Berati, Antipatrea e antikitetit, është një nga qytetet më të lashta të Shqipërisë dhe qyteti më i pasur përsa i përket monumenteve historike. Në kohërat e lashta bizantine, ai është quajtur Pulheriopolis. Emri i tij aktual rrjedh nga “Belgrad”-i sllav (Qyteti i bardhë); në gjuhën shqipe, ky emër u shndërrua në Berat. Emri vllah Velarde rrjedh gjithashtu nga ky toponim sllav. Osmanët, zakonisht, e quanin atë Amavut Belgrad me qëllim që ta dallonin nga qyteti më i rëndësishëm i Belgradit mbi Danub. Historia mesjetare e Beratit është e pasur. Përgjatë viteve, ky qytet ka qenë nën zotërimin e Perandorisë Bizantine, despotit të Epirit, Anzhuinëve të Italisë së Jugut, më pas përsëri të Perandorisë Bizantine dhe princërVe të vegjël shqiptarë të fundit të shekullit XIV dhe fillimit të shekullit XV. Për herë të parë, turqit ranë në kontakt me Beratin në çerekun e dytë të shekullit XTV, kur ata shërbenin si mercenarë në ushtrinë bizantine. Nga historia e pasur mesjetare e Beratit, janë ruajtur një numër kishash të mira.
Qyteti historik me mure i Beratit shtrihet në një rrafshnaltë të izoluar, i rrethuar nga të gjitha anët nga rrëpira të pjerrëta. Në veri, ai është i lidhur me malet fqinje nga një qafe e ngushtë. Qyteti osman u zhvillua gjatë shekullit XV nëpër fushat përgjatë lumit, shumë më poshtë kalasë së kodrës.
Në vitin 1417, Berati u bë pjesë e Perandorisë Osmane, kur ky qytet i fuqishëm ra pre e një sulmi të papritur.Ndoshta ishte pikërisht kjo rrethanë, që e bëri popullsinë ortodokse shqiptare të jetonte brenda mureve dhe t’i ruante kishat e vjetra. Sidoqoftë, Berati ka qenë pre dhe arenë ndryshimesh si përpara ashtu edhe gjatë pushtimit osman. Në kohën e regjistrimit të përgjithshëm osman, të vitit 1431/32, ky qytet kishte jo më shumë se 175 familje, 32 të ve dhe 63 beqarë, ku gjithsej mund të kapnin shifrën 1000 vetë. Kështu, Berati kishte një popullsi mesatare. Berati paraosman ka qenë një qytet i madh, por për ta vërtetuar këtë fakt, mungojnë të dhënat statistikore: megjithatë, si tregues mund të shërbejë madhësia e qytetit me mure dhe madhështia e monumenteve bizantine.
Në vitin 1455, ushtria e Skënderbeut, e përforcuar nga një kontigjent ushtarësh të Mbretërisë së Napolit, e rrethoi Beratin, por pa sukses. Pas kësaj ngjarjeje, historia e qytetit ishte ajo e një rindërtimi paqësor dhe e një zgjerimi. Gjatë një regjistrimi të përgjithshëm, të bërë midis viteve 1506 dhe 1520, tashmë Berati kishte rreth 561 familje. Padyshim, kjo e bëri qytetin më të madh të Shqipërisë dhe një nga më të rëndësishmit e Ballkanit Osman. Bajazidi II e vizitoi atë gjatë ekspeditës ushtarake në Shqipëri, në vitin 1492, dhe urdhëroi ngritjen e disa ndërtesave. Sipas Evlia Çelebiut, themelet e tij përfshinin një xhami, një medrese, një teqe për Urdhrin Halvetije të dervishëve, një hamam dhe një xhami të vogël në kala.
Përveç kësaj të fundit, të gjitha ndërtesat e tjera u ngritën në vendbanimin e hapur, në fund të qytetit të vjetër me mure. Një tjetër reklamues shumë i rëndësishëm i jetës islame në Berat ishte njëfarë Uzgurodlu Ahmed Beu. Evlia jep një listë të veprave të tij: një xhami, një medrese, një mejtep, një imaret (kuzhinë popullore) dhe një teqe. Ndër këto ndërtesa, xhamia e vogël ekziston edhe sot. Ato u ndërtuan në një vend të hapur në fushën e lumit Osum, 900m në lindje të kalasë dhe ndërtimeve të Bajazidit II. Me kalimin e kohës, rreth këtyre ndërtesave u zhvillua “Lagjja e Uzgur-it” ose “Uzgurlu Varo§i”. “Uzgurli Ahmedi i lidhi ndërtesat e tij me rrugën e pazarit të qytetit, me anë të një rruge të re tregu, Uzun Çarfy (Tregu i gjatë). Dyqanet ishin pjesë e Vakfit të Ahmed Beut dhe jepnin fonde për mirëmbajtjen e ndërtesave të tij. Qyteti i Beratit u zhvillua midis këtyre dy poleve, kullije (xhamia dhe rrethinat) të Bajazidit II dhe kullije të Uzgurli Ahmedit, duke ndjekur formën e luginës së ngushtë të Osumit. Identiteti i Ahmed Beut dhe koha e veprimtarisë së tij është akoma e paqartë, kohë që shtrihet midis dekadave të fundit të shekullit XV dhe gjysmës së shekullit XVI. Mirëbërësi i tretë i Beratit duket se ka qenë njëfarë Sheh Azizi, i cili sipas Evliasë, ndërtoi një mejtep, një irnaret dhe ndoshta edhe nje teqe, gjatë kohës Së zgjerimit të shpejtë të qytetit. Ai ka qenë një sheh i pasur halveti dhe ka jetuar në gjysmën e parë të shekullit XVII.
Në shekujt XVI, XVII dhe XVIII, esnafet e Beratit fituan rëndësi të konsiderueshme në jetën e qytetit. Një urdhër që nga koha e Mehmed Fatihut i kishte liruar anëtarët e esnafeve të Beratit nga pagimi i taksave, në këmbim të disa detyrave ushtarake, si ruajtja e qytetit të Avlonias (Vlorës) nga sulmet e huaja.(13)Në atë kohë, Berati ndodhej në sanxhakun e Avlonias (Vlorës).
Hyijet e reja në regjistrin e përgjithshëm të vitit 991 H (1583) pasqyrojnë hapësirën, gjatë së cilës ishte zgjeruar qyteti qysh nga viti 1520: u regjistruan 650 familje muslimane dhe 400 familje të krishtera. Kështu, numri total i banorëve kapte shifrën 6000 ose 7000.
Një panoramë më e detajuar e qytetit të Beratit në shekullin XVII, jepet nga Evlia Çelebiu. Në mënyrë mjaft entuziaste, ai e ka quajtur qytetin “Kalce-ic irem-abad, Belgrad-y Hurrem-abad”, që do të thotë “Kala’ e ngjashme me Ireinin, një Belgrad i këndshëm”. Në kohën e tij, qyteti numëronte 30 lagje (mëhalla), 10 nga të cilat banoheshin nga të krishterë, një nga çifutët dhe pjesa tjetër e mëhallave, rreth 19 të tilla, banoheshin nga muslimanët. Qyteti kishte 30 mihrabe (vende për falje), ku 17 ishin mesxhide (xhami të vogla); kështu, kishte gjithsej rreth 13 xhami. Shumica prej këtyre xhamive dhe mesxhideve janë emërtuar nga Evlia Çelebiu. Numri i shtëpive është dhënë si 5000, por kjo është një shifer shumë e lartë për atë kohë.
Evlia bën një përshkrim të detajuar të qytetit të vjetër me mure të Beratit: në brendësi të tij ndodhej një kala, por ajo nuk u mirëmbajt dhe u la të shkatërrohej. Ky është një shënim shumë interesant, që shpjegon diçka për nivelin e stabilitetit të regjimit, gjatë viteve të vizitës së Evlias. Udhëtari vazhdon duke thënë se kalaja kishte një perimetër prej 2600 hapash, çka është pak a shumë e saktë (gjatësia e plotë e mureve është 1430m ose rreth 2800 hapa). Në një largësi prej rreth 100 hapash nga njëra-tjetra kishte kulla të mëdha. Kalaja kishte katër porta. Porta kryesore ishte e vendosur në një largësi prej 100 hapash nga pazari. Ajo ishte trefishe, me tri porta të tjera afer njëra-tjetrës. Të gjitha këto paraqitje dhe shifra mund të verifikohen akoma dhe janë thuajse të sakta. Ato tregojnë në mënyrë të qartë seriozitetin e Evlias si burim për topografinë. Raporti i tij vazhdon duke konstatuar se ekzistonte një kështjellë e brendshme e ndarë, brenda së cilës ndodheshin 40 deri në 50 shtëpi, një xhami e Bajazidit II, shtëpia e dizdar-it (guvernatorit të kështjellës), disa dyqane të vjetra, një depo municioni dhe një cistemë e vjetër.
Në pjesën kryesore të kështjellës kishte 200 shtëpi të banuara nga grekë të pafe, që kishin në zotërim 8 kisha të ruajtura mirë, një prej të cilave ishte shumë e madhe. Në këtë pjesë të kështjellës ndodhej edhe një xhami tjetër, e ndërtuar nga Bajazidi II. Ajo ishte një ndërtesë e madhe, por dalëngadalë filloi të shkatërrohej si rezultat i mosfrekuentimit nga ana e njerëzve. Më tej, në raportin e tij, Evlia përmend Hiinkar Camii, gjithashtu e njohur si Xhamia Fethije, e cila duhet të jetë identike me njërën nga dy xhamitë që ekzistonin në atë kohë në kështjellë. Një portë të çonte tek shkëmbinjtë e rrëpirë, tek një manastir i vjetër dhe më pas tek lagjja “Murad Çelepia”, ku Evlia vizitoi “xhaminë e bukur të sapondërtuar të nipit të Kara Murad Pashës, Çelebi Hysein Pashës.” Kara Murad Pasha ka qenë kryevezir i Perandorisë në vitet 1649/50 dhe përsëri në vitin 1655 dhe ka patur origjinë shqiptare.
Ndërtesa e re ishte “një xhami elegante, e mbushur me dritë, me një minare të lartë, të ndërtuar me gurë në formë artistike dhe me kube rrethorë, në formën e një tasi në ngjyrë të kaltër, e mbuluar me tjegulla ngjyrë rubini.” Përshkrimi i kësaj xhamie, që ka kohë që është zhdukur, na tregon se lagjja e Murad Çelepisë, në perëndim të kodrës së kalasë në një fushë të gjerë, ka ekzistuar që në shekullin e XVII. Evlia përmend edhe lagjen Kuru Varosh (Gorica), e vendosur në anën tjetër të lumit, përgjatë një ure të gjatë prej guri, me tetë harqe.
Kjo lagje kishte rreth 200 shtëpi dhe banohej nga shpiptarë të krishterë. Kuru Varosh kishte 2 manastire të krishtera. Gjithashtu, Evlia përmend krahinën e vogël dhe të fortifikuar të Beratit, e cila ndodhet poshtë kodrës së kalasë dhe që është e lidhur me kalanë kryesore nga dy mure mbrojtës. Në këtë periferi të vogël ndodhej Kazanxhylar çarshy, tregu i bakërpunuesve, me rreth 80 dyqane të vendosura në një rrugë. Në lindje të tregut të bakërpunuesve ndodhej një pazar i madh, rreth 2000 hapa i gjatë. Në të dyja anët e këtyre rrugëve kishte rreth 700 dyqane, me të gjitha llojet e zejeve. Në kohën e Evlias, Berati kishte 30 xhami, 16 mesxhide, 5 medrese, tre imarete dhe dy hamame; shumica prej këtyre ndërtesave jepen me emra. Xhamitë më të mëdha dhe më të rëndësishme ishin ato të Bajazidit II dhe të Uzgur Ahmedit. Të dyja prej kategorive të ndërtesave janë të ruajtura deri në ditët e sotme.
Në përshkrimin e Evlias, Berati del si një qytet i madh dhe i begatë osman, kryesisht me muslimanë, por edhe me një minoritët të konsiderueshëm kristian. Është e qartë se në atë kohë, Berati e kishte marrë formën e tij urbane, formë nga e cila karakterizohet edhe sot.
Nuk dihet hollësisht se në çfarë shkalle u prek Berati nga kohërat e vështira të luftës, të varferisë dhe të kryengritjeve në fund të shekullit të XVII. Në shekullin XVIII, tregtia dhe zejet ishin shumë të zhvilluara. Në atë shekull qyteti kishte 3000 shtëpi. Kjo tregon për një popullsi totale prej 14 000-16 000 banorë, e cila është mjaft e madhe për kohën dhe për kushtet e vendit. Në këtë kohë doli në skenë një borgjezi e pasur që ndërtoi shtëpitë më të bukura. Ndërtesat e ndodhura në lagjen më piktoreske të Mangalemit, të ndërtuara në tokën e pjerrët të kodrës së Kalasë, janë ruajtur si një entitet dhe janë shpallur monumente kulture. Në lindje të Mangalemit ishin dy lagjet kryesore tregtare, Prroi dhe Vakufi.
Në dekadat e fimdit te shekullit XVIII, Berati ishte nën sundimin e energjikut Kurt Ahmed Pasha, i çili qeverisi si derebej (lord feudal). Ai zotëronte qytetin me mure në majë të kodrës, të riparuar dhe të përshtatur me nevojat e kohës. Gjithashtu, ky njeri rindërtoi urën prej guri mbi Osum dhe rikonstruktoi teqenë halvetije, ngjitur me xhaminë e Sulltan Bajazidit II, ku edhe është varrosur. Shumë prej veprave të tij janë të ruajtura. Në shekullin XIX, Berati dhe sanxhaku i Beratit dominohej nga familja e fiiqishme shqiptare e Vrionit apo Virion-zadeler, Porta e gdhendur e pallatit të tyre të mëparshëm është ruajtur akoma, ashtu sikurse edhe varri i njërit prej anëtarëve më të rinj të kësaj familjeje. Një familje tjetër e madhe në Beratin e shekullit XIX, që la pas monumente të mrekullueshme, është ajo e Vlorës.
Gjatë kryengritjeve të mëdha shqiptare kundër Tanzimatit, qyteti i Beratit pësoi dëme të mëdha. Në këtë periudhë, ai u rrethua dhe u bombardua dy herë.
Të dhënat e sakta, në lidhje me monumentet islarne të Beratit në dekadat e ftmdit të shekullit XIX, mund të gjenden në vjetarin (Salnamenë) e vilajetit të Janias (Janinës) të vitit 1306 H (1888/89). Sipas këtij burimi, ky qytet kishte 16 xhami e mesxhide si dhe një medrese me 15 studentë. Nëntë xhami janë përmendur me emër: “Sultan Bajazid Xhami”, xhamia e Uzgurzade Ahmed dhe vëllait të tij Mehmed Beu, “xhamia e Ibrahim Pashës”, xhamia e Omer Pashës, “Xhamia Hysein Aga”, “Xhamia Gorak”, “Xhamia Hoxha Kasem”, “Xhamia Abdullah Efendi” dhe “Xhamia Atik Hysein”. Në kazanë e Beratit kishte 75 mejtepe muslimane dhe mejtepe të krishtera.
Në fillim të shekullit tonë, Berati kishte vetëm 10 000 banorë dhe ende nuk e kishte marrë veten nga erërat e fuqishme të fillimit të shekullit të XIX. Babingeri, i cili e vizitoi këtë qytet në fund të vitit 1920, gjeti 11 xhami, kryesisht ato të përmendurat në salnajne, megjithëse jep më shumë emra dhe të dhëna. Ai përmend:
1) Xhamia e Bajazidit II,
2) Xhamia e Plumbit e Uzgur Ahmedit,
3) xhamia Sulejman Beg,.i biri i Ibrahim Pashës, i rikonstruktuar për herë të fimdit në vitin 1269 H (1852/53),
4) xhamia e Kara Kasem-it, e ndërtuar në vitin 1242 H (1826/27),
5) Xhamia e Beqarit,
6) xhamia e Pasha Vrionit,
7) xhamia Vakëf,
8) xhamia e Hysein Pashës (e ndërtuar në vitin 1670/ 71),
9) xhamia e Deli Beut,
10) xhamia e “Qahajait (Kjaja)
11) Xhamia Kara Ali.
Përveç këtyre ndërtesave për falje, Berati kishte një numër të konsiderueshëm mesxhidesh., Gjithashtu, Babingeri përmend dy teqe dervishësh, të dyja në gjendje jo të mirë. Njëra prej tyre i përkiste Urdhrit Halvetije dhe datonte nga viti 1196 H (1782), ndërsa teqeja tjetër i përkiste Urdhrit Xhelvetije.
Në kohën tonë, Berati është zgjeruar shumë. Në vitin 1958, ai numëronte rreth 18 000 banorë dhe sot popullsia e tij është shumë më e lartë. Qyteti është modernizuar, por lagjet historike të kalasë dhe ato të Mangalemit janë shpallur monumente kulture. Kështu, silueta unike e Beratit, parë nga ana tjetër e lumit, do të ruhet për gjeneratat e ardhshme. Shumica e xhamive u zhdukën si rezultat i ngjarjeve të vitit 1967, por ato më të rëndësishmet ekzistojnë edhe sot. Ndërmjet qendrës së re dhe pjesës historike të qytetit, u ndërtua një park dhe një shesh.
Muret e qytetit mesjetar të Beratit, të ruajtura thuajse plotësisht, janë një pasqyrë e së kaluarës së gjatë dhe të pasur të këtij qyteti. Bazat e tij e kanë origjinën në kohërat ilire. Në vende të ndryshme, themelet e veprave arkitekturore përbëhen nga blloqe të shumta; këto blloqe janë vënë re nga Evliai, i cili i ka krahasuar me ndërtimet në Hebron, Palestinë dhe Bender. Kërkimet arkeologjike të kohëve të fundit kanë nxjerrë në dritë shumë më tepër vepra të tilla ilire.
Forma e fortifikimeve të Beratit është e përcaktuar në varësi të vendit, mbi një pllajë të izoluar dhe të çrregullt, 187m mbi lumin Osum. Muret rrethonin anët e pllajës. Gjatësia e tyre totale ishte 1430m. Ato janë të mbrojtura nga 24 kulla të formave të ndryshme. Në zona të ndryshme, përgjatë të gjitha pjesëve të rrethimit, mund të shihen akoma mbetje të veprave ilire. Kjo të çon në përfundimin se forma e kalasë nuk ka ndryshuar në themel, që nga Antikiteti i hershëm.
Një kërkim më i hollësishëm, i bërë mbi këto fortifikime nga studiuesi shqiptar Apollon Baçe, nxorinë dritë pesë periudhakryesore të ndërtimit. E para i përket fortifikimit ilir të shekullit të katërt (p.e.s). Fortifikimi i hershëm bizantin nuk është zbuluar akoma, edhe pse ka baza për të supozuar që fortifikime të tilla u rindërtuan tërësisht nga perandori Justinian. Prokopi (Procopius) i ka përmendur ato midis fortifikimeve të bëra prej tij në Epirin e Ri. Pjesa më e madhe e fortifikimeve të sotme, daton në kohën e Despotatit të Epirit, në fillim të shekullit XIII. Monogrami i despotit Mihal Komnenit dhe data 1205 janë akoma të ruajtura tek porta kryesore. Fortifikimi karakterizohet nga altemimi i blloqeve të vegjël të gurëve të prerë dhe tre vargje me tulla. Në vitin 1280, kohë në të cilën Berati ishte një bazë shumë e rëndësishme e mbretërisë Anzhu, u bënë disa riparime. Faza e tretë është ajo e principatave shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XIV, kur qyteti sundohej nga familja Muzakaj. Në këtë kohë, disa kulla u restauruan e u rindërtuan dhe ura kryesore e lumit, poshtë anës jugore të qytetit me mure, u lidh me fortifikimin kryesor me anë të dy mureve mbrojtëse.
Këto mure rrethuan gjithashtu edhe manastirin Sh. Mehilli, të përmendur nga Evlia Çelebiu. Osmanët e morën kalanë pa dhunë, kështu që nuk ishte nevoja për ndonjë riparim të menjëhershëm pas vitit 1417. Pas rrethimit nga trupat e Skënderbeut, në vitin 1455, pjesët e shkatërruara të mureve u riparuan përsëri. Fortifikimi i mëparshëm osman ndodhet kryesisht në kullën 13 dhe në muret midis kullës 13 dhe 15, në pjesën jugore. Gjithashtu, disa fortifikime u bënë edhe mbi portën kryesore. Kjo portë, që tashmë është e mbyllur, ka sipër një hark dyfish prej tulle, ndërtuar sipas stilit osman. Harku i ulët është në formë rrethore. I dyti, harku i sipërm, shërben si një hark ndihmës. Ai ka formën tipike osmane me dy qendra. Hapësira midis dy harqeve është e punuar me një teknikë kluasonazhi, e realizuar mirë prej guri të prerë me kujdes dhe me dy vargje horizontalë dhe vertikalë tullash. Pjesa më e madhe e kësaj mbushjeje tashmë është shkatërruar. Ka shumë mundësi që në një hapësirë të tillë ndodhej edhe mbishkrimi osman, ku përmendet procesi i riparimit. Ai është shumë afer hyijes kryesore.
Pjesa e riparuar dhe e shtuar gjatë periudhës osmane është një kalim në formë harku, i cili të çon në bregun jugor të kalasë, përgjatë lumit. Me anë të saj, gamizoni zbriste lirisht përgjatë lumit, të papenguar nga zjarri i ndonjë force armike. Ndërtimi i hershëm osman dallon me fortifikimin e periudhave të mëparshme nga cilësia e tij, i ndërtuar vetëm me blloqe të ndritshme, pa përdorim të copave prej tulle. Gjithashtu, muri mbrojtës perëndimor që zbriste drejt lumit, është kryesisht një prodhim osman i shekullit .
Në shekullin XVI dhe XVII lindi nevoja për riparime të kalasë, e cila në atë kohë e kishte humbur fimksionin e saj mbrojtës. Një situatë e tillë ndryshoi në shekullin XVIII, kur qeveria qendrore osmane filloi ta humbë në mënyrë të vazhdueshme ndikimin mbi provincat periferike. Feudali thuajse më i pavarur, Kurt Ahmed Pasha, që ishte në konflikt me derebejlerët e tjerë të mëdhenj, urdhëroi që kalaja të restaurohej dhe t’i përshtatej nevojave të luftimeve të asaj kohe. Hollësi më të shumta, rië lidhje me një punë të tillë, janë të ruajtura në kronikën e Kostadinit të Beratit. Sipas këtij burimi, ky restaurim u bë në vitin 1768 nga 450 muratorë (ustallarë). Gjatë rrjedhës së punës, kullat 7, 10, 14, 17, 20 dhe 22 u rindërtuan plotësisht në formën e një fortese të ulët me katër faqe. Muri i blloqeve të vegjël, të prerë, është rreth tre metra i trashë. Fortesat janë të mbushura me dhe. Ato mund të mbanin armë të përmasave të ndryshme. Frëngjitë, të ruajtur në vende të ndryshme, kanë përmasa prej 1 m brenda dhe 2.80m jashtë. Fortesa më jugore, nr. 14, është e një forme të ndryshme. Ajo është gjashtëkëndore dhe ka tri mazgalla. Kjo fortesë e rëndësishme dominon luginën e lumit dhe rrugët e qytetit. Të tjerat janë të vendosura në intervale të rregullta përgjatë murit rrethues.
Pas shtypjes së kryengritjes shqiptare të vitit 1832, osmanët bënë disa çmontime në kalanë e Beratit, por pa e dëmtuar strukturën themelore të saj. Më pas, fortifikimet u lanë të shkatërroheshin. Pas Luftës së Dytë Botërore, muret e qytetit renditeshin midis monumenteve historike më të rëndësishme të Shqipërisë. Kohët e fundit është bërë një punë mjaft e madhe për ruajtjen dhe restaurimin e tyre.
Kjo xhami, e ndodhur në qendër të qytetit, llogaritet ndër më të mëdhatë e llojit të vet në vend. Sipas Evlias, ajo ishte xhamia më e rëndësishme e Beratit. Gojëdhënat e kësaj krahine, ashtu sikurse edhe Evhai, theksojnë se kjo xhami është ndërtuar prej Sulltan Bajazidit II. Në fakt, nuk ka ndonjë mbishkrim, me anë të të cilit mund të konfirmohet një gjë e tillë, por mund të themi me siguri se Sulltani e urdhëroi ndërtimin e kësaj xhamie gjatë ekspeditës së tij të vitit 1492, kur kaloi nëpër Berat, në Vlorë e Himarë, nëpërmjet Ohrit dhe Elbasanit
(krahaso listën zyrtare osmane të xhamive të sulltanit nga shekulli XVII, të dhënë në shtojcën në fund të librit).
Xhamia, siç duket sot, është produkt i më shumë se një faze ndërtimi. Gjendja e saj origjinale përshkruhet me saktësi nga Evlia Çelebiu dhe ne po japim përkthimin e një pjese të përshkrimit të tij të gjatë: “Janë gjithsej rreth 30 mihrabe të besimtarëve të devotshëm. Nga të gjitha këto, xhamia e sulltan Bajazid Veliut, që ndodhet në qendër të qytetit, ka grumbullimin më të madh të njerëzve. Ajo është 60 këmbë e gjatë e 50 këmbë e gjerë dhe ka një minare shumë të lartë, të ndërtuar me mjeshtëri dhe të ekuilibruar mirë. Xhamia ka tri porta dhe përballë portës kryesore ndodhet një portik i madh. Oborri i kësaj xhamie është i ngushtë. Ajo është shumë e vjetër, e mbuluar tërësisht me çati me tjegulla dhe e ndërtuar sipas stilit të hershëm.
Në vitin kur e pa autori (1967), xhamia ishte e përbërë nga të njëjtët elemente të përshkruar nga Evliai: salla e faljes, minaq’a dhe portiku. Salla e faljes ishte në formë drejtkëndore, me përmasa 16.85 x 13.95m. Duke patur parasysh se Evliai ishte i shkurtër me trup dhe kishte këmbë të vogla, vëmë re se ai i ka dhënë në mënyrë të saktë përmasat e sallës që shohim sot (60x28cm:16.80m.). Këto përmasajanë shumë të mëdha për t’u mbuluar nga një tavan i varur, kështu që arkitektit i është dashur të përdorë mbajtëse, praktikë kjo, e parë si diçka e padëshirueshme në arkitekturën osmane. Megjithatë, në Berat u gjet një zgjidhje për një problem të tillë, e cila ishte si praktike ashtu edhe estetikisht e suksesshme. Pjesa e sipërme, që shërbente si mbulesë, është konceptuar si një varg kubesh prej druri, dy të mëdha që formojnë një lloj “kupole” dhe katër të vogla, që rrethojnë atë nga të gjitha anët. Kështu, në këtë xhami ndodhen gjithsej 10 kube prej druri, dy të mëdha dhe tetë të vogla. Godina ka mbajtëse në gjysmën e distancës së kupolës, në pikën ku dy kubetë e mëdha takojnë ato të “anëve”. Në këtë vend ndodhen dy shtylla prej druri. Ato kanë funksion të dyfishtë, mbajnë tavanin dhe shënojnë fundin e hajatit të gjerë të grave. Ky mafil zë dy blloqe në të dyja anët e kupolës, po aq sa edhe e gjithë pjesa e pasme e kubesë së madhe. Pra, ai ka formën e shkronjës U. Mafili dhe mbajtëset janë të shkrira në një mënyrë shumë të harmonizuar. Në cepat e brendshëm të mafilit ka mbajtëse të tjera prej druri, të cilat janë katër gjithsej. Në mafil mund të hyhet me anën e një shkalle të brendshme, që ndodhet në anën e djathtë dhe nëpërmjet një shkalle të jashtme, që ndodhet në anën e majtë të ndërtesës, në vendin ku salla e faljes bashkohet me mafilin.
Secila nga kubetë prej druri kanë nga një kuadrat tetëkëndësh. Katër trekëndëshat që mbesin tek cepat janë të mbushur me komiza të gdhendura dhe me gdhendje të tjera prej druri, në formë bimësh dhe lulesh. Brenda tetëkëndëshit ndodhet një rrip trekëndëshash, grila e të cilit është e ngjyrosur me ngjyrë të kuqe dhe argjendi. Në qendër ngrihet një kube relativisht e vogël, e bërë me teknikën e çatmasë. Sipërfaqja e saj është e zbukuruar me motive lulesh dhe bimësh në stilin e barokut osman, të lyera me ngjyra të ndezura. Në intervale të rregullta janë të vendosura tetë medaljone, të mbushura me emrat e kaligrafuar të Zotit, Profetit të Tij, katër kalifeve të drejtë si dhe të Hasanit dhe Huseinit. Sipër këtyre emrave ndodhet një lutje e shkruar në arabisht: Allah-Subhanallah (i lartësuar qoftë Allahu’), Muhamed Alejhi selamu (paqja qoftë mbi Muhamedinl). Emrave të katër kalifëve të drejtë dhe bijve të Aliut u është shtuar lutja “radiallahu anhu” (Zoti qoftë i kënaqur me të!). Këto janë formula kanonike, rrallë kaq të mirëruajtura sikurse në qytetin e Beratit. Tetë kubetë e vogla të brendshme janë pak të parregullta; ato kanë formën e tetëkëndëshave të shtypur, më të gjatë sesa gjerësia e tyre, dhe përbëhen nga trekëndësha pa ndonjë kube të plotë. Rreth të gjitha kubeve, në pikën ku ato takojnë muret, ndodhet një copë me allçi, e cila është e zbukuruar me al-esma al husna-të apo 99 emrat e Allahut, të kaligrafuar bukur.
Salla është e ndriçuar mirë nga një varg dritaresh. Secili nga muret anësorë si dhe muri i mihrabit kanë dy rreshta me katër dritare. Themeli i mureve (0, 85m i trashë) nuk është i dukshëm. Ai është i mbuluar nga një shtresë e trashë suvaje, e cila është e lyer në ngjyrë të verdhë në kafe, me një dizenjo mikse, duke lënë përshtypjen e një muri të ndërtuar me blloqe të rregullta. Ka shumë mundësi që ky ndërtim të jetë i njëjtë me atë të xhamisë që ka përshkruar Evlia, por suvaja, dritaret dhe çatia, u riparuan gjatë shekullit të fundit.
Kur e vizitova përsëri xhaminë e Beratit, në vitin 1978, salla e faljes kishte mbetur thuajse në të njëjtën gjendje si më parë, por tashmë ajo shërbente si dyqan për komunën. Mihrabi dhe minberi kishin mbetur të paprekura. Fatkeqësisht, nuk mund të thuhet e njëjta gjë për dy elementet e tjerë të xhamisë. Minaija, një ndërtim elegant dhe i hollë, i fiindit të shekullit XV, është rrënuar përpara vitit 1973.(30)Ajo i kishte shpëtuar Revolucionit Kulturor, por më pas ishte shkatërruar, gjoja për shkak të dobësisë strukturore të saj. Në fakt, arsyeja e vërtetë e rrënimit ishte se ajo i jepte një figurë shumë orientale qendrës së re të modemizuar të Beratit.
Elementi i dytë i xhamisë, i cili pati pasoja nga zhvillimet e vitit 1967, ishte hajati. Në këtë vit, ai kishte akoma pamjen e një lozhe të madhe me shumë shtylla. Në vitin 1978, të gjitha të çarat e tij u mbyllën dhe u lyen. Në të vërtetë, në vitin 1978, ai shërbeu si një punishte. Hajati i mëparshëm, mbahej nga katër kolona në anë dhe katër kolona të tjera të holla të mermerta, të zgjatura drejt murit të kiblës, me drejtim nga Meka. Pjesa e përparme e hajatit kishte 5 harqe, që mbaheshin mbi katër kolona; dy anët e hajatit mbaheshin mbi këmbët e sipërpërmendura dhe mbi dy shtylla, duke dhënë kështu pamjen e tre pasazheve. Një zgjidhje e tillë, që të kujtonte ndonjë xhami arabe, është shumë e pazakontë. Ndërkohë që hajati “klasik” shqiptar ka vetëm një pasazh të gjatë pa mbajtëse të brendshme, hajati në fjalë ka jo më pak se 18 mbajtëse, që e ndajnë atë në pesë “bucela”.
Kur e vizitova përsëri xhaminë e Beratit, në vitin 1983, shtesat e bëra në vitin 1978, ishin hequr përsëri. Ndërtesa ishte restauruar në pjesën e saj më të madhe dhe thuhej se do të adaptohej në muze apo do të përdorej për qëllime të tjera kulturore.
Pamja e sotme e xhamisë duhet të jetë një version i rikonstruktuar i ndërtimit të bërë nga Bajazidi II. Mënyra sipas së cilës është dizenjuar, hollësitë arkitektonike, omamentet dhe detajet e ndërtimit, datojnë në periudhën e begatë të artit osmano-shqiptar, midis viteve 1780-1840. Ka mundësi që ndërtesën e vjetër ta ketë rikonstruktuar njëri nga feudalët e fuqishëm lokalë (Kurt Ahmed Pasha apo ndonjëri nga familja e Ymer Vrionit). Gjithashtu, mund të jetë e vërtetë se ajo është restauruar apo rindërtuar për llogari të ndonjë sulltani, ndoshta Mahmudit II, në kohën pasi Shqipëria ishte kthyer nën administrimin e zakonshëm osman. Megjithatë, kjo është një çështje që ka nevojë për një sqarim më të hollësishëm.
“Xhamia e Sundimtarit” të Beratit është një monument kulture e njohur në mënyrë zyrtare.
të një mbishkrimi të gjatë osman, të ndodhur brenda xhamisë dhe, konkretisht, përreth mahfilit. Mbishkrimi ishte përkthyer dekada më parë nga Vexhi Buharaja. Në të thuhet se rikonstruksioni i xhamisë së Sulltan Bajazidit kishte përfunduar në vitin 1248 (1832/33) dhe që puna për rindërtimin e saj ishte bërë “për llogari të komandandit (Serdar-i Ekrem) dhe kryevezirit të Perandorisë, Mehmed Reshid Pashës”. Në fakt, midis viteve 1829 dhe 1833, Reshidi ka qenë me të vërtetë kryevezir. Atij i ishte lënë në dorë shtypja e rebelëve shqiptarë, në vitin 1830/31 dhe, duke shfrytëzuar një pozitë të tillë, ai rrethoi dhse bombardoi Beratin. Në tekstin e mafilit, thuhet gjithashtu se: “kur ai e pa se kjo xhami ishte shumë e shkatërruar, urdhëroi që të rindërtohej nga themelet.” Siç shihet, ndërtimi është realizuar sipas traditës lokale të periudhës së mëparshme.
Shënim: Në studimin e tyre me titull “Fillimi i artit islam në qytëtin e Beratit”, Monumentet, I, Tiranë 1988, fq.122 (i cili u botua në pranverën e vitit 1989), Gjergj Frashëri dhe Sulejman Dashi publikuan një faksimile
Në një largësi prej 12-14m, përtej hyrjes qendrore të hajatit të vjetër të xhamisë së Bajazidit II, në kopshtin e çrregullt të një shtëpie private të ndërtuar mbi një brezare pranë xhamisë, ndodhet akoma një sarkofag i një varri të vjetër. Ai është ndërtimi më i madh dhe më i mirë i llojit të tij, që është ruajtur në Shqipëri dhe i vetmi me cilësi të mirë në varrezat e mëparshme të xhamisë. Për më tepër, ai është një nga të paktët në vend, që qëndron akoma në vendndodhjen e tij origjinale.
Varri përbëhet nga tre elemente: një sarkofag i mermertë i mbuluar krejtësisht me ornamente lulesh, të gdhendura sipas stilit ekstravagant të barokut të vonë osman, një gur tek këmbët, në formën e një pllake cilindrike të mermertë dhe një gur të ngjashëm tek koka, në të cilin ndodhet një mbishkrim i gjatë në osmanisht. Teksti fillon poshtë një shëmbëlltyre të një qelesheje dhe mbulon të gjithë pllakën, deri tek pjesa e fundit e gdhendur. Teksti është i shkruar në poezi, hezec v—/ v—/n— dhe nuk është publikuar më parë:
Kronogrami, në të cilin llogariten vetëm shkronjat me pika, ka paraqitjen e mëposhtme: Feridun Bej shkoi në parajsë.
Në vijim do të japim përkthimin në shqip të këtij teksti, jo se është i rëndësishëm si burim, por sepse ai është një shembull i qartë i poezisë së vonë osmane si dhe një tregues i nivelit, në të cilin familjet sunduese shqiptare, donin ta identifikonin veten me kulturën osmane. Kjo gjë ka ndodhur edhe në kohën kur aspiratat kombëtare shqiptare ishin të përcaktuara mirë dhe të njohura tek të gjitha shtresat:
Ai (: Zoti)
Nuk e di se për çfarë qëllimi e ka ndezur kjo botë qiririn e dëshirës
Disa i ka bërë gazmorë sipas kënaqësisë së tij, disa i ka bërë të lumtur dhe të gëzuar sipas natyrës së tij.
(por) Omer Pashën e familjes së Vrionit e ka bërë të hidhëruar,
I mori djalin e tij të rritur,
Dhe e bëri këtë tokë të errët (të djalit) strehë për të.
A nuk duhet të vajtojë njeri, a nuk duhet të hidhërohet ndokush? Në këtë moshë tfx re e ka dobësuar dhe e ka shkëputur nga trupi këtë djalë të ri!
Por, shumë e madhe është mëshira e Zotit
Me të vërtetë Ai e ka bërë kopshtin me trëndafila (parajsën) vendbanim të tij!
Me një varg I, Tal’gt,< ai bëri këtë kronogramë:
“Feridun Beu e ka bërë parajsën, banesën e tij.”
Viti 1324 (1906-07).
Poeti i përmendur në tekst është Uskiidarly Talat, një nga poetët dhe shkrimtarët më të mirë të periudhës së fundit të letërsisë osmane. Ai ka lindur në lagjen Uskiidar të Stambollit, në vitin 1275 H (1858), por pjesën më të madhe të rinisë së tij e ka kaluar në Van, në Anadollin lindor dhe pastaj në Yeni°ehir (Larissa), në Thesali, ku punonte familja e tij dhe ku mori nje pjesë të edukimit. Më pas, Talati u transferua në Berat, ku vëllai i tij më i madh punonte si kryetar i postës telegrafike. Ai kreu shkollën e mesme në Berat, në medresenë pranë xhamisë së Bajaziditll.Nëvitin 1294H (1877), u kthye në Stamboll dhe në 1926, përfundoi jetën e tij aktive, të mbushur plot me ngjarje. Kontaktet e tij me Beratin dhe me familjen e Vrionit kanë qenë të qëndrueshme, sepse ai ishte pikërisht personi i ftuar për të krijuar një tekst për varrin e të riut, Feridun Beu.
Po të mos marrim parasysh “medresenë” e rrallë të Gjirokastrës, atëherë medreseja e Haxhi Sinanit, që ndoshta ka qenë pasardhëse e më të vjetrës së Bajazidit II, është shembulli i vetëm që dëshmon për një institucion ortodoks osman të një niveli të lartë arsimi në Shqipëri. Ndërtesa nuk është as shumë madhështore dhe as shumë karakteristike. Ajo është një strukturë provinciale e thjeshtë, e ndërtuar sipas një plani, i cili duket se ka qenë veçanërisht i favorizuar në Ballkanin Perëndimor. Shembuj të tjerë të ngjashëm me të mund të përmendim medresenë e Asllan Pashës në Janinë apo medresenë tashmë të zhdukur të Koski Mehmed Pashës në Mostar të Hercegovinës. Të dyja këto datojnë në fillimet e shekullit të XVII. Ka dyshime se medreseja e Beratit mund t’i përkasë ndonjë date më të vonë, por ndërtimi i saj është bërë sipas të njëjtit plan, me një rresht të gjatë klasash për studentët, të lidhura nga një hajat prej druri. E gjitha kjo është e mbuluar nga një çati e madhe po prej druri, me një mbulesë tjegullash. Në këtë medrese ka 15 klasa të të njëjtit lloj dhe të së njëjtës formë, të gjitha këto të pajisura me vatër dhe me një oxhak të lartë. Dy nga dhomat kanë një oxhak të përbashkët, kështu që numri i përgjithshëm i oxhaqeve shkonte në tetë. Në fakt, janë më pak, sepse kur e pashë atë në vitin 1978, e gjithë struktura ishte në restaurim të plotë dhe jo të gjitha oxhaqet ishin rindërtuar.
Medreseja ndodhet në lindje të xhamisë së Bajazidit II, por ajo nuk është e vendosur sipas ndonjë forme të rregullt gjeometrike. Xhamia dhe medreseja janë të ndërtuara përgjatë dy brinjëve anësore të gjata, ndërsa teqeja diku në majën e tyre. Ndërtesa është 31.25m e gjatë dhe 7.80m e gjerë. Klasat janë secila nga 5.50m të gjera, duke lënë nga 2.30m për gjerësinë e hajatit. Klasat, të mbuluara me drurë dhe të gjitha me të njëjtat përmasa dhe forma, përfshijnë një sipërfaqe prej 4 m2. Përveç një dere dhe një dritareje në murin përballë hajatit, ato kanë edhe një dritare shtesë në murin e pasmë, një tipar ky shumë i rrallë. Klasa mund të ketë qenë pas pjesës së majtë të ndërtesës, por vendndodhja e saj nuk mund të shqyrtohet, për shkak të rrethanave lokale. Lagjet e ndërtesës janë ndryshuar në 30 vitet e fundit ( llogaritur në kohën kur autori shkroi librin).
E gjithë ndërtesa ndodhet mbi një themel të ngritur, ku janë bërë 15 bodrume dhe secili prej tyre ka derë prej druri. Në vitin 1978, këto dyer janë zëvendësuar nga grila prej hekuri. Ndoshta, bodrumet mund të kenë shërbyer si dyqane për tregtarët e pazarit që ndodhej në jug të xhamisë dhe të rrethinave të saj. Medreseja është e ndërtuar me blloqe të prera me kujdes, me gurë gëlqerorë të bardhë. Asaj i mungon plotësisht elementi dekorativ dhe gdhendës. Një mungesë e tillë dhe projekti i saj pa asnjë farë frymëzimi, e datojnë këtë medrese në gjysmën e parë apo në mes të shekullit të XIX, kohë gjatë së cilës Islami u përhap në mënyrë të gjerë në Shqipëri.
Përsa i përket emrit të themeluesit të kësaj pune kaq të rrallë, ekzistojnë vetëm kujtime lokale të paqarta. Emri i ndërtesës dhe i ndërtuesit të saj është përmendur në listën e ndërtesave arsimore në vilajetin e Janinës, në librin vjetor të vitit 1318 H (1900/01).(32) Emri i saj ishte “Medrese-i el-Haxha Sinan”, por ndërtuesit janë përmendur si Islam Beu dhe Hasan Rusi. Islam Beu ka qenë anëtar i familjes së famshme të Ymer Vrionit. Në vitet ‘40 të shekullit të fundit, ai luftoi kundër rebelëve të Anti-tanzimatit, së bashku me Sulçe Beun dhe Jusuf Beun, djalin më të ri të Ymer Vrionit. Edhe pse një gjë e tillë nuk dihet në mënyrë të sigurtë, ka shumë mundësi që Medreseja e El-Haxh Sinanit të zërë pjesën më të madhe të vendqëndrimit të medresesë së Bajazidit, të përmendur nga Evlia Çelebiu. Megjithatë, ky gjimnaz nuk përmendet as nga lista e vitit 1660 e medreseve osmane në Ballkan, e botuar nga Zergin, dhe as nga vepra e fundit e Kahid Baltacit. Por, duhet shtuar se këto nuk janë burimet e vetme.
Publikimi i mëvonshëm i mufassal tahrirs (regjistrat e detajuar të taksave) në arkivat turke apo publikimi i plotë i akteve themeluese të ndërtesave të shumta të Bajazidit II në Ballkan, ka siguruar të dhëna të hollësishme mbi një çështje të tillë. Në fakt, Evliai ka shtuar ndonjë medrese në mënyrë të zakonshme, ka lavdëruar më shumë ndonjë mejtep, daru-l-hadith (shkollë për mësimin e traditës islame), apo ndonjë kolegj të caktuar. Megjithatë, duket si diçka jo shumë e zakontë që një xhami e tillë kaq e madhe të mos ketë patur ndonjë institucion për mësimin e arsimit të mesëm. Sidoqoftë, dihet me siguri që xhamia ka qenë e përbërë nga pjesët e saj periferike. Edhe disa vite pas Luftës II Botërore, hamami i përmendur nga Evliai, si një nga ndërtimet e Sulltanit, ndodhej në një largësi të caktuar, në jug të xhamisë.
Ai u shkatërrua kur u bë ndërtimi i qendrës së re të qytetit.
Shënim: Tek shëninu i xhamisë së Bajazidit II, Frashëri dhe Dashi e quajnë këtë ndërtesë “Konakun e teqese halvetije”, pra një bazë dervishësh dhe jo një korpus klasash për nxënësit e medresesë. Një mundësi e tillë, nuk duhet të përjashtohet.
Pak metra pas anës së djathtë të medresesë të sapo përshkruar ndodhet një ndërtesë në formë katrore. Ajo është afersisht 8m2. Kjo ndërtesë dallohet nga arkitektura vendase, për shkak të cilësisë së mirë të ndërtimit dhe dritareve të vendosura në mënyrë shumë të kujdesshme. Këtu kemi të bëjmë me një mejtep që dikur i përkiste kullijes përreth xhamisë së Bajazidit II. Mejtepi ka pamjen e një xhamie të vogël të stilit shqiptar. Ai ka një tavan të thjeshtë dhe një çati të mbuluar me tjegulla të vjetra të kuqe.
Detajet e pakta arkitektonike na lejojnë të themi që ky mejtep është ndërtuar në të njëjtën kohë me medresenë fqinje dhe ndoshta nga të njëjtët ndërtues. Ndërtesa është është në një gjendje shumë të mirë, edhe pse gjatë vitit 1978 ajo ka shërbyer si magazinë.
Ndërtesa e katërt dhe, në njëfarë mënyre edhe më madhështoija e kullijes përreth xhamisë së Bajazidit n, është teqeja e Urdhrit Halvetije të dervishëve. Ajo është ndërtesa e përshkruar nga Eqrem Bej Vlora në fillim të këtij shekulli dhe nga Babingeri, në vitet ‘30. Teqeja mund të jetë pasuese e asaj që sipas Evlias, është ndërtuar nga Bajazidi II. Kjo teqe ka patur një strukturë tetëkëndore, e ndërtuar pas murit të mihrabit të xhamisë.
Ndërtesa aktuale ndodhet përballë me vendin e mëparshëm, pak-a shumë përballë hyrjes së xhamisë. Favoret e shumta të Bajazidit ndaj këtij urdhri janë të njohura nga studimet e Kisslingu. Ka shumë mundësi që një urdhër i tillë të jetë prezantuar në Berat, me nxitjen e këtij Sulltani. Kjo teqe e vjetër mund të jetë shkatërruar me kalimin e kohës.
Eqrem Beu thekson se teqeja aktuale është ndërtuar nga Kurt Ahmed Pasha në vitin 1785, për llogari të Sheh Hasanit dhe urdhrit të tij. Ndërtimi dhe data e saj janë përmendur në mbishkrimin e ruajtur mbi hyrjen e semahanes (sallonit).
Ndërtesa që shohim sot është teqeja më e bukur e vendit. Ajo është e përbërë nga tre elemente të ndryshëm: një sallë e gjatë drejtkëndore, e cila ka funksionin e semehanes, një tyrbe më e ulët drejtkëndore dhe një portik. E gjithë struktura zë një hapësirë prej 12.05 x 11.90m . Tyrbja është një sallë e thjeshtë. Sipas Eqrem Beut, ajo ka pasur brenda varret e Kurt Ahmed Pashës dhe djalit të tij, Mehmed Kemaledinit. Të dy këta janë hequr vitet e fundit dhe dhomat janë transformuar në një zyrë për udhëzime politike. Në pjesën e jashtme, tyrbja e sotme dallohet nga semahaneja nga niveli i ndryshëm i dyshemesë së portikut dhe nga madhësia e harqeve përballë tyrbes, në krahasim me ato përballë semahanes. Portiku i tyrbes ka pesë harqe rrethore, të mbështetura mbi pesë shtylla të mermerta në njërën anë të murit. E gjithë struktura është e ndërtuar me shumë kujdes, me motive të alternuara gurësh gëlqerorë me ngjyrë të bardhë apo të verdhë në gri. Të dyja dhomat, si tyrbja ashtu dhe semehaneja, janë të ndriçuara shumë mirë nga një numër dritaresh, të vendosura në dy rreshta njëri sipër tjetrit. Për realizimin e këtyre dritareve është treguar një kujdes i veçantë. Ato kanë formë drejtkëndore dhe janë të zbukuruara në vendet kur fillojnë harqet rrethorë. Dera e mejdanit është e ndërtuar në mënyrë të ngjashme. Pranë kësaj dere ndodhet një shkallë, e cila të çon në një hajat brenda mejdanit, vendi ku mblidheshin gratë për ritualet. Nga pikëpamja hapësinore, mejdani është një kub, po aq i lartë sa ç’ka edhe gjatësinë dhe gjerësinë e tij. Përveç mihrabit stalaktit, të gdhendur bukur, ai që të tërheq më shumë është tavani i mrekullueshëm. Ky tavan është nga më të bukurit në Ballkan. Në të ndodhet një kube tetëkëndore dhe një kube tjetër e vogël në formë të rrethore, sipas stilit të xhamisë së Bajazidit II. Në dallim me këtë të fundit, këtu ka një mori zbukurimesh të shkëlqyeshme, të pikturuara dhe të gdhendura me elemente të cilësisë më të lartë. Pjesa e sipërme e katër mureve, e cila është e zbukuruar me një rrip të gjerë kaligrafie, ku janë të shkruar 99 emrat e bukur të Zotit, është e lidhur me tavanin me anën e një imitacioni të veshur me dru dhe të mbushur me dizenjo lulesh zbukuruese. E gjithë puna është bërë sipas stilit të artit dekorativ osman të shekullit XVIII, që gjendet edhe në mjeshtëritë e mëdha të veprave të Lale Devrit, të të ashtuquajturës “Periudha Tulipane”. Me cilësinë e këtij tavani mimd të krahasohen vetëm disa dhoma të shekullit XVIII në Topkapy Saray. Gjatë shekujve, ndërtesa është konsideruar si një vepër e jashtëzakonshme. Vlera e saj njihet edhe sot, ç’ka ka rezultuar në një restaurim të plotë të të gjithë ndërtesës në fillim të viteve 70. Mbi hyrjen e mejdanit, e vendosur në një qoshe që mbaron me një hark rrethor, ndodhet një mbishkrim në osmanisht, i cili tregon për ndërtimin dhe datën e saj. Me aq sa jemi në dijeni, një mbishkrim i tillë nuk është botuar më parë. Rreshti i parë është në gjuhën arabe. Rreshtat 2, 3 dhe 4 janë të shkruara në formën e rimës -ah:
Kronogrami është shumë i përmbledhur dhe në fjalën e hemistikës së fundit thuhet se teqeja i përkiste nënurdhrit halveti të sektit Xhelveti, i përhapur nga Sheh Mahmud Huda’i i Yskydarit, në fillim të shekullit XVII.
Ky kronogram paraqet llogaritjet e mëposhtme: Celvet - hanekah
Përkthimi në shqip është si më poshtë:
Themeluesi i ndërtimeve të bamirësisë dhe veprave të mira, Kurt Ahmed Pasha—Zoti ia lehtësoftë kryeqen e punëve të mira! Falënderimet i takojnë Qenies së pashoqe, Zotit!
E gjithë bota dëshmon ekzistencën Tënde, Njësinë Tënde të pastër.
O Zot, lavdëroje dhe nderoje Ahmedin, të zgjedhurin (Profetin Muhamed)
Gjithashtu, familjen dhe Shokët e tij, sepse ata janë drita e udhëzimit. Këtë oborr të dashurisë (mistike) e ka ndërtuar Kurt Ahmed Pasha, Zoti e bekoftë!
Kronogrami:
“Urdhri Xhelveti”. Viti 1196
Xhamia e Plumbit është ndërtesa më e rëndësishme osmane, e ruajtur në qytetin e Beratit dhe njihet si një ndër më të mirat në Shqipëri. Ajo ndodhet në pjesën lindore të qytetit, rreth 900 m në lindje të qendrës dhe të xhamisë së Bajazidit II. Xhamia na paraqitet në një gjendje të gjymtuar, por akoma të tërheq syrin për shkak të formës elegante, së cilës i shtohet edhe minarja e gjatë dhe vendndodhja midis pemëve të vjetra të selvive. Rrethinat e saj arkitekturore janë prishur nga modemizimi i kohëve të fundit.
Ndërtesa përbëhet nga tri pjesët e zakonshme: salla e faljes, minarja dhe hajati. Ky i fundit e ka humbur plotësisht formën e tij origjinale. Pjesën më të madhe të ndërtesës e zë salla e faljes me 12. 48 m2. Kjo sallë është projektuar në formën e një kubi, të realizuar nga një teknikë kloasonazhi e kryer me kujdes. Në komizat e dritareve janë vendosur blloqe të mëdha, të prera mirë të gurëve gëlqerorë me ngjyrë gri. Muret janë 1.05m të trashë, mjaft të fortë për mbajtjen e kubesë, e cila mbulon hapësirën e brendshme prej 10.38m2. Kubeja ngrihet mbi strukturën kubike: katër anët formojnë një lloj tamburi të ulët tetëkëndor. Në këtë ndërtesë nuk është përdorur ndonjë komizë për të dalluar ndryshimin midis kubit dhe tamburit. Në fakt, kalimi i kubesë brenda bazës katrore, ashtu sikurse shihet nga brenda, nuk është ndërtuar në atë mënyrë që të shihet edhe nga jashtë. Dritaret e ru'ajtura në formën e tyre origjinale, janë të rregulluara sipas një ritmi të caktuar: dy dritare në formë drejtkëndore me një hark të verbër sipër si dhe tri dritare të tjera, me harqe të vendosura mbi të parat. Në mes të anëve të xhades është e vendosur një dritare e pestë.
Nga brenda, kalimi midis kubesë dhe katrorit është i realizuar me trompa me nëntë brinjë, sipas stilit të shekullit të XVI (shih foton). Dy anët e motiveve të harkut, dallohen nga stasaktitel e punuara, nga më të mirat në vend.
Minarja e xhamisë ngrihet mbi një bazë të gjatë, që ka formën e gjashtë anëve të një dhjetëkëndëshi. Muri i saj është i së njëjtës cilësi të mirë, sikurse edhe pjesa tjetër e xhamisë. Boshti i hollë, ballkoni dhe pjesa e sipërme e minares, janë të ndërtuara me blloqe guri të prera me kujdes. Ballkoni qëndron mbi një brez mbështetësesh stalaktite të një forme të thjeshtë. Evlia Çelebiut i ka bërë shumë përshtypje minarja në formë shigjete dhe e ka krahasuar me atë të xhamisë së Jahja Pashës në Shkup. Sipas tij, xhamia ka qenë pika kryesore e një kompleksi ndërtesash, të përbërë nga medreseja, mejtepi, imareti dhe hamami. Dikur, të gjitha këto ndërtesa kanë qenë të mbuluara me plumb. Në fillim, xhamia duhet të ketë patur një pamje shumë më madhështore sesa sot. Sipas Evlias, ajo ka patur një hajat të madh, të mbuluar nga shtatë kube, të mbajtura nga shtylla prej mermeri. Ne mund të shpjegojmë vetëm formulimin e tij, duke thënë se ai i ka numëruar të gjitha kubetë e ndërtesës, së bashku me kubenë që ndodhej mbi sallën e faljes: përkatësisht, 6 kube për hajatin, të cilat mund të kenë qenë të mbështetura mbi tetë shtylla. Muri zinte pjesën më të madhe të peshës së kubeve. Në pjesën e brendshme të sallës ishin të nevojshme vetëm dy shtylla. Dy shembuj të një portiku të tillë me gjashtë kube, i shohim në qytetin perëndimor maqedonas të Bitola-Manastirit, në xhaminë Ishakije, të vitit 1506/07(41) dhe në Yeni Xhami ose Kady Mahmud Efendi Xhami, të vitit 1558/59. Duhet të kemi parasysh se, Bitola e shekujve XV, XVI dhe XVII, ka qenë një qendër e madhe turke, më një jetë të larmishme kulturore dhe me një zhvillim arkitekturor të një shkalle të lartë. Ky qytet i madh osman ndodhej në rrugët e Shqipërisë së Mesme. Këtë qendër të madhe kulturore duhet ta shohim si burimin kryesor të frymëzimit për ndërtimin e xhamisë së Beratit, po ashtu edhe për një numër të konsiderueshëm veprash të arkitekturës klasike osmane.
Nëse do të rikonstruktohej me një portik prej gjashtë kubesh, xhamia mund të ishte dukur më e madhe dhe më madhështore sesa është sot. Ka mundësi që portiku origjinal të jetë shkatërruar gjatë shekullit të kaluar. Ai është zëvendësuar me një portik të mbyllur të një lloji tjetër. Stili i kësaj vepre arkitekturore dhe tiparet e ndërtimit na tregojnë se ky rikonstruksion daton në vitet e para të këtij shekulli. Portiku aktual është më i gjerë sesa vetë xhamia, tipar ky, i përbashkët me pararendësen e saj. Xhamia është e mbuluar nga dy kube të mëdha, të vendosura në skajet e portikut dhe ka një pjesë qendrore po aq të madhe sa edhe njëra nga kubetë, e mbuluar nga dy kube të tjera të vogla. Në pikën ku takohen kubetë e mëdha me kubetë e vogla ndodhen mbështetëse plotësuese, në formën e dy shtyllave prej mermeri. Këto shtylla janë pasardhëse të atyre që më parë mbanin gjashtë kube. Zgjidhja e bërë me rindërtimin e saj është më e thjeshtë dhe përputhet më shumë me priijet e periudhës rreth viteve 1900. Kjo na kujton hajatin e xhamisë së Jillderim Bajazidit, në Dramma të Maqedonisë greke, e rindërtuar në të njëjtën periudhë me hajatin e Beratit, në dekadat e fundit të sundimit të Abdulhamidit.
Nuk mund të thuhet me shumë saktësi ndonjë informacion mbi datën e ndërtimit dhe ndërtuesin e kësaj xhamie kaq tërheqëse. Padyshim, ndërtesa është një vepër klasike e hershme, por një periudhë e tillë ka një limit prej 60-70 vjetësh. Strazimiri, i cili e njihte Beratin shumë mirë, jep si datë të ndërtimit të saj vitin 1553. Ky formulim i referohet ndoshta një mbishkrimi, të cilin unë nuk pata mundësi ta shihja. Nëse një gjë e tillë është e vërtetë, atëherë kemi të bëjmë me një ndërtesë të periudhës klasike të arkitekturës osmane. Megjithatë, ndërtesa është shumë e sertë, një përshtypje që ndoshta mund të krijohet për shkak të mjedisit provincial që e rrethon atë. Vetë ndërtesa duket se ka një datë më të hershme. Ajo ngjan shumë me xhaminë Kup Dodan në Edrene, e ndërtuar në mesin e shekullit XV dhe me xhaminë e Kasem Pashës në po të njëjtin qytet, e ndërtuar në vitin 1478. Modeli i xhamisë me vetëm një kube dhe me një tambur tetëkëndësh, që shkon drejt pjesës kubike, ka qenë i përhapur në pjesën perëndimore të Europës osmane, në Maqedoni dhe, veçanërisht, në Shqipëri. Midis shembujve të hershëm, në Maqedoni mund të përmenden xhamia Nevrokop e shekullit XV dhe xhamitë e Bitolës, të përmendura më sipër. Një model tjetër në Shqipërinë lindore është xhamia e Mirahorit në Korçë. Pra, një lloj i tillë xhamie është paraqitur në Ballkanin perëndimor që në mesin e shekullit XV. Ne e datojmë këtë xhami diku rreth viteve 1490-1510, por nuk mund të përjashtohet as mesi i shekullit XVI. Gjithsesi, është i nevojshëm një studim më i hollësishëm, veçanërisht përsa i përket një mbishkrimi të gdhendur, në mënyrë që ky problem të zgjidhet përfundimisht.
Nga gojëdhënat krahinore, ndërtuesi i kësaj xhamie mendohet të jetë Uzgur Ahmed Beu ose Uzgurlu Ahmed Beu. Në kronikat osmane apo në burimet e tjera, që janë të dispozicionin tonë, nuk figuron ndonjë person me këtë emër. Megjithatë, dihet emri i një anëtari të vjetër të kësaj familjeje, që mund t’i përkasë pikërisht ndërtuesit në fjalë. Ai është Uzgurodlu Ysa Beu, i cili është përmendur nga Oruc si bejlerbej (guvemator) i Anadollit midis viteve 1451 dhe 1454. Fatih Mehmedi e bëri atë vezir me gradën e pashait. Sipas Babingerit, ky njeri ishte nga soji shqiptar dhe emri origjinal i familjes së tij ishte Skura (apo Sguros). Sipas Muneccimba°it, Uzgurodlu Ysa Beu vdiq gjatë një lufte në Hungari, në vitin 884 H (1497/80). Ka mundësi që Isa Beu të ketë pasur dy ose më shumë djem. Salnameja e vilajetit të Janinës, e vitit 1306,ia atribuon këtë xhami vëllezërve Uzgurzade Mehmed dhe Ahmed. Ashtu siç u përmend edhe më sipër, Ahmedi nuk është i njohur, por kemi të dhëna mbi Mehmed Beun, të birin e Uzgurlu Isa Pashës, që përmendet në vitin 1516 si sanxhakbej (guvemator) i Gazës në Palestinë. Më pas, kjo e fundit u pushtua nga Selimi I. Po ashtu, edhe Uzgurodlu Mehmed Beu përmendet në vitin 1481 si komandant i trupave që luftuan me princin Xhem kundër Bajazidit II. Mehmed Beu u mund në betejën e Yeni°ehirit (afer Bursës) dhe u zu rob. Në bazë të informacionit të dhënë më sipër dhe hollësive të tjera të zbuluara në arkivat italiane, mund të themi se kemi të bëjmë me ndërtues që ishin pasardhës të një familjeje të vjetër fisnikësh shqiptarë. Në një shënim të regjistrit të përgjithshëm të vitit 835 H, njëfarë Uzguri përmendet si zotërues i një timari të rëndësishëm (me 12,957 akçe), por sipas një shënimi të bërë në vitin 845 H (1441/ 42), ai ishte zotërues i një beraeti të sulltanit, të marrë në Edrene.
Me fjalë të tjera, ky njeri bëri betimin e besnikërisë tek sulltani dhe, si shpërblim, u pranua si anëtar i klasës sunduese. Djemtë e Uzgurit mund të kenë pranuar Islamin; ndoshta vetë Uzguri mund të ketë mbetur i krishterë, edhe pse një gjë e tillë nuk kishte edhe aq rëndësi në praktikën osmane. Midis djemve të tij ishte edhe Isa Beu dhe ndër djemtë e këtij të fundit ishte Mehmedi, një nga themeluesit e ndërtesave të Beratit. Dokumentat italiane, të përdorura nga Flemingu, përmendin një numër Uzgurzadelerësh të tjerë: diplomatin Kasëm Beu, sanxhakbeun Mustafa në Vlorë, Uzgurodlu Murad Beun në vitin 1506, djalin i tij, Ali Beun dhe disa anëtarë të tjerë të familjes, të cilët kishin mbetur të krishterë (Nikolaos Sguros dhe vëllain e tij Georgios) në vitin 1508. Këto dokumente tregojnë gjithashtu, se Uzgurët vinin nga Berati. Pasardhësit e kësaj familjejë janë promotorët e jetës islame në të gjithë vendin.
Xhamia është shpallur monument kulture dhe ruhet nga shteti. Pas shumë dekadash braktisjeje, në fund të viteve ’70 të këtij shekulli, ajo u restaurua plotësisht.
Pas murit të mihrabit të xhamisë, në vendndodhjen e varrezave të mëparshme, ndodhet akoma një varr i fillimit të shekullit XVI. Kur e pashë në vitin 1978, ai ishte në një gjendje shumë të shkatërruar dhe guri që mbante mbishkrimin e zakonshëm, nuk ekzistonte më. Ka shumë mundësi që ky të jetë varri e njërit prej ndërtuesve të xhamisë apo të paktën i ndonjërit prej të afermve të tij.
Shënim. Në studimin e Frashërit dhe Dashit, të përmendur në shënimin e xhamisë së Bajazidit II, autorët japin një faksimile të përkthimit nga Vexhi Buharaja, i cili përmbante tekstin e mbishkrimit, të ndodhur dikur në xhaminë e Plumbit. Ai është i shkruar sipas stilit të poezisë klasike osmane dhe në të thuhet se xhamia ishte ndërtuar nën mbikëqyijen e “Ghazi Uzgurlu”, në vitin 961 (1554). Data është dhënë si në numra, ashtu edhe në formën e kronogramit (ma’bed-i-ummet-i- resiil-i hakk), duke e përjashtuar kështu rrezikun e ndonjë gabimi në kopjim. Poeti ishte La’li. Kjo datë konfirmon mundësinë tonë të dytë teorike për datimin e kësaj xhamie sipas kritereve të artit dhe kontekstit historik.
Në një largësi prej 150m në perëndim të Xhamisë së Plumbit, direkt pas apartamenteve të reja të rrugës kryesore të Beratit, ndodhet një xhami e gjymtuar. Ajo ka një strukturë tipike të shekullit XIX, duke shprehur në mënyrë karakteristike tiparet e veçanta të një xhamie “të stilit shqiptar”. Xhamia në fjalë është themeluar nga Ibrahim Pasha i familjes së fuqishme Vlora. Ibrahim Pasha ka qenë i martuar me Hanko Pashën, vajzën e vetme të Kurt Ahmed Pashës, themeluesit të teqesë së Beratit dhe ndërtuesit të urës së madhe të Osumit. Hanko dhe Ibrahimi e mënjanuan djalin e pafuqishëm të Kurt Ahmedit, Mehmed Kemaludinin (shih përshkrimin e teqesë Halvetije) dhe ia dolën mbanë të bëhen zotërues të sanxhakut. të Beratit, duke sunduar gjatë gjithë çerekut të parë të shekullit XIX. Kjo xhami u rindërtua jo shumë kohë më vonë. Një punë e tillë u bë në vitin 1269 H (1852/53), pas dëmeve të tërmetit të vitit 1852. Rindërtimi u krye nga Sulejman Pasha, djali i Ibrahimit.
Siç e shohim sot, xhamia është e ndarë në tri pjesët e zakonshme: vendi i faljes, portiku i madh dhe minaga. Kjo e fundit u shkatërrua gjatë ngjarjeve të vitit 1967. Portiku është thuajse po aq i madh sa xhamia. Megjithatë, ai është më i gjerë, mbi 10 metra dhe 6.40m i thellë. Tavani dhe çatia me tjegulla janë të përbërë nga pasazhe, me tre harqe në anën e përparme dhe dy të tjerë në anën e djathtë. Këto pasazhe ndërtohen nga shtylla, të cilat kanë segmente të ndryshme të mbuluara me një mbulesë allçie, për t’u dukur si monolite (bllok gurësh). Ana e majtë e hajatit është e mbyllur, sepse në atë anë ndodhet një shtëpi që përpara se të ndërtohej xhamia. Kështu, ajo ëshë e hapur në të dyja anët. Një kuadër i tillë diktoi vendosjen e hyq’eve, njërën në mes të mafilit dhe tjetrën në murin anësor të sallës së faljes.
Minarja ndodhej në vendin ku bashkoheshin hajati me sallën e faljes. Ajo ka një bazë shumëkëndore, të formuar nga shtatë anë të një dymbëdhjetëfaqëshi. Kjo bazë është ruajtur, por boshti dhe pjesa e sipërme mungojnë që nga viti 1967. Salla e faljes është pak më e ngushtë se hajati. Ajo është shumë e thjeshtë, afersisht 9m e gjerë dhe thuajse 11 m e thellë. Mihrabi, minberi dhe vendi i grave u hoqën kur pjesa e brendshme u shndërrua në kantier sharrash. Me këtë rast, pjesa më e madhe e murit të mihrabit, që përfshinte kamarenë, u prish dhe u shtua një aneks i ri. Salla është e ndërtuar me blloqe gurësh gëlqerorë, të prera në mënyrë pak a shumë të rregullt, të cilët kanë patur një mbështjellëse të lëmuar lustre. Salla është e ndriçuar nga dhjetë dritare, dy rreshta të mbivendosur me nga tri dritare në murin e djathtë anësor dhe katër dritare në murin e mihrabit. Tani, pjesa më e madhe e tyre janë hequr. Muri i anës së majtë është pa dritare. Xhamia është sakatuar më shumë nga mbyllja e pasazheve të hajatit. Ndërtesa nuk njihet si monument kulture dhe do të shembet sapo të kthehet pë një objekt të panevojshëm.
Kjo xhami, e ndërtuar në vitin 1243 H (1827/258) me urdhrin e Sulejman Pashë Vlorës, por që njihet më shumë me emrin “Xhamia e Beqarëve”, është një nga veprat më të mrekullueshme të artit osmano-shqiptar. Mbi të gjitha, ajo njihet për dekoracionin mural elegant dhe pikturat që mbulojnë pjesën më të madhe të mureve të brendshme e të jashtme të saj. Xhamia është relativisht e madhe, 16. 90m e gjerë dhe 18.30m e gjatë. Ajo është e ndëituar përgjatë Kazanxhylar Çarjjy-së së mëparshme, në fund të kalasë, përballë me lumin Osum. Meqë drejtimi i kiblës tregonte se xharnia duhej vendosur me hajatin përballë bregut të pjerrët dhe me murin e mihrabit përballë rrugës së tregut, pozicion ky i vështirë për shkak të bregut të rrëpirë, duhej të gjendej një zgjidhje e veçantë. Kështu, një pllajë u nda në shkëmb për t’u bërë vendi për hajatin dhe më pas duhej të ndërtohej një brezare, mbi të cilën do të vendosej salla e faljes. Në këtë brezare ndodhen tre dhoma apo dyqane të gjata në formë të harkuar. Përballë këtyre dyqaneve është një pasazh prej tre harqesh, të vendosura mbi katër shtylla prej guri. Mbi këtë pasazh është ngritur muri i mihrabit të dhomës së faljes, duke i lejuar kështu ndërtuesit ta vendosin sallën në nivelin e rrugës, por edhe kalimtarët të ecin përgjatë rrugës poshtë xhamisë pa qenë të shqetësuar. Kjo sallë faljeje është thuajse 12 m2. Ajo është e ndërtuar prej guri gëlqeror pak të punuar, i suvatuar me shumë kujdes me një llaç ngjyrë gri, mbi sipërfaqen e të cilit janë pikturuar motive blloqesh, të prera në mënyrë të rregullt. Është e njëjta teknikë si ajo e përdorur për xhaminë e Bajazidit n, çka përbën një tregues të mundshëm të vitit kur është ndërtuar kjo e fundit. Pjesa e sipërme e mureve, e mbrojtur nga çatia e gjatë, është e mbuluar me zbukurime shumëngjyrëshe, që paraqesin qytetet imagjinare turke, xhamitë, pallatet e lumenjtë me varka si dhe tablo me motive të pasura lulesh, kurorash dhe buqetash. Hajati është 4.90 m më i gjerë se salla e pritjes, duke u zgjatur përtej secilës anë të kësaj të fundit me nga 2.45m. Minarja, e ruajtur në formë të plotë, është e vendosur në pjesën jugperëndimore, pra në anën e majtë, kur shihet nga rruga. Ajo është relativisht e ulët, e ndërtuar mbi një bazë shumëkëndëshe, të përbërë nga tetë anët e një dymbëdhjetëfaqëshi, ashtu sikurse edhe xhamia e Ibrahim Pashës, babait të Sulejmanit. Hajati i gjerë ka një pasazh me pesë harqe përballë dhe tri harqe në dy anët e tjera. Katër anët e mafilit janë të mbështetura nga mure; të gjitha mbështetëset e tjera janë shtylla të rrethore prej guri.
Pjesa e brendshme e sallës së faljes është e ndriçuar nga 16 dritare, dy rreshta me tri dritare në muret anësore dhe dy rreshta me nga dy dritare në murin e mihrabit. Minberi dhe vendi i grave janë akoma të ruajtur. Pjesa e sipërme e mureve është krejtësisht e mbuluar me piktura të të njëjtit lloj dhe stil, ashtu si edhe në pjesën e jashtme. Mbi pjesën më të ulët të dritareve fillon një brez i pandërprerë me motive lulesh dhe buqetash. Zbukurimi i pjesëve të poshtme të mureve është prishur dhe është bërë përsëri. Ndoshta, fillimisht ajo mund të ketë qenë vetëm një sipërfaqe e ngjyrosur me disa konture si një gjysmë dekoracioni. Mbi brezin e pandërprerë të dekoracionit ndodhet një pjesë me tablo, e cila alternohet me dritaret e sipërme. Këto tablo janë të mbushura me dizenjo buqetash dhe lulesh gjeometrike, të gjitha me ngjyrë të kuqe dhe jeshile të ëmbël, përkundrejt një sfondi të verdhë dhe të bardhë. Në disa vende ka pasqyrime xhamish, të fiymëzuar nga ndërtesat madhështore në Stamboll, por, në tërësi, motivet e pikturave në pjesën e brendshme janë më pak laike sesa ato në pjesën e jashtme, ku gjenden edhe skena betejash.
Në vitin 1968 u bë hulumtimi dhe restaurimi i këtyre pikturave të bukura. Në 1978 filloi një restaurim i plotë i gjithë ndërtesës, gjatë së cilit u rindërtuan veçanërisht çatia dhe tavani. Ato pjesë të pikturave që duhej të hiqeshin u rivendosën pasi mbaroi restaurimi i kësaj pjese. Teksti i gjatë fetar që ndodhëj në të gjithë sipërfaqen e murit, në pjesënku muret takohen me tavanin, u respektua po ashtu dhe përbën një element shumë të veçantë. Brezi i mbishkrimeve përmban 99 emrat e bukur të Zotit, i ngjashëm me atë në xhaminë e Bajazidit II dhe në teqenë Halvetije.
Mbi mbështetësen e tretë të hajatit, në drejtim të anës së majtë, ekziston akoma një mbishkrim i vogël në formë vargjesh në gjuhën osmane. Ai është i shkruar në mënyrë të rëndomtë, i ndotur, çka e bën të vështirë deshifrimin e tij. Ky mbishkrim nuk është botuar më parë. Teksti i tij ka përmbajtjen e mëposhtme:
Kronogrami jep datën: O musliman, fale namazin sipas rregullit, sepse këtu është shtëpia e Zotit.
Përkthimi në shqip:
la) Çfarë projekti madhështor dhe vend adhurimi për besimtarët!
b) Merr abdes me sinqeritet, sepse ky është vendbanimi i të devotshmit!
2 a) Këtë ndërtesë e ka ngritur Sulejman Pasha, dhe në këtë mënyrë, ai e realizoi dëshirën e tij.
b) Ai është një njeri me prejardhje fisnike dhe mik i shenjtorëve,
3a) ky hikmeti (Sulejman Pasha) e ka hartuar me një varg kronogramin për veprën e tij të mirë:
b) O musliman, fale namazin me përulje, sepse kjo është shtëpia e Zotit!”
Viti 1243 (1827/28)
Poeti që i ka shkruar këto vargje nuk mund të jetë kush tjetër, veç Sejid Ahmed Arif Hikmet bej Efendiut, djali i Kadyasker Ibrahim Ismetit, i lindur në Stamboll në vitin 1201 H (1786), qytet në të cilin edhe vdiq në vitin 1275 H (1859), pas një jete shumë produktive. Gibb e ka quajtur atë “njeriu më i ditur dhe më me kulturë i Lindjes”. Arif Hikmeti ka punuar si gjykatës në Jeruzalem, Egjipt dhe në Medinë. Ai u dërgua në Rumeli në vitin 1243 H (1827/28), u bë kadyasker (gjykatës ushtarak) i Anadollit dhe më vonë i Rumelisë dhe e kurorëzoi karrierën e tij me një post të °eyhulislam, që ai 'e fitoi midis viteve 1262 H (1846) dhe 1270 H (1853/54). Mbishkrimi i Beratit ndoshta është bërë gjatë tumeut të tij rumelian në vitin 1243 H (1827/28).
Nuk dihet se pse kjo xhami u bë e njohur me emrin e Beqarëve, organizimin e burrave të pamartuar, të cilët, sipas Eqrem Beut kryenin detyra ushtarake, por jetonin nga puna e duarve të tyre në kohë paqeje. Në Shqipëri, beqarët duket se kanë qenë një element i rëndësishëm i shoqërisë, sidomos në Berat. Sikurse u përmend më lart, ndërtesa mund t’i ketë bazat në dispozitat e Mehmed Fatihut. Ka mundësi që beqarët e përdomin këtë xhami, të ndërtuar në mes të çarshisë së vjetër, si vendin ku ata takoheshin rregullisht. Nuk është e thënë që xhamia të jetë ndërtuar me urdhrin dhe me kontributin e beqarëve, siç ka thënë kohët e fimdit Hasan Nallbani. Mbishkrimi i ndërtuesit mbi portik është krejtësisht i mjaftueshëm për ta pëijashtuar një mundësi të tillë.
Ndërtuesi i kësaj xhamie ka qenë Sulejmani, i biri i Ibrahim Pashës të familjes fisnike Vlora, që u bë guvemator i provincës të Avlonias (Vlorës, qendra e të cilës ishte Berati) në vitin 1240H (1824/25). Më pas ai u transferua në Maçin (sot Dobruxha rumune) dhe në vitin 1241H (1825/26) u ngrit në gradën e vezirit dhe iu la në dorëzim zotërimi i kalasë së rëndësishme kufitare të Brailës. Von Moltke e lavdëron atë për mbrojtjen e kësaj kalaje në luftën ruso-turke të vitit 1828/29. Ai vdiq menjëherë pas kësaj, duke u kujtuar si një burrë i sinqertë dhe i guximshëm. Kështu, xhamia e tij përfimdoi së ndërtuari kur ai ndodhej në Braila.
Në majë të kullës veriperëndimore të Iç Kale-së, pjesa më e thellë e kalasë së Beratit, në majën më të lartë të kodër kalasë, ndodhej më parë një xhami e vogël. Kjo xhami mund të jetë shembur në kohën kur kalaja e Beratit është çmontuar nga osmanët, pas kryengritjeve të antitanzimatit. Brenda kësaj kalaje të vogël prej 75mx35m, e renditur në përshkrimin e Evlia Çelebiut(64), u shkatërruan edhe ndërtesat e tjera dhe kanë mbetur vetëm disa themele, që mund të shihen në vendin e shkretë. Rezervuari i nëndheshëm, i përmendur nga Evlia, është akoma i ruajtur dhe ka mundësi të jetë një vepër bizantine. Ajo çfarë ka mbetur nga kjo xhami janë muret, një metër të lartë dhe themeli i minares, pak më i lartë se 2 metra. Xhamia ka qenë një kub shumë i vogël, me një minare shumëkëndore. Me sa duket ajo ka pasur një hajat të vogël prej druri në vendin e të cilit duhet të ishte një portik, që nuk është bërë për shkak të hapësirës së vogël. Xhamia ka qenë e ndërtuar nga blloqe pak të punuar, prej guri gëlqeror të bardhë. Përshkrimi i Evliasë tregon se bëhet fjalë për xhaminë e Bajazidit II. Gërmadhat e pakta ekzistuese nuk na lejojnë të themi nëse grumbulli i gurëve që shohim sot i përket këtij sunduesi të shekullit XV apo ndonjë rikonstruksioni në kohën e pashallarëve shqiptarë. Kjo e fimdit na duket më e mundshme, sepse lloji i ndërtimit është më shumë i lidhur me veprat e shekullit XVIII apo fillimin e shekullit XIX sesa me ato të shekullit XV.
Brenda murit jugperëndimor të kalasë së Beratit dhe poshtë kalasë më jugore të Iç Kalesë, pra jashtë kësaj të fundit, ndodhen gërmadhat e xhamisë Hunker, më e vjetra e Beratit dhe ndoshta ndërtesa më e vjetër islame, e ruajtur akoma në Shqipëri. Xhamia mund të ketë qenë një sallë e mbuluar prej druri. Themelet e kësaj salle janë ruajtur në rreth një metër mbi nivelin e tokës, pikërisht poshtë fiindit të dritareve të poshtme. Ajo ka qenë 9.90m e gjatë dhe 9.1O m e gjerë, ndërsa trashësia e murit të saj ka qenë 85cm. Baza e minberit dhe konturet e mihrabit janë akoma të dallueshme. Minaija, e cila është ruajtur deri mbi mbështetëset e para të ballkonit (sherif), ndodhet në anën e majtë, dhe jo në anën e djathtë ku vendoset zakonisht. Ajo është e ngritur në një thundër katrore, mbi të cilën është vendosur një themel i gjatë tetëkëndor. Ky themel është ndërtuar nga një lloj i ashpër kloisoneje. Ai mbaron në një zonë të ndërmjetme, e ndarë me komiza të thjeshta nga pjesa e ulët si dhe nga boshti i minares. Boshti i ulët është i ndërtuar me tulla të holla dhe është punuar në mënyrë shumë të kujdesshme. Hyg’a për në minare është brenda sallës së faljes.
“Xhamia e Sunduesit” apo më mirë të themi mbetjet e saj, janë, padyshim, shumë të lashta. Minaija është me siguri një punë e shekullit XV dhe madje u përket më tepër veprave të fillimit të këtij shekulli sesa fundit të tij. Evlia ia ka atribuar këtë xhami Bajazidit II, çka e ka bërë edhe me të gjitha xhamitë e vjetra në Shqipëri dhe përgjithësisht në Ballkanin Perëndimor. Në fakt, ajo duhet të jetë më e vjetër. Bajazidi II mund të ketë qenë ndërtuesi i xhamisë apo më saktë të mesxhidit në Iç Kale. Ajo për të cilën po flasim, është më e vjetër. Kjo ndërtesë mund të jetë ngritur menjëherë pas pushtimit të Beratit, në vitin 1417, prej nga njedh edhe emri i saj i dytë “Xhamia e pushtimit”. Ka mundësi që sulltani të ketë qenë përgjegjës për ndërtimin e saj, ashtu sikurse është praktika e zakonshme osmane në qytetet e reja të pushtuara. Me siguri, xhamia u shërbente nevojave të gamizonit osman në periudhën e parë. Në kohën kur u ndërtua xhamia e Bajazidit II në Iç Kale dhe u formua një qytet i ri musliman, në fund të kodër kalasë përdorej akoma xhamia Hunker, e cila më pas u kthye në gërmadha, ashtu sikurse tregohet nga Evlia në mesin e shekullit XVII.
Referenca më e vjetër mbi këtë xhami ndodhet në tahririn e vitit 835 H (1431/32), që e ka regjistruar imami i Kalasë në Berat, njëfarë Haxhi Fakihu.
Në dekadat e mëvonshme, në këtë xhami u bënë punime tokësore. Themelet, të cilat ishin mbuluar thuajse tërësisht, u çbllokuan dhe u forcuan. Minarja e saj u la e paprekur.
Ura e gjatë prej guri mbi Osum është një nga pikat kryesore të referimit të qytetit. Është e qartë se në shekullin XVII, lumi kalohej tashmë nga një urë guri, e cila është përmendur nga Evliai. Ka mundësi që ura të ketë fillesa më të vjetra. Puna që shohim sot e ka origjinën në një rikonstruksion të përgjithshëm në kohën e Kurt Ahmed Pashës, midis vitit 1777 dhe 1780. Ura kapërcen lumin e turbullt me shtatë harqe të gjera, që qëndrojnë mbi shtylla të rënda. Poshtë sipërfaqes së rrugës janë bërë disa vrima më të vogla dhe më të niëdha në këto shtylla, në intervale të rregullta. Këto vrima i japin mundësi ujit që të kalojë tejpërtej në raste vershimesh dhe, në këtë mënyrë, e ulin trysninë e tij. Ura ka qenë e ndërtuar krejtësisht me gurë të prerë. Gjatë një riparimi në gjysmën e dytë të shekullit XIX, fonna e saj origjinale nuk u ndryshua, por dy harqet në anën jugore, të cilat ishin prishur, u rindërtuan me tulla. Ura është akoma në përdorim për të gjitha llojet e automjeteve.