Në prag të pushtimit romak, në Iliri si në bregdet ashtu dhe në territoret e brendshme ndodheshin shumë kështjella dhe qytete të fortifikuara. Fuqizimi dhe dalja në arenë e shtetit ilir doli përballë me interesat hegjemoniste të Romës, e cila në gjysmën e dytë të shekullit III p.e.s. ishte një ndër shtetet kryesore të Mesdheut. Ajo në këtë kohë synonte kapjen e bregut lindor të Adriatikut, nënshtrimin e Ilirisë e të Greqisë e më tej të pregatiste terrenin për agresion drejt vendeve të pasura të Lindjes. Sipas Polibit Roma filloi të ushqente mendimin e guximshem per nenshtrimin e botes.
Kontradiktat iliro-romake përfiinduan në vitin 168 p.e.s. me pushtimin e Ilirisë, ku në fillim disa krahinave e qyteteve Romai njohu një farë autonomie. Prandaj deri në shek. I p.e.s. më gjithë frenimin e madh që përjetoi ekonomia dhe jeta kulturore e Ilirisë, zhvillimi urban dhe arkitektura në një numër qendrash vazhdoi linjat e para.
Por shtrirja e plotë e pushtimit romak në shekullin I p.e.s., e cila zhduku edhe atë autonomi të kufizuar që ekzistonte, lufta civile, operacionet ndëshkuese ushtarake kundër kryengritjeve ilire, me pasoja shkatërruese e plaçkitëse, pasuan një rënie të fortë në shek. I p.e.s. Ndarjet e mëtejshme në një sërë provincash, sollën një copëzim të mëtejshëm të territorit, që e cënoi së tepërmi unitetin e tij ekonomik e kulturor. Riorganizimi ekonomik-politik shkaktoi ndryshime esenciale në jetën urbane.
Disa qendra u braktisën tërësisht ose pjessërisht nga banorët, të cilët u stabilizuan në qendra të tjera të përshtatura në kushte të reja. Këto qytete përbënin tashme qendrën e krahinave të veçanta administrative, apo ndodheshin në pika kyçe tregëtare ose në zona të përshtatshme bujqësore.
Pushtimi romak për një farë kohe ndërpreu zhvillimin normal të jetës ekonomike, politike e kulturale të Ilirisë. Me pushtimin, sipas interesave të Romës, rrënohet një numër i madh qytetesh të fortifikuara dhe kështjellash. Fortifikimet përqendrohen vetëm në disa nga qytetet kryesore të bregdetit si Butrinti, Apollonia, Durrësi, Lezha, etj. Megjithatë vihet re se romakët me raste të shkëputura, edhe ato të vona, nuk ndërtuan qytete të reja, në dalliin nga krahinat e tjera më pak të zhvilluara që nënshtruan. Dhe arsyeja ish se në truallin tonë ato gjetën një numër të madh qytetesh, bile me një traditë të njohur jetese.
Iliria e Jugut me të cilën përputhen pak a shumë trevat e sotme shqiptare, është karakterizuar nga një nivel ekonomik, shoqëror e kultural i zhvilluar qysh para pushtimit romak. Këtu ish zhvilluar formacioni politik skllavo-pronar më i rëndësishëm i ilirëve, i cili duke bashkuar për disa shekuj fiset dhe krahinat më të përparuara ilire në një shtet i hapi shtegun një konvergjence, e cila veproi më tej dhe pas pushtimit romak të trevave tona.
Fenomeni i akulturimit që u zhvillua në Ilirinë e Jugut në kuadrin e Perandorisë së Vonë Romake, ishte një fenomen i kufizuar, i shkallëzuar sipas gjendjes shoqërore e deri diku edhe të pozicionit gjeografik të popullsisë së nënshtruar. Në kushtet e qëndresës së masave të shfrytëzuara, romanizimi nuk mundi të çonte në asimilimin masiv të kulturës së ilirëve të trevave jugore, edhe pse në kontakte intensive me kulturën e perandorisë. Në të hynë elemente të reja që e pasuruan por pa e ndryshuar me themel dhe pa e diferencuar pamjen unitare të kulturës materiale dhe shpirtërore.
Nga ana tjetër pushtimi romak me pasojat e tij negative ekonomiko-shoqërore, e pengoi zhvillimin e impulseve origjinale që vëreheshin në arkitekturë. Nga fundi i shek. I e.s. me stabilizimin relativ politik nisi një periudhë e re zhvillimi, e cila u pasqyrua qartë si në zhvillimin urban ashtu edhe në arkitekturë. Veç Apollonisë, Dyrrahut dhe Bythrotit, qytetet e tjera Dimali, Shkodra, Bylisi, etj., e humbën zhvillimin e dikurshëm e nga ana tjetër në zonën rreth Drinit të Zi, pa jetë të zhvilluar qytetare, lindi e u zhvillua qyteti i Grazhdanit. Në këto shekuj arkitektura vijon të ruajë tiparet e mëparshme. Kjo shihet qartë në qytetin e Lisit ku fortifikimi i qytetit në mesin e shek. I.p.e.s. ndjek jo vetëm të njëjtat parime fortifikimi por edhe të njëjtën teknikë ndërtimi. Po kështu tipare të trashëguara vërehen dhe në teatrin e Orikut i ndërtuar me gurë të gdhendur.
Gjallërimi i jetës urrbane me stabilizimin relativ ekonomiko-poiitik në shek. I e.s. u shoqërua me zhvillimin e zejtarisë, e cila së bashku me ndërtimin e një sërë rrugësh komunikacioni ndihmuan zgjerimin e tregëtisë së brëndëshme që kryhej ndërmjet qyteteve e krahinave për rreth, si dhe të tregëtisë me provincat e tjera të perandorisë. Në krahinat e Ilirisë eksportoheshin prodhime blegtorale, lëndë druri, vaj, verë, minerale të ndryshme, ndërsa në import dominonin prodhimet e zejtarisë artistike.
Si qendër më e rëndësishme tregëtare tranzite mbeti Dyrrahu. Në skëlen e këtij qyteti ngarkoheshin dhe shkarkoheshin mallra të ndryshëm, që drejtoheshin nga perëndimi në lindje dhe anasjelltas. Si qendra të tjera të rëndësishme tregëtare në këtë kohë ishin dhe Shkodra, Bylisi, Apollonia, etj.
Gjatë shekujve II p.e.s., veçanërisht në gjysmën e parë të kësaj periudhë ndërtimet inxhinierike pësuan një zhvillim të mëtejshëm. Në këtë fushë spikat ndërtimi i rrugëve, të lidhura këto me ekspeditat ushtarake të Romës si dhe me vetë nevojën për komunikim të qyteteve ilire, të cilët në shekujt e parë të erës sonë patën një zhvillim ekonomik si pasojë e fuqizimit të degëve të ndryshme të zejtarisë dhe tregëtisë. Por duhet thënë se rrugët kryesore romake u integruan me rrugët ekzistuese vendase në bazë të gjurmëve të tyre dhe sipas eksperiencës shekullore vendase tashmë të provuar. Në shumicën e rasteve, tentativat e reja rrugore romake, megjithëse të favorizuara nga një organizim i mirë, hasën pengesa për disa arsye: Jo vetëm nga reaksioni i banorëve vendas, por dhe nga vështirësitë teknike të ndryshme si natyra e vendit, rrëshqitjet e terrenit nga shirat e shumtë të furishëm e të papritur si dhe nga prezenca e shtresave argjilore në formacionin gjeologjik të nënshtresës rrugore .
Në territorin e Ilirisë së Jugut një faktor kryesor që e ka favorizuar rrjetin e dendur rrugor ka qenë vetë territori i përshtatshëm gjeografiko-fizik i kësaj treve. Tre luginat e lumenjve tanë kryesorë, Drinit, Shkumbinit e Vjosës, të cilat çajnë tërthorë masivet malorë të vendit tonë, që në lashtësi kanë lehtësuar marrëdhëniet politiko-ekonomike-tregëtare jo vetëm ndërmjet popullsisë ilire por edhe nëpërmjet popujve të ndryshëm të Ballkanit e të Lindjes nga njëra anë dhe të atyre të Perëndimit nga ana tjetër, lidhjet ndërmjet bregdetit Jon-Adriatik dhe thellësisë së Ballkanit deri në Danub e Azi të Vogël.
Një burim i rëndësishëm për studimin e rrugëve gjatë periudhës romake janë të ashtuquajturat itinerarë (nga latinishtja - rrugë), të cilat paraqesin lista rrugësh nga harta grafike, ku janë shënuar rrugët, drejtimet e tyre, stacionet rrugore dhe largësitë ndërmjet tyre. Ndër itinerarët e shumtë të shkruar të kësaj kohe janë Itenerari i Antoninit (Itinerarium Augusti) dhe Itinerari i Burdigalës ose Hierosolymitani (Itinerarium Burdigaleusis - Hierosolymitanum) .
Itinerari i Antoninit ka qenë përpiluar në bazën e një harte të kohës së Antoninëve, me sa duket të kohës së sundimit të Karakallës (212-218) kurse itinerari i Burdigalës ose Hierosolymitani është hartuar në vitin 333 nga një studiues me prejardhje nga Anitania (Francë e Jugut). Në këtë itinerar përshkruhet rruga vajtje-ardhje nga Burdigalia (Bordo i sotëm) në Jerusalem.
Një tabelë e rëndësishme e rrugëve të asaj kohe është “Tabula Peutigeriana”, tabelë grafike, ku veç stacioneve me distancë në milje jepen dhe të dhëna plotësuese gjeografike si bregdeti, lumenjt, dhe malet. Tabula është një rolet pergameni i shekullit XII ose XIII, ku jepen rrugët e botës antike të ndara në 12 pjesë. Emrin e ka marrë nga Konrad Peutingeri (shek. XIV) pronar i bibliotekës ku gjendej tabela para se të bëhej pronë e bibliotekës së Vjenës, ku ruhet edhe sot. Duket se kjo hartë është përpiluar në gjysmën e parë të shek. Ill-të.
Sipas itinerarëve antikë rrugët më të rëndësishme të asaj kohe ishin:
1) Rruga Egnatia, gjatë luginës së Shkumbinit.
2) Rruga prej Apollonisë në Larisë përgjatë luginës së Aosit (Vjosës) dhe asaj të Drinos.
3) Rruga e tërthortë prej Shkodre në Danub.
4) Rruga e bregdetit nga Acta Nicopoli (Preveza) deri në (Dalmaci).
Përveç këtyre rrugëve të rëndësishme në atë kohë kanë funksionuar dhe një sërë rrugësh të tjera si ajo e luginës së Devollit, rruga Antipatrea - Scampin, Apolloni - Antipatrea, rruga e rrjedhjes së sipërme të Drinit të Zi, rruga nëpër Qafën e Krrabës, lidhja ndërluginore Drino-Vjosë-Osum-Devoll-Shkumbin si dhe degëzimet e rrugëve kryesore që përmendëm më sipër.
Përshkrimi i akseve rrugore do të bazohet në itinerarët antikë, në burimet e ndryshme historike, në të dhënat teknike që ofron vetë terreni i këtyre rrugëve si gjurmët e kalldrëmeve, urat, etj. si dhe në vendbanimet e fortifikuara gjatë rrugëve e luginave, të cilat lidheshin me rrugët dhe i kontrollonin ato.
Ndër rrugët e tjera më pak të rëndësishme që punonin në këtë kohë në Ilirinë e Jugut, e përmendur në tabulin Peutingeriana, është rruga që lidhte Epitauron me Scobrën (Shkodrën). Kjo rrugë niste nga Ad Zizio (Trebinja), stacion i rrugës bregdetare në veri të Leusijos, e prej këndej zbriste në jug në stacionin doganor Asamo. Duke vazhduar drejt jugut rruga dilte në Adriatik nëpërmjet Epitauros (Dubrovnikut), port i njohur antik. Pas Epitaqros kjo rrugë drejt jug-lindje hynte në Risinium (Kotori), qendër ilire e njohur. Stacioni që Vijonte më tej ishte Vatua (Budva) me gjetje arkeologjike antike. Gjithmonë gjatë bregdetit duke zbritur drejt jug-lindjes rruga arrinte në Vicinium (Ulqini). Pas Ulqinit rruga ngjitej drejt veri-Iindjes dhe gjatë bregut të djathtë të lumit Buna, e lidhte lumin tek vendi i urës së sotme të Bunës dhe hynte në Scobre (Shkodër).
Rrugë tjetër ka qenë rruga e Krrabës që lidhte fushën e Tiranës me Scampinin (Elbasanin). Në Persqop pranë Petrelës ruhet një kala ilire. Në Çorovodë mbi lumin Osum, nën fshatin Sharovë ruhen gjurmë të një ure të periudhës romake, e cila dëshmon për qënien në këtë kohë të një rruge gjatë luginës së Osumit, e cila lidhte bregdetin në zonën e Korçës. Nga Berati rruga kalonte majtas Osumit, shkonte nëpër Palec, Therepel, Sllatinjë e Sharovë ku mbiurën hidhte Osumin. Më tej drejt jug-Iindjes vijonte pak buzë lumit pastaj nëpër Koprenckë hidhej në Potom. Nga Potomi në Panarit, Vithkuq e Korçë. Këtë rrugë e kushtëzuam me urën romake, pasi në zonën Berat - Skrapar sikurse e tregon mesjeta, mund të kenë punuar dhe rrugë të tjera. Ekzistenca e kalasë antike të Prishtës, pranë luginës së Osumit, është një tregues që rruga e luginës së Osumit duhet të jetë rrugë para romake. Në antikitet Apollonia lidhej me luginën e Osurnit me anën e dy degëve. Njëra, varianti fushor, shkëputej tek ura e Kuçit dhe duke ndjekur anën e majtë të Seman-Osumit futej në Berat tek ura e Goricës. Kjo rrugë në fshatin Poshnjë kalonte mbi urën e Poshnjës (e Kaurrit ose e Frëngut) e antikitetit të vonë. Varianti kodrinor që lidhte Apolloninë me Beratin kalonte nga vendbanimet antike Bylis dhe Dimal e pastaj në Sinjë, ku ruhen gjurmët e një ure të hershme, e Velabisht, ku takohej me rrugën fushore nga Poshnja e kështu majtas Osumit të dyja bashkë rreth 300 m poshtë urës së sotme të Goricës, ku shihen blloqe ndoshta nga një urë romake, hynin në Berat.
Ndoshta e rëndësishme ka qenë dhe rruga e luginës së Devollit, e cila nuk ruan asnjë trakt të kalldrëmit të saj. Duke nisur nga fusha e Korçës rruga e luginës së Devollit kontrollohej nga kalaja e Menkulasit (antikiteti vonë), nga kalaja e Zvezdës (periudha e parë e hekurit deri mesjeta e hershme), nga kalaja e Dishnicës (si dhe Zvezda), nga Gradishta e Symizës në hyrje të luginës së Devollit në Maliq (nga antikiteti në antikitetin e vonë) dhe kalaja e Gopeshit në Moglicë (antikiteti i vonë). Pasi linte zonën e Gorë-Oparit të Korçës rruga e luginës së Devollit futej në krahinën e Gramshit në zonat Verçë-Shpat. Ka mundësi që në antikitet një degë shkëputej përballë kalasë së Gopeshit dhe kalonte në Zerec, ku është një Gradishtë me kulturë nga periudha e parë e hekurit e deri në mesjetë . Nga Zereci rruga kalonte nëpër Guri i Prerë - Dobrenj - Qafa e Dardhës në veri të Tomorrit - Vodicë - Berat (itinerari i rrugës mesjetare të arvaneve). Edhe në krahinën e Gramshit rruga e Devollit kontrollohej nga kalatë e Valshit e të Lleshanit, me origjinë nga periudha qytetare ilire. Në Gostimë, ku Devolli kthen nga veriperëndimmi drejt jug-perëndimit për në zonën e Beratit, vijon drejt veriut njëdegë e cila nëpër urën e Topçiasit mbi Shkumbin futej në Elbasan duke siguruar kështu lidhjen e luginave të Devollit e të Shkumbinit.
Pas Gostimës rruga e Devollit ndiqte bregun e djathtë të lumit deri tek ura e Kuçit në Seman ku lidhej me rrugën e Roskovecit që lidhte Apolloninë me rrugën Egnatia nga Dumreja apo Rrogozhina. Ekzistenca e një sërë venbanimesh të hershme dëshmon qartë për qënien e rrugës së luginës së Devollit që në periudhat para pushtimit romak. Gjithashtu gjetja e matërialeve prej keramike të prodhuara në zonën e Korçës, në vendbanimet gjatë Devollit (Tërvol, Gradishta e Belshit) është tjetër tregues që fakton lëvizjen e mallrave gjatë kësaj rruge.
Për funksionimin e rrugës së luginës së Devollit në periudhën e pushtimit romak dëshmojnë dhe gjurmët e ruajtura nga një urë me hark guri e kësaj periudhe në fshatin Grabovë e Sipërme të Gramshit. Në Grabovë rruga vinte nga Gopeshi i Moglicës buzë Devollit e prej këndej në Bulçar takohej përsëri me Devollin e gjithnjë djathtas më tej vijonte për Berat gjatë lumit ndërsa dega tjetër nga ana e Topçiasit hynte në Elbasan. Gjithashtu nga Grabova kalonte një tjetër degë që lidhte luginën e Devollit me rrjedhjen e sipërme të Shkumbinit, me zonën e Mokrës. Nga Grabova rruga kalonte drejt veri-lindjes tek varri i Plakës pastaj në Qafë Panjë Llëngë - Trebinjë ku futej në luginën e Shkumbinit dhe drejt veriut e kontrolluar nga venbanimi antik i Selcës së Poshtme dhe Gradishta e Slabinjës (antikiteti i vonë) delte në fushën e Dmosdovës ku takohej me rrugën Egnatia të luginës së Shkumbinit. Duke ju referuar vendbanimeve të hershme dhe gjurmëve të urave të ruajtura mund të arrijmë në përfundim se në sistemin rrugor të Ilirisë së Jugut është arritur një lidhje rrugore ndërluginore nga jugu deri në veri. Kështu duke nisur nga jugu, rruga e luginës Drinosit - ura e Subashit - Zagori - kalaja ilire e Limarit - ura e Muço Hysos mbi Vjosë (lugina e Vjosës) - kalaja e Prishtës (Skrapar) -ura e Sharovës (lugina e Osumit) - Opar - Gradishta e Zerecit - ura e Moglicës (lugina e Devollit) - Grabovë - Qafë Panjë - lugina e Shkumbinit - Qafë Thanë - Strugë - lugina e Drinit të Zi.
Në Shqipërinë e Mesme rrugë kryesore e njohur që nga mesjeta e mesme dhe që për fortifikimet e hershme pranë saj mund të pranohet dhe si rrugë para mesjetare është rruga Durrës-Fushë e Tiranës - Dibër. Pas Tiranës rruga nëpër Shkallën e Tujanit ku kontrollohej nga kalaja e Tujanit dhe e Dajtit (antikiteti i vonë) hynte në zonën e Shupalit. Nëpër Qafë Murrizë rruga e Dibrës futej në fshatin Gurë i Bardhë ku ruhen gjurmë kalldrëmi të hershëm. Pranë Gurit të Bardhë ndodhet kalaja ilire e Xibrit, gjithashtu në këtë fshat ndodhet një lagje me emrin “Mansaj” - ndoshta me origjinë nga stacionet rrugore romake “Mansio”. Nëpërmjet Bulqizës rruga nga fusha e Maqellarës kalonte në zonën e Dibrës duke u lidhur kështu me luginën e Drinit të Zi dhe me trevat maqedonase. Në vendin tonë ruhen dhe dy gjurmë kalldrëmesh nga degëzime rrugore të periudhës së pushtimit romak.
Në grykën e Llëngës në Mokërr të Pogradecit ruhen gjurmë kalldrëmi i njëjtë me atë të rrugës Egnatia, të rrugës që lidhte zonën e Bishnicës me Korçën nëpërmjet Gurit të Kamjes dhe Devollin me Shkumbinin. Në veri në fshatin Grizhë shkëputet një degë nga rruga bregdetare Shkodër-Dalmaci dhe duke kaluar nëpër Gruemirë e Repishtë çonte në kalanë e Ballecit, e periudhës së parë të hekurit. Në intervalin Gruemirë - Repishtë ruhen gjurmë kalldrëmi të periudhës para romake, trase e ngusht për karvane me kafshë.
Rruga gjatë luginës së Shkumbinit e merr emrin Egnatia me sa duket nga qyteti Egnatia në Italinë Jugore buzë Adriatikut i banuar në origjinë nga fisi ilir i Japigëve, të cilët patën kapërcyer Adriatikun. Rruga Egnatia në trojet e Ilirisë Jugore ishte vazhdimi i rrugës Apia në Itali, njëra nga arterjet më të mëdha rrugore të Romës (shek. IV p.e.s.) , e cila niste nga Roma kalonte nëpër Beneventum dhe e arrinte Adriatikun në Brindizi,.
Për herë të parë rruga nga Apollonia në Selanik përmendet nga historiani grek Polibi në vitin 120 p.e.s. dhe më vonë nga historiani tjetër grek Straboni, i cili jetoi në periudhën nga viti 63 p.e.s. - 20 e.sonë . Në fillim gjatë periudhës republikane rruga Egnatia kishte karakter ushtarak, e lidhur kjo kryesisht me luftrat romako-maqedonase deri në vitin 146 p.e.s. kur Maqedonia u bë provincë romake. Më tej ajo fitoi një karakter të një arterjeje të rëndësishme ekonomike duke lidhur gadishullin e Apenineve dhe një pjesë të mirë të Evropës Perëndimore me Ballkanin e Jugut, Azinë e Vogël, me Lindjen e Afërme e deri në Mesopotaminë e njohur.
Romakët në vendet e pushtuara,gjatë ndërtimeve të tyre sidomos në ndërtimet rrugore shfrytëzuan rrugët ekzistuese. Kështu ndodhi konkretisht dhe me rrugën e rëndësishme Egnatia e cila kaloi në trasenë e rrugës pararomake të Kandavisë me drejtim po luginën e Shkumbinit, që në periudhën qytetare ilire kontrollohej nga disa vendbanime të fortifikuara .
Në territorin e Ilirisë së Jugut gjatë shekullit I p.e.s., në kohën e ekspeditave ushtarake romake, rruga Egnatia ka luajtur një rol të rëndësishëm, veçanërisht në luftimet ndërmjet Qezarit e Pompeut në mesin e shek. I p.e.sonë.
Sipas Strabonit në Ilirinë e Jugut kish dy pikënisje për rrugën Egnatia, njëra nga Apollonia, ndoshta më e hershmja (para pushtimit romak) e tjetra nga Dyrahion. Gjithashtu Straboni theksonte se të dy degët bashkoheshin me njëra-tjerën në largësi të barabarta. Duke e quajtur degën e Apollonisë si degë jugore e Egnatias përshkruajmë itinerarin e rrugës me nisje nga Durrësi.
Nga Dyrratio, një nga portet më të lashta e më të mëdhenj të Adriatikut, rruga Egnatia, sipas të gjithë itinerarëve antikë, si staciontë parë, “mansio” kishte Klodianën (Peqini i sotëm). Më tej rruga arrinte në nimfeun dhe termat e stacionit Ad Quintum (Bradasheshi i sotëm), ndërtimi i shek. II-III e.s. Ky stacion “Mutatio” i rrugës Egnatia i përmendur në itinerarin e Burrdigalës ndodhet rreth 5-m më lart se gjurmët e rrugës antike...
Pak km. më në lindje rruga arrinte në Scampis (Hiscampis sipas Burdigalës) - Elbasani i sotëm. Qyteti i lashtë i Skampinit me një jetë që nga shek. II e.s. shërbente si “mansio” për rrugën Egnatia. Duke ndjekur pak a shumë aksin e sotëm të rrugës automobilistike Elbasan Librazhd, Egnatia tekura e Haxhi Beqarit takohet me lumin e Shkumbinit, Këtu ishte stacioni Genesis flumeni “Tabula Peutingeriana” ose “mutatio” trajekto i itinerarit të Burdigalës. Me anën e një ure të periudhës romake ndërtuar me harqe tullash, rruga Egnatia kalonte nga ana e djathtë në të majtë të Shkumbinit pasi bregu i djathtë nga ky vend e deri në Prrenjas është mjaft i thepisur.
Me kalimin e Shkumbinit rruga i ngjitej shpateve veriore të malit të Polisit. Stacioni që pasonte sipas Burdigalës - Grandavia, identifikohet me Rrafjet e Spatharit ku gjurmë banesash flasin për një vendbanim të shek. I.e.s. e jo me Babjen e itinerarit, kjo edhe në korrespondim me distancat tabelare. Pas Grandavias ku bëhej pushimi në “mansio” rruga arrinte në “mutation” In Candavias (tab. Peuntingeriana) ose Tres Tabernas (sipas Burdigalës) vend i përshtatshëm për pushim ku janë zbuluar gjurmë vendbanimesh të kohës së pushtimit romak.
Kjo pikë i përgjigjet Qukësit të sotëm, i cili sipas itinerarit Antonin emërtohej “Tre Tabernas dhe “Tribus Tabernis”. Në Qukës rruga Egnatia ulej poshtë në lumin e Shkumbinit për të kaluar tashmë nga malet e Polisit majtas lumit, në të djathtë të lumit Shkumbin siç ndiqet sot rruga e Qukës-Prrenjas. Këtu Shkumbinin rruga e kalonte mbi një urë me 3 harqe guri e gjatësi 70 m mbeturinat e së cilës ruhen ende rreth 500m para hyrjes në Qukës. Nga Qukësi deri në Qafën e Thanës, vetëm Tabula Peuntigeriana shënon stacionin Pons Servili (Uraka e sotme) emërtim ndoshta i lidhur me tri urat në ngushticën e prroit të Prrenjasit, vend delikat i rrugës. Stacioni në Qafën e Thanës shënon vetëm itinerari i Burdigalës, që piketon mansion Glaudanon. Gjurmë e rrugës Egnatia në këtë stacion është një mur mbajtës rrugor 55 m i gjatë e 3 m i lartë, i ndërtuar me blloqe guri pa llaç që ruhet sapo zbret qafën e Thanës, i cili mund t’i ketë takuar më herët rrugës Kandave.
Megjithëse rruga Egnatia përmendet në burimet që në shek. II p.e.s. stacionet e rregullta gjatë saj u ndërtuan vetëm në shek. I-II e.s., konkluzion i arrirë pas vrojtimeve arkeologjike në terren. Gjatë këtyre shekujve të parë, në aksin e rrugës Egnatia gjatë luginës së Shkumbinit nuk u ndërtuan vendbanime të fortifikuara, kjo sigurisht e lidhur e lidhur me faktin që vendasit të mos mund të mbroheshin gjatë kryengritjeve kundër pushtuesit. Nga ana tjetër lindën një sërë vendbanimesh të hapura si Karina, Fatisha, Papri, Bradasheshi, Mansi, Krasta, etj.‘ të lidhura direkt me funksionimin e rrugës Egnatia.
Mbas stacionit Glaudanon të Qafë Thanës rruga Egnatia vijon tej kufirit të sotëm shtetëror të vendit tonë duke kaluar mbi kalldrëmim e Radozhdës e më tej me mure mbrojtës gjatë liqenit nëpër Strugë - mutatio Patras e itinerarit të Burdigales.
Gjatë bregut të liqenit të Ohrit rruga arrinte në stacionin Lignido (Ohri) sipas itinerarit Antonin e Tabulës Pentigeriana dhe Civitas Cledo sipas Burdigalës. Pas Lignidos rruga antike merrte drejtimin për në juglindje. Në veri të Prespës së Madhe ndodhej stacioni Scirtiana, i pa identifikuar ende, ndoshta Reseni i sotëm i Maqedonisë. Afër ndodhet stacioni tjetër Castra, mundet mutatio, Parembole i Burdigalës, pranë Dolencit të sotëm ku është zbuluar një kala romake , gjurmë kalldrëmi dhe muri kufizues të trasesë. Pas Castrës rruga Egnatia duke zbritur pak në juglindje arrin në një nga stacionet kryesorë të saj, në Heraclea (afër Manastirit - Bitolës së sotme). Nga Heraclea e titnerarit Antonin dhe e tabulës Peutigeriana apo Civitas Heraclea e Burdigalës, shkëputet një degëzim rrugor drejt verilindjes dhe në Stobi takon rrugn e njohm a ntike Thesalonik - Scupi - Ulpiana (afër Prishtinës) - Naissus - Sirmium. Pas Heracleas, me mjaft ndërtime të periudhës romake (shekulli II e.s.) rruga arrinte në mutation Melitonos (Vostarani ose Kenali në Greqi) e prej andej zbriste në jug në Kelle, mansio Cellis - Cellas në it. Antonini dhe mansio Cellis në itinerarin e
Burdigallës. Më tej rruga ngjitej në veri-lindje në mutatio Ad Duodecinum sipas Burdigalës, afër Arnisë, në Greqi. Pas këtij vendpushimi rruga hynte në Edesa, vendbanim i njohur në periudhën romake. Tej Edesës ndodhej mutatio Skurio, sipas Burdigalës, afër Kyrrkos së sotme. Gjatë vazhdimit rruga Egnatia takonte stacionin Pella (Guido sipas Burdigalës dhe Dio sipas Peutingerit) vendbanim i njohur romak në Maqedoninë e Greqisë. Para se të arrinte në Thesalonikun e njohur rruga kalonte nëpër mutation Ad Decinum (Nea Anchialos e sotme) të itinerarit të Burdigalës.
Takimin me detin Egje rruga e rëndësishme Egnatia e bënte në Thesalonik, qytet i krijuar në shek. IV p.e.s., qendër province romake, e njohur në të gjithë itinerarët antikë, ku janë zbuluar disa gurë miliarë të rrugës. Trakte të rrugës Egnatia në këtë qytet stacion të këtij arteri të rëndësishëm ekonomik janë zbuluar në veri të bazilikës së Shën Dimitrit, në dy pika të rrugës së sotme Agiu Nikolau. Drejt Lindjes rruga takonte mutaion Duodea (sipas Burdigalës), stacioni Melissirgin, të njohur në gjithë itinerarët si mutation Heracleustibus (sipa Burdigalës). Në bregun e liqenit Boble rruga kish stacionin e njohur Apollonia e Maqedonisë së njohur tek itinerarët antikë dhe mutation Arethusa (Rentina e sotme) sipas Burdigalës. Në gjirin e Strumonit ndodhej mutatio Penana, pas të cilit rruga hynte në qytetin e njohur të periudhës republikanë romake Amphipolis i pasqyruar në gjithë itinerarët antikë. Pas Galepsosit rruga Egnatia vijonte edhe disa stacione në territorin e Greqisë e pastaj hynte në territorin e Turqisë së sotme deri sa arrinte në Konstandinopol (Stambolli i sotëm).
Në territorin e sotëm të Shqipëtisë, gjatë kalimit nga Dyrrachium deri në Klaudanon (Qafa e Thanës) rruga Egnatia kishte katër stacione për pushim e fjetje - mansio, Clodianën (Peqini), Scampën (Elbasani), Grandavian (Rrafjet e Spatharit) dhe Claudanon (Qafa e Thanës) si dhe katër stacione për ndërrimin e kuajve - mutatio, Ad Quintum (Bradasheshin), Genesis ose Ad Trejecto (ura e Haxhi Beqarit) dhe Pons Servili (Uraka). Me afërsi, në territorin e Greqisë e të Turqisë së sotme rruga Egnatia nga Lygnidos (Ohri) e deri në Konstandinopol (Stamboll) numuronte rreth 20 stacione “mansio” dhe po aq “mutatio”. Sipas Tabulës Peutingeriana gjatësia e Via Egnatias nga Dyrratio në Konstandinopolis arrinte 264 milje romake ose 390.7 km, duke qenë kështu rruga më e shkurtër që lidhte Europën Perëndimore me Azinë.
Rruga e jugut gjatë luginës së Vjosës lidhte portin e Apollonisë dhe gjithë Shqipërinë e Jugut me Greqinë e Jugut. Rruga e Vjosës nga Apollonia në Larisë përmendet në itinerarin e Tabula Peutingerianës . Kjo rrugë qoftë në Tabul qoftë në burimet e tjera të historianëve të ndryshëm nuk përshkruhet me hollësi. Për ekzistencën dhe funksionimin e saj dëshmojnë të dhëna të tjera si vendbanimet ilire të Bylinëve dhe të Amantëve në Hekal dhe Plloçë ku kalonte rruga, ekspedita e Cezarit që shkoi në Thesali përtë goditur Pompeun, i cili ndoqi rrugën e luginës së Vjosës, etj. Përveç karakterit ushtarak, kjo rrugë pati dhe funksione me rëndësi ekonomike, për të cilat dëshmojnë monedhat e gjetura në Apolloni, ku janë zbuluar monedha nga Bylisi, Epiri”*, etj. Të gjitha këto vërtetojnë për ekzistencën e rrugës së luginës së Vjosës. Tabula Peutingeriana për këtë rrugë jep vetëm këto stacione: Apollonia - Amatria (Amantia) - Hadrianopoli - më tej në Greqi, Iho - Janinë - Dodona (Zarakovistë) - Acta Nicopoli (Preveza),Tricca (Trikalla) dhe Larissa.
Rruga nga Apollonia kalonte nëpër Levan, Frakulla Pasha e Kafaranj e pastaj rrëzë kodrave ne Floq, Buzëmadh, Gjonç, Cakran, Gorishovë, etj., ku janë zbuluar gjurmë vendbanimesh. Stacioni i rëndësishëm i rrugës duhet të ketë qenë qyteti antik i Bylisit, i fisit ilir të Bylinëve, ku gjendet një mbishkrim latinisht në të cilin bëhet fjalë për riparimin e rrugës që kalonte në këto anë, nga Bylisi në Astacie. Një tjetër stacion me rëndësi i rrugës ka qenë qyteti antik i Amantias (Amatria sipas Tabulës Peutingeriana). Pas Bylisit rruga vazhdonte djathtas Vjosës, por Amantia ndodhet në të majtë të Vjosës, në territorin ndërmjet Vjosës e Shushicës, në veriun e malit të Kudhësit. Kështu që Amantia lidhej me rrugën kryesore më anën e ndonjë degëzimi, e cila prej rrugës djathtas Vjosës zbriste në lumë e ngjitej në Amantia. Nuk dihet me saktësi se në ç‘pjesë e ka kaluar Vjosën rruga, diku pas Bylisit apo në vaun e Memaliajt para Tepelenës. Në Tepelenë ku ruhen gjurmët e urës romake, një degëzim kalonte nëpër grykën e Këlcyrës për të kaluar në luginën e lumit të Zagories nëpërmjet urës së hershme të Muço Hysës mbi Vjosë, që të çonte në Limar. Në Limar ruhen gjurmët e një kalaje antike. Gjithashtu kjo degë e Tepeleës, pasi linte djathtas degën e Zagories, vijonte djathtas Vjosës për në Përmet e në jug Korçë, Maqedoni, Greqi.
Pas Tepelenës rruga kryesore sipas Tabulës Peutingeriana ka vazhduar gjatë luginës së lumit Drino gjer në Hadrianopol (afër Melanit). Ka mendime të ndryshme mbi kalimin e rrugës mbi lumin e Drinos. Vitet e fundit në themelet e urës së Subashit, pranë Paleokastrës vrojtuam gjurmë të një ure antike. Me sa duket rruga këtu kalonte djathtas lumit për të vazhduar në Paleokastër, Antigone, Labovë e Kryqit, Sofratikë, Melan e në jug për në tokat e Greqisë.
Ndërsa rruga e luginës së Shkumbinit kalonte tërthor Shqipërisë së Mesme dhe shkonte deri në Azi, rruga e veriut kalonte tërthor Shqipërrisë së Veriut në Dukagjin dhe nëpër Kosovë e Nish e arrinte deri në Danub prej nga kalonte në Transilvani, në fushat e Rumanisë e të Rusisë Jugore. Kështu sigurohej ndërlidhja e porteve të Adriatikut me Ballkanin Verior dhe Verilindor. Itinerari i kësaj rruge përshkruhet nga Tabula Peutingeriana dhe Anonimi i Ravenës.
Rruga nga Shkodra dhe ajo nga Lissusi (itinerari i njihur Lissus - Naissus) takoheshin në Vaun e Dejës prej nga si një rrugë e vetme vijonin për në thellësi të Ballkanit. Sipas Tabulës Peutingeriana stacioni i parë që vijonte pas Vaut të Dejës ishte Ad Piccaria (Puka) e më tej Creveni, diku pranë Vau Spasit. Stacioni që pasonte, Gabuleo, është ende i paidentifikuar. Mendohet për Kushnenin, për rrethinat e Prizrenit, vendbanimi i hershëm etj. Duke vazhduar për në veri-lindje rruga antike mbërrinte në stacionin Theranda, i identifikuar me Duhlen në verilindje të Prizrenit, pranë Suharekës. Pas Therandës stacion me rëndësi është Viciano (Ulpiana) vendbanim i njohur i shekujve të parë të erës sonë. rruga lë Ulpianën dhe kalon në Vecianum pranë Prishtinës e më tej në Vindenis (Gllaveniku i Podujevës), Ad Fines (Kurshumlija) - Hameum (Prokuplje). Në Vindenis ruhen gjurmë fortifikimi kurse në Hameum vërehen mbeturina ndërtimesh të periudhës romake. Pas Hameum tabula shënon Ad Herculem (Brestovica) stacion me rëndësi i rrugës Lissus-Naissus ku ruhen mbeturina të fortifikimit të hershëm dhe nga ndërtime të tjera. Pas këtij stacioni rruga ngjitet pak drejt veriut dhe arrin në Nish (Naissus), qytet i njohur në antikitet. Pas Naisssusit rruga vazhdon ngjitjen drejt veri-lindjes dhe me tre stacione në Timacium Maius, Timacium Minus dhe Castra Martis, arrinte në Danub në qytetet Banonia (Vidin) dhe Tatiaria në territorin bullgar. Pasi hidhte Danubin rruga e nisur nga Adriatiku kalonte në Rumani e më tej.
Këto ishin katër rrugët krysore antike në territorin e Ilirisë së Jugut, të shënuara dhe në itinerarët antikë. Ndërtimi i tyre dhe funksionimi gjatë periudhave të ndryshme historike, bile deri në mesjetë, lidhet me faktin se ato kishin zgjedhur që në origjinë pikërisht luginat më të përshtatshme dhe kushtet fiziko-gjeologjike e kishin justifikuar plotësisht qënien e tyre. Gjithashtu ato të ndërtuara në jug, qendër dhe veri siguronin lidhjen e pikave të rëndësishme të Adriatikut me qytetet më të zhvilluara të Ballkanit. Veç këtyre në territorin e Ilirisë së Jugut kanë funksionuar dhe rrugë të tjera paralel me rrugët e rëndësishme të përmendura ose që janë shfrytëzuar në kohë të ndryshme gjatë bllokimit të rrugëve kryesore.
Përgjithësisht rrugët e ndërtuara në truallin tonë gjatë periudhës së pushtimit romak shfrytëzuan trasetë paraardhëse siç dëshmohet nga gjurmët në terren (rruga Egnatia) apo dhe nga prezenca gjatë rrugëve e mjaft fortifikimeve e vendbanimeve të periudhës qytetare ilire siç vërehet në rrugën e luginës së Shkumbinit, në rrugën e Devollit, të Vjosës, të bregdetit, mëgjithatë saktësimi me stacione i tyre bëhet e i mundur vetëm në sajë të itinerarëve të botuar që përshkruajnë kohën e pushtimit romak.
Gjurmët më të plota të rrugëve të hershme tek ne ruhen në rrugën e luginës së Shkumbinit. Si fazë e parë e rrugës është një trakt i ruajtur tek Gurrat e Zeza në Dardhë të Librazhdi. Ky trakt me gjerësi 1.8m e gjatësi 30m. është shtruar me gurë të mëdhenj plloçakë. Një kalldrëm i tillë, me gurë të tillë të mëdhenj plloçakë e me kurriz nga sipër, me po këtë gjerësi e teknikë ndërtimi ruhet në fshatin Krua Jella në degën Risinium (Kotorr) - Salthua (Nikshiq) të rrugës bregdetare, pjesa Scobre Shkodër) - Sensinium. Kalldrëmi në Krua Jella njihet si i periudhës romake. Gjithashtu një rrugë e tillë me kalldrëm me gurë plloçakë 40 x 50cm dhe 40 x 60 - 70 cm dhe me gjerësi 1.2 - 1.5 m, ruhet në Vojush të Gruemirës, pjesë e rrugës së hershme nga Shkodra në kalanë e Ballecit. Kalaja e Ballecit, në lindje të Reçit, në malin Maranajt, është kala e periudhës së Skënderbeut por mbi themelet e e një kalaje më të hershme të periudhës së parë ti hekurit, tipi i Gajtanit e Marshejit. Kësisoj kalldrëmi me gurë të mëdhenj plloçakë mbi syprinën konvekse e me gjerësinë e trasesë 1.2 - 1.8 m. njihet në luginën e Shkumbinit ku në periudhën qytetare ilire ka punuar: rruga para romake e Candinavisë e kontrolluar nga fortifikime ilire gjithashtu në rrugën ndërmje Rizonit (Kotorit) e Salthuas, qytete të fisit ilir të Dokleatëve si dhe ne rrugën e Gruemirës e cila të çonts në kalanë ilire të Ballecit. Këto të dhëna të shtynë të mendosh se ka shumë mundësi që faza e parë e ruajtur e kalldrëmit të rrugës si luginës së Shkumbinit, tek Gurra e Zeza në Dardhë të Librazhdit, të perfaqesojne pikerisht te vetmin fragment të ruajtur nga rruga e Candavisë, e periudhës qytetare ilire, duke qenë kështu ndoshta kalldrëmi më i hershëm, bashkë me atë të Gruemirës, i ruajtur në vendin tonë. Ky vlerësim kryesisht del nga fakti që teknika dhe gjerësia e këtyre kalldrëmeve ndryshon nga kalldrëmet e periudhës romake. më te gjerë e me syprinë më të rrafshët.
Në periudhën romake rruga e Shkumbinit u përshtat për qerre. Ajo u ndërtua me gjerës deri në 6m, nga të cilat 4m ishin shtruar më kalldrëm me gurë të mëdhenj shtrirë plloçakë ni boshllëqe ndërmjet mbushur me zall dhë nga 1 m. anash ishin bordura me blloqe më të punuar.
Trakte të tilla të rrugës Egnatia, të shekullit I të e.s. kur rruga mori formën e saj të ploti me trase, ura dhe stacione, ruhen më qartë në zonën ndërmjet Babjes dhe Xhyrës të Librazhdit. Gjurmë fragmentesh me këtë teknikë janë gjetur dhe në afërsi të Fierit e në Godolesh të Elbasanit si dhe në zonën e Kavajës. Në lagjen Sallbeg të Kavajës është zbuluar një fragment kalldrëmi me gjerësi rreth 6.5 m punuar me rrasa të mëdha guri me trashësi 15-25 cm. Gjithashtu në Kavajë, në fshatin Kryeluz, rreth 150m nga bregu i djathtë i lumit të Darçit janë zbuluai gjurmë të kalldrëmit me gjerësi rreth 6m. Rezulton se rruga Egnatia me gjerësi rreth 6m si në zonën fushore ashtu dhe në zonën malore është shfrytëzuar për kalim qerresh në ndryshim nga rruga paraardhëse e Kandavisë e cila sipas gjurmëve duket se ka qenë vetëm për kalimin e karvaneve me kafshë.
Gjurmë kalldrëmi të periudhës së ndërtimit të rrugës Egnatia janë zbuluar dhe në grykën e Llëngës në Mokërr të Pogradecit. Kjo rrugë që lidh zonën e Bishnicës me Korçën nga Guri i Kamjes dhe luginën e Devollit me atë të Shkumbinit nëpërmjet Grabovës me gjerësi 3-4 m ishte ndërtuar me gurë të mëdhenj shtrirë plloçakë me konture anësore guri më të rregullt me përmasa 40 - 60 x 70 - 80 cm e me trashësi deri në 30 cm. Në rrugën antike Risinium - Salthua, degë e rrugës bregdetare, në Cerovë Adrjello afer fiishës së Grabovës ruhen fragmente kalldrëmi të periudhës romake i njëjtë me atë të rrugës Egnatia, por me gjerësi më të vogël, 2.1-2.3 m. Kalldrëmet e rrugëve të periudhës romake karakterizohen nga një trajtim i mirë i blloqeve anësore që kufizojnë trasenë siç vërehet në Xhyrë e Dardhë, në Llënge në Grabovë.
Sa i takon rrugës së luginës së Devollit, gjurmë kalldrëmi të periudhës romake i ngjashëm me atë të luginës së Shkumbinit ruhet në Grabovë ngjitur me urën e vjetër të prroit të Vertopit në bregun e majtë të urës, ku kalldrëmi i ruajtur kap një gjerësi rreth 4m. Në mënyrë intensive, duke patur interesa ushtarake, romakët vunë dorë mbi rrugët tek ne veçanërisht në dy shekujt e parë të erës sonë. Në shek. I p.e.s. Cezari duke lëvizur nëpër rrugën e Candavisë përdori më shumë kafshët e ngarkesës se kuajt, pra rruga ishte e ngushtë dhe e vështirë, gjë që vërteton dhe një herë shfrytëzimin ende të gjurmëve të kalldrëmit të ngushtë prej 1.8 m të rrugës së Candavisë tek Gurrat e Zeza.
Megjithëse Straboni bën fjalë për pajisjen e rrugëve me gurë miliarë që në shek. I p.e.s., tek ne deri më sot janë zbuluar të tillë që i takojnë erës sonë. Kështu në Mbrostar të Fierit janë zbuluar dy gurë miliarë, njëri i kohës së perandorit romak Elegbal (v.218 - 222 e.s.) dhe tjetër i kohës së perandorit Julian (361-363). Gurët miliarë (mile passum) i tregonin udhëtarëve largësinë në mijë këmbë nga stacioni në stacion.
Rrugët e periudhës romake pasi shërbenin kryesisht për ekspedita ushtarake mirëmbaheshin, siç dëshmohet nga guri miliar i Elegabalit në Mbrostar ku mbishkrimi dëshmon riparimin e vetë gurit si dhe të traktit të rrugës që lidhte Apolloninë me Dyrrahun. Po kështu në Lyhnid (Ohër) janë gjetur mbishkrime ku flitet për kujdestarë që mirëmbanin rrugën Egnatia. Për mirëmbajtje të rrugës së luginës së Vjosës bën fjalë mbishkrimi i Lolianusit në kalanë e Bylisit, i cili thekson punimet e mirëmbajtjes në rrugën e Vjosës.