Në vitet 20 të shek. XX në Rrëzë të Dajtit u zbuluan disa vegla stralli të epokës së paleolitit të lartë, rreth 30000 vjet më parë; në fund të viteve 90 të shek. XX u provua arkeologjikisht se shpella e Pëllumbasit pranë fshatit me të njëjtin emër, ka qenë e banuar gjatë epokës së neolitit, epokës së bronzit dhe epokës së hekurit, pra, rreth viteve 6000-1000 p.e.re; në vitin 2006 në kanionin e BovilJës u zbu- lua një pikturë shkëmbore prehistorike e bërë nga një popullsi sedentare gjatë mijëvjeçarit II e I p.e.re. Tërësia e këtyre të dhënave është mëse e mjaftueshme për të pohuar se brezi i makjeve në hapë- sirën midis lumenjve të Tiranës dhe lumit të Erzenit gjatë epokës pre e protohistorike ka patur kushte shumë të favorshme për banim.
Piktura e Bovillës është nga pikturat shkëm- bore më të afërta e më të lehta për t'u vizituar, pasi ajo gjendet 15 km në veri të Tiranës, në afërsi të fshatit Babëru, në kanionin e bukur që formon lumi i Bovillës. Në të djathtë të kanionit, rreth 100 m mbi nivelin e lumit, ngrihet një shkëmb masiv, forma- cion gjeologjik i tercialit, që të tërheq vëmendjen qysh në vështrimin e parë.
Faqja vertikale e shkëmbit është e kthyer nga juglindja dhe në lartësinë 10-12 m formon një strehë të vogël, pikërisht këtu është piktura. Është kjo strehë që ka ndikuar në ruajtjen e saj. Numri i motiveve që formojnë pikturën është i kufi- zuar në raport me sipërfaqen që ajo zë, 11 m gjatësi dhe 5.30 m lartësi. Nga vendosja e motiveve në dis- tancë mund të themi se piktura është e ndarë në dy pjesë, A e B.
Në pjesën A, në një sipërfaqe prej 6 m2, janë vizatuar 14 figura të përbëra nga kryqe dhe rrathë me katër rreze. Kryqi (Tab. Al) është i vendosur i veçuar në pjesën e sipërme në një lartësi 1.80 m nga toka dhe dhe është i bërë me vija të holla. Rrethi me katër rreze (A3) ka formë të rregullt, është i bërë me vija të holla e ka diametër 29 cm x 27 cm e ruhet i plotë. Rrethi me katër rreze (A6) është i vendosur në krye të grupit të figurave të kësaj pjese, në lartësinë 1.80 m nga toka. Rrethi ka madhësi me- satare me rreze 24 cm x 20 cm, të ruajtur mirë, kurse perimetri i tij është pjesërisht i dëmtuar. Poshtë rrethit (A6) janë gjurmët e një kryqi të dëmtuar (A7), për të cilin është vështirë të dallohen përmasat e pe-rimetrit të rrethit.
Në pjesën A, janë vizatuar edhe disa kryqe (A4, 5, 8,10,12), të cilat janë përafërsisht të një madhësie, me krahë 15-20 cm, të bërë me vija të gjera, por pa shumë kujdes ose që duken të tillë dhe që nuk janë ruajtur të plotë. Ndonjëri prej tyre ka edhe gjurmë të rrathëve kufizues. Ne këtë pjesë të pik- turës ka edhe njolla ose pika (A 2, 11, 13), si edhe një shenjë në formën e gërmës b të kthyer mbrapsht.
Në pjesën B të pikturës së Bovillës të vendosur në një distancë të konsiderueshme nga pjesa tjetër, prej 2.10 m dhe në një lartësi shumë më të madhe nga niveli i tokës, janë vizatuar dy figura, midis të cilave dallon një rreth i madh me katër rreze, me përmasa 35 cm x 34 cm, që e ndan rrethin në katër pjesë të barabarta, i bërë me vija të gjera 5-7 cm (A16). Kjo figurë dallon nga figurat e tjera për madhësinë, për cilësinë e vizatimit dhe për vendosjen e saj në pikën më të lartë, 5.30 m nga toka.
Figura A15 është mjaft e dëmtuar, ka shumë mundësi të ketë qenë një rreth me katër rreze. Edhe në pjesën B ka disa njolla të paqarta.
Të gjitha motivet e pikturës së Bovillës janë bërë me bojë të bardhë të ruajtur relativisht mirë.
Nga sa parashtruam, piktura e Bovillës ka në përmbajtjen e saj 8 copë kryqe të vendosur në pjesën A, ka 6 rrathë me katër rreze dhe disa njolla a pjesë të figurave të dëmtuara. Këto janë tregues të mjaftueshëm për ta vënë në lidhje të plotë koncep- tuale me vizatimin e Rubikut, Reçit e Xibrit përsa i takon simbolit të diellit, kurse përsa i takon përdorimit të bojës së bardhë ngjashmëritë na çojnë tek piktura e Rubikut dhe tek piktura e Zlijebit (Bosnje) dhe Lipcit (Mal të Zi).
Piktura prehistorike shkëmbore e Lepenicës gjendet në shpatin e malit homonim të rrethit të Vlorës, në territorin e Shqipërisë Jugore. Ujrat e malit të Lepenicës derdhen në lumin e Shushicës, që është një nga degët kryesore të lumit të Vjosës në rrjedhjen e tij të poshtme.
Lugina e Shushicës është e ngushtë dhe ku- fizohet në të dv anët me male të lartë. Ajo shtrihet gati tërësisht në brezin e makies mesdhetare e cila ngjitet deri në lartësinë 900 m.
Lugina, nga pikëpamja arkeologjike, është ende e pa studiuar në mënyrë të mjaftueshme. Në vitet 30 të shek. XX u bënë kërkime në shpellat prehistorike të Velçës. Nga sa mund të gjykojmë nga njoftimet paraprake që janë dhënë, nga disa materiale që ruhen në muzeun historik të Vlorës dhe nga fragmente që kemi patur mundësi t i mbledhim mbi sipërfaqen e vendbanimit shpellor, kultura e Velçës i takon në kohë me kulturën Maliq. Epoka e bronzit dhe ajo e hekurit, në luginën e Shushicës, janë të njohura nga zbulimet e bëra në tumat e Vajzës, lënda arkeologjike e të cilave ka tipare të qarta të kulturës ilire. Edhe gjatë periudhës qytetare e më pas kjo luginë ka qenë banuar pa ndërprerje. Qyteza e Mavrovës (Olympe), kalaja e Cerjes dhe qyteti i rëndësishëm ilir i Amanties janë dëshmi të zhvillimit dhe të nivelit të lartë që arriti kultura qytetare ilire në këtë zonë.
Piktura e Lepenicës është realizuar në tavanin e një strehe shpelle, e cila ndodhet në shpatin verilindor të malit të Lepenicës në rrethin e Vlorës në një lartësi rreth 800 m mbi nivelin e detit. Për të mbërritur tek piktura, ose siç e quajnë vendasit, tek "Shpella e Shkruar", duhet të marrësh rrugën automobilistike Vlorë-Kuç e, pasi të ndalesh në fshatin Lepenicë, të ngjitesh në këmbë për dy orë, për të arritur tek "Shpella e Shkruar", nga ku mund të zotërosh me shikim tërë luginën e mesme të lumit të Shushicës.
Streha e Shpellës është e vogël. Një pjesë e mirë e tavanit të saj ka formën e një pllake të sheshtë me pozicion horizontal, sipërfaqe kjo e përshtatshme për paraqitjen grafike të figurave, ndaj në këto pjesë të strehës janë vizatuar pjesa më e madhe e figu- rave. Në anën lindore pllaka ka një pjesë të ngritur në formën e një kornize vertikale, ku janë vizatuar figurat e tjera. Tavani i strehës gjendet në lartësinë 3.5 m; nga rrëza shkëmbi formon një shkallë të lartë në formën e një sheshi të vogël, nga ku e gjithë piktura shikohet nga afër e preket lirisht me dorë. Ky pod duhet të ketë shërbyer si vend nga ku njerëzit prehistorikë e kanë vizatuar.
Piktura shkëmboree Lepenicës përbëhet nga 39 figura antropomorfe dhe 8 figura gjeometrike të shrregullta. Figurat janë vendosur në dy plane. Në plan vertikal, në fushën që formon korni-za, janë vendosur katër figura antropomorfe, kurse në plan horizontal janë vizatuar të gjitha figurat e tjera.
Grupi i parë i figurave është vendosur në plan vertikal. Ato janë të realizuara më mirë grafikisht dhe në fakt përfaqësojnë modelet më të mira të figurave antopomorfe. Me sa duket ka ndikuar edhe pozicioni më i përshtatshëm për vizatim. Format e figurave njerëzore të bëra me vija të trasha ndryshojnë midis tyre nga pozicioni i trupit e nga mënyra e paraqitjes grafike të gjymtyrëve. Trupi është paraqitur me një vijë të trashë e të shkurtër. Edhe qafa me kokën janë dhënë nga një zgjatim i linjës së trupit. Krahët, pasi shtrihen anash, mbyllen pjesërisht, e, në ndonjë rast, plotësisht në mes. Këmbët janë paraqitur në të njëjtën mënyrë si edhe duart. Në hapësirat që krijohen midis katër gjym- tyrëve është vizatuar nga një pikë; në një anë të kokës nuk kanë pika. Gjatësia e figurave është 15-18 cm.
Në planin horizontal janë vizatuar 15 figura antropomorfe, të cilat në pikëpamje grafike kanë përgjithësisht të njëjtën zgjidhje dhe janë shpërndarë pa ndonjë rregull në gjithë sipërfaqen. Figurat, të vendosura pak a shumë në një radhë, me një zhvendosje të lehtë të figurës duket se formojnë grupin e dytë. Dy figurat anësore janë të realizuara mjaft mirë, veçanërisht, e cila ka edhe përmasat më të mëdha 18 x 13 cm kurse dy figurat e mesit ndryshojnë. Figura ruan linjat kryesore si të gjithë figurat e tjera, po nuk është e përfunduar e ruhet në gjendje jo të mirë. Figura, që i ngjan më shumë një shigjete, ndryshon nga të gjitha figurat e tjera për paraqitjen në lormë trekëndëshi të pjesës së sipërme të trupit. Figurat, në ndryshim nga të gjitha figurat e tjera, nuk kanë pika në hapësirat që krijohen midis gjymtyrëve. Figurat nuk kanë pika në anë të kokës.
Figurat, për nga zgjidhja grafike e vendosja pranë njëra-tjetrës, duket se formojnë një grup tjetër. Ndryshe nga të gjitha figurat e tjera, du- art dhe këmbët, në pjesën e poshtme, mbyllen plotë- sisht, duke formuar rrathë eliptikë të vegjël, jo fort të rregullt, me pikë në mes. Këto tri figura kanë pika edhe në të dy anët e kokës. Midis tyre, figura i ka krahët e këmbët e bashkuara e mbaron me një zgjatim në formë bishti.
Grupin e katërt e formojnë 5 figurat antropomorfe, të cilat janë vendosur afër njëra-tjetrës dhe kanë pak a shumë të njëjtën orientim. Gjymtyrët i kanë të gjitha të hapura, kanë pika në hapësirat që ato krijojnë dhe tri prej tyre kanë pika edhe në të dy anët e kokës. Në tërësi ato janë të vizatuara mirë. Figurat e tjera, të cilat qëndrojnë të veçuara, grafikisht janë realizuar dobët. Figura ka të vizatuara mirë kokën dhe duart, kurse pjesën e poshtme të trupin dhe këmbët i ka mjaft të deformuara, po ashtu edhe figura, megjithëse ruan tiparet e përgjithshme, është mjaft e deformuar.
Pikturës prehistorike të Lepenicës i takojnë edhe 8 figura të shrregullta gjeometrike të vendosu ra afërsisht në katër qoshe, duke kufizuar të gjitha figurat antropomorfe. Figurat gjeometrike kanë formën e katërkëndëshave të rregullt dhe nga vija që ndërpresin për së gjati e për së gjeri figurën janë formuar katërkëndëshe ose katrorë të vegjël, të cilët kanë të gjithë në mes nga një pikë. Figura gjeometrike ka formën e një katërkëndëshi me brinjë jo të drejta që formohen nga dy vija. Të trembëdhjetë të ndarat që krijohen në fushën e figurës kanë madhësi e forma të ndryshme dhe si zakonisht, në mes kanë nga një pikë.
Përdorimi i shpeshtë i saj, si në pikturën e Lepenicës, të Rubikut, të Tsogarit të Valcamonicas e te shumë piktura të artit shkëmbor është interpretuar si burim i jetës. Pavarësisht nga ky lexim që i bëhet vizatimit të pikave, prania e tyre, në shumë shkrime piktografike është tregues i mënyrës së njëjtë të shprehies së koncepteve mistiko-religjioze..
Figurat gjeometrike kanë forma të shrregullta, forma të tilla kanë edhe të ndarat e brendëshme që kanë në mes nga një pikë. Nga ky rregull për të gjitha figurat, bën përjashtim figura, në të ndarat e brendëshme të së cilës ka nga një, dy deri në pesë pika. Vizat që rrethojnë figurat gjeometrike janë të gjera e herë herë marrin formën e brezave. Gjatësia e figurave gjeometrike është e ndryshme, ajo lëviz nga 12 cm, që është figura më e vogël, në 32 cm, që është gjatësia e figurës më të madhe.
Vendin qëndror në pikturën e Lepenicës e zënë figurat antropomorfe të paraqitura në mënyrë skematike. Trupi edhe koka është bërë nga një vijë e trashë, kurse gjymtyrët nga dy vija horizontale me gjymtyrë të kthyera poshtë, ose të mbyllura plotësisht.
Figurat antropomorfe ruajnë një drejtim të përgjithshëm të vendosjes së kokës me orientim nga jugperëndimi e perëndimi. Figurat janë vendosur në një plan e mbushin gati gjithë sipërfaqen e përshtatshme për pikturim të tavanit të strehës së shpellës, duke zënë një sipërfaqe të përgjithëshme prej 2.40 x 1.40m. Të nisur nga disa veçori stilistike ne veçuam në disa grupe figurat njerëzore, të cilat kanë midis tvre një unitet e lidhje më të ngushtë si në paraqitjen grafike, ashtu edhe në vendosjen pra- në njëra-tjetrës. Këto grupëzime të bëra, më shumë për të paraqitur më me hollësi përmbajtjen e pik- turës, nuk e prishin dhe as e cënojnë kompozimin tërësor të saj.
Kompozimi i figurave të njerëzve së bashku me figurat gjeometrike, të cilat qëndrojnë në të katër qoshet e pikturës, nuk është pa lidhje e pa një domethënie. Ne e kemi të vështirë të gjejmë se ç'ka dashur të shprehë me këtë autori anonim, sa kohë që vetë figurat gjeometrike janë tepër abstrak- te dhe është shumë vështirë të lexosh e të kuptosh se ç'përfaqësojnë ato. Midis shumë supozimeve, mund të mendohet se kuadratet me pikat në mes kanë të bëjnë me ekonominë, me burimet kryesore të jetesës e të riprodhimit të tyre. Pavarësisht nga këto supozime, një gjë është e qartë, në qendër të pikturës është figura e njeriut, së cilës i është kushtuar kjo vepër monumentale për kohën e vet.
Të gjitha figurat janë të pikturuara me vija të gjera sa trashësia e gishtit, me bojë minerale në ngjyrë kafe, e cila përgjithësisht është ruajtur mirë. Nga pikëpamja grafike, jo të gjitha figurat janë realizuar me të njëjtën cilësi. Ka figura që, ndonëse me linja të thjeshta e në mënyrë skematike, japin qartë e bukur figurën e stilizuar të njeriut. Po midis tyre ka figura më të dobëta, të bëra me vija jo të rregullta, e, në ndonjë rast, të papërfunduara. Po kështu, edhe midis figurave gjeometrike vërehen diferenca në heqjen e vijave dhe në kombinimet e tyre.
Piktura e Lepenicës në tërësinë e tipareve që e karakterizojnë në zgjidhjen grafike, kompozimin e figurave, në realizimin e tyre dhe në mjetet e përdo- rura, dëshmon se ajo teknikisht e stilikisht përbën një unitet dhe se është një krijim që i takon një kohe të vetme; në të nuk mund të dallojmë periudha të ndryshme kohore. Po cilës epokë i takon ajo?
Datimi i pikturave prehistorike, përgjithësisht, ka vështirësitë e veta, aq më tepër kur ato nuk lidhen drejtpërdrejt me objektet e kulturës materiale dhe janë të veçuara e larg realizimeve të tjera të artit shkëmbor. Megjithatë, kemi një tog elementesh e të dhënash, të cilat, qoftë edhe tërthorazi, na lehtë- sojnë mjaft në datimin e tyre.
Në pikëpamje të paraqitjes grafike, nga mënyra se si janë vizatuar figurat e njerëzve, nga mënyra e vendosjes së gjymtyrëve, piktura e Lepenicës ka mjaft elemente të përbashkëta e pika takimi me pikturën shkëmbore të Zlijebit afër Vishegradit në Bosnje, e cila, sipas studjuesve, është datuar në epokën eneolitike. Në mbështetje të këtij përcaktimi kohor janë edhe të dhënat arkeologjike që kemi nga kultura eneolitike e Maliqit, ku motivi i svastikës është i realizuar në enë balte, është i njëjtë me svastikën e pikturës së Zlijebit. Realizime të njëjta të figurave antropomorfe të pik- lurës së Lepenicës, i ndeshim në artin shkëmbor të Valcamonica, siç është rasti identik i figurës antropomorfe në Verdi Rock, e cila datohet afërsisht në neolitin e vonë. Gjithashtu, ngjashmëri nuk mungojnë edhe në mes të figurave gjeometrike të Lepenicës me ato të re- alizuara në artin prehistorik në Valtellina (E.Anati, 1968). Piktura e Lepenicës ka elemente të përbash- këta edhe me pikturat shkëmbore të shpellës Porto Badisco në Pulie të Italisë së Jugut (Graziosi, 1980), si edhe me figurat antropomorfe të varrit Branka në Sardenjë, të cilat i takojnë periudhës eneolitike, me pikturat e ishullit të vogël Le- vanzo në veri të Siçilisë. Nuk mund të lemë pa vënë në dukje elementet e përbashkëta që kanë figurat antropomorfe të Lepenicës me figurat antropomorfe të pikturës së Tsogarit, që vërehen në paraqitjet e trupit me një vijë si dhe përdorimin e pikave pranë trupit e rreth figurës, të cilat janë shprehje e koncepteve të njëjta (Triandafyllos).
Këto analogji në paraqitjen e njëjtë ose të përafërt të figurave njerëzore e të vendosje së tyre nuk janë të rastësishme, por shprehje e drejtpër- drejtë e krijimeve të një kohëshme, krijuesit e të cilëve janë nisur nga e njëjta bazë konceptuale, nga i njëjti stad i zhvillimit të shoqërisë njerëzore.
Lidhur me datimin e pikturës së Lepen- icës, nuk mund të lëmë pa marrë në konsideratë të dhënat arkeologjike që vijnë nga zbulimet e bëra në këtë zonë. Kultura e neolitit të vonë të Velçës, që i takon mijëvjeçarit III p.e.re, karakterizohet para së gjithash nga një qeramikë e pikturuar e cilësisës së lartë, traditë e cila, në një mënyrë ose në një tjetër, duhet të ketë ndikuar qoftë në kohën e vet, qoftë edhe në traditën e mëvonëshme të banorëve të epokës së bronzit (d.m.th. të mijëvjeçarit II p.e.re), kulturën materiale të të cilëve e gjejmë në tumat e Vajzës.
Afërsitë stilistike që ka piktura jonë me ato të zbuluara në Verdi Rock, në Valtellina në Porto Badiscos, si edhe atë në Zhlijebi, gjithashtu edhe afërsia territoriale e saj me Velçën e Vajzën nga ana tjetër, janë tregues të rëndësishëm që na japin të drejtën të shprehemi se piktura e Lepenicës është një krijim i rrallë i artit të vonë prehistorik, që duhet të jetë bërë gjatë neoiitit të vonë dhe eneolitit, d.m.th, gjatë mijëvjeçarit të III p.e.re.
Piktura e Lepenicës veçohet nga të gjitha pikturat e tjera të Shqipërisë dhe të gjithë Ballkanit Perëndimor për karakterin kompleks e monumental të saj. Leximi i saj shtron probleme të rëndë- sishme të organizimit shoqëror të bashkësisë së kohës. Fjala vjen, vendosja e figurave antropomorfe të grupuara 4-5 bashkë, ndofta ka të bëjë me orga- nizimin e gjinisë matriarkale. Po fakti që 10 figura antropomorfe kanë nga dy pika në anë të kokës dhe 8 të tjera nuk kanë pika, a mos është tregues i për- katësisë gjinore. Gjithashtu, numri i shumtë i ndar- jeve i figurave gjeometrike, i shoqëruar me numrin e ndryshëm të pikave brenda tyre, mos ka të bëjë me konceptin e numërimit me llogaritje të gjërave, mos është një mënyrë e llogaritjes se mallit, të bagëtisë a të zotërimit të pasurive natyrore nga njëri apo tjetri grup njerëzish. Natyrisht gjuha grafike e krijuesve të saj, kërkon të lexohet e të interpretohet më tej sidomos edhe nga psikoanalistët, të cilët në dhjetëvjeçarin e fundit kanë dhënë një ndihmesë të vyer në leximin e veprave të artit shkëmbor.
Piktura e Lepenicës, në të gjitha tiparet që e karakterizojnë, bën pjesë në grupin e pikturave shkëmbore post-paleolitike. Si çdo krijim i artit prehistorik, ajo nuk ishte një paraqitje e thjeshtë e sendeve, por një përgjithësim i një "ideje" të rëndë- sishme që lidhej me besimet në veprimtarinë parësore në jetën e banorëve. Ndaj piktura e Lepenicës, me mënyrën origjinale të paraqitjes së figurave të njerëzve, të figurave gjeometrike, ka një bazë konceptimi të sajën. Si e tillë, piktura e Lepenicës është e lidhur me një stad të caktuar të zhvillimit të ar- tit prehistorik, përfytyrimin abstrakt të të cilit e ka pikturuar e fiksuar në mënyrë monumentale, për të mbërritur deri në ditët tona. Pikërisht këtu qëndron edhe vlera si një krijim i rrallë i artit neolitik, që, me ideogramet e tij me mjetet e mënyrën e vet, ka paraqitur një "mesazh" të banorëve të kohës.
Në perëndim të qytetit të Prizrenit (Kosovë), 4 km larg gjendet vendbanimi prehistorik i Vlash- njës dhe 1,5 km më në perëndim ndodhet piktura shkëmbore e Vlashnjës. Nga vendbanimi, duke ndjekur luginën midis Goricës së Madhe e Goricës së Vogël, rruga të çon shumë pranë bashkimit të lu- mit të Prizrenit me Drinin e Bardhë. Pikër- isht në vendin e quajtur Mrizi i Kobajës, në të djath- të të lumit, lartësohen tri masive shkëmbore, që, në kontrast me pyllin me dushk e shkurre poshtë shkëmbinjve e luginën e vogël por të qetë të lumit të Prizrenit, ka një pejsazh që të mrekullon. Në strehën që formon njëri nga tri masivet shkëmbore, mendja dhe dora e banorëve të vendbanimit prehistorik të Vlashnjës, kanë fiksuar një pjesë të botës mistiko- religjizo të jetës së tyre.
Në informacionin e parë për zbulimin e pik- turës shkëmbore të Vlashnjës jepet një përshkrim i hollësishëm i pejsazhit ku gjindet piktura, kurse përsa i takon përmbajtjes, përmenden dy motivet kryesore, dreri e spiralet si dëshmi e botës mis- tiko-religjioze e banorëve prehistorikë të Vlashnjës. Nisur nga ky informacion dhe me ndihmesën e kolegëve A.Bunguri e Sh.Gashi, që drejtonin gërmimet në vendbanimin e Vlashnjës, u bë i mundur kopjimi i pikturës si edhe u morën të dhënat kryesore, të cilat po i paraqesim më poshtë.
Piktura e Vlashnjës është bërë në tn plane, dy plane vertikale dhe një plan horizontal-tavani i strehës. Kjo është kushtëzuar nga formacioni shkëmbor, i cili është në formë pllakash apo brezash horizontalë, të gjërë, të përshtatshëm për pikturim. Sipërfaqja e përdorur për pikturim për dy planet vertikale është 7.00 m e gjatë dhe 2.30 m e gjerë, afërsisht 16 m2, kurse sipërfaqja e tavanit e pikturuar është rreth 7.00 m2.
Në tavanin e strehës së shkëmbit, në faqen e lëmuar e më të mirë për pikturim, janë vizatuar 8 spirale të madhësive të ndryshme të vendosura pak a shumë të grupuara. Katër spirale janë në një grup e prane njëra-tjetrës, një spirale dyshe në formë gjyslykore në mes dhe më tej një grup prej tri spiralesh të vendosura në distancë të barazlarguara nga njëra- tjetra.
Enable GingerCannot connect to Ginger Check your internet connection
or reload the browserDisable in this text fieldRephraseRephrase current sentence0Edit in Ginger×
Në perëndim të qytetit të Prizrenit (Kosovë), 4 km larg gjendet vendbanimi prehistorik i Vlashnjës dhe 1,5 km më në perëndim ndodhet piktura shkëmbore e Vlashnjës. Nga vendbanimi, duke ndjekur luginën midis Goricës së Madhe e Goricës së Vogël, rruga të çon shumë pranë bashkimit të lumit të Prizrenit me Drinin e Bardhë. Pikër- isht në vendin e quajtur Mrizi i Kobajës, në të djath- të të lumit, lartësohen tri masive shkëmbore, që, në kontrast me pyllin me dushk e shkurre poshtë shkëmbinjve e luginën e vogël por të qetë të lumit të Prizrenit, ka një pejsazh që të mrekullon. Në strehën që formon njëri nga tri masivet shkëmbore, mendja dhe dora e banorëve të vendbanimit prehistorik të Vlashnjës, kanë fiksuar një pjesë të botës mistiko- religjizo të jetës së tyre.
Në informacionin e parë për zbulimin e pikturës shkëmbore të Vlashnjës jepet një përshkrim i hollësishëm i pejsazhit ku gjindet piktura, kurse përsa i takon përmbajtjes, përmenden dy motivet kryesore, dreri e spiralet si dëshmi e botës mistiko-religjioze e banorëve prehistorikë të Vlashnjës.
Piktura e Vlashnjës është bërë në tri plane, dy plane vertikale dhe një plan horizontal-tavani i strehës. Kjo është kushtëzuar nga formacioni shkëmbor, i cili është në formë pllakash apo brezash horizontalë, të gjërë, të përshtatshëm për pikturim. Sipërfaqja e përdorur për pikturim për dy planet vertikale është 7.00 m e gjatë dhe 2.30 m e gjerë, afërsisht 16 m2, kurse sipërfaqja e tavanit e pikturuar është rreth 7.00 m2.
Në tavanin e strehës së shkëmbit, në faqen e lëmuar e më të mirë për pikturim, janë vizatuar 8 spirale të madhësive të ndryshme të vendosura pak a shumë të grupuara. Katër spirale janë në një grup e prane njëra-tjetrës, një spirale dyshe në formë gjyslykore në mes dhe më tej një grup prej tri spiralesh të vendosura në distancë të barazlarguara nga njëra- tjetra.
Katër spiralet e para janë vendosur në grup, me një distancë 20-40 cm larg nga njëra tjetra. Spiralet nr. 2 e 3 janë të ruajtura të plota e kanë diametër maksimal 34 cm; spiralia nr. 4 ëslitë pjesërisht e dëmtuar, kurse nga spiralja nr. 1 ruhen vetëm gjurmët e lëna në faqen e shkëmbit. Në të djathtë të grupit të parë, 70 cm larg, është vizatuar një spirale dyshe nr.5, që i ngjan një "fibule gjyslykore". Ajo dallon nga spiralet e tjera për cilësi shumë të mirë të pikturimit, për përmasat e mëdha dhe ruajtjen e plotë. Diametri i madh është 80 cm, dhe i vogli 37 cm.
Në krah të djathtë të spirales dyshe, larg 40 cm, janë vizatuar tri spirale të tjera, nr.6, 7 e 8, të cilat formojnë një grup më vete. Spiralet nr. 7 e 8 janë pjesërisht të ruajtura, kurse spiralja nr.6 është shumë e dëmtuar.
Drejtimi i spiraleve është i ndryshëm, disa janë bërë duke u nisur nga e djathta në të majtë, disa ndjekin linjën nga e majta në të djathtë, kurse numri i perdredhjeve (spiraleve) është 3 deri 4. Spiralet janë bërë me vija të trasha 2-2,5 cm, dhe kanë më shumë formë vezake të rregullt, me diametër të madh 34 cm dhe diametër të vogël 20 cm. Spiralja nr.5 ka formë rrethore me diametër 21 cm. Të gjitha spiralet janë bërë me bojë të kuqe-okër. Me bojë të njëjtë është realizuar edhe piktura e Lepenicës.
Në planin e parë vertikal, që formohet nga një brez i pllakës shkëmbore, në një sipërfaqe jo shumë të sheshtë të gjatë 2,10 m, të gjerë 0,5 m, e sipërfaqe prej 1,10 m2 janë pikturuar një dre dhe dv spirale. Figurat e vizatuara në këtë brez janë në lartësinë 1,20 m-1,40 m nga platforma shkëmbore e gjithë pikturës, një lartësi shumë e përshtatshme për të realizuar figurat.
Figura e drerit është vendosur në ekstremin e majtë të të gjithë pikturës dhe si e tillë nuk zë ndonjë vend qendror. Ajo është praqitur në siluetë me kokë që shikon majtas. Koka, me brirët shumë degësh dhe qafa janë dhënë me përmasa më të mëdha sesa trupi, i cili është paraqitur në mënyrë më realiste. Pozicioni i këmbëve tregon se dreri është në gjendje qetësie. E parë në tërësi, figura e drerit ka një paraqitje të thjeshtë e skematike. Figura ka përmasa 30 cm lartësi dhe 28 cm gjerësi. Është vizatuar me bojë të kuqeokër, me të njëjtën bojë që janë bërë edhe spiralet. Ruajtja e bojës është e mirë por jo e plotë. Siç shihet edhe në, vende-vende boja është shkëputur nga shkëmbi, por ka lënë gjurmë të qarta të figurës së drerit.
Shfaqja e drerit në pikturat prehistorike si in sipirim ka ndodhur, në radhë të parë, në ato vende ku prania e drerit ka qenë e bollshme dhe, së dyti, nga fakti se dreri ka luajtur një rol të rëndësishëm në jetën e njeriut. Në epokën e holocenit Ballkani Perëndimor ka qenë mbuluar me pyje shumë të mëdha të varieteteve të lisave dhe të të gjitha llojeve të korieve. Një florë e tillë i kishte dhe i plotësonte më së miri kushtet për një banim të dendur të drerit mesdhetar (cervus mediteranis), ndaj dreri ishte një ushqim kryesor i banorëve të epokës së neolitit e të epokës së bronzit. Dihet se njeriu parahistorik ka bërë vizatime në shpella e shkëmbij duke manifestuar e shfaqur në to një pjesë të filozofisë së tij. Vizatimi i kafshëve, me të cilat ishte lidhur veprimtaria jetësore e ekzistencës së tij, ishte një lloj magjie homeopatike me anën e së cilës bëhej ndikimi mbi gjuhën. Mbi këto vizatime, ose rreth tyre, gjahtari prehistorik ka bërë rituale të caktuara, që do të mund t'i siguronin një gjah të bollshëm. Një rol të tillë duhet të ketë patur edhe vizatimi i drerit në pikturën e Vlashnjës. Gjithashtu nuk përjashtohet mundësia që shfaqja e drerit në pikturë të ishte kthyer si shenjë e totemit të banorëve.
Në të djathtë të drerit, në distancë 50 cm, e 160 cm, janë vizatuar dy spirale nr.10 e 11, të vendosura në linjë horizontale. Spiralja nr.11 ka formë vezake, është e ruajtur e plotë, ka diametër maksimal 36 cm dhe trashësinë e vijave 2,5-3 cm Spiralja nr.10 ruhet vetëm pjesërisht.
Figura e drerit e pikturës së Vlashnjës ngjashmëritë më të afërta i ka me figurat e drerëve të pikturës së Lipcit, qoftë nga realizimi grafik, qoftë edhe nga mënyra e vendosjes së drerit pa lidhje të drejtpërdrejtë me motivin e spirales, ashtu si edhe në Lipci, ku figurat e çrregullta gjeometrike janë të shkëputura nga dreri (Pusic). Figurën e drerit e kemi në dy raste edhe në pikturën e Trenit, por të kompozuar me figura të tjera, në një skenë të plotë gjuetie.
Pikturat e Lipcit, Vlashnjes dhe Trenit gjenden në distanca relativisht jo të largëta me njëra- tjetrën, në një territor që në kohën antike i takonte Ilirisë së Jugut. Edhe përsa i takon kohës së realizimit të tyre (siç do ta trajtojmë më poshtë), na rezulton se janë krijime të artit prehistorik të bëra mbi të njëjtat koncepte adhurimi e kulti. Nuk është e rastit që nga të gjitha kafshët e tjera njeriu prehistorik ka veçuar dhe vizatuar drerin, të cilin e ka preferuar për mishin e tij si edhe për brirët si lëndë e parë për përgatitjen e veglave të punës dhe, natyrisht, e ka adhuruar.
Në planin e dytë vertikal, pjesa më e poshtme e faqes së vizatuar të shkëmbit, në një sipërfaqe prej 2 m2 është vizatuar një spirale dyshe, që nga përmasat është më e madhia, me diametër maksimal 180 cm dhe diametër minimal 78 cm. Trashësia e vijave është 2,5-3 cm. Spiralja në të majtë është e ruajtur shumë mirë, kurse spiralja në të djathtë është shumë e dëmtuar. Gjithashtu, nuk është ruajtur edhe pjesa që bashkonte dy spiralet, gjë që mundësohet nga gjurmët që ruhen në faqet e shkëmbit.
Piktura e Vlashnjës ka në qendër simbolin e spirales të bërë në tërë sipërfaqen e pikturuar, të përsëritur në 12 raste, prej të cilave në dy raste spi- ralet janë të tipit "gjyslykor". Ato janë bërë në të njëjtën mënyrë, me të njëjtën bojë e kanë madhësi të ndryshme. Rrjedhimisht, janë realizime të një kohe dhe kanë në bazë një koncept mistiko-religjioz që është i lidhur me kultin e diellit. Mjafton t'i referohemi për këtë vendit që zë motivi i spirales në artin shkëmbor në Valtelina (Anati ). Gjithashtu në pikturën e Vlashnjës kemi të realizuar edhe figurën e drerit, kulti i të cilit është i pranishëm edhe në pikturën e Trenit (Korçë) dhe në pikturën e Zhlijebit (Bosnjë).
Piktura monumentale e Vlashnjës është, pa dyshim, një krijim i banorëve të vendbanimit shumë shtresor të Vlashnjës me një intensitet jete gjatë epokës së neolitit, eneolitit dhe epokës së bronzit (Bunguri-Gashi). Meqënëse piktura e Vlashnjës në qendër të përmbajtjes së saj ka kultin e diellit, në një kuptim më të gjerë, atë mund ta quajmë si "Tempulli i Diellit".
Piktura e Rubikut gjendet në territorin e Shq- ipërisë së brendëshme Veriperëndimore, 3,5 km në perëndim të qytetit të Rubikut, në periferi të fshatit Bulshizë Epërme, në vendin e quajtur Gryka e Gjëdhezhës, pranë së cilës ngrihet edhe kalaja mesjetare e Xhudhejve. Disa metra poshtë grykës së Gjëdhezhës, në një strehë shkëmbi të zakonshme, është bërë piktura e Rubikut.
Informacionin e parë shkencor për pikturën e Rubikut e kemi nga prof. Dh.Shuteriqi, i cili bën përshkrimin e pikturës e përcaktimin kohor të saj, të shoqëruar me dy foto dhe një skicë të gjithë pik- tures. Sipas tij, kemi të bëjmë me vizatime shumë primitive të bëra me bojë të bardhë fort të qëndrueshme, në të cilin dallohen mirë dv kryqe dhe dy njerëz që mbajnë hark e shigjetë. Autori dallon edhe një hark të tretë dhe dv tre vizatime primitive, njëri prej të cilëve duhet të përfytvrojë një bukë të ndarë me dy simbole. Në përfundim , shkruan Shuteriqi, kemi të bëjmë me dy simbole: kryqi d.m.th. feja dhe harku, d.m.th. lufta, të cilat flasin për luftën fetare që bëhej në këto anë midis kishave të Perëndimit e të Lindjes (është fjala për shek. X-XIII).
Mbështetur mbi një dokumentacion të ri, mbi vëzhgimet tona të hollësishme dhe mbi krahasimet e mundshme me pikturat shkëmbore të zbuluara pas 28 viteve, po publikojmë këtë vepër me vlerë të artit shkëmbor.
Piktura e Rubikut është bërë në strehën e një shkëmbi me madhësi mesatare, me faqe të kthyer nga juglindja. Pjesa e faqes së shkëmbit ku është pikturuar nuk është plotësisht e sheshtë, gjë që me sa duket ka ndikuar në ndarjen e saj në dy pjesë kryesore.
Në krahun e majtë (A), në një sipërfaqe prej 1 m2, është vizatuar një figure qendrore e kompleksit, në të djathtë e pranë saj një kryq (A5) dhe në të majtë, rreth 80 cm larg, dy rrathë me katër rreze. Në pjesën e poshtme të kësaj sipërfaqeje ka disa njolla, ndoshta mbetje të një figure shumë të dëmtuar të bërë me të njëjtën bojë.
Figura qendrore ka në mes një linjë vertikale, trupin e zgjatur prej 33 cm, të figurës antropomorfe, koka e së cilës është në formën e një pike që mbulohet nga një vetullore. Në të dy krahët e trupit janë vizatuar 12 ndarje të vogla me forma rrethore ose katrore jo të rregullta, të bashkuara njëra me tjetrën dhe në mes kanë nga një pikë. Në këtë mënyrë figura arrin gjerësinë 27 cm. Pjesa fundore e figurës antropomorfe mbaron me një rreth me dy rreze, që është i njëjtë me pjesën fundore të figurës nr.12 të pikturës së Lepenicës. Figura qendrore është vende-vende e dëmtuar, por kjo nuk pengon rindërtimin e plotë të saj.
Kryqi (A5) ka krahe të drejta, të barabarta, 12 cm x 11 cm me tre ekstremet e të cilit mbarojnë me pika të dallueshme, kurse krahu fundor ka formë trekëndëshe. Kryqi është bërë me vija të plota dhe ruhet shumë mirë. Ky lloj kryqi me krahë të barabarta e me ekstremet me pika është i njohur në artin shkëmbor të Valcamonica si simbol i kultit të diellit (Anati ).
Dy rrathët e vendosur në ekstremin e pikturës (Al,2) nuk janë të ruajtur plotësisht. Rrethi (Al) ka katër rreze të barabartë 8 cm x 8 cm dhe formë shumë të rregullt, kurse rrethi tjetër (A2) është pak i deformuar, me diametrin e madh 9 cm, dhe me një zgjatim jashtë rrethit në formën e një bishti. Me pozicionin e tyre në ekstremin perëndimor dy rrathët pranë njëri-tjetrit ka shumë gjasë të simbolizojnë diellin në perëndim.
Në krahun e djathtë të faqes së pikturuar të shkëmbit, në një sipërfaqe prej 0,5 m2, janë vizatuar tri figura pranë njëra-tjetrës. Në qendër është figura antropomorfe, që formohet nga një vijë vertikale e gjatë 34 cm, me kokën në formën e një pike të madhe që mbulohet nga një vijë e harkuar, e cila bashkon dy rrathë të vegjël me pikë në mes. Krahët janë dhënë me një vijë të gjerë e të gjatë 22 cm, në vendin e duarve janë vizatuar dy harqe të njëllojtë e të mëdhenj në raport me trupin dhe sejcili ka nga dy ndarje me pikë në mes. Ashtu si në rastin e rrethit (A2), edhe të dy harqet kanë zgjatime në formë bishti. Në pjesën e poshtme të trupit, figura antropomorfe ka një zgjerim që formohet nga dy ndarje jo form simetrike, pa pika në mes, dhe përfundon me dy zgjatime të këmbëve e një zgjatim po në mes të këmbëve, që me shumë gjasë simbolizon falusin.
Të dy figurat antropomorfe të pikturës së Rubikut kanë të njëjtën mënyrë të paraqitjes grafike të trupit dhe të kokës. Ato ndryshojnë nga motivet që i bashkangjiten figurës, si harqet në rastin e dhe ndarjet e vogla në rastin e A4.
Figura është një kombinim i figurës antropomorfe me një rreth me katër rreze. Trupi i figurës antropomorfe formohet nga diametri i madh i gjatë 12 cm dhe koka që del jashtë rrethit në formën e një pike me një vetullore sipër saj; rrethi në formë eliptike me diametrin e vogël 7,5 cm rrethon figurën antropomorfe dhe në të njëjtën kohë simbolizon diellin.
Në pikturën e Rubikut të tërheq vëmendjen figura në formë rrethore me tetë ndarje jo të barabarta, gjashtë prej të cilave kanë nga një pikë në mes. Ajo është vendosur sipër figurës antropomorfe, ka përmasat 23 cm x 20 cm dhe është bërë me vija të gjera 2 cm; është figura e ruajtur më mirë, me sa duket nga pozicioni që ka nën një strehëz të shkëmbit.
Figurat e pikturës së Rubikut janë bërë me bojë të bardhë me vija të gjera 2-3 cm, jo shumë uniforme. Më mirë janë të ruajtura figurat A5, B6 e B8, kurse figurat e tjera e kanë të dëmtuar bojën, e cila ka humbur ngjyrën e bardhë. Plotësimet e figurave janë bërë mbi bazën e gjurmëve që kanë mbetur në faqen e shkëmbit.
Figurat antropomorfe të shoqëruara me pika si dhe figurat në formë rrethi me katër rreze, si simbole të kultit të diellit, e venë pikturën e Rubikut në lidhje me pikturën e Lepenicës, pikturën e Bovillës dhe me incizimet e Reçit e të Xibrit. Rrjedhimisht, figurat e pikturës së Rubikut nuk janë simbole fetare, po janë simbole pagane dhe nuk kanë lidhje me luftrat fetare të zhvilluara në Mesjetë midis kishës së Perëndimit e kishës së Lindjes.
Në mbështetje të këtij interpretimi e datimi të ri të pikturës së Rubikut, vlerë të dorës së parë ka figura në formë rrethore, e cila ka përputhje të plotë grafike dhe konceptuale me figurat gjeometrike të pikturës së Lepenicës. Ato konsistoj- në në formën adeguate, në ndarjet e brendëshme, në përdorimin e pikave dhe në vendosjen e tyre pranë figurave njerëzore. Janë këto elemente bazë, d.m.th. njeriu dhe figurat gjeometrike, që i venë në lidhje të ngushtë botëkuptimore, e natyrisht, dhe kohore veprën e Rubikut me atë të Lepenicës.
Vizatimi shkëmbor i Reçit gjendet në territorin e Shqipërisë Verilindore, në afërsi të luginës së mesme të Drinit të Zi. Për të mbritur tek vendi ku ndodhet vizatimi i Reçit, duhet të marrësh rrugën nacionale Peshkopi-Kukës, e pasi të mbërrish në Zall Reç të ndjekësh këmbësoren për në fshatin Tharkë e pas rreth dy orë rrugë malore të del për- para syve shkëmbi masiv i Gjurë-Reçit, e midis tij dallon Kepin e Keq, i cili në anën veriore ka një faqe thikë rreth 30 m të lartë. Në fund të kësaj faqeje, në vendin e quajtur "Bitha e Gjurit", është bërë vizatimi prehistorik, të cilin parapëlqyem ta quajmë i Reçit, me toponimin më të njohur e më të përdorur në këtë zonë.
Kepi i Keq ka një pozicion dominues mbi luginën dhegrykën engushtë të lumit Malla. Shkëmbi i zgjedhur, një formacion gjeologjik i tercialit, ngjason me shkëmbin e Spilesë (ku është bërë piktura e Trenit), me shkëmbin e Bovillës (ku është bërë piktura e Bovillës), me shkëmbin e Xibrit (ku është bërë piktura e Xibrit), dhe me shkëmbin Mrizi i Kobajës (ku është bërë piktura e Vlashnjes-Prizren). Për nga pozicioni ngjason edhe me strehën shkëmbore të Lepenicës (ku është bërë piktura e Lepenicës), si dhe me strehën shkëmbore të Rubikut (ku është bërë piktura e Rubikut). Zgjedhja e vendit dhe e shkëmbit që shquhej për nga monumentaliteti në tërë zonën , nuk ishte rastësi, por një kërkesë për realizimin e veprave të tilla.
Vizatimi i Reçit është bërë në faqen vertikale relativisht të sheshtë të shkëmbit, në një lartësi që fillon nga 1,3 m nga toka dhe arrin në 2,90 m. Gjithë sipërfaqja që zenë figurat e incizuara (gërvishtura) është sa një tablo e madhe pikture me përmasa 1,80 m x 1,75 m. Në vështrim të parë mund të veçojmë tri pjesë të pikturës, që, mesa duket, janë kushtëzuar edhe nga çarjet natyrore të faqes së shkëmbit. Për lehtësi përshkrimi, paraqitjen e motiveve po e bëjmë sipas tri pjesëve, duke filluar nga pjesa kryesore.
Pjesa në krah të djathtë (C) zë vendin qendror si nga përmbajtja ashtu edhe nga përmasat (1,50 m x 0,56 m). Në pjesën e sipërme është vizatuar një fig- urë që ka formën e një katërkëndëshi të shrregullt me qoshe të rrumbullakuara me madhësi 50 cm x 50 cm, i cili përshkohet nga një vijë vertikale dhe nga disa vija të tërthorta që e ndajnë katërkëndëshin në 13 pjesë jo të barabarta dhe pa pika në mes. Sipër kësaj figure është vizatuar një rreth shumë i rregullt me katër rreze plotësisht të barabarta, me madhësi 22 cm.
Poshtë figurës qendrore e vijës vertikale që zgjatet poshtë katërkëndëshit, janë vizatuar pranë ose ngjitur me njëra-tjetrën shumë figura me mad- hësi të vogël, si 4 rrathë me shumë rreze (10-12 cm), 2 rrathë me katër rreze, një rreth jo plotësisht i mbyllur, 17 kryqe pa rreth të përmasave të ndryshme dhe dy tri vizatime të papërcaktuara, që ngjajnë me figura antropomorfe ose vija të thjeshta.
Vizatimet e pjesës B, dallohen nga dy të tjerat, jo vetëm nga pjesa e thelluar e shkëmbit, por edhe nga disa elementë të vaçantë. Ato janë vendosur shumë afër me njëra-tjetrën e zenë një sipërfaqe të vogël 75 cm x 42 cm; vendin kryesor e zenë 16 kryqe të thjeshtë pa rrathë, me krahë të barabarta e me madhësi nga 3 cm në 18 cm; 2 figurë në formë katrore dhe një figurë an tropomorfe me përmasa 20 cm x 3 cm.
Vizatimet e pjesës A janë të pakta në numër, të vendosura më larg njëra- tjetrës, në një sipërfaqe prej 80 cm x 34 cm. Ato përfaqësohen nga një rreth i rregullt me tri rreze, një rreth jo i rregullt me 5 të ndara, 3 kryqe pa rreth kufizues dhe dy kryqe të bashkuar (Tab.IV A).
Të gjitha figurat e vizatimit të Reçit janë bërë me teknikën e incizimit, me vija të thelluara 2-5 mm e të gjera 1-2 mm. Linjat që formojnë figurat janë të rregullta, gjë që dëshmon për cilësi në realizimin e tyre; janë të ruajtura mirë, me përjashtim të disa figurave të pjesës C, që janë të mbuluara nga një sh- tresë e hollë smërçi e formuar nga lëpirja (rrjedhja) e vazhdueshme e ujit.
Viztimi i Reçitnukështë vizatim i thjeshtë, po një kompozim që dëshmohet nga shumëllojshmëria e numri i madh i motiveve. Nga 58 figura e shenja, kemi një katror të madh qendror e dy katrorë të veg- jël; 37 copë kryqe të thjeshtë pa rreth kufizues, 5 copë rrathë me shumë rreze, 3 rrathë me katër rreze e një rreth të thjeshtë; një figurë antropo- morfe dhe disa vija të shkurtëra e të pa qarta. Edhe nga përmbajta, vizatimi i Reçitështë i qartë, kryqet e shumtë, rrathët me katër e me shumë rreze janë simbole të kultit të diellit. Në mbështetje të këtij interpretimi vijnë edhe përputhjet e motivit të rrathëve të Reçit me rrathët e pikturës së Rubikut, të pikturës së Bovillës dhe të incizimit të Xibrit. Figura qendrore në formën e katërkëndëshit të rregullt me shumë ndarje jo të barabarta ka të njëjtën zgjidhje konceptuale me figurat e shrregullta gjeometrike të Lepenicës dhe të Rubikut. Nëse në Xibër do të kishim një paraqitje më të qartë të figurës antro- pomorfe, kjo do t'i bënte më të plota analogjitë me Lepenicën dhe Rubikun.
Në vizitën e parë në sipërfaqen rrëzë shkëmbit, më 1983 ku është bërë vizatimi i Reçit, gjetëm disa fragmente enësh të epokës së bronzit. Aty toka ishte e butë dhe mund të ketë mbetje të objekteve që janë përdorur gjatë ceremonive rituale, ndaj në një të ardhme e vlen të bëhen sondazhe, sepse është rasti i vetëm ku ka mundësi për gjetje të tjera.