Historian grek, lindur në Aleksandri të Egjiptit aty nga fundi i shekullit të I dhe jetoi deri në vitet 70 të shek. II të e. sonë. Në Aleksandri ai kishte detyra të larta në administratën e qytetit. Në kohën e Hadrianit atij iu dha qytetaria romake dhe u fut në rendin e kalorësve. Në këtë kohë ai u vendos në Romë ku ushtronte detyrën e avokatit. Më vonë u emërua prokurator perandorak në Egjipt.
Apiani shkroi Historinë e Romës në 24 libra. Veprën e tij ai e shkroi në moshë të thyer, mbase aty nga viti 160 i e. sonë dhe me sa duket nuk arriti ta përfundonte. Prej saj janë ruajtur 11 libra të plotë bashkë me parathënien, dhe 4 të fragmentuar. Ndryshe nga paraardhësit e tij, Apiani e shkroi Historinë e Romës jo sipas kriterit anaiistik apo kronologjik, sikurse e tregon këtë Polibi, por sipas kriterit territorial apo etnik, duke dhënë kështu një seri monografish të veçanta, brenda të cilave ai i përmbahet parimit kronologjik. Ç'është e vërteta në një sistem të tillë, zhvillimi i përgjithshëm i ngjarjeve të historisë romake pa dyshim shkelej; por ndjekjen në mënyrë rigoroze të parimit të kronologjisë, Apiani vetë e quante të tepërt. Nga parimi etnik që vuri në bazë të "Historisë së Romës", Apianit iu desh të tërhiqet vetëm në veprën e tij "Luftërat Civile", e cila si nga përmbajtja ashtu edhe nga trajtimi i çështjeve përbën trashëgimin më të mirë të këtij autori.
Burimet që ka përdorur Apiani për veprën e tij në pjesën më të madhe janë romake; ai ka shfrytëzuar gjerësisht edhe trashëgimin Jetrar të paraardhësve të tij e në radhë të parë veprat e Timagenit, Polibit, Livit, etj.
Në shtjellimin e historisë së tij, Apiani ka edhe disa pasaktësi, por kjo nuk e ul aspak vlerën e përgjithshme të veprës.
Me interes të madh për ne, është libri kushtuar luftërave ilire ("Ilirike"). Në të përmbahen të dhëna për historinë e ilirëve që nga prejardhja deri në pushtimin e tyre të plotë nga Roma, duke përfshirë këtu edhe fushatat e fundit të Augustit e Tiberit për nënshtrimin e ilirëve të Veriut. Por për fat të keq, në krahasim me librat e tjera, ky libër i Apianit është i një niveli të ulët. Vepra nuk ka një strukturë të shëndoshë e të rrjedhshme dhe ngjarjet janë shtjelluar kalimthi e shpesh në mënyrë të pështjelluar, kështu që libri nuk jep historinë e ilirëve pa ndërprerje, por vetëm një përmbledhje fragmentesh, të shpërndara jo vetëm nga ana kronologjike në episode pa lidhje midis tyre, por mbi të gjitha të shpërndara akoma më shumë nga parimi etnologjik i Apianit. Arsyeja është siç e thotë edhe vetë autori, se historinë e ilirëve ai nuk e ka njohur mirë dhe nuk ka mundur të grumbullojë për ta materiale të mjaftueshme (Bell. Civ.I, 145).
Megjithatë në veprën e Apianit gjejmë të dhëna mjaft të vlefshme, siç janë përcaktimi i kufijve gjeografikë të Ilirisë në kuptimin grek e romak, përshkrimet e gjalla të luftërave të ilirëve të Veriut kundër pushtuesve romakë me të cilat ai plotëson Livin përsa ka humbur nga vepra e tij, etj. Të dhëna të tjera të shkëputura, por me interes gjejmë edhe tek libri mbi luftërat samnite, maqedonase, sirike e ato civile.
Meqenëse gjithë kjo ndodhi papritur, atëherë Pompeu, shpejtoi prej Kapuas
në Nukeri dhe nga Nukeria në Brendesi, me qëllim që prej këtej, nëpërmjet Jonit të hidhej në Epir dhe këtu të bënte përgatitjet për luftë. Ndërkaq njoftoi me të shpejtë gjithë provincat, u shkroi mbretërve, qyteteve, strategëve, dinastëve, që secili ta ndihmonte në luftë me sa kishte mundësi. Ushtrinë e tij Pompeu e kishte në Iberi dhe ajo ishte gati të nisej për aty ku do të ishte nevoja. Një pjesë të legjioneve, që kishte me vete, ua dha konsujve që t'i çonin nga Brendesi për në Epir, dhe ata menjëherë kaluan detin dhe arritën të sigurt në Dyrrah. Disa e quajnë këtë qytet Epidamn për këtë keqkuptim: mbreti i barbarëve të këtij vendi, Epidamni, ndërtoi pranë detit një qytet, dhe e quajti sipas emrit të tij Epidamn. I biri i së bijës së tij, Dyrrahu, të cilin e konsiderojnë se rrjedh nga Poseidoni, ndërtoi pranë qytetit një liman dhe i dha emrin Dyrrah. Me Dyrrahun, në luftën që i bënë vëllezërit, u bashkua Herakliu kur po kthehej nga Eruthea, me kusht që të merrte një pjesë të tokës. Prandaj dyrrahasit e quanin Herakliun si themelues të kolonisë dhe pjesëtar në tokë. Ata nuk e mohonin Dyrrahun, por krenoheshin më shumë me prejardhjen prej Herakliut, si perëndi që është. Thuhet se në këtë betejë Herakliu vrau pa dashur Jonin, të birin e Dyrrahut, dhe se vetë Herakliu e hodhi trupin e të vrarit në det, me qëllim që Joni të bëhej eponim i këtij të fundit. Pas ca kohe këtë vend dhe qytetin e pushtuan brygët, që erdhën nga Frygia, pas këtyre taulantët, fis ilir, dhe pas taulantëve liburnët, tjetër fis ilir, të cilët i grabitnin ato anë me anijet e tyre të shpejta. Prej kësaj romakët i quajnë liburnide anijet e tyre të shpejta, të cilat i njohën për herë të parë nga liburnët. Ata që u dëbuan prej liburnëve nga Dyrrahu thirrën në ndihmë korkyrasit, të cilët ishin sundues në det dhe i dëbuam liburnët. Pas kësaj korkyrasit përzien me dyrrahasit kolonët e vet, prandaj limani konsiderohet si Helen, kurse emrin e tij korkyrasit e ndryshuan si ugurzi dhe e quajtën qytetin Epidamn, sipas emrit të qytetit të sipërm. Edhe Tukididi kështu e quan. Porse emri i parë fitoi dhe porti quhet tani si më parë Dyrrah.
Meqenëse stuhia e nxori në malet Keraune, ai /Cezari/ ktheu anijet për në Brendes për të marrë pjesën tjetër të ushtrisë, kurse vetë u nis natën për në qytetin Orik, nëpër një rrugë të ngushtë malore dhe për shkak të vendit të keq ushtria u nda në shumë njësi të vogla, kështu që mund të sulmohej lehtë po ta kishte diktuar njeri. Në mëngjes gjithë këto njësi u grumbulluan me vështirësi tek ai /Cezari/ dhe komandanti i garnizonit të Orikut, pasi ata që ishin me të në qytet e shpallën se nuk do t'i kundërshtonin konsulit romak që po vjen, i dorëzoi çelsat e qytetit Cezarit ndërsa ai vetë mbeti pranë tij i nderuar me ofiqe. Kurse Lukreti dhe Minuci, që ruanin në anën tjetër të Orikut me tetëmbëdhjetë anije lufte grurin e Pompeut, që ishte brenda në anije të mëdha transporti, i fundosën këto anije në mënyrë që ato të mos binin në duart e Cezarit dhe vetë ikën për në Dyrrah. Nga Oriku Cezari shpejtoi për në Apolloni. Apolloniatët e pranuan, kurse komandanti i garnizonit Staberi u largua nga qyteti. Dhe Cezari, pasi mblodhi ushtrinë e tij, u kujtoi atyre se, në saje të veprimit të shpejtë, ata kapërcyen me fat edhe fortunën, edhe detin e zotëruan pa anije, edhe Orikun e Apolloninë e morën pa luftë dhe tani kanë në dorë atë që i përkiste armikut dhe gjithë kjo u bë sikurse u tha ai, në një kohë kur Pompeu këtë nuk e dinte akoma. "Nëqoftëse, tha ai, ne do të kapim edhe Dyrrahun, këtë depo të Pompeut, atëherë do të bëhen tonat të gjitha ato që kanë grumbulluar ata gjatë verës". Pasi u tha këto ai i udhëhoqi ata nëpër një rragë të gjatë për në Dyrrah pa pushuar as ditë as natë. Por Pompeu i paralajmëraar për këtë u nis gjithashtu me shpejtësi të madhe nga Maqedonia...
Pompeu arriti më parë se Cezari në Dyrrah dhe vendosi në afërsitë e tij lëmin e
vet, pastaj dërgoi anijet dhe zuri menjëherë Orikun, ndërsa detin filloi ta raante me roje më të sigurta. Kurse Cezari, duke vënë si kufi ndërmjet tij dhe Pompeut lumin Aps, ngriti lëmin e vet në këtë anë të këtij lumi. Ndërkaq njësitë e kalorësisë nga njëra dhe tjetra anë kalonin lumin dhe binin në përpjekje. Porse e gjithë ushtria nuk përleshej, sepse Pompeu ishte duke stërvitur të rekrutuarit rishtas, kurse Cezari ishte duke pritur ata që do të vinin nga Brendesi...
Nisi Postumin me urdhër për Gabinin që të transportonte ushtrinë me anë të detit.
Nëqoftëse Gabini nuk do të dëgjonte, atëherë t'i besohej kjo Antonit, dhe nëqoftëse edhe ky nuk do të pranonte atëherë - Kalenit. Në rast se që të tre uk do të vendosnin, Cezari u shkroi letër vetë ushtarëve që kush të dëshironte prej tyre të ndiqte Postumin me anije dhe që ata, që do të niseshin të dilnin aty ku t'i nxirrte era. Anijet mos t'u dhimseshin se Cezari ka nevojë për njerëz e jo për to...
Kur Postumi çau detin e arriti në Brendes, Gabini, duke mos iu bindur urdhërit të Cezarit, mori ata që dëshën dhe kaloi përmes Ilirisë, pa bërë pushim në asnjë vend. Këta u asgjësuan pothuajse të gjithë prej ilirëve, dhe Cezari qe i detyruar ta duronte këtë, sepse ishte tepër i zënë. Kurse Antoni, pasi hipi të tjerët në anije, arriti pranë Apollonisë, duke shfrytëzuar rrymën e erës. Por kur nga mesdita era u dobësua, njëzet anije të Pompeut, që kishin dalë për të kontrolluar detin, e diktuan armikun dhe filluan ta ndjekin. Dhe meqënëse në det u ndal era fare ata i zuri një frikë e madhe se mos anijet luftarake i shponin me kryedeshtë e tyre prej bakri dhe i mbytnm.Bile anijet e Pompeut u benë gati dhe filluan t’i goditnin me gurë e shigjeta, por papritur filloi një erë më e madhe se e para dhe ata pasi ngritën menjëherë velat e mëdha në drejtim të saj lundruan pa frikë. Anijet armike mbetën, duke pësuar dëme të rënda nga furtuna, era dhe valët e mëdha dhe mezi u futën në një vend shkëmbor pa gji, duke kapur nga anijet e Cezarit vetëm dy që ngecën në vend të cekët. Antoni me të tjerët doli në vendin e quajtur Nymfe.
Ai [Cezari] vetë, meqenëse dikush prej Dyrrahut po përgatiste dorëzimin me tradhëti të qytetit, u nis me pak njerëz dhe, sipas marrëveshjes, erdhi natën deri afër portave dhe tempullit të Artemidës...
Pasi Cezari e shkrehu lëmin e vet, Pompeu mblodhi këshillin. Në këtë mbledhje Afrani shprehu mendimin, që forcat detare, të cilat janë shumë më të mëdha se të Cezarit duhen dërguar kundër tij /Cezarit/ dhe pasi të zotërojnë detin ta shqetësojnë atë që është i hutuar, kurse forcat tokësore t'i udhëheqë vetë Pompeu për në Itali, ku ai gëzon simpatinë dhe nuk ka armiq, në mënyrë që pasi të zotërojë Italinë, Galatinë dhe Iberinë ta sulmojë përsëri Cezarin nga toka mëmë që qëndron në krye të tjerave. Por këto këshilla, të cilat do të ishin për të më të mirat, Pompeu i përbuzi dhe dëgjoi ata që i thanë se ushtria e Cezarit, e shtrënguar nga uria, do të kalojë menjëherë në anën e tij dhe që në përgjithësi i mbetet pak për të bërë pas fitores së korrur në Dyrrah... Prandaj ai e vazhdoi marshimin dhe e ngriti lëmin në Farsalë, kundrejt Cezarit.
Atëherë Cezari dhe Antoni e ndanë midis tyre gjithë shtetin romak, duke caktuar si kufi qytetin e Ilirisë, Skodrën3), e cila duket se ndodhej pikërisht në mes të gjirit Jon. Antoni do të merrte gjithë popujt e ishujt që ndodheshin nga lindja deri te lumi Eufrat, kurse Cezari ato nga ana e perëndimit deri te oqeani...
Pas kësaj Cezari u nis për në Keltikë, ku vazhdonin trazirat, kurse Antoni kundër parthëve. Kur senati me anë të votimit aprovoi gjithçka që ai kishte bërë dhe kishte ndërmend të ndërmerrte, Antoni dërgoi kudo legatë dhe rregulloi çdo gjë sipas qëllimeve të tij... Kështu në vende të ndryshme vuri mbretërit që i pëlqenin, me kusht që ata t'i paguanin tributin... Ushtrinë, që do të dimëronte bashkë me të, me qëllim që ta pasuronte dhe njëkohësisht ta stërviste, ai e dërgoi kundër parthinëve, fis ilir pranë Epidamnit, që ishte treguar përkrahës i Brutit, të tjerët kundër dardanëve, gjithashtu fis ilir, që invadonte vazhdimisht Maqedoninë, të tretët i urdhëroi të qëndronin në Epir me qëllim që Antoni, i cili kishte ndërmend të dimëronte në Athinë, t'i kishte rreth vetes.
Pompeu i dha fund jetës, Antoni filloi një fushatë të re kundër Armenisë, Cezari kundër ilirëve, që grabitnin Italinë. Disa prej tyre nuk iu nënshtruan kurrë romakëve, disa të tjerë u shkëputën gjatë luftës civile. Për shkak se historinë ilire nuk e njoh mirë dhe nga madhësia ajo nuk mund të përbëjë objekt të një studimi të veçantë dhe meqenëse nuk më takoi të flas për të në një vend tjetër, m'u duk me vend të shkruaj për të së bashku me historinë e Maqedonisë, fqinjë të Ilirisë, duke filluar që nga koha kur ajo u pushtua nga romakët.