Në arkitekturën qytetare ilire ndërtimet sepulkrale përbëjnë një nga gjinitë më karakteristike. Në literaturën arkeologjike ky tip monumentesh është prekur shkarazi dhe megjithëse janë përmendur pothuaj të gjitha rastet e njohura deri më sol, mungon ende një botim i plotë i tyre. Kjo ka ndodhur edhe për faktin se janë të rallë ekzemplarët e gërmuar plotësisht dhe, nga ana tjetër, vetëm pak prej tyre kanë dhënë objekte që ndihmojnë në datim. Paraqitja e tërë materialit për këtë arësye është e domosdoshme dhe jep mundësi të bëjmë njëkohësisht një përpjekje për të përcaktuar vendin e ndërtimeve sepulkrale në kuadrin e fondit arkitektural ilir, si dhe për të shfrytëzuar të dhënat e deritanishme për tipizimin dhe datimin e këtyre monumenteve.
Duke e përqendruar vështrimin vetëm tek ato varre që përmbajnë elemente ndërtimore, jemi kufizuar të hapemi në një fushë mjaft të gjerë, ku mund të përfshiheshin edhe varret me konstruksione të thjeshta. Një kufi të dytë përbën edhe territori gjeografik mbi të cilin hidhet ky vështrim, në përputhje me shtrirjen e kulturës qytetare ilire. Gjithashtu janë lënë jashtë edhe varret shkëmbore të cilat i kemi trajtuar gjerësisht në një punim të mëparshëm.
Rastet e njohura të ndërtimeve sepulkrale na japin mundësi të bëjmë një klasifikim paraprak te tyre. Tipi më i thjeshtë arkitektonik është ai me një ambient të vetëm, të ndërtuar me tulla apo me blloqe guri. Tipi i dytë, që ka përveç kësaj edhe një paradhomë, është ndeshur deri më sot i punuar vetëm me blloqe guri. Për sa i përket formës arkitektonike, e cila përcaktohet
tek ata kryesisht nga mënyra e mbulesës, kemi një numër më të madh zgjidhjesh. Tek tipi i parë është përdorur mbulimi me pllaka të vendosura horizontalisht, ose në formë çatie, mbulimi me qemer të rremë (gjithnjë prej tullash) dhe me qemer të vërtetë (prej blloqesh guri). Tipi i dytë ka gjithmonë mbulesë me qemer të vërtetë.
Të dy tipet kanë një përhapje të caktuar gjeografike në një territor që shtrihet në veri deri tek lumi Erzen, ndërsa nga jugu në kufirin antik të llirisë. Pjesa më e madhe e tyre gjëndet në luginën e Vjosës, veçanërisht në Amantia. Për këtë arsye është më lehtë të krijohet një tablo më e qarë për ndërtimet sepulkrale ilire, po të nisemi nga nekropoli i këtij qyteti.
AMANTIA
Ky qytet na ka dhënë deri më sot numrin më të madh të ndërtimeve sepulkrale. Ato ndeshen në grupe të vendosura në anë të rrugëve kryesore që të çonin dikur nga ana perëndimore për në qytet. Shumica e tyre është dëmtuar rëndë pas grabitjes dhe na jep vetëm elemente të planimetrisë dhe formës arkitektonike. Megjithatë edhe në gjendjen e sotme, duke u mbështetur kryesisht në vrojtimet e monumenteve mbi sipërfaqen e tokës, mund të konstatohet se tipi zotërues është ai i varrit me dy ambiente të mbuluara me qemer të vërtetë. Më rrallë ndeshet edhe tipi i dytë, vetëm me një ambient.
Për sa i përket grupimit të varreve, ai nuk përputhet me ate të tipeve, mbasi në të njëjtin grup zakonisht hasen të dy tipet. Grupi më i madh është ai i anës veri-perëndimore në vendin e quajtur Qafa e Varreve, ku ka mbi 20 varre të rreshtuara anës rrugës që ngjitej gjatë një kurrizi kodre për ne qytet. Erozioni dhe faktorët e tjerë dëmtues pothuaj nuk kanë lënë asnjë ndërtim të qartë dhe e gjithë kjo pjesë e nekropolit monumental paraqitet sot si një masë e çrregullt blloqesh. Dallohet një numër i konsiderqeshëm gurësh qemeri, ndërsa in siki ndeshëm një qoshe varri me tri radhë blloqesh, të vendosura mbi një zokol prej një rreshti gurësh. Tipike është lartësia e vogël e rreshtave (0.30 m) dhe gjatësia e madhe e gurëve (0.90 m.). Nga brendi ishin ruajtur ende blloqet e sofatit, ku vendoseshin urnat me hirin e të vdekurve.
Gjatë tërë anës perëndimore të quajtur Vërri, atje ku shpati i pjerrët i kodrës së qytetit antik lidhet me kurrize brigjeshi që ndajnë lugina të vogla (fig. 1), gjenden të veçuar varre të tjera monumentale. Kryesisht ata janë të tipit me dy dhoma të mbuluara me qemer.
Grupi i dytë i madh i varreve monumentale gjëndet në anën jug-perëndiore në vendin e quajtur Vrakal. Këtu ndeshen të dy tipet e varreve, jo aq dendur sa në anën veri-perëndim nga që kanë qënë vendosur së bashku me varret e zakonshme.
Një grup i vogël, i përbërë vetëm nga tre varre, ndodhet në fillim të faqes jugore, në vendin e quajtur Varri i Çifutit.
Gjatë vizitës së tij, K. Paçi vrojtoi njërin prej varreve të vendosur në vendin e quajtur Kishë. Ai na përshkruan një ndërtim katërkëndësh 5.90x3.90 m, prej dy ambientesh nga të cilat njeri (2.78 x2.75 m) është dhoma e varrimit dhe tjetri paradhoma. Kishte një hyrje të vetme dhe një derë të brendshme për të komunikuar të dy ambientet. Mbulimi bëhej me qemer cilindrik që mbyllej në lartësinë 1.90 m. K. Paçi ka vënë re edhe një mur të dytë në anën e jashtme të dhomës së varrimit, funksioni i të cilit mbetet i paqartë. Duke konstatuar edhe varre të tjera të këtij tipi ai vë re se midis tyre kishte një largësi prej 15 hapash, që i korespondon gjerësisë së një rruge.
Një varr tjetër monumental na kumtohet nga S. Anamali. Me sa del nga përshkrimi i shkurtër, ai ka formë katërkëndëshe, vetëm me një kthinë të mbuluar me qemer. Punimi i trashë i faqes së jashtme të gurëve dëshmonte se varri ka qenë vendosur brenda në tokë.
Nga të dhënat e autorëve të mësipërm, nuk mund të krijohet ende një tablo e qartë e ndërtimeve të karakterit sepulkral në Amantie. Për këtë arsye është e nevojshme që atij t'i shtohet edhe materiali i ri, i mbledhur nga vrojtimet sistematike në terren.
Varri 1 gjendet në grupin e Qafës së Vrakalit, në faqen e kodrës të gërryer thellë nga erozicni. Kjo gjë ka bërë të zbulohet varri në tërë planimetrinë e vet. Forma e tij është katërkëndëshe 5.60 x 3.80 m, me dhomën katrore të varrimit dhe para-dhomën të ndara nga një mur tërthor me të njëjtën gjerësi sa të mureve anësore (0.45 m). Të dy ambientet komunikojnë me një derë të gjerë 0.80 m, përballë hyrjes kryesore të monumentit. Në anët e dhomës së varrimit ruhen sofate prej blloqesh me gjerësi 0.45 dhe 0.55 m.
Muret janë ndërtuar me blloqe konglomerote katërkëndëshe, me faqe të punuara rrafsh me çukitje. Në brinjët anësore vihen re fuga të pjerrëta. Rreshtat janë paralelë, me ndonjë shkallëzim të vogël. Rreshti i bazës ka lartësi 0.49 m dhe gurë të gjatë deri 1.26 m, ai mbi të ka lartësi 0,53 m dhe gjatësi gurësh deri 0,98 m. Qemeri që fillonte në rreshtin e tretë, nuk ruhet in situ, por ka në rrënojë disa blloqe që tregojnë formën cilindrike të tij.
Varri 2. Ndodhet mbi një kurriz kodre në vendin e quajtur Lëmi i Daliut në Vërri. Ka formën e kotërkëndëshit të zgjatur 9.20x4.20 m. Përbëhet nga dy ambiente, nga të cilat i pari është një kthinë fare e ngushtë me gjerësi 0.60 m. Hyrja me gjerësi 0.98 m është zhvendosur nga e majta. Ajo mbulohej dikur me një arkitra të gjatë, i cili është rrëzuar aty afër. Nga hyrja për në ambientin e dytë, që është tepër i përzgjatur, dallohet vetëm një arkitra i madh. Pranë tij ruhet in situ njëri prej gurëve të qemerit, që ka posur formë cilindrike.
Blloqet janë në përgjithësi gëlqerorë, me faqe të punuar rrafsh. Në fugaturat anësore ndeshen shpesh vija të pjerrëta.
Krahas varrit të përshkruar nga K. Paçi, dy monumentet e mësipërme janë të vetmet që ruhen, të paktën në planimetri, në nekropolin e Amanties. Të tjerat siç, thamë edhe më lart, vetëm mund të konstatohen nga gërmadhat në Qafën e Varreve apo në Vërri.
Varri 3. Është i tipit me një ambient dhe gjendet në vendin e quajtur Lugu i Gjovasos, ku njihet nga vendasit me emrin Varri i Çifutit. Vetë ambienti i varrimit është inkuadruar në një ndërtim katërkëndësh në formë platforme 8.37x2.55 m, të vendosur në pjerrësinëe një bregu. Për këtë arsye ai ngrihej mbi sipërfaqen e tokës me tri anë, ndërsa ana e katërt mbështetej në faqen e kodrinës. Fasada e monumentit ka pasur lartësinë 2.15 m. In situ ruhen dy rreshtat e bazës dhe një rresht kornizë me lartësi 0.38 m, që krijon një kontrast të thjeshtë hije-drite me pjesën e thelluar në formë strehë. Ky element mungon në anët e ngushta të platformës. Mbi kornizë ngrihej një rresht orthostatësh me lartësi 1.10 m, prej të cilit ka mbetur në vend vetëm një gur në brinjën jug-perëndimore të monumentit. Gurët konglomeratë dhe gëlqerorë solidë janë punuar në forma katërkëndëshe me nga brenda me blloqe, duke fshehur edhe ambientin e varrimit të vendosur në anën veri-lindore të saj. Ambienti ka formë katërkëndëshe 2.30x1.10 m me lartësi 1.07 m. Dyshemeja është shtruar me pllaka shtufi, ndërsa mbulimi është bërë në lartësinë e kornizës me pllaka të mëdha guri me lartësi 0.33 m.
Aty pranë gjenden edhe dy ndërtime të tjera të të njëjtit tip.
Varri Nr. 4 Është gjithashtu një platformë 7.60x5.80 m e vendosur rëzë një bregu tek Qafa e Vrakalit (fig. 8). Mbi rreshtin e bazës vjen një kornizë me lartësi 0.35 m, që del me një sipërfaqe konvekse 0.15 m nga rreshti i tretë, i cili përfaqësohet nga orthostatë. Këta kanë lartësi 0.90 m, gjatësi 0.90 m dhe trashësi 0.36 m. Në platformë ka pasur më tepër se një varr. Ruhet kapaku i njerit prej tyre, i punuar njëlloj si ata të sarkofagëve. Gurët janë trajtuar në forma katërkëndëshe me faqe të rrafshtë. Njëlloj si në varrin nr. 3 janë bërë delta në relief në faqet e gurëve.
GJIRI I VLORËS
Në një zonë të kufizuar që përfshin vetëm brigjet e Gjirit të Vlorës, është ndeshur një tip interesant varri, i cili nga përmasat përbën një ndërtim të thjeshtë, por nga konstruksioni i mbulesës mund të rreshtohet në tipin arkitektonik që po trajtojmë.
Varri nr. 1 (tab. V, 1). U gërmua në fshatin Radhimë, pranë një vendbanimi antik me karakter fshatar, Varri ishte vendosur në shpatin e kodrës, ku përveç tij u hetuan varre të tjera të po atij tipi, si dhe të tilla të ndërtuara metjegulla.
Varri përfaqësohet nga një ambient katërkëndësh 2.50 x 1.10 m prej gjysma tullash 0.38 x 0.33 x 0.08 m, të lidhura me llaç. Paretet anësore kanë lartësi 0.58 m, ndërsa në anët e ngushta ngrihen edhe pesë radhë të shkallëzuara në formë frontonesh. Në shkallëzimet orientohen rreshtat e një qemeri të rremë prej tullash të plota, të lidhura me llaç. Vetë qemeri nuk përbën një bllok të plotë mbi varrin, por shkallëzohet nga lart për të kursyer materialin.
Në varr ishte varrosur një person i vetëm, që nga inventari kuptohet se ishte grue. Ai përbëhej nga një piksidë, në kapakun e së cilës qe aplikuar reliefi i një satiri, një kalpidë, një kandil, një varëse prej pete ari me figurën e një erosi etj. Mbi varr ishte vendosur një amforë që përmbante eshtrat e një kafshe. Objektet janë tipike për gjysmën e dytë të shek. III p.e.sonë.
Varri 2 (tab. V, 2). U ndesh rastësisht gjatë hapjes së një rruge në pikën nr. 1 të Jonufrit. Dhomëza ka formë katërkëndëshe me përmasa 2.40x0.90 m. Mbi muret anësor e me lartësi 0.50 m ngrihet qemeri i rremë prej tullash të plota 0.38 x 0.38 x 0.08 m, të lidhura me llaç të dobët, me gëlqere dhe pak rërë. Qemeri formohet prej nëntë rradhë tullash dhe mbyllet në një lartësi 0.70 m. nga paretet anësore. Nga jashtë volumi i qemerit vjen duke u ngushtuar.
Në varr ishte vendosur një person me kokën nga lindja. Inventari kishte humbur, me përjashtim të një kandili që u gjet në drejtim të baçinit dhe pjesëve të një skifosi kantaroid. Jashtë varrit, në këndin veri-perëndimor u gjet një amforë. Objektet janë tipike për gjysmën e II të shek. II p.e.sonë.
Varri 3. U hap gjatë punimit të tokës në fshatin Dukat i Ri. Dhomëza ka formë katërkëndëshi 2 m x 0.68 m, me lartësi të pareteve 0.50 m. Qemeri i rremë është krijuar me tulla, njëlloj si në dy varret e më-sipërme, dhe përbëhet nga gjashtë rreshta. Varri është orientuar lindje-perëndim. Inventari i varrit kishte humbur.
Në zonën e Dukatit dhe Tragjasit hetuam edhe gjurmë të tjera varresh të këtij tipi.
MATOHASANAJ
Varri 1. Ndodhet në njërin prej shesheve të vegjël, në perëndim të të cilave ngrihet faqja e pjerrët e lartësisë së kalasë së Matohasanajt. Një varr tjetër me arkë prej pllakash guri dëshmon se vendi ka shërbyer si nekropol.
Nga një çarje e qemerit hyhet në dhomën e vorrimit, që ka formë katërkëndëshe 2.30 x 1.40 m me orientim në veri. Muratura përbëhet nga blloqe katërkëndëshe gëlqerorë të gjatë, me lartësi të vogël (0.24 x 0.33 m). Rreshtat janë të rregullta dhe paralele. Faqja e gurëve është punuar me fryrje, ndërsa brinjët anësore janë lënë disa herë të pjerrëta (tab. III, 1 b). Nga këto veçori muratura është e ngjashme me periudhën e fundit të ndërtimit të kalasë së Matohasanajt.
Varri mbulohet me qemer të vërtetë cilindrik, të ndërtuar me gurëtë gjatë smerçi. Punimi i faqeve është i sheshtë.
Hyrja e varrit gjendet në anën jugore, në kënd të ballit të ngushtë të dhomës. Gjerësia e saj është 0.68 m, por lartësia e saj, ashtu si e dhomës, nuk mund të matet me saktësi për shkak të mbushjeve. Hyrja dhe një korridor me të njëjtën gjerësi që e paraprin atë, janë mbuluar me pllaka guri, por nuk kuptohet gjatësia e këtij të fundit për shkak të shembjes.
Varri Nr. 2. Eshtë zbuluar rastësisht gjatë punimeve bujqësore në një arë poshtë rrugës automobilistike, rreth 2 km në veri të kalasë. Ka formën e një dhome katërkëndëshe 2.70x 1.82 të mbuluar me qemer cilindrik. Muratura është ndërtuar me gurë smërçi katërkëndësh dhe rallë gëlqerorë. Blloqet janë të mëdha (0.70 — 1.50 m) të vondosura në rreshta izodomikë (lartësi 0.60x0.67 m). Qemeri është ndërtuar krejtësisht me gurë smërçi dhe i mbulon anët e ngushta. Dhoma është suvatuar me llaç gëlqereje me përzierje të shumtë rëre, mbi të cilin është kaluar një cipë e hollë boje të bardhë.
Hyrja ndodhet në anën lindore, e spostuar në këndin e ballit. Shembja e pllakave që e mbulonin korridorin nuk lejon të ndiqet drejtimi i tij, por vihet re qartë se nuk ka pasur paradhomë dhe hyrja në varr bëhej drejtpërdrejtë nga korridori.
Në varr u gjet një arkë mermeri katërkëndëshe. Është punuar në dy pjesë në formën e një godine monumentale. Pjesa e poshtme është punuar thjeshtë dhe vetëm gjatë buzës është kaluar një kornizë me dhëmbëza. Kapaku ka formën e çatisë me dy frontone me akrotene palmetash dhe nga një rozetë në mes. Nuk mungon edhe paraqitja e tjegullave solene, të mbuluara me kalyptere.
BYLIS
Varri Nr. 1. Gjatë punimeve të çlirimit nga dherat e portës IV, u vu re një ndërtim i vogël katërkëndësh në lindje të saj. Pas pastrimit doli në dukje një varr monumental, i gdhëndur pjesërisht në gur dhe pjesërisht me muraturë blloqesh katërkëndëshe. Planimetria që ruhet plotësisht, është katërkëndëshe 1.90 x 2 m, me një hyrje të vendosur tek këndi veri-lindor i dhomës, së cilës i paraprin një korridor i shkurtër me gjatësi 0,74 m. Ruhet në krahun e majtë të korridorit kanali vertikal i derës që tregon se pllaka monolite ulej nga lart, për tu mbuluar me gurët e fasadës. Muratura ruhet në një rresht të vetëm dhe konstruksioni mund të kuptohet vetëm nga foleja e harkut të qemerit, që është punuar në shkëmb në thellësi 0.10 — 0.20 m (lab. III, 3 b). Ajo fillon 0.92 m nga dyshemeja dhe mbyllet me hark të plotë në lartësinë 1.84 m, që shënon edhe lartësinë e dikurshme të qemerit. Blloqet katërkëndëshe kanë qenë latuar vetëm nga brenda, duke lënë jashtë një sipërfaqe të trashë, që fshihej nën mbulesën e dheut. Nga brenda varri ishte i suvatuar me llaç me shumë gëlqere dhe mbushës prej zhavori të imët e grimca të shumta tjegullash.
Dyshemeja e varrit është gdhendur tërësisht në shkëmb. Pjësa jugore e saj ka qenë veçuar nga një paret i ulët, prej të cilit ruhet in situ një bllok me gjerësi 0.30 m. Ndërmjet tij dhe murit krijohej një hapësirë prej 0.57 m, ku vendoseshin dhuratat. Një ndarje të tillë e gjejmë edhe në varret me qemer të Selcës dhe Persqopit.
KLOS
Varri Nr. 1. Eshtë i vendosur në nekropolin e qytetit ilir, ndërmjet varreve të zakonshme L. Papajani na e përshkruan si një ndërtim katërkëndësh 2.40x3.45 prej dy ambientesh të ndërtuara në mënyrë të ndryshme. Dhoma është ndërtuar me gurë gëlqerorë të punuar në formë katërkërdëshe me faqe të sheshtë nga brenda. Mbi muret anësore, që kanë lartësi 1 m, të përbërë nga tri blloqe, ngrihej mbulesa prej pllakash guri të vendosura në formë çatie dyujëse. Gjatësia e pllakave është 1.86 m, ndërsa dy anët e ngushta mbylleshin me gurë trekëndësh në formë frontoni. Paradhoma me sa duket është shtuar më vonë. Muratura e saj është bërë me gurë të mëdhenj të papunuar, mbi të cilët ngrihej një qemer prej tullash sektoriale, nga të cilat u gjetën në vend pak copë.
SELCA E POSHTME
Varri Nr. 4. Përbën një ekzemplar të veçantë në rreshtin e varreve monumentale të këtij qyteti ilir, që karakterizohen nga punimi në shkëmb. Ai është i vendosur në anën e veri-lindore të qytetit, rreth 40 m. poshtë brezit shkëmbor, ku janë gdhendur varret e tjera.
Varri ka farmën katërkëndëshe 4.25x2.50 m dhe mbulohet me një qemer cilindrik që mbyllet në lartësinë 2.40 m nga dyshemeja. Muret e tij janë ndërtuar me blloqe ranore, të punuara në forma katërkëndëshe. Ato ngrihen mbi një platformë blloqesh që përbën njëkohësisht dyshemenë e godinës. Mbi rreshtin e parë vjen një radhë orthostatësh, mbi të cilat mbështetet qemeri.
Një mur i brendshëm e ndante godinën në dy pjesë, në një paradhomë 1.80x1.20 m. dhe në dhomën e varrimit, në formë katrore 1.80 x 1.80 m. Muri ndarës ngrihet mbi lartësinë e qemerit, duke e ndarë këtë në dy pjesë dhe ka nga të dy anët nga një prag harkor, që shërbente si mbështetje orientuese për gurët e qemereve. Në prag i njëjtë është gdhendur edhe në murin fundor të dhomës së varrimit.
Qemeri ruhej i dëmtuar, vetëm mbi dhomën e varrimit. Pjesa e sipërme e gurëve të tij është lënë e papunuar, meqë i gjithë ndërtimi ishte parashikuar të mbulohej nga dheu, Megjithëse forca shtytëse e qemerit do të shkarkohej në këtë mënynë në tokë, gurët e qemerit, si dhe ato të mureve anësore, janë lidhur në drejtim horizontal me kllapa hekuri dhe plumb.
Hyrja për në paradhomë është 0.85 m e gjerë dhe mbyllej me një derë dyflegërsh guri. Eshtë ruajtur vetëm njëra, me faqe të punuar thjeshtë. Fleta ka qenë llogaritur përtë lëvizur mbi gondën, vendi i së cilës përfaqësohet nga një thellim katërkëndësh pas pragut, në dyshemenë e paradhomës. Për këtë, njëri krah i fletës është trajtuar me profil të rrumbullakët dhe në qoshet gjenden thellimet, ku inkastroheshin boshtet.
Hyrja ,e dhomës së varrimit është katërkëndëshe 1.60 x 0.96 m. Ruhet vetëm njera nga të dy fletët e derës, me përmasa 162x0.43 m. Ajo është një pllakë monolite ranore, e punuar në trajtat e një dere druri. Kjo përshtypje krijohet nga diazomat (ndarjet) dhe nga imitimi i kokëve të gozhdëve, të vendosura në dy rreshta horizontalë në anët dhe në një rresht në mesin ,e fletës. Të dy fletët fiksoheshin me plumb prapa pragut dhe në piatabandë, ku ruhen gropat për vendosjen e kllapave. Në krahun e djathtë të hyrjes, pas vendosjes së derës, mbetej një hapësirë vertikale 0,18 m e gjerë, së cilës i korrespondon një e ngritur në prag. Kjo hapësirë drite, që nuk lejon kalimin e njeriut, përdorej me sa duket për vendosjen e objekteve gjatë ceremonive.
Tri anët e dyshemesë së dhomës zihen nga një prag i ulët I krijuar nga tri pllaka pothuaj të njëllojta, me përmasa 1.30x0.45 m.
Në buzë të tyre kalon një kornizë që mbështetet në këmbë kafshe të punuara skematikisht. Duke lënë të theksuar kornizën, ngriheshin mbi prag tre gurë katërkëndësh me lartësi 0.34 m. Prej tyre ruhet vetëm njëri, i cili ka në anë reljefin skematik të një këmbe shtrati. Në gjerësinë prej 0.30 m dhe gjatësinë 1.30 m gurët ishin të pa përshtatshëm për vendosjen e trupave dhe varrimi ka qenë bërë me urna që futeshin në hapësirat e krijuara midis këtyre gurëve dhe pareteve të dhomës.
Gjatë pastrimit të varrit nuk u gjetën objekte që kishin të bënin me inventarin e tij, pasi ai ka qenë grabitur që në kohën antike dhe më pas është përdorur për strehim.
KALAJA E PËRSQOPIT
Varri Nr. 1. Është i vetmi varr monumental i zbuluar në këtë qendër ilire, i cili shënon njëkohësisht kufirin më verior të përhapjes së këtij tipi arkitektonik. Ai gjendet në anën veriore të kodrës, mbi të cilën ngrihen murot e qytezës ilire, rreth 100’m nën një ku-llë të ruajtur të kësaj anc. Gjatë restaurimit (krahaso tab. V, 2 dhe 3) u arrit të ngrih&shln mur.et anësore dhe një pjesë e qemerit. '
Varri ka formë katërkëndëshe 4x3.60 m, me një ndarje të brendshëme në dy ambiente (tab. V, 1 b). Ambienti i parë, që ishte paradhoma ie varrit, paraqitet si një kthinë e ngushtë 2.65 x 0.80 m dhe pjesa kryesore e ndërtimit zihet nga dhoma e varrimit që ka përmasa 2.65 x 2 m.
Muret janë ndërtuar me gurë të mëdhenj katër-këndësh, me faqe të sheshtë. Trashësia e tyre është e ndryshme dhe ana e jashtme është lënë e papunuar, meqë ndërtimi mbulohej me dhe. Mbyllja nga sipër e varrit ka qenë bërë në lartësinë 2.60 m me qemer cilindrik, i cili fillon mbi rreshtin e dytë. Qemeri është lidhur organikisht me muret transversale dhe i mbulon ato. Dyshemeja e varrit është e shtruar me rrasa. Faqet e brendshëme të tij janë suvatuar me llaç, me grimca tjegullash, duke mbuluar kështu edhe trajtimin jo fort të kujdesshëm të formave të gurëve.
Hyrjet e paradhomës dhe të dhomës qëndrojnë ballë njëra tjetrës pothuaj në aksin e godinës. E para është më e gjerë (0.90 m) dhe i ka paturat për vendosjen e një dere monolite nga jashtë, për të formuar kështu një tërësi me faqen e jashtme të varrit. Hyrja e dhomës është më e ngushtë (0.60 m) dhe i ka paturat e derës nga brenda, duke vënë në dukje kuadratin e saj. Pesha e derës rëndonte këtu jo në dysheme si në hyrjen e jashtme, por mbi një prag të krijuar nga një gur, që është shkallëzuar nga ana e brendshëme. Paturat janë thelluar me vija të pjerrëta në gurët anësorë për ta kapur më mirë derën, e cila përveç kësaj lidhej edhe me plumb. Shenjat ,e një lidhjeje të tillë dallohen në pjesën horizontale të paturave, në lartësinë e pragut.
Varrimi ka qenë bërë me vendosje urnash. Këtë e tregojnë dy gropa katërkëndëshe me përmasa 0.50x0.25 dhe 0.85x0.45 m. të formuara në qoshen perëndim dhe jug të dhomës . Në muret anësore dallohen shenjat, ku mbështeteshin gurët që mbulonin të dy gropat.
Gjatë pastrimit të varrit nuk u gjet asnjë objekt që mund të ndihmonte për datimin e tij.
Ekzemplarët që përshkruam më lart, janë më të ruajturit dhe më përfaqësuesit e kësaj kategorie monumentesh që njihen sot në qendrat qytetare ilire. Pjesa tjetër, përderisa mungojnë gërmimet arkeologjike, na jep vetëm të dhëna të veçanta, në bazë të të cilave mund të krijojmë një mendim më të gjerë për tipet.
Në fillim të artikullit bëmë një ndarje skematike të ndërtimeve sepulkrale në bazë të tipit arkitektonik, që na shërben për një orientim të përgjithshëm gjatë përshkrimit të tyre. Tani që kemi përshkruar me hollësi ekzemplarët e ndryshëm, mund të themi se më përcaktues për klasifikimin e tyre është forma arkitektonike sesa tipi planimetrik. Mbi këtë bazë mund të veçojmë ndërtime që mbulohen me qemertë vërtetë cilindrik, të tillë me qemer të rremë dhe së fundi varre me mbulesë prej pllakash.
Në grupin e parë ndeshen dy variante që dollohen nga planimetria, por që kanë një lidhje të qartë gjenetike. I pari me dy ambiente (paradhomë dhe dhomë varrimi), përfaqësohet nga varret 1-2 të Amanties nga ai Nr. 4 i Selcës dhe nga varri i Persqopit, Varianti i dytë përfshin dy varret e Matohasanajt, disa ekzemplarë të pasqaruar plotësisht nga Amantia, dhe varrin 1 të Bylisit. Me përjashtim të rastit të Selcës dhe Persqopit, të gjitha monumentet e këtij tipi gjenden në luginën e mesme të Vjosës, kryesisht në bregun e majtë të lumit. Megjithatë, edhe ekzemplarët e shkëputur gjeografikisht, qëndrojnë brenda tipit arkitektonik. Ky i fundit, në variantin e parë, karakterizohet nga përmasat modeste të planimetrisë katërkëndëshe, brinja e gjatë e së cilës lëviz rreth 4-5 m, ndërsa e shkurtëra 2.5-0-3.80 m. Bën përjashtim varri Nr. 2 i Amanties, madhësia e të cilit përcaktohet nga brinja e gjatë. Në të gjitha rastet për gjerësinë është patur parasysh hapësira e qemerit, e cila lëviz nga 1.80 në 2.90. Vendosja e monumenteve është bërë në përgjithësi pranë mu-reve të qyteteve, gjithmonë gjatë rrugëve kryesore që të shpinin atje. Hyrja gjendet zakonisht drejt lindjes me devijime nga veri-lindje ose jug-lindje.
Muratura është gjithnjë me blloqe katërkëndëshe, me faqe të sheshtë. Në Persqop dhe në Selcë faqja e jashtme është lënë e papunuar, gjë që dëshmon për groposjen e tyre në tokë, por pa përdorur tuma. Në Amantie, përkundrazi, faqja e jashtme është e punuar dhe monumentet duken qartë se kanë qenë mbi sipërfaqen e tokës.
Vendin kryesor në volumin e godinës e zinte dhoma, e cila në përgjithësi ëshië me planimetri katrore. Në varrin 2 të Amanties dhe në atë të Persqooit vemë re një ngushtim të theksuar të paradhomës saqë ajo pothuaj e humb funksionin si e tillë.
Gjerësia e mureve formohet përherë nga një bllok i vetëm dhe lëviz nga 0.35 në 0.65 m. Për gjerësitë e vogla (Selcë, Arnantia) qëndrueshmëria e murit është siguruar duke bërë edhe lidhjen me pllaka hekuri dhe plumb të gurëvenë drejtim horizontal. Në rastet që njohim shtroja është bërë me gurë të gdhendur (Selcë) ose me pllaka guri të çrregullta (Persqop).
Mbulimi i këtyre varreve është bërë me qemer të vërtetë cilindrik. Në rastet kur monumenti ishte nën tokë, shtytja e tij përballohej nga masa e dheut, por për shkak se ekzemplarët e Amanties nuk ruhen të plotë, e kemi të vështirë të përcaktojmë zgjidhjen statike të qemereve të tyre. Në varret e Amanties dhe në Përsqop qemeri ka të njejtën lartësi në të dy ambientet dhe mbulon edhe murin ndarës të tyre, si dhe muret e ngushtë të varrit. Në Selcë qemeri ndahet në dy pjesë nga ngritja mbi të e murit ndarës të ambienteve. Të tri muret tërthore kanë pasur gdhendje harkore për të orientuar mbështetjen e qemerit dhe për t'u lidhur më mirë me të. Të dy hyrjet gjenden përballë njëra tjetrës dhe kanë gjerësi rreth 1 m. Mënyrën e mbylljes së tyre e kemi të qartë nga varri i Selcës, ku dyert janë dykanatëshe dhe lidheshin te pragu dhe piatabanda me kllapa hekuri dhe plumb. Ndërsa dera e jashtme vendosej nga jashtë, e brendshmja i ka paturat nga brenda dhomës. Varrimi në të gjitha rastet bëhej me urna, që vendoseshin brenda në sofatet e krijuar të dhomës në krahun e majtë të hyrjes (Persqop), apo në të tri anët (Selcë, Amantie). Për këtë qëllim lihej një hapësirë e ngushtë midis sofatit dhe murit, ku vendosej urna. Këto hapësira në Persqop duket qartë se mbuloheshin me rrasa guri.
Varianti tjetër, dmth me një ambient të mbuluar me qemer, duket qartë se ka një lidhje organike me të parin. Nga pikëpamja e formës arkitektonike nuk kemi ndryshim, sepse përdoret i njejti qemer cilindrik. Planimetria është më e thjeshtë me që nuk ka paradhomën, e cila zëvendësohet me një korridor të ngushtë dhe të shkurtër, në të cilin vendosej hyrja. Ky korridor mbulohet vetëm me pllaka guri. Mungesa e paradhomës dhe përmasat më të vogla e kanë bërë ndërtuesin të vendosë hyrjen në anën e dhomës. Në Bylis vëmë re të njëjtin sofat si tek varret me dy ambiente, ndërsa në Matohasanaj, ku sofati mungon, gjejmë të përdorur arkën e hirit.
Varret e variantit të dytë na japin edhe disa pika për një datim më të vonë në krahasim me ato të varian-tit të parë. Urna e gjetur në varrin 2 të Matohasanajt dëshmon për një punë të vonë. Në përgjithësi varrimi me arka hiri hyn në lliri që nga shek. II dhe bëhet tipik për shek. I. p.e.sonë, Edhe varri 1, i vendosur pranë murit rrethues, karakterizohet nga një teknikë ndërtimi e ngjajshme me fazën më të vonë të këtij muri, e cila i korrespondon materialeve më të vona të qytezës, që datohen në shek. II-I p.e.sonë.
Gjatë pastrimit të varrit të Bylisit u gjetën disa fragmente nga enët që përmbante dikur varri. Forma të përcaktuara japin fragmentet e një qypi të madh guzhine me prag për kapakun në buzë, të një hidrie me grykë të hapur dhe të një tasi. Format janë tipike për shek. II-I p.e.sonë.
Përsa i përket tipit me dy ndarje, ende nuk mund të shtojmë të dhëna të plota për një datim të saktë, prandaj mbetemi në përfundimin se ai futet si tip në llirinë e Jugut nga gjysma e dytë ,e shek. IV p.e.sonë.
Origjina e këtij tipi arkitektonik mund të diskutohet pa u shkëputur nga ajo e qemerit të vërtetë, i cili përbën tiparin e tij kryesor. Nuk është pa rëndësi edhe forma planimctrike me variantet e saj.
Pa u futur në diskutimin e mirëfilltë për qemerin, mund të shënojmë se kjo formë arkitektonike filloi të përdoret në llirinë e Jugut që nga fundi i shek. IV p.e. sonë, ndërkohë kur në Maqedoni është përdorur që në fillim të këtij shekulli. Sidoqoftë koha e përhapjes së kësaj forme është fundi i shek, IV dhe qendra ballkanike e rezatimit është Maqedonia.
E njejta gjë mund të thuhet edhe për tipin arkitektonik të varrit me qemer. Rastet e njohura jashtë vendit tonë janë kryesisht nga Maqedonia, megjithëse shtrirja e tyre arrin Rusinë Jugore, në lindje, dhe Etrurinë, në perëndim.
Pjesa më e madhe e varreve me qemer cilindrik është zbuluar në Maqedoninë Perëndimore, ku zotëron varianti me dy kthina. Ajo që i dallon ata nga varret ilire të të njejtit tip, është kryesisht realizimi me përmasa të mëdha, trajtimi arkitektonik i fasadave dhe mbulimi me tuma. Siç e kemi vënë në dukje një herë tjetër, më afër tyre qëndron varri më i hershëm shkëmbor në Selcën e Poshtëme, qoftë për tipin planimetrik, për trajtimin në formë qemeri të tavanit, fasadën ,e stilit jonik, e deri në mënyrën e varrimit mbi sofatet e vendosur anës dhomës. Fundi i shek. IV dhe shek. III p.e.sonë është koha kur varret me qemer të ndërtuar me blloqe gurësh bëhen të zakonshëm në qendrat ilire të jugut. Ato zhviliohen në një rrugë të pavarur dhe dallohen nga varret maqedone të së njëjtës kohë nga përmasat e vogla dhë trajtimi i thjeshtë. Në ndryshim nga Maqedonia ku ato u përdorën kryesisht për elitën e klasës skllavopronare dhe gjenden pranë rezidencave mbretërore, në lliri ato i takojnë një shtrese më të gjerë të klasës skllavopronare të qyteteve, gjë që kuptohet nga numri i madh i ekzemplarëve dhe vendosja midis varreve të thjeshta në Amantia. Për këtë arsye mund të themi se ky tip varri u bë një element përbërës i arkitekturës qytetare ilire. Gjithashtu harku dhe qemeri nuk mbetën forma të ndërtimeve sepulkrale, por janë përdorur në portat e qytetit në Amantia dhe në godinat e këtij qyteti.
Ky tip arkitektonik pasi formohet plotësisht njeh edhe një evolucion të brendshëm duke kaluar në tipin me një ambient, që siç e pamë është më i vonë. Pavarësisht se një gjë e tillë duket se ndodh ,edhe nië Maqedoni (Karica, Malatheria), ne nuk njohim një lidhje të drejtpërdrejtë, sepse në lliri kjo kryhet në mënyrë graduale. Tek varri i Bylisit shohim të zhduket para dhoma dhe hyrja zhvendoset nga e djathta me një korridortë shkurtër. Njëkohësisht vetë dhoma ruan sofatet si element me rëndësi i ritit të varrimit. Në varret ,e Matohasanajt, si një fazë e dytë, zhduket edhe sofati, duke i lënë vendin arkave të hirit. Gjatë këtij evolucioni, tipi merr një formë ,e cila vetëm në dukje u ngjan varreve më të vona të Maqedonisë, të cilat e kanë hyrjen në mes të ambientit dhe janë pa sofate.
Në kuadrin e këtij tipi është konceptuar nga ndërtuesit ilirë edhe varri i Klosit. Ndryshon vetëm mënyra e mbulimit me qemer diedër të krijuar nga mbështetja e pllakave. Si formë planimetrike ai rreshtohet në tipin me dy ambiente (në qoftë se janë të sigurta mbeturinat e paradhomës). Sidoqoftë trajtimi i pjesës qendrore dhe veçanërisht mbulimi me pllaka në formë çatie nuk gjen paralele në arkitekturën ilire të kohës. Nga ana tjetër ky tip varri njihet gjerësisht në Rusinë Jugore (Olbia), që nga shek. IV p.-e.sonë, por nuk mungon dhe në Greqi dhe Italinë e Jugut. Përderisa në vendin tonë kemi një ekzemplartë vetëm që lidhet me një farë mënyre me tipin e parë të varreve, ende nuk mund t’i japim atij një vend të veçantë. Materialet e zbuluara në të , nuk shkojnë më herët se shek. II p.e.s.
Tipi i dytë ai me qemer të rremë, megjithëse përfaqësohet nga një numër i madh ekzemplarësh, ka një shtrirje gjeografike mjaft të kufizuar. Ai është konstatuar deri sot vetëm në zonën e ngushtë të Gjirit të Vlorës.
Për sa i përket pjesës së poshtme, dhomës me tulla, ajo njihet në pak raste si ndërtim sepulkral në Apolloni dhe Belsh. Por ajo që i tipizon varret ,e Gjirit të Vlorës është qemeri i rremë, prandaj nuk mund të vendosim lidhje të drejtpërdrejtë të tyre me ato të Apollonisë. Një paralelizëm të largët si vend, por të afërt si mënyrë ndërtimi e gjejmë tek një varr i fundit të shek. IV — fillimi i shek. III p.e.sonë, nga rrethet e qytetit Sevtopol në Trakë. Megjithëse qemeri i këtij varri është i njejtë në parim, ai është ndërtuar me tulla në formë trapezcide të pregatitura për këtë qëllim dhe ka në prerje formë pyke. Natyrisht ne nuk shohim këtu asnjë lidhje origjine por vetëm rrugë të ngjashme në përdorimin e formave arkitektonike nga mjeshtrit ilirë dhe trakë.
Tipi i tretë i ndërtimeve sepulkrale të qyteteve ilire, ai me embient katërkëndësh të mbuluar me pllaka dhe të vendosur brenda një platforme, është zbuluar deri më sot vetëm në Amantia. Jashtë llirisë nuk njohim ndonjë ndërtim të ngjashëm dhe ka shumë mundësi që ai të jetë një krijim origjinal i mjeshtërve ilirë.
Të tria tipet e ndërtimeve sepulkrale që ndryshojnë nga forma dhe moteriali i përdorur, kanë të përbashkët jo vetëm destinacionin por edhe karakterin, në kuptimin e gjerë të fjalës. Ato i bashkon fakti se janë ndërtime me karaktër qytetar, duke patur parasysh ndeshjen e tyre kryesisht në nekropolet e qendrave qytetare. Tipet më të zhvilluara nga pikëpamja arkitektonike, me qemer cilindrik dhe ai me platformë, i përkasin padyshim shtresës skllavopronare të qyteteve. Ato dalin si ndërtime në fund të sh.ek. IV p.e.sonë, krahas krijimit të qyteteve dhe zhduken në shek. I p.e.sonë, kur qytetet ilire ishin në një rënie të vazhdueshme. Gjatë kësaj kohe ato pësojnë një evolucion që prek kryesisht tipin planimetrik dhe pjesët që kishin të bënin me ritin e varrimit. Si pasojë e përpunimit të tipcve ata shkëputen gjithmonë e më shumë nga prototipet, ndonjeri prej të cilëve (varri me dy ambiente me qemer) u huazua drejtpërdrejtë nga popujt fqinjë. Me interes është të theksojmë zhvillimin paralel të tipeve dhe formave arkitektonike të varreve me qemer në llirinë e Jugut dhe vendet e tjera të kohës helenistike (Maqedoni, Trakë, Propontide, Greqi etj.), që pat si pasojë krijimin e disa varianteve me veçori të theksuara lokale. Për këtë arsye mund të themi se ndërtimet sepulkrale përbëjnë një kategori të veçantë në arkitekturën ilire që dallohet për tipare karakteristike të lindura gjatë zhvillimit të pavarur lokal, disa herë mbi bazën e prototipeve me karakter të përgjithshëm helenistik.