Monumentet e kultit u shfaqën mjaft vonë në Iliri, nga gjysma e dytë e shek. IV. p.e.s. dhe me përmasa minimale, 3 herë më të vogla se tempulli më i vogël grek. Këto ndërtime të mbyllura, helenët nuk i kategorizonin tempuj/banesa të perëndive, por thesaurose, ndërtime për ruajtjen e thesareve a blatimeve. Në shikim të parë, kjo duket si një prapambetje në fushën e arkitekturës. Por fortifikimet e fuqishme të shek. VI/V p.e.s. si dhe përmasat dhe cilësia e banesave, teatrove dhe shëtitoreve të shekujve V/III p.e.s., aspak inferiore ndaj ndërtimeve të tilla në qytetet greke, tregojnë se arsyeja është krejt tjetër. Kjo shfaqje e vonë dhe përmasat imcake të ndërtimeve të kultit, shpjegohen me dasitë rituale, me karakterin krejt të ndryshëm të besimit ilir të bazuar në traditën para/proto Indo-Europiane (PIE), kuintesencë e së cilës ishte adhurimi i natyrës në natyrë. Presioni i këtij besimi u ndje edhe në qytetet-koloni, ku u parapëlqyen hyjnitë e lashta ktonike dhe objektet e natyrës. Shtrirja uniforme e kësaj dukurie nga Istria në Gjirin e Ambrakisë, dëshmon një botë uniforme shpirtërore, përkatësisht të njëjtën bazë etnike. Simbolika ilire, prej së cilës njihen mbi 60 elemente, shtjellohej rreth forcave dhe elementeve të natyrës. Në Ilirinë e Jugut ajo përqendrohej rreth tokës dhe gjarprit, simbolit ktonik të tokës dhe persistencës së jetës, dhe në Ilirinë e Veriut rreth diellit. Nëse është e bazuar hipoteza se emri “perëndi” e ka rrënjën tek perëndimi i diellit, kjo do të na çonte drejt një kulti diellor. Dielli përfaqësohej nga rrathët bashkë-qendrorë, helika, grup -rrathët, rrota diellore, dielli i Verginas, svastika/kryqi i thyer dhe triskelioni.
Nderimi i kultit të diellit në arkitekturë: dëshmohet në vendbanimin prehistorik të Gajtanit, ku muret e fortifikimit “mbroheshin” prej rrathësh bashkë-qendrorë me gurëc dhe në Rifnik dhe Donja Dolina, ku vatrat e banesave të hekurit të parë zbukuroheshin me svastika dhe meandra. Trajtimi i kujdesur, i tregon këto të fundit altarë të diellit dhe ngrohtësisë së vatrës familjare. Së fundi, Maksimi i Tirit shkruan “Paionët e adhurojnë diellin, të cilin e përfytyrojnë si një disk të vogël majë një shtylle të lartë” (M. Tir. Or. 2. 8).
Nderimi i kultit të diellit si presion i besimit vendas, u ndje edhe në qytetet -koloni. Sipas Herodotit, “Në Apolloni ka tufa të mëdha me dele, te cilat i janë kushtuar Diellit... Natën ato ruhen nga qytetarët më të shquar (450 p.e.s. Hdt. 9. 93)”.
Kulti i gjarpër/dragoit (dracoi, draecena), të cilin miti e lidh me emrin e ilirëve, krejt i papranuar nga besimi grek, haset nga periudha e bronzit e deri më sot. Dragoi ngadhënjen kundër armikut bashkë me luftëtarët ilirë në paftat e mesit në Selcë dhe Gostilje, gjarpri shfaqet në qeramikën prehistorike në Dodonë, byzylykët e grave dhe shket në altorelievet, kolonat dhe amforat. Monedhat e Amantias dhe Kasopeas paraqesin gjarprin kulaç, të Bylisit rreth bririt të bollëkut dhe Olympias rreth shkopit. Në monedhat e kolonive greke në Dalmaci, simbolet e kolonistëve, shqiponjë a kaproll, sulmojnë gjarprin, simbolin ilir. Kur të dy palët pajtohen gjarpri dhe sulmi i simboleve të kolonistëve ndaj tij zhduken.
Zot i truallit të shtëpisë dhe zot i tokës, gjarpri mendohet simbol i kulteve të lashta, për çka krishterimi u mundua ta çrrënjosë atë: Sipas Hieronimit, në v. 365 në Epidaur erdhi Shën Hilarioni i cili mundi dhe vrau “dragoin e madh që njerëzit e quanin Boa” (Hieron.Vita Hilar.3.2), por paradoksalisht dëshmitë e këtij kulti në arkitekturë hasen në kishat paleokristiane, në Paleokastër ku simbol i parë është gjarpri dhe Glamoç, ku vëllezërit Dioskurë mbajnë gjarpërinj në duar. Vitorja, gjarpri i shtëpisë që vazhdon të nderohet edhe sot e kësaj dite, dëshmon këmbënguljen e këtij kulti. Besimi në natyrë i forcave dhe elementeve të natyrës pati për faltore shpellat, drurët dhe burimet. Në Butrint, objekt adhurimi ishte burimi mineral në qendër të agoras. Në qytetin Ilir në Belsh, në breg të liqenit të Seferajt, janë zbuluar figurina terakote të shek. III p.e.s. dhe kocka kafshësh të flijuara, të hedhura në ujë gjatë ceremonive të kultit. Terakotat, që i përkasin një hyjneshe ilire të njësuar me Aferditën,” tregojnë se ceremonia kryhej në natyrë, në ujërat e liqenit. Ky nderim dhe adhurim i ujërave dëshmohet dhe në tokat e Japodëve në Bihaç dhe të Liburnëve në Flanonë.
Emër i lashtë i Kryeperëndisë Ilire, mendohet të jetë vetë emri “Perëndi”, i pajisur me atributet e perëndive PIE, rrufetë dhe shtrëngatën. Për bashkëshorte atij i jepet Prenda/ Premtia,H reminishenca e së cilës sot ruhet tek Shënepremtja dhe dita e premte.
Paralelen e papritur çifti Perëndi/ Premte e gjejnë tek çifti i kryeperëndive gjermanike Wodin/ Frija, emri i së cilës në gjuhën PIE (prihëh,, priya) ka thjesht kuptimin bashkëshorte.
Në kalendarin e hershëm gjermanik, dita e enjte është dita e Wuodin-it (plttdeutsch/gj. hershme W6d-ensdag, an. Wednesday) dhe dita e premte e Frijas (pltd. Fredag, an. Friday, sued. norv, Fredag).
Nëse hipoteza për një perëndi ilire Enj i përgjigjet së vërtetës, kjo do t’i qetësonte të dy anët e ekuacionit: Enj(te)/Premte: Wodens(dag)/Fre-(dag) dhe do ta ndërfuste Premten së bashku me të shoqin e saj, Perëndinë, në shtjellën e religjioneve gjermanike.
Religjioni është një kategori dinamike, e ndryshueshme për akomodimin e strukturave të reja politike. Si i tillë, me nisjen e procesit të akulturimit nga shek. V p.e.s., religjioni Ilir nisi dhe harmonizimi me panteonin Helen. Por edhe në fazat më të avancuara, ai e ruajti karakterin minimalist, kryesisht diteist, me një perëndi të vetme qendrore dhe bashkëshorten zëvendëse të tijën. Ndryshe nga panteoni grek, i njohur për vanitetin hetero dhe homoseksual, panteoni ilir ruajti trajtat monogamike heteroseksuale.
Në këtë zhvillim vërehet një bigëzim veri/jug, me vijë ndarëse Matin (Ardaksanin). Jugu me sistem më të përqendruar shtetëror dhe më i hapur ndaj akulturimit, iu adoptua më tepër religjionit helen. Veriu më i parcelizuar dhe më larg vatrave akulturuese, iu përmbajt idolatrisë vetjake.
Më herët prej perëndive ilire njihet Zeusi pellazgjik i Dodonës (mesi shek. VIII p.e.s.), emri real i të cilit mbetet i mbuluar nga manteli i Interpretatio Graeca-s.
Këtë Zeus e shohim të stampuar në monedhat e Lidhjes Molose (370-328 p.e.s.), Symahisë Epirote (328-233 p.e.s), Amantias, Olympes, Skodras. Por në to ai shoqërohet me simbole krejtësisht të ndryshëm nga simbolet e Zeusit Grek, çka e tregon atë “një perëndi Ilire të unifikuar me Zeusin,... një hyjni unike të adhuruar në krejt territorin ilir”. Përmendja e mëtejshme si Jupiter Parthinus/ Zeusi Parthin, këtë herë me mantelin e Interpretatio Romana, e përforcon mendimin për një Perëndi qendrore panilire.
Medauri. Perëndia i parë që njohim me emrin origjinar ilir, është Medauri të cilit në shek III p.e.s, peripoliarku/ komandanti i rojeve të Rizonit, i kushton një mbishkrim votiv. Medaurit i kushtohen edhe katër mbishkrime të tjerë, prej të cilëve ai i fundit, i shek V e.s, dëshmon mbijetesën e kultit të tij edhe në kohën kur krishterimi ishte fe zyrtare.
Mbishkrimi më i plotë (162 e.s.) i Medaurit është mbishkrimi i gjetur në Lambaesis, në kryeqendrën e provincës Africa Proconsularis. Mbishkrimi i zbuluar në Asklepeionin, temenosin e perëndisë Asklep , është një përkushtim në vargje që i kushtohet perëndisë Medaur nga konsulli romak i Africa Consularis, origjinar nga Rizoni dhe i quajtur po Medaur.
Poezia sipas tërë gjasës e shkruar nga Lucius Apuleius Madauri, autor i kryeveprës botërore Meta- morfosis, për të cilin thuhej se po të mos kishte qënë Krishti, feja e re do kish qenë themeluar prej tij (Lactant. Div. Inst. 5.3.). Pozicioni i Apuleut kryeprift i Africa Proconsularis dhe kryetar i këshillit provincial, kur i parë i provincës ish Konsulli Medaur (Apul. Flor. 16. 38, Aug. Epistulae 138.19), e tregon atë bashkëpunëtor të konsullit.
Poezia e Medaurit, çuditërisht gjithnjë e përkthyer gabim, vijon si më poshtë:
(Ti) qëpër ledhet e Riçpnit Ajakid, Kryekështjellës sonë Dalmate përkujdesesh, Lar Publik i popullit tonë, Medaur i shenjtër në atdhe, i shenjtër dhe këtu, Të lutem shumë: edhe për këta tempuj kujdesu, I madhërishëm siç je në shëmbëlltyrën vocërrake, Ku kalin me të majtën qirithi ngre, Gjersa me të djathtën vdekjen e përflak. Të blaton dhe adhuron në këtë strehë tënden. Konsulli, tashmë i emëruar, [......] I njohur nga beteja-prijësit Mars dhe ti o Cezar Mark. Nga fama radhëve tëpara të betejave të shkuara. Ai që tanimëe nisi konsullatën. Ty, vegim i gjallë i Hyut të atdheut, Që kur kalin ndal, ushtën larg e flakëron. Ty Medaur, ta përkushton Medauri.
përputhet me dekorin e një kupe Megare po nga Rizoni, ku kali befas i frenuar qëndron me këmbët e parme pezull në ajër, ndërsa kalorësi pa asnjë armatim mbrojtës flak ushtën e ngritur afer tëmthit,. Dekori i kupës, identik me atë të një stele nga rrethinat e Apollonisë, e koncepton Medaurin të lirë, të pakërcënueshëm nga kush. Një ndryshim konceptual ky nga ikonografia e panteonit grek, ku perënditë e reja luftojnë me perënditë e vjetra dhe gjigantët, të veshur me armatim të rëndë mbrojtës.
Mbishkrimi nuk e quan Medaurin perëndi, çka për besimin romak do të nënkuptonte mbulimin e një lëmie të caktuar, si lufta a mjekësia. Ndonëse Medauri përmendet me superlativet më të larta: i madhërishëm (magnus), i admirueshëm (Augusto) dhe i shenjtë (sancte), ai rreshtohet në specien më mishmashe të religjionit romak, në atë të larëve të përzier me kategoritë më të habitshme të shpirtrave. Ndërkohë stelat dhe altarët e Lambaesias gulonin nga emrat e perëndive më ekzotike të mundshme, nga Torehoboldi Deo në Dea Africa, dhe nëse ushtarët nuk hezitonin t’i quanin Perëndi perënditë e tyre lokale, aq më pak do hezitonte ta quante Medaurin perëndi i pari i këtyre ushtarëve dhe provincës.
Mospërmendja në mbishkrim e Medaurit si perëndi, por si lar, emri origjinar i të cilëve “laza” përkon me lazoret e ditës së verës, nuk është rastësore, venomet PIE, i ngarkonin larët me përkujdesjen e gjithçkaje, nga shëndeti dhe të korrat tek lufta, por gjithnjë brenda një sinori të caktuar, familje, urë a qytet qoftë, por asnjëherë jashtë tij. Si i tillë përcaktimi Lar Publik i Popullit tonë (Nostri Publice Lar Populi), dëshmon një strukturë religjioze të ndryshme nga struktura politeiste greko-romake me shumë zota. Përkatësisht një strukturë monoteiste me një zot të vetëm, por totemike, të veçantë për çdo njësi etnike.
Momenti më sublim i kësaj poezie është Telesma, lutja rituale “Medaur i shenjtër në atdhe, i shenjtër dhe këtu, të lutem shumë: edhe për këta tempuj kujdesu”. Kjo lutje shënjonte finalen e inicimit mistik, çastin kur pas libacioneve, saktificave dhe shqiptimit të formulave kabalistike, krijuesi i objektit (Konsulli Medaur,) grishte subjektin (Hyun Medaur) që ta shkarkonte forcën magjike tek objekti (skulptura e Medaurit). Pas kësaj, sipas riteve sekrete Myste, shëmbëlltyra e hyut, skulptura e tij, niste veprimtarinë në mjediset e kërkuara.
Ky akt i paprecedent i konsullit Medaur, i cili shpërfill venomin e larëve për moskalimin e sinoreve, thyen kapsulën lokale dhe i atribuon Medaurit universalizëm. Në të nuk kërkohet përkujdesja për një tempull të veçantë, por për tempujt e Medaurit. Si i tillë ai synonte haptas krijimin e një feje të re me Kryezot Medaurin. Ky sakrilegj, i solli Konsullit Medaur dënimin më skajor të senatit Romak: Damnatio Memoriae (Mallkimin e Kujtimit). Një dënim të tillë senati gjatë tërë historisë së Romës ia pati dhënë rreth një duzine perandorësh dhe konsujsh, pas ekzekutimit për tradhti të lartë. Në përputhje me aksiomën Orwellit “Ai nuk ekziston. Ai nuk ka ekzistuar kurrë”, emri i të dënuarve fshihej nga tërë mbishkrimet, aktet dhe librat e historisë dhe jo vetëm kaq. Dënimi pas vdekjes (poena post mortem) me Mallkim të Kujtimit, sillte këputjen e jetës transcendentale, jetës së përtejme, e cila sipas besëtytnisë vazhdonte vetëm falë ngulmimit të kujtimit (perseverantia memoriae). Kur kujtimi mallkohej, ai nuk ngulmonte dot më dhe jeta e përtejme shuhej.
Ndonëse zhdukja e gjurmëve zbatohej rrallë dhe me dembeli, në rastin e Medaurit ajo u zbatua me zell të admirueshëm, duke ia zhgdhendur emrin me daltë dhe çekan, shkronjë pas shkronje, me kanale të thellë. Kjo tregon se sprova për krijimin e një feje të re universale, të bazuar në një hyjni ilire, për senatin romak paraqiste një problem tejet serioz. Zhgdhendja me daltë jo vetëm e emrit të Medaurit, por edhe legjionit të 3.
August të komanduara drejt e prej tij, tregon se kjo tentative ka qenë e armatosur.
Nga perënditë e tjera iliroveriorë njihet Redoni, emrin e të cilit, bashkë me atë të Medaurit, e mbanin dy anije ushtarake. Redoni shihet i stampuar në monedhat Labeate të shek. III p.e.s. dhe emrin e tij, Redonum/Redon, e mbante një skelë detare. Veç tij njihet Enzotika, perëndesha liburne e njësuar me Venusin, Aferditën.
Me lundrimin dhe ujërat lidhen shumica e perëndive të fiseve të Ilirisë Veri-Perëndimore, zeje bazë e të cilave ishte detatia: Bindi/ Neptuni i Japodëve, Ika e Libutrëve, Botia e Istërve. Nëse në Ilirinë Veri-Perëndimore vendin e parë e zinin perënditë e ujërave, në Ilirinë e Mesme të lidhur më tepër me blegtorinë dhe gjuetinë, më të përhapur qenë hyjnitë e grigjave, ndër to Thana, simotra ilire e Artemisit dhe Dianës. Stacioni rrugor Ad Dianam në Kandavi dhe mbishkrimi në veri të liqenit të Shkodrës Diana Candavensis, tregon përhapjen e kultit të kësaj perëndeshe, të njohut vetëm nga interpretatio romana. Si pasojë e presionit të besimit vendas, ajo zuri vend kryesor edhe në panteonin e qyteteve-koloni, ku u njësua me Artemisin. Figurinat dhe relievet e hyjneshës me shpurën e saj, e cila i qëndroi dhe presionit të krishterimit duke arritur në ditët tona me emrin e zanave, i gjejmë si në jug ashtu dhe në veri.
Ndërsa për Ilirinë Veriore çelësi i zbërthimit dhe kuptimit të besimit ndodhej në Rizon, ky çelës për Ilirinë Jugore gjendet në Dodonë. Njëri nga tre orakujt më në zë të botës antike (Thebë/Libi, Dodonë, Delf), Dodona cilësohet nga Herodoti “OrakuIIi më i vjetër dhe në kohët e hershme i vetmi në Ellas (Hdt. 2. 53).” Si i tillë ai nuk kaloi kithët, jashtë vëmendjes së autorëve antikë: Rreshti i parë i burimit të parë historik europian, i Iliadës së Homerit (750 p.e.s.), nis me Akilin, në mos drejt e nga Dodona, nga rrethinat e saj.
Vetë orakulli përmendet dy herë nga Iliada (II. 2.748-751, 16.233-235) dhe dy herë nga Odisea (Od. 14.327-328, 19.296). Këto fragmente ngrenë cepin e siparit në fund të aktit të parë/fillim të aktit të dytë, në çastin kur vendin e hyjnisë së lashtë të tokës, Gaias së butë, e kishte zënë Kryezoti violent i të ardhurve të rinj. Momentin kur Sellët e orakullit i përmbaheshin riteve të lashta të Tokës, ndërkohë që Kryezot ishte hyjnia që Interpretatio Graeca e prezanton si Zeusin pellazgjik të Dodonës. Ky moment twilight-i, mugëtire, i padëshmuar tjetërkund, e kthen Dodonën në laboratorin më efikas të religjionit para/proto Indo-Europian (PIE).
Fraza më kyçe për kuptimin e këtij besimi iu tha Herodotit në Dodonë: “Përpara, në lutjet e tyre, Pellazgët u flijonin perëndive pa titull dhe pa emër, pasi nuk kishin dëgjuar asnjë të tillë dhe këtë e di se ma thanë vetë në Dodonë. Ata i quanin theous /renditës, pasi përveçse e kishin vendosur gjithçka sipas rendit natyral, e ruanin këtë rend (Hdt. 1.52).”-Kjo frazë dualiste, tregon se në fillimet e besimit PIE, perënditë nuk konceptoheshin si objekte fizikë natyrorë, por si ligjësi natyrore, si forca anonime supernatyrale. Fare afër me përcaktimin fantastik të Apuleus Madaurit, autorit të poemës për Hyun Ilir Medaur:
Zoti nuk është mendja, porshkaku përse mendja është.
Zoti nuk është shpirti, porshkaku përse shpirti është.
Zoti nuk është drita, porshkaku përse drita është.
Fraza e mësipërme e Herodotit është si e prerë për hyjnimin e Gaias, sipas Teogonisë së parëlindurës nga hiçasgjëja, në kohën kur përveç hiçasgjësë nuk kish asgjë tjetër (Hes. Theog. 116-122). Si e tillë origjina e riteve dhe besimit në Dodonë shtyhet drejt stadit fillestar të shoqërisë PIE, në agun e tij që shkon dhe puqet me teorinë krejt të re të gravitacionit kuantik (modeli Lambda CDM), sipas së cilës universi shpërtheu 13.8 miliard vjet më parë nga “singulariteti zero”, nga hiçasgjëja.
Me fare pak përjashtime, Dodona është parë si kuriozitet ekscentrik, mes përrallës dhe dëshmisë, dhe gjithnjë si orakull grek, që jetoi dhe u zhvillua konform kanuneve të religjionit grek. Kjo i krijonte asaj një shtrat Prokusti, i cili i këpuste më dysh, i zhdukte a i hiqte zvarrë faktet drejt paraleleve inekzistente me religjionin Ilir, ndërkohë që ajo i përkiste një religjioni krejt tjetër, atij Ilir/PIE.
Ky religjion është produkt i pavetëdijshëm i animizimit, shpirtëzimit të objekteve dhe fenomeneve të natyrës të banorëve të pyllit, që jetonin me zhurmat dhe tingujt e pyllit dhe që të nesërmen e parashikonin sipas frymëmarrjes së pyllit, erës në gjethnajën e tij dhe fluturimit të zogjve nga pemët e tij.
Ai nuk është produkt i sofistikuar i vetëdijes qytetare të definuar qartë nga Herodoti: “Hesiodi dhe Homeri ishin ata që ndërtuan pemën gjenealogjike të perëndive greke, u caktuan detyrat këtyre perëndive dhe përshkruan pamjen e tyre të jashtme (Hdt.2.53).” Ndërkohë që perënditë fshatare të Dodonës banonin trungjeve të lisave, perënditë qytetare greke jetonin komode tempujve të mermertë. Si i tillë rituali i Orakullit të Dodonës i qëndron larg ritualit të simotrës teorike, Orakullit të Delfit dhe fare pranë ritualit selvatik të Druidëve Keltë të Plinit:
Sipas këtij të fundit “Druidët, ky është emri që u japin magëve të tyre Galët, nuk kanë asgjë më të shenjtë se lisi ku kacavirret veshtulla, pasi mendojnë se këtë Es e ka zgjedhur vetë Perëndia... Ata nuk kryejnë asnjë rit fetar pa degët e lisit, madje edhe emri Druid rrjedh nga fjala lis... Pasi kanë kryer tërë pregatitjet për sakrificën dhe banketin nën pemë, ata sjellin dy dema të bardhë që i sakrifikojnë për perëndinë (Plin. NH 16. 249).” Fragmenti i Demostenit “Zeusit të Dodonës, mbrojtësit të pasurisë, sakrifikojini një dem të bardhë (Dem 21. 53)”, tregon deri përputhjen koloristike të ritualeve, dëshmi kjo e qartë e origjinës së përbashkët proto Indo-Europiane.
Në fshatin Meling, më patën rënë në sy disa gërmadha me rëndësi të posaçme, që më kujtuan pozicionin dhe përshkrimin e Dodonës. Mali i Tmorusit që dominonte këto gërmadha dhe lisat shekullorë, më bënë të mendoj se ndodhesha mes rrënojave të Dodonës... Këto ia thashë në Vlorë mikut të femijërisë Kostandin Karapano që ishte njeti gjithmonë me iniciativë, i cili nisi menjëherë gërmimet dhe nxori në dritë jo vetëm orakullin e famshëm, por edhe objekte arkeologjike me vlere shumë të madhe”.
Në një shikim të parë, shtjellimi historik disi i gjatë në një libër arkitekture, mund të duket i pavend. Por, krahas detyrimit të sqarimit të kundërshtisë mes mungesës thuaj të plotë të arkitekturës së kultit dhe modeleve avangardë të gjinive të tjera arkitektonike, ky shtjellim ka vlerë për kuptimin e botës shpirtërore ilire dhe rrënjëve të tij në hapësirë dhe kohë. Për këtë, ndryshe nga sa më parë, Orakullin e Dodonës e kemi shtjelluar ndërdisiplinor, duke i sinkronizuar ingredientët e tij me mjedisin kohor. Kjo që nga alfa, nga burimet antike, përkthimi i të cilëve poetik, por shkencërisht jo i saktë, ka viktimizuar një sërë autorësh.
Tabloja e përftuar nga ky shqyr tim është sa e befasishme aq dhe harmonike. Asnjë disiplinë nuk i kundërvihet tjetrës dhe të tëra qendërzohen në përfundimin se Orakulli i quajtur helen i Dodonës, është qendra më puritane Ilire. E influencuar minimalisht nga botëkuptimi helen edhe në momentet e akulturimit maksimal të shtetit Molos.
Blatimet e Orakullit të Dodonës ndahen në dhurata votive, me ose pa mbishkrime, dhe lamela orakullore, tabulate plumbi ose fletë bakri ku klientët e orakullit, persona privatë a institucione politike, shkruanin pyetjet për vërtetësinë e asaj që kishte ndodhur dhe parashikimin e asaj çka do të ndodhte. Si të tilla ato klasifikohen në pyetje të rëndomta, si e Lysanit nëse e shoqja Anyla barrën e ka me të a me ndonjë tjetër dhe pyetje me pasoja për rrjedhën e historisë (si ajo e Aleksandrit Molos për nisjen a jo të ekspeditës Italike Strab. 6. 15). Si i tillë orakulli i Dodonës ishte një bankoprovë për çka kish ndodhur dhe fabrikë parashikimi për të ardhmen.
Sot, në magazinat e Dodonës gjenden mbi 2500 lamela, prej të cilave janë publikuar 167, shumica në vitin 1878 (dy vjet pas gërmimeve të para), në vitet 20 të shekullit të shkuar dhe fare pak në vitet 50/60 të këtij shekulli. Në lamelat e publikuara, i përmenden emrat e 75 ad-i resatëve: 18 institucioneve politike dhe 57 personave privatë. Nga institucionet politike, 6 janë federata shtetërore dhe 12 qytete.
Nga 6 federatat shtetërore, përveç Mondaitëve të palokalizuar qartë,885 të tjerat janë federata etnike autoktone (Bylinë: shek.III p.e.s., Molosë: mesi shek. IV p.e.s., Kaonë: IV/III p.e.s.” Atintanë: IV p.e.s., Arktanë: IV/III p.e.s.).
Nga 20 lamelat e 12 qyteteve, 7 i përkasin 5 qyteteve autoktonë (nga 2 Dodona, shek IV/III p.e.s. dhe Oriku v. 480-460, shek. III p.e.s.),nga një Hemara, shek. IV p.e.s., Onhesmi/Satanda, shek IV p.e.s. dhe Foinike/Finiqi, v. 330-320 p.e.s.) dhe 11 të 5 qyteteve koloni në territorin ilir (Kerkyra/ Korfuzi, shek V-të. 300 p.e.s., nga 2 Epidamni/Durrësi, shek. VI/450 p.e.s. dhe Ambrakia/ Arta, shek. IV/III p.e.s. nga një Farosi/Hvari, 385 p.e.s. dhe Apollonia, 4 p.e.s.
Prej lamelave të qyteteve koloni, së paku 4 i përkasin. Prej lamelave të qyteteve koloni, së paku 4 i përkasin kohës kur këto qytete ishin nën sovranitetin ilir. Së fundi 2 lamela i përkasin qyteteve të Magna Graecias/Italisë Jugore (Tarant, Heraklea Lukania). Por surpriza më befasuese e Orakullit të Dodonës nuk janë tabulatet e qyteteve dhe njësive shtetërore autoktone. Surpriza është se në 167 tabulatet e botuar të Orakullit të Dodonës, të pranuar thuaj unanimisht si Orakull Grek, nuk shfaqet asnjëherë emri i ndonjë qyteti a njësie shtetërore greke. Po aq, ndryshe nga lamelat e personave privatë nga Magna Graecia, të cilat e tregojnë qytetin e origjinës (mjaft prej tyre qytet të Mesapëve dhe Daunëve të shtegtuar nga Tesprotia), në 57 lamelat individuale emri i një qyteti grek, i Athinës, shfaqet vetëm një herë, aq sa dhe Egjipti. Po këtë panoramë kanë edhe mbishkrimet votive, gjeografia e të cilëve nis nga liqeni i Shkodrës, me mbishkrimin më të hershëm të orakullit (shek. VI/V p.e.s.), të “M Gangrios Ardianit” për të vijuar në hapësirë dhe kohë me agonotetin Parthin Mahata (shek. II p.e.s.) dhe Kleomahun Atintan, shek IV p.e.sonë.
Mbishkrimet vijnë e shpeshtohen me mollosët e tesprotët dhe mbyllen me etolët e konsideruar më shumë epirotë sesa gjysmëepirotë. Kësaj tabloje i përmbahet edhe seria e mbishkrimeve të bazamenteve të shtatoreve (shek. III p.e.s.), të cilat blatohen nga koinone a dinjitarë bylinë, molosë, tesprotë, kaonë dhe po këtë pikturë riprodhon për shek. II e.s. Pausania: “Për banorët e steresë, etolët, fqinjët akarnanë dhe vetë epirotët, më i besueshëm është orakulli i profeteve që sjellin përgjigje nga drurët (Paus. 21.2).
Gjetjet arkeologjike. Objektet më të hershëm arkeologjikë në Dodonë, sëpata/çekanë të brimuar guri (perforated axe/hammer), përfaqësojnë përqendrimin më të fuqishëm të këtij instrumenti në Evropën Jug-Perëndimore. Sëpata/ çekanët u gjetën në një shtresë kulturale me cifla stralli, furra-gropa për pjekjen e qeramikës dhe qeramikë, identike me shtresat e qendrave të aferta të datuara nga karboni C 14 në periudhën Eneolit/ Bronz i hershëm (2920-2470 p.e.s.).
Sëpata/çekanët e tipit “pikë loti” (teardrop) dhe faqe konvekse, i përkasin nëntipit Roe Ila të Eneolitit/ Bronzit të hershëm (2900- 2500 p.e.s.). Përmasat 2-3 herë më të vogla se të veglave dhe armëve normale, i dëshmojnë ato ex voto, dhurata votive hyjnive.
Mungesa e banesave dhe varreve dhe seria e sëpata-çekiçëve, tregon qartë se Dodona e nisi rrugëtimin si qendër e pastër kulti dhe jo aglomeracion banimi, që në periudhën eneolitike. Ky funksion dhe ky datim sqarojnë origjinën e ritualeve enigmatike Selle, të lidhura qartë me kultin para/proto Indo-Europian të Tokës/ Gaias.
Evoluimi i modeleve qeramikë ndjek parabolën e evolucionit panilir, i cili nis nga bronzi i mesëm për të përfunduar në modele me elegancë balerine në fundin e hekurit. Kjo dhe mungesa e shenjave të dhunës, dëshmon aglomerimin e butë në Eneolit/ Bronzin e hershëm të vendasve para Indo-Europianë me të ardhurit e rinj Indo-Europianë. Format po evolucionare dhe mungesa e shenjave të dhunës, dëshmon shkrirjen po të butë të popullsisë së ngjizur proto Indo-Europiane (PIE) me të ardhurit e rinj Indo-Europianë përgjatë Bronzit të mesëm/të vonë. Këto aglomerime i siguruan Dodonës përcjelljen e ritualeve të Gaias deri në fillimet e periudhës së hekurit. Si i tillë peizazhi ilir diferencon nga peizazhi helen, ku përplasjet ishin të ashpra, deri në masakra (Hdt. 6.137-139). Funksionimi i Orakullit në Bronzin e mesëm dhe të vonë, dëshmohet tërthoras nga numri i madh i armëve dhe veçanërisht sëpatave të shek. XIV/XII p.e.s. të një kohe kur sëpata si njësi këmbimi mall/para, konsiderohej dhurata më e pëlqyer votive. Drejtpërdrejt dhe jo më tërthoras, këtë funksion e dëshmojnë kupat picërrake, imitime vendore të modeleve mikene (1435-1300 p.e.s.), dhe krejt qartë seria e “sëpatave me thepa” (trunnion axe, shek. XIV/XII p.e.s.) prej fletësh bronzi, krejtësisht afunksionale, me përmasa dhe peshë lodre.
Në fund të bronzit të vonë dhe përgjatë hekurit të parë, kur në plan të parë dalin burimet historike dhe mbishkrimet, materiali arkeologjik fiton një funksion tjetër. Atë të dëshmisë së njëtrajtësisë së Dodonës me peizazhin arkeologjik Ilir.
Tempujt e apoikiave, qyteteve koloni, ndoqën rrugën normale të zhvillimit të tempullit helen. Si e tillë, mungesa e tempujve të mirëfilltë në dhjetëra qytete të pretenduar si koloni, dëshmon se ata nuk kanë qenë kurrë të tillë.
Naiskosi i Asklepit. Shpella e Shenjtë e Buthrotit, ashtu si edhe orakulli i Dodonës, fillimisht ka qenë një element i natyrës. Nga fillimi shek. IV p.e.s. shpella u kthye në adyton, përkatësisht nga vend i shenjtë në natyrë në vendin e shenjtë të Asklepit. Mbishkrimi kushtimor i teatrit “u ndërtua me të ardhurat e hyut (Asklep)” tregon se naiskosi ishte ndërtuar para teatrit. Kjo kuptohet edhe nga deformimi i planimetrisë së teatrit në respekt të kontureve të naiskosit. Datimi i teatrit nga mesi shek. IV p.e.s., tregon se naiskosi ishte ndërtuar para mesit të këtij shekulli. Në gjendjen e sotme, fasada e tempullit i përket fazës së dytë, të shek. I/II e.s.
Tempulli origjinar i tipit distyle in antis, ndahet në kthinën e shenjtë dhe parakthinën e kufizuar anash nga antet, zgjatimet e mureve të kthinës, mes të cilave gjenden dy kolona dorike. Dyshemeja e tij është e shtruar me pllaka të mëdha guri gëlqeror të prera mirë, ndërsa dy kthinat lidhen me derë.
Në të majtë të tempullit vijonte temenosi i cili ishte njëkohësisht agoraja e qytetit. Në këtë anë temenosi kufizohej prej një shkallareje të zbukuruar me putra luani, identike me ato të teatrit, nga muri rrethues i qytetit dhe një ndërtim me oborr qendror, me funksion të paqartë.
Naiskosi mbi teatër. Tempulli ndodhet në një platformë të vogël, mes shkëmbit të lartë të thiktë dhe teatrit. Tempulli, balli i të cilit është zhdukur, ka përmasa të njëjta me tempujt prostilë të Dodonës (6,3 x 10 m). Tempulli përbëhej prej kthinës së shenjtë, me planimetri katrore dhe parakthinës. Muret me orthostate mbi stereobatin treshkallësh, janë suvatuar me gëlqere me kashtë dhe patinuar me një shtresë të hollë ajke gëlqereje. Ngjasia e naiskosit mbi teatër me naiskoset prostilë të Dodonës, e daton edhe atë rreth vitit vitit 218 p.e.s. Shtrimi i dyshemesë në shek. I e.s. me mozaik monokrom gjeometrik, tregon se ai u përdor si i tillë dhe në periudhën romake.
Naiskosi i Dimalit ndodhet në anën lindore të kodrës së akropolit, midis teatrit dhe shëtitores. Naiskosi me përmasa 15.50 x 7.20 m dhe orientim perëndim-lindje, përbëhej prej naositdhehajatit (pronaos), të dy me përmasa të barabarta (6 x 5.2 m). Naiskosi është i tipit prostil/tetrastil, me 4 kolona në ballë dhe nga 2 anëve. Kolonada e tij mbështetej në një stilobat treshkallësh. Si i tillë ai ripërsërit modelin e rrallë të fazës 3. të orakuliit të Dodonës (218 p.e.s.). Tjegullat e shëtitores me stampën HPAION, e Herës, tregojnë se ktitor i shëtitores ishte naiskosi i Herës, gjasisht naiskosi i mësipërm. Gjithnjë brenda fushës së supozimeve, pozicionimi i shëtitores në rrëzën jugore të akropolit, sugjeron se akropoli ka luajtur edhe rolin e temenosit të Herës.
Tempulli i Afërditës ndodhet 150 m në Jug-Perëndim të akropolit, afer hyrjes së kësaj ane. Tempulli shtrihet në mesin e një platforme të rrafshët artificiale (0.2 ha) të mbajtur prej një muri të përforcuar me kontraforte. Muratura identike me atë të fazës së shek. III p.e.s. të mureve rrethues të qytetit, e daton platformën dhe tempullin po në shek. III p.e.s. Në shek. V/VI e.s., tempulli grabitet rrafsh me tokën për ndërtimin e një kishe paleokristiane, duke lënë vetëm bazamentet.
Tempulli i orientuar nga lindja është dorik, amfiprostil dhe tetrastil: me 4 kolona me diametër 0.80 m në dy ballët dhe mur të rrafshët në anët e gjata. Tempulli që lartësohet mbi një stilobat të përzgjatur (18.4 x 6.7 m, 1: 2.75) përbëhetprej parakthinës (pronaos) me dy kolona mes anteve, naosit/kthinës së shenjtë (5x6 m) dhe opistodomit, kthinës ku vendoseshin blatimet. Në të dy ballet e ngushta, mbi kolonadën e zgjatur dorike vijonte antablamenti dhe mbi të frontoni.
Elementet arkitektonike të tempullit: dyshemeja, kolonat, establementi, skulpturat e frontonit, deri dhe tjegullat, janë prej materialit më të kushtueshëm ndërtimor: mermerit kristalin të Prokonezit. Prej skulpturave që zbukuronin tympanonin e frontonit, ruhet ajo e skajit të majtë, e cila paraqet një grua të re që mban gjinjtë me dorë, gati për t’i dhënë për të pirë foshnjës që e ka përqafuar. Skulptura, e cila shquan për nivelin e lartë artistik të punimit, përcjell elasticitetin e trupit të një gruaje të re, të bukur dhe energjike.
Sipas një mbishkrimi të shek. I p.e.s. “Në kohën e prytanit Menem, birit të Drimakut, u krye rindërtimi nga themelet i tempullit të Aferditës dhe vetë Menemi u kujdes për punimet”. Kjo përputhet mirë edhe me karakteristikat e elementeve arkitektonike prej mermeri. Si e tillë, superstruktura e tempullit i përket shekullit parë, ndërsa planimetria krejt e pazakonshme fazës së parë. E vetmja shëmbëlltyrë e këtij tipi planimetrik, është faza e dytë, e tempullit të Athina Lindias në Rodos (300 p.e.s.): me përmasa thuaj të njëjta, po dorik, amfiprostil dhe tetrastil dhe kryesorja po me raportin gjerësi/gjatësi 1 : 2.75,. Si e tillë, faza e parë duket se i përket gjysmës së parë të shekullit të III p.e.s.
Tempulli i orderit dorik ndodhet në qafën verilindore, 200 m larg hyrjes kryesore. Prej këtej vështrimit i hapet panorama e gjerë e rrethinave të gjirit të Ambrakisë dhe detit Jon. Tempulii është i tipit peristil, me kolona rreth e qark. Përmasat e platformës së tij (17,2 x 10,2 m), e rendisin ndër tempujt e vegjël të këtij orderi. Nisur nga këto përmasa, ai duhet të ketë qenë tetrastil me 4 kolona në ballë 169 dhe 7 në të gjatat. Tempulli mendohet se i kushtohej Afërditës.
Naiskosi i Gitanas, ndodhet në skajin perëndimor të rrugës kryesore, në perëndim të shëtitores. Naiskosi me përmasa 13 x 7 m, i tipit me ante me dy kolona në ballë përbëhet nga hajati dhe naosi që komunikojnë me portë me njëra-tjetrën. Në brendi të tij janë gjetur statueta votive qeramike, qeramikë luksi dhe mbishkrimi në një fletë bronzi “EN ENTANOIE” (në Gitana).
Gjurmë tempujsh të tjerë, gjithnjë të përmasave të vogla, janë gjetur në Foinike dhe Symizë. Në Foinike është uluar pjesërisht një naiskos prostil, ndërsa në Gradishtën e Symizës një stilobat me gjurmë kolonash dhe terakota. Gjurmët më veriore të tempujve i përkasin një tempulli në Zgërdhesh, ku jashtë mureve rrethuese janë gjetur një shtatore mermeri dhe një gejzon me luan.
Qyteti i kupolës shtrihet në kodra shkëmbore me shpate të pjerrëta dhe rrëzime të forta, të rrumbullakosura lart në kupola të buta, ose në kësula sferike të rrethuara nga uji. Korniza mbrojtëse e qytetit kodrinor, i përmbahet cakut ku kupola e butë përthyhet në shpat të pjerrët. Në gadishujt mbrojtja nga terreni i thepisur, zëvendësohet me mbrojtjen nga barriera ujore. Kjo i rreshton qendrat e fundit në periudhën e thalasokratias ilire, para çerekut të dytë të shek. IV p.e.s. kur Sirakuza e zbehu këtë dominim.
Struktura urbane e qytetit të kupolës është më e formuluar dhe superiore ndaj qytetit të shpatit, por inferiore ndaj strukturës së rregullt ortogonale të qytetit të rrafshit. Ky tip bigëzohet në nëntipin radiocentrik, me brezare unazore të ndërprera nga rrugë rrezore, të tufezuara në qendër të kupolës, dhe nëntipin kurrizor, ku kupola përshkohet së gjati nga një bosht rrugor, në të cilin rrugët sekondare kapen si vertebrat në kolonën vertebrale. Qyteti i kupolës mund të jetë vazhdim i qendrave të mëdha paraurbane, ose rezultat i synecism-it, amalgamimit të disa fshatrave në një qytet. Funksion kryesor i tiji nuk është mbrojtja, por ai i kryeqendrës administrative dhe ekonomike të njësive etnike fisnore, përbërëse të koinoneve. E thjeshtuar në logjikë ushtarake, detyrë e tyre nuk ishte kapja e pikave nevralgjike, por mbrojtja e vetvetes. Si e tillë mundësia e përzgjedhjes është më e madhe se e qyteteve me detyrë ushtarake dhe komoditeti i jetës së përditshme (orientimi, terreni i butë, lartësia optimale ndaj fushës) nuk sakrifikohet për hir të pozitës strategjike. Dëshmi se kategorizimi i mësipërm nuk mund të pritet me thikë, është qyteti në Persqop, i cili shtjellohet rreth një maje qendrore si qytetet e kupolës dhe shtrihet në një terren shpati si Çuka e Ajtoit.
Urbanistika ilire është një fushë pak e dokumentuar dhe thuaj e pastudiuar. Si e tillë, pa gërmime të rregullta masive, ajo mund të trajtohet vetëm “grosso modo”, në linja të përgjithshme. Për parashtrimin e saj nuk jemi ndalur në tërë rastet, detyrë kjo e një katalogu a inventari të qytetit ilir, por në sprovën për një klasifikim tipologjik, duke e ilustruar me shembujt më tipikë dhe më të lexueshëm.
Qytetet dhe kështjellat e njohura ilire janë 321, shifer e konsiderueshme kjo nëse do të kishim parasysh se numri i tyre në Greqinë e sotme kontinentale (pa Epirin dhe Maqedoninë Greke), pak a shumë në Hellasin e mirëfilltë, është rreth tre herë më i vogël.
Në lindjen dhe zhvillimin e qytetit ilir përcaktues ka qenë niveli ekonomik dhe shoqëror dhe niveli teknik si derivat i dy të parave. Prej 321 aglomeracioneve të mësipërme, 98 % (315) kanë mbrojtje të fuqishme natyrore: në tokë nga pjerrësia dhe thepisja e formacioneve shkëmbore, në det nga uji dhe shkëmbinjtë. Një mbrojtje të tillë nuk e gëzonin vetëm 5 qytete buzëdetare: 3 prej tyre koloni (Faros, Epidamn, Ambraki) dhe 2 autoktone (Salona, Aulona), dy në terrene krejt të rrafshëta (Salona, Faros) dhe tre në rrafshinat buzëkodrinore të qytezave nga lindën (Epidamn/Durrës, Aulona, Ambrakia).
Terreni ku janë ngulitur këto qytete dhe kështjella, i diferencon ato në tre tipa bazë, të ndarë më tej në nëntipa, dhe një tip që nuk i nënshtrohet klasifikimit.
Qytete kupole: a. radiocentrike, b. kurrizore.
Qytet shpati: a. të trashëguara, b. të ndërtuara rishmë.
Qytet rrafshi: a. pllaje, b. fushe, c. të përzier (kodrinorë/fushorë).
Qytete sui generis (të paklasifikueshëm)
Një ndarje e tillë nuk është e prerë me thikë: Falë natyrës së saj pragmatike, urbanistika iu përshtat kapriçiove të terrenit pa ndonjë kompleks si gjinitë e tjera: Në Foinike rrugët dhe blloqet e ngrehinave valëviten sipas serive sinusoidale të terrenit; në Buthrot agora, që do të thotë e larta, zbret fare poshtë, në Daors qyteti 40 hektarësh zgjedh për mbrojtje dhe strehim një akropol 0.60 ha që nuk strehon dot as 1/10 e popullatës. Kjo dhe krijon serinë hibride të modeleve vetjake, sni generis, që nuk i lakohen asnjë kategorizimi.
Njëkohësisht, asnjë prej këtyre aglomeracioneve nuk është një kapicë pa formë, por secili i përmbahet kodit gjenetik të tipit. Ndërkohë, sado paradoksale që mund të duket, struktura më optimale urbanistike, ajo me skarë ortogonale, mund ta zhbirojë ADN-në e saj që në agun e prehistorisë, në palafitet e bronzit, ndoshta dhe neolitit. Fundja kjo zgjidhje është krejt racionale dhe projektuesit e avenyve ortogonale të New York-ut vështirë se janë frymëzuar nga skarat ortogonale të Mohenjo Daro-s (2500 p.e.s.), qoftë edhe nga Priena e Hipodamit.