuk e mbështesin sa duhet një identifikim të tillë,

Nuk ka dyshim se gërmadhat e Jermës janë më impozantët, me madhështorët midis atyre të luginës së Drinos dhe mbulojnë një sipërfaqe shumë më të gjërë banimi se qytetet e tjera antike të këtij pellgu, Lekli, Labovo e Kryqit, Melani e Seloja. Madhësia dhe pozita zotëruese e qëndrore që ze Jerma, në luginën e Drinos, do të ishin foktorë të mjaftueshëm për të kërkuar këtu qëndrën ekonomike e politike të njerës nga krahinat më të pasura e më të populluara të Kaonisë, siç ishte lugina e lumit Drino, në këtë qytet i ka patur hije ta ketë qendrën edhe kuvendi kraninor, këtu do ta kenë patur selinë autoritetet kryesore administrative e ushtarake. Por të gjitha këto nuk formojnë argumenta bindëse, për ta lokalizuar Antigonenë në Jermë. Nga burimet e shkruura nuk del që ky qytet te ketë luajtur ndonjë rol të veçantë ekonomik ose politik në historinë e Kaonisë dhe aq më pak në shtetin e Epirit. Antigonea përmendet në këto burime vetëm për hir të pozitës së fortë strategjike, të ambientit gjeografik që e rrethonte, për rolin ushtarak jo të vogël, që luajtën të dy grykat (e Këlcyres dne e Hundëkuqit) në luftat iliro-epirote dhe romake-maqedone në shek. III e II. p. e.sonë. Tekstet antike na i kumtojnë këto dy gryka me termat greke e latine ctsva. Aoou (ngushticat e Vjosës) dhe lauces Antigoniae (grykur e Antigonese).

Para se ti hedhim një sy, për aq sa i vlejnë punës sonë, burimeve historike, nuk duhet të harrojmë e ta kalojmë në heshtje një faktor tjetër me rëndësi, i cili në rastin që na intereson, luan një rol të dorës parë.

Si rregull grykat e qafat marrin emrat e vendbanimeve apo të ambienteve të tjera gjeografike më të afërta. Në raste më të rralla kemi edhe emërtime nga flora e fauna e vendit. Qafa e Babicës është në të dalë të Vlorës, në lindje të qytetit, megjithatë ajo njihet me emrin e fshatit të afërt, në truallin e të cilit ndodhet; po kështu qafa që lidh Sarandën me hinterlandin e saj, ndonse nuk është veçse dy kilometra larg qytetit, nuk mban emrin e limanit jugor të vendit tonë, por atë të fshatit Gjoshtë. Nuk ngjan të ketë ndodhur ndryshe as në kohën antike. Gryka e famshme e Termopilave e ka marrë emrin e vet nga burimet termale, që ndodhen edhe sot e kësaj dite afër hyrjes së saj. Shembuj të tillë ka me dhjetra, kështu që ngushtica e Antigonesë, fauces Antigoniae, për të cilat na flasin burimet e shkruara antike nuk duhen ndarë nga qyteti që i dha emrin. Që të dy duhen kërkuar në të njëjtin ambient gjeografik dhe jo larg njëri tjetrit.

Përshkrimet e dhëna nga Polibi (II,5) e Livi (XXXII, 5 e XLIII, janë mjaft të sakta e të qarta, kështu që nuk mund të lindi farë dyshimi, se me shprehjet gjeografike irma Aoau e fauces Antigoniae duhen kuptuar vetëm grykat e Këlcyrës dhe të Hundëkuqit, të cilat edhe nga pikpamja gjeografike përbëjnë nji tërësi dhe vazhdojnë njëra tjetrën; e para formonte një barrierë të pakapërcyeshme për armiq që e kërcënonin Kaoninë, nga lindja, dmth Maqedonia, kurse e dyta përbënte portën e vetme të depertimit nga lliria në Epir a Greqinë e Veriut. Diku, afër këtyre dy grykave, ngo të cilat njëra mbante emrin e saj, e jo gjetiu duhet kërkuar edhe Antigonea.

Në hyrjen lindore të grykës së Këlcyrës ashtu edhe në bishtin verior të grykës së Hundëkuqit, shihen mbeturinat e dy vendbanimeve të fortifikuara antike, qëllimi kryesor i ndërtimit të së cilave ko qenë në radhë të parë sigurimi strategjik i grykave në fjalë. Vendbanimi i parë, i vogël përsa i përket truallit të rrethuar, ndodhet në fshatin e Këlcyrës, ku shihen edhe mbeturinat e një kalaje mesjetare, që provojnë se gryka e ruajti rëndësinë e saj strategjike edhe gjatë mesjetës. Qyteti i dytë, i rrethuar me mure me blloqe paralelopipedë e poligonalë, të datueshme aty nga fundi i shek. IV apo fillimi i shek. III, shtrihet mbi një pllajë mbi katundin Lekël, në bregun e djathtë të lumit Drino, pak kilometra para derdhjes së tij në Vjosë. Pikërisht njëri nga këta dy vëndbanime të fortifikuara duhet të ketë qënë quajtur me emrin e Antigonesë. Duke qenë se Antigonea ishte një qytet i Kaonisë dhe kufiri verior i kësaj krahine vështirë se mund të jetë shtrirë në bregun e djathtë të Vjosës së Mesme, ku ngrihej vëndbanimi antik i Këlcyrës, qytetin që i dha emrin ngushticave duhet ta kërkojmë në Lekël.

Pozita që zinte qyteti i Leklit në hyrjen veriore të luginës së Drinos, pak kilometra larg asaj perëndimore të Këlcyrës, ishte e një rëndësie strategjike të dorës së parë, përsa i përket sigurimit nga dyndjet armike, jo vetëm për Kaoninë, por për krejt Epirin. Lekli mbyllte e kontrollonte rrugën e vetme, që lidhte luginën e Drinos me llirinë jugore, e cila gjatë gjithë kohës antike kalont-e mbi bregun e djathtë të lumit, pra përfund mureve rrethuese të qytetit. Ishte kjo rëndësi strategjike e grykës dhe nevoja e mbrojtjes së vendit nga sulmet e fqinjëve ilir e maqedonë, që e bënë të domosdoshme ngritjen e qytetit të fortifikuar të Lekiit, i cili për arësyet që përmendëm më lart, ka shumë më tepër të drejtë të mbajë emrin Antigonea, emër që i kaloi mandej grykës, se sa Jerma e largët. Pohimi i Polybit (II 5) se epirotët, posa marrin vesh që një ushtri e fortë ilire është nisur kundër tyre, duke kaluar nëpër ngushticat e Antigonese, «dërgojnë një pjesë të forcave të tyre për të mbrojtur këtë qytet» dmth Antigonenë, i përshtatet më tepër qytetit te Leklit, i cili ndodhet në të hyrën veriore të ngushticës, se sa Jermës, të cilën ushtrio ilire, e nisur enkas për të përforcuar garnizonin e vet në Foinikën e pushtuar, prej tyre, nuk kishte pse ta kërcënonte he për hë.

Në të mirë të njësimit Lekël-Antigone nuk flet vetëm pozita kyç, që zinte ky qytet në të hyrë të grykës së Hundëkuqit dhe emërtimi antik i kësaj gryke me fauces Antigoniae, ngushticat e Antigonesë. Në të njëjtin përfundim na shpien edhe disa të dhëna të tjera burimore, që ndihmojnë për ta përforcuar edhe më tej këtë mendim. Ndër autorët e mëvonshëm të kohës romake Antigonenë e përmendin si qytet të brendshëm të Epirit, Klaud Ptolemeu dhe Stetan Bizantini. Kryesisht nga dëshmia e Ptolomaut, i cili na jep edhe koordinatat gjeografike të qytetit, nxjerrim një përfitim me vlerë, që hedh dritë tjetër rreth çështjes që na intereson këtu.

Ndërsa në veprën e gjeografit Aleksandrin shumë qytete të Epirit, nuk përfillen fare, sigurisht pse nuk ekzistonin më, Antigonenë ai e rreshton në krye të katër qyteteve të brendshëme të Epirit, si qytetin më verior të krahinës, pozitë që zë afërsisht edhe qyteti i Leklit në luginën e Drinos. Nuk është vetëm kjo, vlerë edhe më të madhe ka për ne përfitimi i dytë që nxjerrim nga shënimi i Ptolomeut. Përfshirja e Antigonesë në veprën e Ptolemeut dokumenton në mënyrë të qartë se në shekullin e dytë të erës sonë, qyteti ishte ende në këmbë, gjë që nuk mund të thuhet kurrsesi për Jermën.

Gërmimet e zhvilluara vite me radhë në këtë qytet antik, nga viti 1966-1970, na nxorën në dritë një kulturë materiale të pasur arkeologjike, u zbuluan me qindra moneta, por ndërmjet tyre nuk ka asnjë objekt, asnjë monetë që të mund të datohet më poshtë nga gjysma e dytë e shek. Il-të p.e.sonë. Mbi sipërfaqen e gërmuar u ndesh kudo në një shtresë të trashë hiri, që vërteton se qyteti i Jermës ra viktimë e një zjarri të fuqishëm të vënë, më shumë të ngjarë, nga ushtarët e Pal Emilit në vitin 167, mbas plaçkitjes së qytetit e marrjes rob të banorëve të tij. Shterpësia e shtresave kulturale në objekte të datueshme mbas vitit 168/7 e në kohën e sundimit romak le të kuptohet se qyteti nuk u rindërtua më, pra nuk mund të ekzistonto as në kohën për të cilën na flet Ptolemeu.

Shembujt që suallëm më sipër në lidhje me emërtimin e ngushticave e të qafave, të cilat zakonisht marrin emrin e vendbanimit të afërt dhe jo të atyre të larget, qofshin këto edhe qytete me rëndësi, nuk flasin gjithashtu në të mirë të njisimit të qytetit të Jermës me Antigonenë, mbasi largësia e gërmadhave afërsisht 20 km, nga pika më e afërt e grykës së Hundëkuqit vështirë se mund te ndikonte në emërtimin e grykës.

Që Jerma të ketë qënë një ndër 70 qytetet fatkëqinj të Epirit, të plaçkitura e të rrënuara nga romakët, ndërsa fqinji i saj verior Antigonea ti ketë shpëtuar këtij rrebeshi, nga më të rëndët e kohës antike, duket si nji supozim kontradiktor, megjithatë gjen vërtetim e mbështetje të plotë në burimet historike. Në librin XLV, 33 e 34 Livi na e thotë shprehimisht se u plaçkitën kryesisht krahinat e qytetet e llirisë e të Epirit, që kishin mbajtur hapur anën e maqedonëve. Për fiset epirote vetëm mollosët u bashkuan në tërësi me maqedonët. Pjesa kryesore e Kaonisë dhe e qyteteve të saj nga ana tjetër u hodhën në krahun e romakëve, qëndrim ky që jo vetëm i shpëtoi nga shfarosja në masë, por edhe u lejoi të kenë për një kohë të shkurtër një administratë autonome, të njohur në burimet mbishkrimore sixoiviv tuv’Hxet,pwTO)v r.cpi /rJ Një qëndrim proromak mbajti edhe Antigonea, burrat e së cilës muarën pjesë aktive në luftën e fundit maqedone-romake dhe nuk e ngacmuan aspak ushtrinë romake, kur kësaj, mbas tërheqjes nga rrethimi i Stratos, i duhet të kalojë nëpër grykën e Hundëkuqit, përfund mureve të Antigonesë për të zbritur në fushën e Meleonës ndërsa i suimojnë repartet maqedone (të cilët Livi i cilëson si plaçkitës), që vihen në ndjekje të romakëve.

Si mbyllje të argumentimeve të shtruara mund të themi pa drojtje se gërmadhat e Leklit dhe jo të Jermës duhen marrë si mbeturina të Antigonesë. Lind natyrisht pyetja se ç’cmër antik ka patur qyteti i Jermës, si mund të emërtoheshin gërmadhat e tij? Vështirësitë që na dalin në këtë vështrim janë të njohura; me të dhënat që disponajmë nuk do t’ishte një ndërmarrje e lehtë përpjekja për zgjidhjen e kënaqshme të këtij problemi. Gërmimet e zhvilluara treguan, sikurse e thamë edhe më sipër, se qyteti mbas djegjes e rrafshimit me tokën të pësuar në vitin 168/7, nuk u rindërtua më. Do të binim prandaj në një gabim tjetër po aq të rëndë, në qoftë se do ta njësonim Jermën me njërin nga të tre qytetet e tjera të përmendura nga Ptolemeu si qytete të brendshme të Epirit, ose edhe me ndonjerin nga stacionet rrugore të pellgut të Drinos, të përfillura nga itinerarët. Nuk kemi as të dhëna të mjaftueshme për të parë tek gërmadhat e Jermës mbeturinat e ndonjërit nga qytetet e përmendura për emër, ekzistencën e të cilëve para ngjarjeve të shëmtuara të vitit 168/7 na e dëshmojnë burimet e shkruara.

Për zgjidhjen e problemit të emërtimit të gërmadhave të Jermës nuk kemi se ku të mbështetemi tjetër veçse në të dhënat e gërmimeve arkeologjike. Simbas mendimit tim këto nuk kanë munguar të na e thonë fjalën e tyre, kanë filluar të hedhin dritë për sqarimin e kësaj pyetje. Gjatë fushatës së gërmimeve të vitit 1971 u zbulua stampa e nji vule zyrtare në trajtë të rrumbullakët, me nji mbishkrim dy rreshtash të ndarë në të dy krahët e një rrufeje horizontale. Nga mbishkrimi lexohet qartë vetëm rreshti mbi rrufe XtpaTaYmv.

Nga rreshti nën rrufe i ruajtur në gjëndje të keqe nuk lexohen veçse tri gërmat e para Apy edhe këto jo fort qartë. Pikërisht këto tri gërma, në qoftëse nuk gabohen në lexim, na sjellin ndërmend fisin kaon të argjyrinëve, trualli i të cilit simbas Stefan Bizantinit, i vetmi autor që e përfill këtë fis, shtrihej përtej maleve te Akrokeraunit, maleve të sotme të Llogarasë e të Çikës, përfshinte pra me sa duket, jo vetëm krahinën e sotme të Kurveleshit, por edhe luginën e Drinos. Ka shumë të ngjarë dhe, nuk kemi pse ta vemë në dyshim, që edhe kryevendi i këtij fisi, për mendimin tim Jerma, ashtu si qëndrat ekonomike e administrative të dy fqinjëve të tij veriorë, amantëve e bylinëve, të ketë patur të njëjtin emërtim, dhe ky emër më vonë, gjatë kohës së mesme, ti ketë kaluar Gjirokastrës (Argyrokastron) së sotme.

Në të mirë të supozimit të sipërm do të fliste edhe vetë emri i sotëm i gërmadhave, në qoftëse nuk kemi të bëjmë me greqishten e vjetër spup., që do të thotë fortesë. Emri Jermë mund të lidhej etimologjikisht fare mirë me Argyrina ose Argyrim. Një qytet të Epirit me të njëjtën prapashtesë ima, Bunima, na e kumton Stefan Bizarrtini s.v.

U përpoqëm ta dallojmë ndërmjet toponimeve të banimeve të vendit tonë disa emra fshatrash e gërmadhash antike, të cilat sipas mendimit tonë të miratuar nga të dhëna arkeologjike e gjuhësore, kanë origjinë të lashtë ilire. Nuk është natyrisht e domosdoshme që trajta e tyre të jetë ruajtur edhe sot kudo e pandryshuar.

Emrave të sipërm mund ti shtonim më në fund edhe ndonjë emër popullsish, kujtimin e të cilave na e ruajnë 'krahina të ditëve tona. Kështu emrin e albanëve, që na e përmend Ptolemeu si fis me banim në një treve të kufizuar afërsisht nga lumenjt e Erzenit e të Matit, e trashëgon jo vetëm krahina e Arbënisë, në rrethin e Krujës, dhe fshati Arbanë në jugëperëndim të Tiranës, por me të njëjtin emër njihet në botën e jashtme edhe vendi e populli i ynë. Arbëreshë e quajnë vehten e tyre edhe banorët e kombësive shqiptare te mërguar para disa shekujsh në Itali, Greqi e gjetiu. Dy krahina të tjera, Darsia ndërmjet Lushnjës e Peqinit, dhe Labëria, në lindje të Vlorës, na kujtojnë dy nga fiset më në shenjë të llirisë së Jugut, doorset e labianet, të cilët nga mesi I shek. II p.e.sonë kanë prerë edhe moneta të shënuara me emrat e tyre.

Ndërsa të dy fiset e përmendura ilire banonin në territorin, që nuk kanë sot asnjë lidhje gjuhësore me emrat e tyre, në rrethin e Shkodrës, Mal të Zi e Hercegovinë, një fis tjetër ilir, antarët e të cilit burimet historike i quajnë Grabaei, ngjan të ketë banuar po n'atë trevë, ku rron ende emri i tij, në krahinën e Kërrabës, ndërmjet Tiranës e Elbasanit.

Neritan Ceka - Munumente antike dhe mesjetare në luginën e Osumit

Një problem të veçantë dhe jo pa interes shtrohet për arkeologun dhe historianin e kohës antike lokalizimi, identifikimi i toponimeve të përmendura nga shkrimtarët e kohës së lashtë, duke përfshirë këtu edhe ato të paka emra gjeografikë të kumtuara nga burimet epigrafike të kësaj periudhe. Vështirësitë që na paraqiten në këtë drejtim janë të shumta, prandaj edhe përpjekja për zgjidhjen e këtij problemi nuk mund të jepte veçse fryte të pjesshme, madje mjaft të kufizuara dhe, në disa raste, jo krejt të kënaqëshme e bindëse. Në më të shumtën e rasteve të dhënat antike, që mund të na ndihmonin për lokalizimin e toponimeve të vjetra, janë tepër të fragmentuara e të paqarta. Nga ana tjetër ne kemi arritur të zbulojmë në truallin e vëndit tonë një sasi shumë më të pasur gërmadhash e vendgjetjesh arkeologjike, se sa janë emrat e qyteteve e të vendbanimeve të perfillura nga burimet në fjalë.

Përsa i përket toponimeve të lashta, të përfituara nga burimet e shkruara, duhet thënë se për identifikimin e tyre nuk ka munguar përpjekja, ndonëse jo gjithnjë me sukses, si nga ana e studjuesve të gjeografisë antike, ashtu edhe nga historianët e arkeologët; të parët të ndihmuar kryesisht nga vetë të dhënat burimore e emërtimi i përafërt i sotëm i vëndit, ndërsa arkeologu duke i përcaktuar, përforcuar apo edhe korigjuar këto lokalizime nëpërmjet zbulimeve të kryera në gërmime.

Më i vështirë dhe i pazgjidhshëm paraqitet nga ana tjetër problemi i emërtimit të atyre vendbanimeve antike, për të cilat, me sa dimë, heshtin burimet e shkruara. Janë pikërisht emrat e sotëm të këtyre vendbanimeve të fortifikuara apo të hapura, që do të meritonin një vëmendje të posaçme dhe që duhen analizuar se cilët i përkasin fondit gjuhësor ilir, dhe cilët e kanë humbur emrin e dikurshëm duke marrë një tjetër më të vonë. Megjithëse zgjidhja e problemit që shtrohet mund të arrihej kryesisht me metoda e mjete gjuhësore, mendoj se edhe një kombinim i tyre me të dhënat ankeologjike mund të jepte një kontribut të vlefshëm në këtë drejtim. Ky do të jetë edhe një nga synimet kryesore të këtij artikulli.

Rruga më e rrahur, por edhe më e sigurtë, që shpie në identifikimin e toponimeve antike me emra të sotëm gjeografikë, është pa dyshim tingëllimi i përafërt, përputhja etimologjike e të dy emrave. Kështu Shkodra e ka ruajtur të pandryshuar emrin e vet që nga themelimi e deri në ditët tona. Megjithkëtë identifikimi nuk do të kishte qenë i plotë e i dokumentuar mirë, në qoftë se nuk do të kishim edhe dëshminë e të dhënave arkeologjike. Mbeturina muresh antike në pika të ndryshme të kalasë së Shkodrës vërtetojnë qartë se kryeqyteti i mbretërisë së fundit ilire mbulonte rrafshinën e kodrës së sotme të Rozafës, ku më vonë lulëzoi edhe qyteti mesjetar. Nuk mund të ketë dyshim se edhe emrat e sotëm Lesh, Durrës, Pojan, Vlorë, Himarë, Finiq e Butrint kanë prejardhje të lashtë dhe lidhen etimologjikisht me qytetet antike të kumtuara në trajtat Lissos, Dyrrhachion, Apollonia, Aulon, Chimera, Foinike e Buthrotos. Shembulli i Damësit, fshat i rrethit të Tepelenës, nga ana tjetër, ku dikur ka qenë kërkuar Darnastioni, na bën të jemi më të matur dhe të mos shpejtohemi me identifikimin, në se përputhja gjuhësore nuk gjen përforcim edhe nga të dhëna të mjaftueshme arkeologjike. Po të ishim nisur vetëm nga tingulli i emrit, edhe Amantien do ta kishim kërkuar në Amonicë dhe jo pak më larg, në Ploçë, ku ndodhej në të vërtetë ky qytet ilir me mbeturina të konsiderueshme arkeologjike. Po kështu qytetin Byllis do ta kishim njësuar me Ballshin, afërsisht 5 km, më në veri të Gradishtës së Hekalit, emërtim sllav, (grad, qytet), që ka zëvendësuar emrin e lashtë.

Edhe në rastin e qytetit ilir Sardos (Stef. Byz. s.v.), për të cilin nuk dimë asgjë se në cilën pjesë të llirisë ndodhej, nuk më duket i mjaftueshëm tingëllimi i përafërt i emrit, për ta identifikuar me Shurdhahun në lindje të Shkodrës. Gërmimet arkeologjike vërtetuan se këtu nuk kishte asnjë mbeturinë antike, nuk u zbulua një kulturë materiale e datueshme me siguri në nji cpokë më të lashtë se shek. X të e. sonë. Monetat e zbuluara, që përbëjnë sot për sot të vetmin material të datueshëm, me siguri i përkasin pa përjashtim periudhës së perandorëve Komnenë. Shurdhahu duhet marrë prandaj si një kala tipike, si nji vendbanim i fortifikuar i periudhës së dytë të mesjetës dhe nuk ka si të flitet për shpërngulje banorësh nga Sarda antike, mbasi në afërsi nuk ekzistojnë gërmadha të lashta, të denja për ti pagëzuar.

Më e vështirë paraqitet çështja e identifikimit, kur emrat e sotëm të gërmadhave antike, dhe numri i tyre është mjaft i madh, nuk kanë asnjë lidhje me toponimet e dikurshme, të kumtuara nga autorët e lashtë, sidomos në rastet kur as të dhënat shoqëruese të këtyre vendbanimeve nuk hedhin dritë rreth pozitës së tyre dhe mund të lejojnë përcaktime të ndryshme të pozicioneve përkatse gjeografike. Një shëmbull karakteristik kemi tek Dimali (Polybi III 18, 1 e 3; VII 9, 13. Livi XXIX 12. 3 e 13), i cili ka pas qenë kërkuar jo vetëm në truallin e llirisë së Jugut, por edhe në Dalmaci, derisa disa vula tjegullash me mbishkrim, lejuan që problemi të zgjidhej në favor të kalasë së Krotinës në perëndim të Beratit, ku dolën në dritë tjegullat në fjalë.

Çështja e lokalizmit te Olympës nga ana tjetër (edhe ky, simbas Stefan Bizantinit, qytet i llirisë) mbetet gjithmonë e hapur, për arësye se trualli i llirisë së Jugut, në bregun e majtë të rrjedhjes së poshtme të Vjosës, ku ndodhej me siguri ky qytet i rëndësishëm, me punishte monelare autonome, pra i pavarur ekonomikisht e politikisht, as nga shteti i Epirit, as edhe nga qytetet e tjerë të fuqishëm të kësaj zone, ka një tok gërmadha që presin emërtimet e tyre.

Ndër toponimet e pakta ilire, dhe të përfillura vetëm nëpërmjet mbishkrimesh, një vëmendje të veçantë meriton emri i një vendbanimi ilir, i dhënë në trajtën e dhanores latine, Latio ’. Emri ka interes të dyfishtë. Simbas mbishkrimit të zbuluar në fshatin Shinjon, pranë Elbasanit e të datuar në dy shekujt e parë të e. sonë. Latium ndodhej në tokë të banuar nga parthinët, në një krahinë pra që shtrihej në shpinë të Dyrrahut (Durrësit), të kufizuar nga ana e veriut afërsisht prej lumit të Matit. Pikërisht në këtë pellg kemi nji emër të sotëm, i cili si nga forma ashtu edhe në tingull i përgjigjet plotësisht emrit të dhënë nga mbishkrimi, qytetin e Laçit. Nga pikpamja gjuhësore nuk besoj të ketë ndonjë vërejtje në qoftë se do ta njësonim Lat-in e mbishkrimit me Laçin e ditëve tona. Shndërrimi i gërmës -t në -ç mendoj se përputhet me rregullat e gjuhës shqipe, pra e mbështet identifikimin e Latium me Laçin. Megjithkëtë, pa një përforcim arkeologjik, arritja në një përfundim të tillë nuk do të qe veçse një hipotezë. Pikërisht kjo mbështetje arkeologjike nuk na mungon. Jo larg qendrës së qytetit të Laçit ndodhen gërmadhat e nji kalaje të hershme, të cilat, përsa ka lejuar nji studim i shpejtë e i sipërfaqshëm i tyre, janë datuar në kohën e sundimit romak. Në truallin e Laçit janë zbuluar edhe materiale të tjera të kësaj periudhe, ndër të tjera nji unazë e bukur prej ari masiv, kështu që identifikimi Lat-Laç, më duket sc është më se i sigurtë.

Përfitimi i dytë, që nxjerrirn nga emri i kumtuor prej mbishkrimit, është i karakterit gjuhësor. Simbas Krahes emri Lat-ium duhet të rreshtohet në grupin e emrave gjeografikë ilirë me mbaresën -t, të paraprirë nga nji zanore. Duke e njësuar Laçin me Lat-ium, të mbishkrimit na hapet rruga për ta pasuruar fondin e emrave gjeografikë ilirë edhe me një tok emra të sotëm të papërfillur nga burimet e shkruara antike, tek të cilët kemi të njëjtën mbaresë -ç. Ne do të kapim këtu vetëm ato emra fshatrash prejardhjen ilire të të cilave e faktojnë edhe gjetjet arkeologjike. Kjo nuk do të thotë natyrisht që emrat e sotëm kan ruajtur krejt të pandryshuar edhe formën e tyre antike.

Emrin Laç e hasim edhe në krahina të tjera veriore të vendit tonë, kryesisht atje ku toponimia sllave nuk mundi të depërtojë, sikurse ndodhi në disa vise të tjera të vendit tonë, ku shumë nga vendbanimet antike të rrethuara me mure e humbën emrin e dikurshëm dhe morën një emër të përgjithshëm si: gradisht, gradec etj. Veç laçit të Matit kemi edhe fshatin Laç afër Vau-dejës. Ndërsa i pari nuk është gjurmuar ende nga pikpamja arkeologjike, në truallin e të dytit gjetjet antike nuk mungojnë, dëshmi kjo që flet në të mirë të lashtësisë, qoftë të emrit, ashtu edhe të vetë fshatit.

Në të njëjtin grup hyn edhe toponimi Kuç, emër fshati të cilin e hasim në shumë krahina të vendit tonë. Kuçi i Tiranës është i njohur për një mbishkrim në gjuhën greke, kushtuar Zeusit parthin. Në Kuç të Beratit, mbi bregun e majtë të lumit Semon, degëzohej rruga që vinte nga veriu, kalonte nëpër Lushnjë e çante në drejtim të Beratit dhe të Mallakastrës. Kuçi mendohet të ketë qenë prandaj edhe një stacion rrugor mbi degën jugore të rrugës Egnatia. Edhe Kuçi i Vlorës ashtu edhe ai i Korçës kanë dhënë gjithashtu materiale arkeologjike.

Një emër të këtij grupi mban edhe fshati Klioç në rrethin e Korçës i njohur edhe ky për gjetjet e ndryshme arkeologjike, ndër të cilat edhe një tok moneta, që flasin për banimin e tij të paktën që nga koha helenistike.

Fondit të emravc gjeografikë ilirë, të arritura deri në ditët tona, i përkasin edhe një numër emra fshatrash të grupit të përmendur, që kanë dy ose më shumë rrokje. Edhe tek këto bije në sy ajo që u vu re tek emrat e mësipërme; janë emra qe përsëriten dhe takohen si në krahinat veriore, ashtu edhe jugore të vendit tonë. Emra vendesh të këtij tipi janë lërbaçi, mbi rrugën Tiranë-Elbasan, trualii i të cilit na ka dhënë një relief vorri të shekujve të parë të e.sonë, që ruhet në muzeum e Elbasanit dhe lërbaçi i Vlorës, në lagjen Bogdan të të cilit shihen mbeturinat e një ure antike, të hedhur mbi lumin e Shushicës.

Të njëjtën mbaresë, por të shoqëruar me një parafjalë të ndryshme, ka edhe emri i fshatit Kalivaç, mbi bregun e djathtë të Vjosës, me gërmadha impozante, që sundojnë grykën e Ylynecit. Nga ky fshat kemi edhe zbulime të tjera arkeologjike. Edhe Kalivaçi i Mirditës nuk mund të ketë dyshim se e ka ruajtur emrin e vet, gjithashtu që nga kohrat antike. Po kështu duhet menduar edhe për fshatin Kaliboq, pak kilometra përtej kufirit tonë jugor, në tokë greke. Krahaso dhe Kalivo, emrin e një kodre të izoluer pranë Butrintit, me mbeturina muresh rrethimi jo më të vona se të kohës helenistike.

Për lashtësinë si dhe për origjinën ilire të qytetit ilir të MargëlIiçit, pranë Patosit, dëshmon edhe një emër tjetër gjeografik i llirisë, lumi Margus, Morava e sotme në Sërbi. Margëlliç quhet edhe një qytet i Çamërisë.

Prejardhje ilire duhet të ketë, simbas mendimit tonë, edhe një grup tjetër toponimesh të sotme, të cilët mbarojnë gjithashtu me ç, sh, por në trajtën e tanishme të paraprirë nga një bashkëtingllore dho jo nga një zanore. Në të mirë të këtij mendimi, flasin edhe në këtë rast gjetjet arkeologjike. Emrat e kësaj kategorie, përsa i njohim, janë; Belshi i Elbasanit, me gjetje arkeologjike që ngrihen deri në periudhat prehistorike. Ballshi që trashëgon emrin e Byllisit të afërt, Borshi i Sarandës, me mure rrethimi të periudhës helenistike, i njohur me ermin Sopot, si dhe Barçi i Korçës, ku u hapën disa tuma me materiale të gjysmës së parë të mijëvjeçarit të fundit para e.sonë.

Si emër ilir te papërfillur në burimet historike e mbishkrimore do të konsiderojmë edhe emrin e Jermës pranë Gjirokastrës, ku vitet e fundit janë bërë gërmime me rezultate shumë të rëndësishme. I mbështetur në pozitën zotëruese që zinte ky qytet antik në luginën e lumit Drino dhe sidomos tek disa pulla bakri me mbishkrimin Avtiycveojv, autori i gërmimeve shprehu mondimin se gërmadhat e Jermës ishin ato të Antigonesë, qytetit epirot, që luajti një rol strategjik me rëndësi, si gjatë fushatës ilire të vitit 230, ashtu edhe në luftën e fundit romako-maqedone të vitit 168. Duke qenë se argumentimet mbi të cilat u mbështet identifikimi Jermë-Antigone nuk më duken të mjaftueshme e bindëse, mbi këtë problem, të shtruar prej meje edhe kohë më parë, desha të ndalesha edhe një herë, para se të rreshtoj të dhënat, që më shtyjnë të kërkoj në Jermë një ndër qytetet epirote të papërfillura nga burimet historike dhe jo Antigonenë.

Sikurse e cekëm edhe më sipër, njësimi i gërmadhave të Jermës me mbeturinat e Antigonesë u mbështet në radhë të parë në zbulimin gjatë gërmimeve të disa pullave bakri, në trajtë e madhësi monetash mesatare, të cilat mbi njërën faqe mbajnë një vulë katërkëndëshe me legjendën AvTtyovetov, ndërsa shpina e tyre është lënë e sheshuar dhe e papërpunuar. Me sa shifet kan qenë përgatitur enkas për një qëllim të caktuar; duhet përjashtuar prandaj mundësia që të jenë moneta të fshira, të rivlerësuare me anën e vulës për të qarkulluar në tregun e qytetit e të rrethit të tij. Një pullë e përngjashme, por me legendën AraxpcoiKxv, ka dalë në dritë edhe në Dodonë, kështuqë nuk ka pse të mos i marrim edhe pullat tona me legjendën Av-u-yovzwv, si ostraka, tesera votimi.

Lind pyetja nëse këto pulla, këto triska të antigoneasve, a mund të shërbejnë si argument për ta kërkuar qytetin e tyre në Jermë? Mbishkrimi na e thotë qarte se ato nuk janë tjetër veçse legjitimacione, fletë identiteti, me të cilat paiseshin banorët me të drejtë votimi për ti përdorur në nji kuvend apo gjyq të caktuar ndërkrahinor. Pajisja e tyre me mbishkfimin «(ie-sera) e antigoneasve» do të kishte vetëm atëhere kuptim, në qoftë se në kuvendin apo gjyqin krahinor merrnin pjesë jo vetëm antigoneasit, të cilët për çështje të brëndshme të qytetit të tyre nuk kishin pse të pajiseshin me tesera të mbishkruara, por edhe votues që përfaqësonin qytete e krahina të tjera të Kaonisë. Është prandaj me pikëpyetje, nëse pullat kan qenë pregatitur per banorët e Jermës; ka madje më shumë mundësi të jenë sjellë këtu nga të deleguar të qytetit të Antigonesë, e cila ndodhej gjithashtu në luginën e Drinos. Me fjalë të tjera, gjetja e pullave të përmendura në Jermë nuk mund të vlejë si argument i sigurtë për ti emërtuar gërmadhat e saja si Antigone. Për zgjidhjen e drejtë të këtij problcmi, veç rezultateve të deritanishme të gërmimeve, duhen shoshitur mirë edhe të dhënat e tjera burimore; simbas mendimit tim këto nuk flasin në të mirë të mendimit Jermë, Antigone dhe nuk e mbështesin sa duhet një identifikim të tillë,

Nuk ka dyshim se gërmadhat e Jermës janë më impozantët, me madhështorët midis atyre të luginës së Drinos dhe mbulojnë një sipërfaqe shumë më të gjërë banimi se qytetet e tjera antike të këtij pellgu, Lekli, Labovo e Kryqit, Melani e Seloja. Madhësia dhe pozita zotëruese e qëndrore që ze Jerma, në luginën e Drinos, do të ishin foktorë të mjaftueshëm për të kërkuar këtu qëndrën ekonomike e politike të njerës nga krahinat më të pasura e më të populluara të Kaonisë, siç ishte lugina e lumit Drino, në këtë qytet i ka patur hije ta ketë qendrën edhe kuvendi kraninor, këtu do ta kenë patur selinë autoritetet kryesore administrative e ushtarake. Por të gjitha këto nuk formojnë argumenta bindëse, për ta lokalizuar Antigonenë në Jermë. Nga burimet e shkruura nuk del që ky qytet te ketë luajtur ndonjë rol të veçantë ekonomik ose politik në historinë e Kaonisë dhe aq më pak në shtetin e Epirit. Antigonea përmendet në këto burime vetëm për hir të pozitës së fortë strategjike, të ambientit gjeografik që e rrethonte, për rolin ushtarak jo të vogël, që luajtën të dy grykat (e Këlcyres dne e Hundëkuqit) në luftat iliro-epirote dhe romake-maqedone në shek. III e II. p. e.sonë. Tekstet antike na i kumtojnë këto dy gryka me termat greke e latine ctsva. Aoou (ngushticat e Vjosës) dhe lauces Antigoniae (grykur e Antigonese).

Para se ti hedhim një sy, për aq sa i vlejnë punës sonë, burimeve historike, nuk duhet të harrojmë e ta kalojmë në heshtje një faktor tjetër me rëndësi, i cili në rastin që na intereson, luan një rol të dorës parë.

Si rregull grykat e qafat marrin emrat e vendbanimeve apo të ambienteve të tjera gjeografike më të afërta. Në raste më të rralla kemi edhe emërtime nga flora e fauna e vendit. Qafa e Babicës është në të dalë të Vlorës, në lindje të qytetit, megjithatë ajo njihet me emrin e fshatit të afërt, në truallin e të cilit ndodhet; po kështu qafa që lidh Sarandën me hinterlandin e saj, ndonse nuk është veçse dy kilometra larg qytetit, nuk mban emrin e limanit jugor të vendit tonë, por atë të fshatit Gjoshtë. Nuk ngjan të ketë ndodhur ndryshe as në kohën antike. Gryka e famshme e Termopilave e ka marrë emrin e vet nga burimet termale, që ndodhen edhe sot e kësaj dite afër hyrjes së saj. Shembuj të tillë ka me dhjetra, kështu që ngushtica e Antigonesë, fauces Antigoniae, për të cilat na flasin burimet e shkruara antike nuk duhen ndarë nga qyteti që i dha emrin. Që të dy duhen kërkuar në të njëjtin ambient gjeografik dhe jo larg njëri tjetrit.

Përshkrimet e dhëna nga Polibi (II,5) e Livi (XXXII, 5 e XLIII, janë mjaft të sakta e të qarta, kështu që nuk mund të lindi farë dyshimi, se me shprehjet gjeografike irma Aoau e fauces Antigoniae duhen kuptuar vetëm grykat e Këlcyrës dhe të Hundëkuqit, të cilat edhe nga pikpamja gjeografike përbëjnë nji tërësi dhe vazhdojnë njëra tjetrën; e para formonte një barrierë të pakapërcyeshme për armiq që e kërcënonin Kaoninë, nga lindja, dmth Maqedonia, kurse e dyta përbënte portën e vetme të depertimit nga lliria në Epir a Greqinë e Veriut. Diku, afër këtyre dy grykave, ngo të cilat njëra mbante emrin e saj, e jo gjetiu duhet kërkuar edhe Antigonea.

Në hyrjen lindore të grykës së Këlcyrës ashtu edhe në bishtin verior të grykës së Hundëkuqit, shihen mbeturinat e dy vendbanimeve të fortifikuara antike, qëllimi kryesor i ndërtimit të së cilave ko qenë në radhë të parë sigurimi strategjik i grykave në fjalë. Vendbanimi i parë, i vogël përsa i përket truallit të rrethuar, ndodhet në fshatin e Këlcyrës, ku shihen edhe mbeturinat e një kalaje mesjetare, që provojnë se gryka e ruajti rëndësinë e saj strategjike edhe gjatë mesjetës. Qyteti i dytë, i rrethuar me mure me blloqe paralelopipedë e poligonalë, të datueshme aty nga fundi i shek. IV apo fillimi i shek. III, shtrihet mbi një pllajë mbi katundin Lekël, në bregun e djathtë të lumit Drino, pak kilometra para derdhjes së tij në Vjosë. Pikërisht njëri nga këta dy vëndbanime të fortifikuara duhet të ketë qënë quajtur me emrin e Antigonesë. Duke qenë se Antigonea ishte një qytet i Kaonisë dhe kufiri verior i kësaj krahine vështirë se mund të jetë shtrirë në bregun e djathtë të Vjosës së Mesme, ku ngrihej vëndbanimi antik i Këlcyrës, qytetin që i dha emrin ngushticave duhet ta kërkojmë në Lekël.

Pozita që zinte qyteti i Leklit në hyrjen veriore të luginës së Drinos, pak kilometra larg asaj perëndimore të Këlcyrës, ishte e një rëndësie strategjike të dorës së parë, përsa i përket sigurimit nga dyndjet armike, jo vetëm për Kaoninë, por për krejt Epirin. Lekli mbyllte e kontrollonte rrugën e vetme, që lidhte luginën e Drinos me llirinë jugore, e cila gjatë gjithë kohës antike kalont-e mbi bregun e djathtë të lumit, pra përfund mureve rrethuese të qytetit. Ishte kjo rëndësi strategjike e grykës dhe nevoja e mbrojtjes së vendit nga sulmet e fqinjëve ilir e maqedonë, që e bënë të domosdoshme ngritjen e qytetit të fortifikuar të Lekiit, i cili për arësyet që përmendëm më lart, ka shumë më tepër të drejtë të mbajë emrin Antigonea, emër që i kaloi mandej grykës, se sa Jerma e largët. Pohimi i Polybit (II 5) se epirotët, posa marrin vesh që një ushtri e fortë ilire është nisur kundër tyre, duke kaluar nëpër ngushticat e Antigonese, «dërgojnë një pjesë të forcave të tyre për të mbrojtur këtë qytet» dmth Antigonenë, i përshtatet më tepër qytetit te Leklit, i cili ndodhet në të hyrën veriore të ngushticës, se sa Jermës, të cilën ushtrio ilire, e nisur enkas për të përforcuar garnizonin e vet në Foinikën e pushtuar, prej tyre, nuk kishte pse ta kërcënonte he për hë.

Në të mirë të njësimit Lekël-Antigone nuk flet vetëm pozita kyç, që zinte ky qytet në të hyrë të grykës së Hundëkuqit dhe emërtimi antik i kësaj gryke me fauces Antigoniae, ngushticat e Antigonesë. Në të njëjtin përfundim na shpien edhe disa të dhëna të tjera burimore, që ndihmojnë për ta përforcuar edhe më tej këtë mendim. Ndër autorët e mëvonshëm të kohës romake Antigonenë e përmendin si qytet të brendshëm të Epirit, Klaud Ptolemeu dhe Stetan Bizantini. Kryesisht nga dëshmia e Ptolomaut, i cili na jep edhe koordinatat gjeografike të qytetit, nxjerrim një përfitim me vlerë, që hedh dritë tjetër rreth çështjes që na intereson këtu.

Ndërsa në veprën e gjeografit Aleksandrin shumë qytete të Epirit, nuk përfillen fare, sigurisht pse nuk ekzistonin më, Antigonenë ai e rreshton në krye të katër qyteteve të brendshëme të Epirit, si qytetin më verior të krahinës, pozitë që zë afërsisht edhe qyteti i Leklit në luginën e Drinos. Nuk është vetëm kjo, vlerë edhe më të madhe ka për ne përfitimi i dytë që nxjerrim nga shënimi i Ptolomeut. Përfshirja e Antigonesë në veprën e Ptolemeut dokumenton në mënyrë të qartë se në shekullin e dytë të erës sonë, qyteti ishte ende në këmbë, gjë që nuk mund të thuhet kurrsesi për Jermën.

Gërmimet e zhvilluara vite me radhë në këtë qytet antik, nga viti 1966-1970, na nxorën në dritë një kulturë materiale të pasur arkeologjike, u zbuluan me qindra moneta, por ndërmjet tyre nuk ka asnjë objekt, asnjë monetë që të mund të datohet më poshtë nga gjysma e dytë e shek. Il-të p.e.sonë. Mbi sipërfaqen e gërmuar u ndesh kudo në një shtresë të trashë hiri, që vërteton se qyteti i Jermës ra viktimë e një zjarri të fuqishëm të vënë, më shumë të ngjarë, nga ushtarët e Pal Emilit në vitin 167, mbas plaçkitjes së qytetit e marrjes rob të banorëve të tij. Shterpësia e shtresave kulturale në objekte të datueshme mbas vitit 168/7 e në kohën e sundimit romak le të kuptohet se qyteti nuk u rindërtua më, pra nuk mund të ekzistonto as në kohën për të cilën na flet Ptolemeu.

Shembujt që suallëm më sipër në lidhje me emërtimin e ngushticave e të qafave, të cilat zakonisht marrin emrin e vendbanimit të afërt dhe jo të atyre të larget, qofshin këto edhe qytete me rëndësi, nuk flasin gjithashtu në të mirë të njisimit të qytetit të Jermës me Antigonenë, mbasi largësia e gërmadhave afërsisht 20 km, nga pika më e afërt e grykës së Hundëkuqit vështirë se mund te ndikonte në emërtimin e grykës.

Që Jerma të ketë qënë një ndër 70 qytetet fatkëqinj të Epirit, të plaçkitura e të rrënuara nga romakët, ndërsa fqinji i saj verior Antigonea ti ketë shpëtuar këtij rrebeshi, nga më të rëndët e kohës antike, duket si nji supozim kontradiktor, megjithatë gjen vërtetim e mbështetje të plotë në burimet historike. Në librin XLV, 33 e 34 Livi na e thotë shprehimisht se u plaçkitën kryesisht krahinat e qytetet e llirisë e të Epirit, që kishin mbajtur hapur anën e maqedonëve. Për fiset epirote vetëm mollosët u bashkuan në tërësi me maqedonët. Pjesa kryesore e Kaonisë dhe e qyteteve të saj nga ana tjetër u hodhën në krahun e romakëve, qëndrim ky që jo vetëm i shpëtoi nga shfarosja në masë, por edhe u lejoi të kenë për një kohë të shkurtër një administratë autonome, të njohur në burimet mbishkrimore sixoiviv tuv’Hxet,pwTO)v r.cpi /rJ Një qëndrim proromak mbajti edhe Antigonea, burrat e së cilës muarën pjesë aktive në luftën e fundit maqedone-romake dhe nuk e ngacmuan aspak ushtrinë romake, kur kësaj, mbas tërheqjes nga rrethimi i Stratos, i duhet të kalojë nëpër grykën e Hundëkuqit, përfund mureve të Antigonesë për të zbritur në fushën e Meleonës ndërsa i suimojnë repartet maqedone (të cilët Livi i cilëson si plaçkitës), që vihen në ndjekje të romakëve.

Si mbyllje të argumentimeve të shtruara mund të themi pa drojtje se gërmadhat e Leklit dhe jo të Jermës duhen marrë si mbeturina të Antigonesë. Lind natyrisht pyetja se ç’cmër antik ka patur qyteti i Jermës, si mund të emërtoheshin gërmadhat e tij? Vështirësitë që na dalin në këtë vështrim janë të njohura; me të dhënat që disponajmë nuk do t’ishte një ndërmarrje e lehtë përpjekja për zgjidhjen e kënaqshme të këtij problemi. Gërmimet e zhvilluara treguan, sikurse e thamë edhe më sipër, se qyteti mbas djegjes e rrafshimit me tokën të pësuar në vitin 168/7, nuk u rindërtua më. Do të binim prandaj në një gabim tjetër po aq të rëndë, në qoftë se do ta njësonim Jermën me njërin nga të tre qytetet e tjera të përmendura nga Ptolemeu si qytete të brendshme të Epirit, ose edhe me ndonjerin nga stacionet rrugore të pellgut të Drinos, të përfillura nga itinerarët. Nuk kemi as të dhëna të mjaftueshme për të parë tek gërmadhat e Jermës mbeturinat e ndonjërit nga qytetet e përmendura për emër, ekzistencën e të cilëve para ngjarjeve të shëmtuara të vitit 168/7 na e dëshmojnë burimet e shkruara.

Për zgjidhjen e problemit të emërtimit të gërmadhave të Jermës nuk kemi se ku të mbështetemi tjetër veçse në të dhënat e gërmimeve arkeologjike. Simbas mendimit tim këto nuk kanë munguar të na e thonë fjalën e tyre, kanë filluar të hedhin dritë për sqarimin e kësaj pyetje. Gjatë fushatës së gërmimeve të vitit 1971 u zbulua stampa e nji vule zyrtare në trajtë të rrumbullakët, me nji mbishkrim dy rreshtash të ndarë në të dy krahët e një rrufeje horizontale. Nga mbishkrimi lexohet qartë vetëm rreshti mbi rrufe XtpaTaYmv.

Nga rreshti nën rrufe i ruajtur në gjëndje të keqe nuk lexohen veçse tri gërmat e para Apy edhe këto jo fort qartë. Pikërisht këto tri gërma, në qoftëse nuk gabohen në lexim, na sjellin ndërmend fisin kaon të argjyrinëve, trualli i të cilit simbas Stefan Bizantinit, i vetmi autor që e përfill këtë fis, shtrihej përtej maleve te Akrokeraunit, maleve të sotme të Llogarasë e të Çikës, përfshinte pra me sa duket, jo vetëm krahinën e sotme të Kurveleshit, por edhe luginën e Drinos. Ka shumë të ngjarë dhe, nuk kemi pse ta vemë në dyshim, që edhe kryevendi i këtij fisi, për mendimin tim Jerma, ashtu si qëndrat ekonomike e administrative të dy fqinjëve të tij veriorë, amantëve e bylinëve, të ketë patur të njëjtin emërtim, dhe ky emër më vonë, gjatë kohës së mesme, ti ketë kaluar Gjirokastrës (Argyrokastron) së sotme.

Në të mirë të supozimit të sipërm do të fliste edhe vetë emri i sotëm i gërmadhave, në qoftëse nuk kemi të bëjmë me greqishten e vjetër spup., që do të thotë fortesë. Emri Jermë mund të lidhej etimologjikisht fare mirë me Argyrina ose Argyrim. Një qytet të Epirit me të njëjtën prapashtesë ima, Bunima, na e kumton Stefan Bizarrtini s.v.

U përpoqëm ta dallojmë ndërmjet toponimeve të banimeve të vendit tonë disa emra fshatrash e gërmadhash antike, të cilat sipas mendimit tonë të miratuar nga të dhëna arkeologjike e gjuhësore, kanë origjinë të lashtë ilire. Nuk është natyrisht e domosdoshme që trajta e tyre të jetë ruajtur edhe sot kudo e pandryshuar.

Emrave të sipërm mund ti shtonim më në fund edhe ndonjë emër popullsish, kujtimin e të cilave na e ruajnë 'krahina të ditëve tona. Kështu emrin e albanëve, që na e përmend Ptolemeu si fis me banim në një treve të kufizuar afërsisht nga lumenjt e Erzenit e të Matit, e trashëgon jo vetëm krahina e Arbënisë, në rrethin e Krujës, dhe fshati Arbanë në jugëperëndim të Tiranës, por me të njëjtin emër njihet në botën e jashtme edhe vendi e populli i ynë. Arbëreshë e quajnë vehten e tyre edhe banorët e kombësive shqiptare te mërguar para disa shekujsh në Itali, Greqi e gjetiu. Dy krahina të tjera, Darsia ndërmjet Lushnjës e Peqinit, dhe Labëria, në lindje të Vlorës, na kujtojnë dy nga fiset më në shenjë të llirisë së Jugut, doorset e labianet, të cilët nga mesi I shek. II p.e.sonë kanë prerë edhe moneta të shënuara me emrat e tyre.

Ndërsa të dy fiset e përmendura ilire banonin në territorin, që nuk kanë sot asnjë lidhje gjuhësore me emrat e tyre, në rrethin e Shkodrës, Mal të Zi e Hercegovinë, një fis tjetër ilir, antarët e të cilit burimet historike i quajnë Grabaei, ngjan të ketë banuar po n'atë trevë, ku rron ende emri i tij, në krahinën e Kërrabës, ndërmjet Tiranës e Elbasanit.