Besimet e lashta

Besimet mbi shpirtin dhe vdekjen

Deri në periudhat e fundit të historisë së Greqisë dhe të Romës, shohim se te njeriu i thjeshtë është ruajtur një tërësi mendimesh dhe zakonesh, të cilat me siguri datonin nga një epokë shumë më e largët, përmes së cilës mund të mësojmë se cilat ishin, pikësëpari, mendimet që njeriu krijoi rreth vetes, shpirtit të tij si dhe mbi misterin e vdekjes.

Sado larg të shkojmë në historinë e racës indoeuropiane, degëzime të së cilës janë edhe popullsitë greke dhe italiane, askund nuk shohim që kjo racë të ketë menduar ndonjëherë se pas kësaj jete të shkurtër për njeriun merrte fund gjithçka. Brezat më të hershëm, shumë më parë se të shfaqeshin filozofët, patën besuar në një ekzistencë të dytë pas së parës. Ata e përfytyronin vdekjen jo si një shpërbërje të qenies, por thjesht si një ndryshim të jetës.

Por në ç'vend dhe si zhvillohej kjo ekzistencë e dytë? Mos vallë besohej se shpirti i pavdekshëm, pasi largohej nga trupi, shkonte t'i jepte jetë një trupi tjetër? Jo; besimi te metempsikoza nuk ka mundur kurrë të hedhë rrënjë në shpirtin e popullsive greko-italiane; ajo nuk është as mendimi më i lashtë i ariave të Orientit, përderisa himnet e Vedave janë në kundërshtim me të. Mos vallë besohej se shpirti ngjitej në qiell drejt hapësirës së dritës? Aspak. Mendimi, sipas të cilit shpirtrat hynin në një banesë qiellore, i përket një periudhe relativisht të vonë, në Perëndim; qëndrimi në banesën qiellore është parë vetëm si shpërblim për disa njerëz të mëdhenj dhe bamirës të njerëzimit. Sipas besimeve më të lashta të italianëve dhe të grekëve, shpirti do ta kalonte jetën e dytë në një botë të ndryshme nga ajo e para; ai do të mbetej shumë pranë njerëzve dhe do të vazhdonte të jetonte nën tokë.

Madje, për një kohë shumë të gjatë besohej se gjatë kësaj ekzistence të dytë, shpirti qëndronte i bashkuar me trupin. I lindur bashkë me të, vdekja nuk e ndante prej tij; shpirti mbyllej bashkë me trupin në varr.

Sado të lashta të jenë këto besime, për to na kanë mbetur dëshmitai'ë autentikë. Këta dëshmitarë janë ritet e varrimit, të cilat kanë mbijetuar tej besimeve primitive, por që sigurisht kanë lindur me to dhe shërbejnë si shpjegim për kuptimin e tyre.

Ritet e varrimit dëshmojnë qartë se, kur një trup futej në varr, besohej se në të futej një qenie e gjallë. Virgjili, i cili përshkruan gjithnjë me shumë saktësi dhe hollësi ceremonitë fetare, e mbyll përshkrimin e funeralit të Polidorit me këto fjalë: "Ne po mbyllim shpirtin në varr". E njëjta shprehje gjendet edhe tek Ovidi dhe të Plini i Ri; ndoshta kjo shprehje nuk i përgjigjej idesë që këta shkrimtarë kishin për shpirtin, porse qysh prej kohërash që nuk mbaheshin mend, ajo ishte përjetësuar në gjuhë, si dëshmi e besimeve të lashta e të përhapura te njerëzit.

Në përfundim të ceremonisë mortore, ishte zakon që shpirti i të vdekurit të thirrej tri herë me emrin që ai kishte pasur. Atij i urohej të jetonte i lumtur nën tokë. Tri herë i thuhej: Qofsh mirë! Dhe shtohej: Dheu të qoftë i butë! Aq shumë besohej se qenia do të vazhdonte të jetonte nën atë dhë e aty do të ruante edhe ndjenjën e mirëqenies dhe të vuajtjes! Mbi varr shkruhej se njeriu prehej aty. Kjo shprehje u ka mbijetuar këtyre besimeve dhe shekull pas shekulli ka mbërritur deri në ditët tona. Ne e përdorim ende atë, ndonëse sot, askush nuk beson se në varr prehet një qenie e pavdekshme. Por në lashtësi, besohej aq fort se njeriu jetonte aty, sa nuk harrohej asnjëherë, që bashkë me të vdekur, të varroseshin edhe sende, të cilat me gjasë i nevojiteshin, veshje, amfora, armë. Mbi varr derdhej verë për të shuar etjen e të vdekurit; mbi të vendoseshin ushqime për t'i shuar urinë. Thereshin kuaj dhe skllevër, me mendimin se këto qenie të mbyllura në varr së bashku me të vdekurin, do fi shërbenin atij edhe atje, siç kishin bërë edhe gjatë jetës së tij6. Pas marrjes së Trojës, grekët do të kthehen sërish në vendet e tyre; secili merr me vete robinjën e tij të bukur; por Akili, i cili është nën dhë, kërkon gjithashtu robinjën e tij dhe i japin Poliksenën.

Një varg i Pindarit na sjell një gjurmë të çuditshme të mendimeve të brezave të lashtë. Friksosi kishte qenë i detyruar të braktiste Greqinë dhe të arratisej deri në Kolkidë, ku edhe vdiq; por edhe i vdekur, ai dëshironte të rikthehej në Greqi. Ai iu shfaq Peliasit, duke e urdhëruar të shkonte në Kolkidë dhe t'i sillte shpirtin. Pa dyshim, ky shpirt ndiente mallin për tokën mëmë, për varrezën e familjes; por i lidhur me mbetjet e trupit, shpirti nuk mund të largohej pa to nga Kolkida.

Nga ky besim primitiv rrodhi domosdoshmëria e varrimit.

Në mënyrë që shpirti të vendosej në banesën e nëndheshme që t i përshtatej për jetën e dytë, duhej që trupi, me të cilin ai vazhdonte të ishte i bashkëngjitur, të mbulohej me dhë. Shpirti që nuk kishte varr nuk kishte as banesë. Ai ishte endacak. Më kot do të përpiqej ai të gjente prehjen, aq të dëshiruar, pas tallazeve punës së një jete; atij do t'i duhej të endej gjithnjë, në formë larve ose fantazme, pa reshtur kurrë, pa marrë kurrë flijimet dhe ushqimet që i nevojiteshin. Fatkeq, shumë shpejt ai do të kthehej në keqbërës. Ai do të mundonte të gjallët, do t'u shkaktonte atyre sëmundje, do të shkatërronte të mbjellat, do t'i frikësonte përmes fanitjeve ogurzeza, për t'i detyruar ata t'i jepnin varr trupit dhe vetë atij. Prej këtu rrodhi besimi te shpirtrat që kthehen. Krejt bota e lashtësisë ishte e bindur se, pa varr, shpirti do të ishte i mjerë dhe vetëm varrimi do ta bënte atë përjetësisht të lumtur. Ceremonia mortore nuk bëhej për të shprehur dhimbjen, por për prehjen dhe lumturinë e të vdekurit.

Por le të nënvizojmë këtu se nuk mjaftonte vetëm që trupi të futej nën dhe. Duhej gjithashtu të kryheshin rite tradicionale dhe të shqiptoheshin formula të caktuara. Te Plauti gjejmë një rrëfim rreth fanitjes së një shpirti; është një shpirt detyrimisht endacak, pasi trupi i tij i dikurshëm, është varrosur pa respektuar ritet. Nga ana e tij, Suetoni shkruan se, meqenëse trupi i Kaligulës u varros pa përmbushur ceremoninë mortore, shpirti i tij nisi të endej dhe t' u shfaqej të gjallëve, deri ditën kur u vendos që trupi të zhvarrosej dhe të rivarrosej sipas rregullave. Këta dy shembuj tregojnë qartë se çfarë rëndësie u kushtohej riteve dhe formulave të ceremonive mortore. Meqenëse pa to, shpirtrat ktheheshin në endacakë dhe u faniteshin njerëzve, ato i vendosnin dhe i mbyllnin në varret e tyre. Njëlloj sikurse kishte formula që e kishin këtë fuqi, njerëzit e lashtësisë zotëronin edhe formula të tjera që kishin veti të kundërt, si ajo që grishte shpirtrat dhe i nxirrte ata përkohësisht nga varri.

Tek autorët e lashtësisë shohim se sa shumë e mundonte njeriun frika se mos, pas vdekjes, atij nuk do ti kryheshin ritet përkatëse. Ky ishte një burim shqetësimesh sfilitëse. Njerëzit i trembeshin më shumë lënies pa varr sesa vdekjes. Në varr, ata do të gjenin prehjen dhe lumturinë e amshuar. Nuk duhet të habitemi shumë kur shohim se athinasit dënuan me vdekje disa gjeneralë, që pas një fitoreje, në një betejë detare, nuk kishin varrosur të vdekurit. Këta gjeneralë, nxënës të filozofëve, e dallonin ndoshta shpirtin nga trupi dhe, duke mos besuar që fati i të parit ishte i lidhur me fatin e të dytit, kishin menduar se një kufome i interesonte fare pak nëse kalbej nën dhë apo në ujë. Pra, thjesht, ata nuk kishin dashur të ndesheshin me stuhinë e detit për një formalitet të kotë si mbledhja dhe varrosja e të vdekurit. Por turma, e cila, madje edhe në Athinë, ishte tepër e lidhur me besimet e lashta, i akuzoi këta gjeneralë për përdhosje dhe i dënoi me vdekje. Me fitoren e tyre, ata kishin shpëtuar Athinën; por me moskokëçarjen e tyre, kishin humbur me mijëra shpirtra. Prindërit e të vdekurve, duke menduar sfilitjen e këtyre shpirtrave, shkuan drejt gjykatës, në pefka zie, dhe kërkuan hakmarrje.

Në qytetet antike, ligji godiste fajtorët e mëdhenj me një dënim të llahtarshëm, lënien pa varr. Kësisoj, ai që ndëshkohej ishte vetë shpirti, duke i shkaktuar atij një mundim thuajse të përjetshëm.

Te njerëzit e lashtësisë ishte krijuar gjithashtu edhe një mendim tjetër lidhur me vendin ku qëndronin të vdekurit. Ata përfytyronin një zonë, edhe ajo e nëndheshme, por shumë më e madhe sesa varri, ku të gjithë shpirtrat, larg nga trupat e tyre, jetonin së bashku dhe ku ndëshkoheshin ose shpërbleheshin sipas sjelljes që njeriu kishte pasur në të gjallë të tij. Por ritet e varrimit, të tilla siç po i përshkruajmë, janë krejtësisht në mospërputhje me besimet e përshkruara më lart; provë e sigurt se në epokën kur këto rite u ngulitën, njerëzit nuk besonin ende te Tartari apo te Fusha Elizeane. Mendimi fillestar i këtyre brezave të lashtë ishte se qenia njerëzore jetonte në varr, se shpirti nuk ndahej nga trupi dhe se ai qëndronte i ngulur në atë pjesë të dheut, ku ishte varrosur edhe trupi. Nga ana tjetër, njeriu i vdekur nuk jepte kurrfarë llogarie për jetën e tij të mëparshme. Pasi varrosej, ai nuk priste më as shpërblime dhe as mundime. Sigurisht, ky ishte një mendim i palatuar, por që përbën fazën foshnjore të nocionit të jetës së ardhshme.

Qenia që jetonte nën tokë, nuk ishte shumë e shkëputur nga pjesa e njerëzve të gjallë, për të mos pasur nevojë për ushqim. Kjo është edhe arsyeja, që në ditë të caktuara të vitit, në çdo varr çohej ushqim.

Ovidi dhe Virgjili na kanë sjellë përshkrimin e kësaj ceremonie, kryerja e së cilës kishte mbërritur e paprekur deri në epokën e tyre, ndonëse tashmë besimet kishin ndryshuar. Ata rrëfejnë se varret rrethoheshin me kurora barërash dhe lulesh, mbi to vendoseshin ëmbëlsira, fruta, kripë dhe spërkateshin me qumësht, verë dhe ngandonjëherë edhe me gjakun e ndonjë viktime.

Do të qe gabim i madh të mendohej se ky ushqim mortor shërbente vetëm si shenjë përkujtimore. Në të vërtetë, ushqimi i sjellë nga familja ishte për të vdekurin dhe vetëm për të. Kjo dëshmohet nga fakti se qumështi dhe vera spërkateshin mbi dheun e varrit; në të hapej një vrimë, në mënyrë që ushqimet e ngurta të arrinin deri tek i vdekuri; në rastet kur flijohej një viktimë, krejt mishi i saj digjej, në mënyrë që asnjë i gjallë të mos merrte gjë; rreth varrit shqiptoheshin disa formula të pandryshueshme, për ta ftuar të vdekurin të hante dhe të pinte; edhe në rast se e gjithë familja merrte pjesë në këtë vakt, ajo nuk prekte asnjë nga ushqimet; në fund të ceremonisë, të afërmit largoheshin, duke lënë kurdoherë pas vetes, nëpër vazo, pak qumësht dhe ëmbëlsira për nevojat e të vdekurit dhe ishte sakrilegj i madh nëse i gjalli prekte këtë pak ushqim që i ishte taksur për nevojat e të vdekurit.

Këto besëtytni të lashta kanë mbijetuar gjatë dhe shprehja e tyre gjendet ende tek autorët e mëdhenj të Greqisë. "Po hedh mbi dheun e varrit,- thotë Ifigjenia tek Euripidi,- qumështin, mjaltin, verën; se me to gëzojmë të vdekurit". - "Bir i Peleas, thotë Neoptelemi, pranoje këtë pije që u pëlqen të vdekurve, eja dhe pije këtë gjak." Elektra derdh pije dhe thotë: "Pija depërtoi dheun, im atë e piu." Shihni lutjen e Orestit drejtuar babait të tij të vdekur: "O ati im, nëse jetoj, ti do të kesh gosti të bollshme; por nëse vdes, ti nuk do e kesh më pjesën tënde të vakteve të ngrohta, me të cilat ushqehen të vdekurit." Talljet e Lucienit dëshmojnë se këto zakone, në kohën e tij ekzistonin ende: "Njerëzit kujtojnë se shpirtrat ngjiten lart, drejt ushqimit që u shpien, se ato kënaqen me tymin e mishrave të pjekur dhe pinë verën e derdhur mbi varre." Te grekët, para çdo varri kishte një vend të caktuar për flijimin e viktimës dhe pjekjen e mishit të saj. Po kështu, edhe varri romak kishte culina-n e vet, një kuzhinë e një lloji të veçantë, e cila ishte vetëm për përdorim të të vdekurit. Plutarku rrëfen se pas betejës së Platesë, pasi luftëtarët e vrarë u varrosën në fushën e betejës, plateasit u ofronin atyre çdo vit ushqimin mortor. Për rrjedhojë, në çdo përvjetor, plateasit në një kortezh të gjatë nën drejtimin e kryemagjistratëve të tyre shkonin dhe u ofronin të vdekurve qumësht, verë, vaj, esenca dhe flijonin një viktimë. Pasi ushqimet vendoseshin mbi varr, plateasit shqiptonin një formulë nëpërmjet së cilës ata thërrisnin të vdekurit të vinin të merrnin ushqimet. Kjo ceremoni vazhdonte të kryhej ende në kohën e Plutarkut, i cili mundi të ndiqte përvjetorin e gjashtëqindtë të saj. Lucieni, na tregon se nga ç'ide rridhnin këto zakone. "Të vdekurit,- thotë ai,- hanë ushqimet që ne u vendosim mbi varr dhe pinë verën që u hedhim. Kështu që i vdekuri, të cilit nuk i ofrohet asgjë, është i dënuar të jetë përjetësisht i uritur.

Ja pra, këto janë besime tepër të lashta, që ne na duken të stisura dhe qesharake. E megjithatë, ato kanë ushtruar mbi njeriun, për breza të tërë, një sundim të jashtëzakonshëm. Ato kanë qeverisur shpirtrat; madje shumë shpejt do të shohim se ato kanë qeverisur edhe shoqëritë dhe se shumica e institucioneve shtëpiake dhe shoqërore të njerëzve të lashtë e kanë burimin tek ato.

Kulti i të vdekurve

Shumë shpejt këto besime do të shpinin në krijimin e rregullave të sjelljes. Meqenëse, i vdekuri kishte nevojë për ushqim dhe pije, njerëzit e panë plotësimin e kësaj nevoje si një detyrë të të gjallëve. Përkujdesja për t'u shpënë të vdekurve ushqim nuk iu la në dorë trilleve apo ndjenjave të ndryshme të njerëzve, ajo ishte e detyrueshme. Në këtë mënyrë u krijua një besim mbi vdekjen, dogmat e të cilit u shuan shpejt, ndërkohë që ritet e tij u ruajtën deri në triumfin e krishterimit.

Të vdekurit konsideroheshin si qenie të shenjta. Njerëzit e lashtësisë u jepnin atyre epitete nga më të respektueshmet që ata mund të gjenin; ata i quanin të mirë, të shenjtë, të lumë. Ata ushqenin për ta gjithë nderimin që njeriu mund të ketë për hyjninë që ai do ose i druhet. Në mendimin e tyre, çdo i vdekur ishte një perëndi.

Kjo lloj apoteoze nuk ishte privilegj i njerëzve të mëdhenj; midis të vdekurve nuk bëhej dallim. Ciceroni thotë: "Stërgjyshërit tanë kanë dashur që njerëzit e larguar nga kjo jetë të numëroheshin në radhën e perëndive." Madje, nuk ishte e domosdoshme të kishte qenë njeri i virtytshëm; i keqi konsiderohej perëndi po aq sa edhe i miri; vetëm se ai ruante në këtë ekzistencë të dytë të gjitha prirjet e këqija që kishte pasur në të parën.

Grekët i quanin me dëshirë të vdekurit perëndi të nëndheshme. Tek Eskili, biri i drejtohet të atit të tij të vdekur kështu: "Ti që je një zot nën tokë". Duke folur rreth Alcestit, Euripidi thotë: "Pranë varrit të tij, kalimtari do të ndalet dhe do të thotë: 'Ky njeri tashmë është një hyjni e lume.'" Romakët u jepnin të vdekurve emrin e zotit të manëve. "Jepuni zotave të manëve atë që u përket", thotë Ciceroni. "Ata janë njerëz që kanë lënë jetën, konsiderojini ata qenie hyjnore.

Varret ishin tempujt e këtyre hyjnive. Dhe ato mbanin mbishkrimin e shenjtëruar Dis Manibus. Atje jeton e varrosur perëndia, Manesque sepulti, thotë Virgjili. Para varrit, sikurse edhe para tempujve të perëndive, ngrihej një altar kushtuar flijimeve.

Ky kult i të vdekurve gjendet te helenët, te latinët, te sabinët, tek etruskët; ai gjendet gjithashtu edhe tek ariat e Indisë. Ai përmendet te himnet e Rigvedave. Libri i ligjeve Manu e konsideron këtë si kultin më të lashtë të praktikuar ndonjëherë prej njerëzve. Në këtë libër shihet se ideja e metempsikozës është më e vonë sesa ky besim i vjetër; madje, ajo paraprihet edhe nga besimi Brahma, e megjithatë në kultin Brahma, në doktrinën e metempsikozës, feja e shpirtrave të të lashtëve vijonte të mbijetonte, e gjallë dhe e pashkatërrueshme, duke e detyruar përpiluesin e ligjeve Manu ta mbajë atë parasysh dhe të vazhdojë të pranojë në ligjet e shenjta udhëzimet e saj. Ruajtja e rregullave që kanë të bëjnë me këto besime të lashta nuk përbën veçorinë e vetme të këtij libri kaq të çuditshëm, ndonëse dihet se është shkruar në një epokë kur kishin filluar të mbizotëronin besime krejt të kundërta. Kjo provon se, në rast se për shndërrimin e besëtytnive njerëzore duhet shumë kohë, ndryshimi i riteve të jashtme dhe ligjeve kërkon edhe më tepër kohë. Madje edhe sot, pas shumë shekujsh dhe revolucionesh, hindutë vazhdojnë ende t'u ofrojnë të parëve dhurimet e tyre. Këto ide dhe këto rite përfaqësojnë atë çka është më e lashtë në racën indoeuropiane dhe gjithashtu edhe fenomeni më i rrënjosur në të.

Ky kult ishte i njëjtë, si në Indi ashtu edhe në Greqi dhe Itali. Hinduja duhej tu siguronte manëve ushqimin, që quhej sraddha. "I zoti i shtëpisë duhet të përgatisë sraddha-n me oriz, me qumësht, me rrënjë, me fruta, me qëllim që të tërheqë drejt vetes mirësinë e manëve." Hinduja besonte se në çastin që ai ofronte këtë ushqim mortor, shpirtrat e të parëve vinin dhe uleshin pranë tij dhe hanin ushqimin që u ishte sjellë. Ai besonte gjithashtu se ky ushqim u jepte të vdekurve një gëzim të madh: "Kur sraddha përgatitet sipas riteve, të parët e atyre që ofrojnë ushqimin, përfshihen nga një ndjenjë gëzimi të papërshkrueshme".

Kështu pra, Ariat e Lindjes kanë menduar fillimisht si ata të Perëndimit për sa i përket misterit të botës pas vdekjes. Përpara se të besonin te metempsikoza, gjë që nënkuptonte një dallim absolut mes shpirtit dhe trupit, ata kanë besuar në ekzistencën e vagëlluar e të papërcaktuar të qenies njerëzore, e padukshme, por aspak jomateriale, dhe që kërkonte nga vdekatarët ushqime dhe pije.

Si hinduja, ashtu edhe greku, i shihnin të vdekurit si qenie hyjnore që kishin një ekzistencë të lumtur. Por, për lumturinë e tyre, kishte një kusht; të gjallët duhej t' u ofronin atyre rregullisht dhurime. Nëse sraddha që i ofrohej të vdekurit ndalej, shpirti i të vdekurit linte strehën e tij të qetë dhe kthehej në shpirt endacak, i cili mundonte të gjallët; kësisoj, nëse manët ishin me të vërtetë perëndi, ata ishin të tillë vetëm për aq kohë sa të gjallët i nderonin me një kult.

Grekët dhe romakët kishin krejtësisht të njëjtat besime. Në rast se të vdekurve nuk do t'u ofrohej më ushqimi mortor, ata do të dilnin menjëherë nga varret; hije endacake, rënkimet e tyre do të mbushnin natën e heshtur. Ata qortonin të gjallët për indiferencën e tyre përdhosëse; ata kërkonin ndëshkimin e tyre, u dërgonin sëmundje apo shkretonin arat e tyre, duke i kthyer ato në shterpë. Të gjallët nuk do të gjenin prehje deri ditën kur ata të rifillonin dërgimin e ushqimit mortor. Flijimi, dhurimi i ushqimit dhe libacioni i varreve me verë e mjaltë, bënin që shpirtrat të ktheheshin përsëri në to, duke iu rikthyer njerëzve prehjen dhe të mirat hyjnore. Njeriu ishte përsëri në paqe me ta.

Nëse i vdekuri që harrohej ishte një qenie e ligë, ai që nderohej ishte një perëndi mbrojtëse. Ai donte ata që i sillnin atij ushqim. Për t'i mbrojtur, ai vazhdonte të merrte pjesë në punët njerëzore; në to, ai luante shpesh rolin e vet. Edhe pse i vdekur, ai e dinte se ishte i fortë dhe veprues. Atij i drejtoheshin lutje; i kërkohej mbështetje dhe favore. Sa herë që dikush ndeshte ndonjë varr, ndalonte dhe thoshte: "Ti që je perëndi nëntokë, ji e mirë me mua."

Forca që njerëzit e lashtësisë u mvishnin të vdekurve, mimd të gjykohet nëpërmjet lutjes që Elektra u drejton manëve të atit të saj: "Kini mëshirë për mua dhe tim vëlla, Orestin; bëni që ai të rikthehet sërish; o atë, dëgjoma lutjen; përmbushi dëshirat e mia, duke pranuar verën dhe mjaltin që po hedh mbi varrin tënd." Këto perëndi të fuqishme nuk japin vetëm të mirat materiale; sepse Elektra shton: "Bëj që zemra ime të jetë më e dëlirë se ajo e ime ëme dhe duart e mia më të pastra." Nga ana tjetër, hinduja u kërkon manëve që "në gjirin e familjes së tij të shtohet numri i njerëzve të mirë dhe ai të ketë mundësi të japë më shumë."

Këto shpirtra njerëzore, të hyjnizuara nga vdekja, përbënin ata që grekët i quanin demonë ose heronj. Latinët i quanin Larë, Mane, Xhinde. "Stërgjyshërit tanë kanë besuar, thotë Apuli, se kur manët ishin keqbërës, ata duhej të quheshin larva, dhe ata i quanin Larë kur ata ishin dashamirës dhe ndihmues." Në një vend tjetër, lexojmë: "Xhind dhe Lar është e njëjta qenie; kështu kanë besuar të parët tanë." Dhe te Ciceroni: "Ata që grekët i quajnë Demonë, ne i quajmë Larë.

Duket se feja e të vdekurve është feja më e vjetër që ka ekzistuar në gjirin e racës njerëzore. Përpara se të konceptonte dhe adhuronte Indrën ose Zeusin, njeriu adhuroi të vdekurit; ai pati frikë prej tyre, ai u drejtonte lutje. Duket se ndjenja e fesë nisi aty. Ndoshta, pa dyshim, nën efektin e pamjes së vdekjes, njeriu pati për herë të parë idenë e të mbinatyrshmes dhe ka dashur të shpresojë përtej asaj që shihte. Vdekja ishte misteri i parë; ajo e vendosi njeriun në rrugën e mistereve të tjera. Ajo e ngriti mendimin e tij nga ajo që shihej tek ajo që nuk shihej, nga kalimtarja tek e amshuara, nga njerëzorja te hyjnorja.

Zjarri i shenjtë

Në shtëpinë e grekut apo të romakut kishte gjithnjë një altar; në këtë altar duhej të kishte gjithnjë pak hi dhe thëngjij të ndezur. Mbajtja e zjarrit ndezur, natë e ditë, ishte detyrim i shenjtë për të zotin e çdo shtëpie. Mjerë ajo shtëpi, ku zjarri shuhej! Çdo mbrëmje thëngjijtë mbuloheshin me hi, për të penguar që ata të konsumoheshin plotësisht; në çastin e zgjimit, përkujdesja e parë që njerëzit bënin, ishte rigjallërimi i zjarrit dhe ushqimi i tij me ndonjë shkarpë. Zjarri pushonte së përshkëndituri mbi altar vetëm kur e gjithë familja vdiste; vatër e shuar, familje e shuar, këto ishin shprehje sinonime te njerëzit e lashtësisë.

Duket se ky zakon, për ta mbajtur gjithmonë zjarrin të ndezur në altar, i referohej një besimi më të lashtë. Rregullat dhe ritet që ruheshin në këtë drejtim, dëshmojnë se ky nuk ishte një zakon pa rëndësi. Nuk lejohej që zjarri të ushqehej me çdo lloj druri; feja bënte dallim mes drurëve, llojet që mund të përdoreshin për këtë zakon dhe llojet që do të konsideroheshin përdhosje nëse përdoreshin. Feja thoshte gjithashtu se zjarri duhej të qëndronte gjithnjë i pastër; në kuptimin e fjalëpërfjalshëm të fjalës, kjo donte të thoshte se në zjarr nuk duhej të hidhej asgjë e ndyrë, ndërsa në kuptimin e figurshëm, që në prani të tij, nuk duhej të kryhej asnjë veprim i fajshëm. Në një ditë të caktuar të vitit, që te romakët ishte 1 marsi, çdo familje duhej të shuante zjarrin e saj të shenjtë dhe të ndizte menjëherë një zjarr tjetër. Por për të ndezur zjarrin tjetër kishte disa rite që duheshin përmbushur me skrupulozitet. Mbi të gjitha, nuk duhej të përdorej asnjë guriçkë ose goditja e saj me hekur. Të vetmet veprime të lejuara ishin përqendrimi në një pikë të caktuar i nxehtësisë së rrezeve të diellit ose fërkimi me forcë i dy copave drurësh të një lloji të caktuar, për të nxjerrë prej tyre shkëndijën. Këto rregulla të ndryshme janë provë e mjaftueshme se sipas mendimit të njerëzve të lashtësisë, nuk bëhej fjalë vetëm të krijohej e të ruhej një element i nevojshëm dhe i dobishëm; te zjarri që digjej në altarët e tyre, njerëzit shihnin diçka tjetër.

Ky zjarr ishte diçka hyjnore; ai adhurohej dhe ishte objekt i një kulti të vërtetë. Atij i dhuronin gjithçka që mendohej se mund të kënaqte një perëndi: lule, fruta, temjan, verë. Njerëzit kërkonin mbrojtjen e tij; mendohej se ai ishte i fuqishëm. Atij i drejtoheshin lutje të mëdha, në mënyrë që ai të siguronte për njerëzit sendet e përjetshme të dëshirës njerëzore, shëndet, pasuri, lumturi. Në një prej këtyre lutjeve që është ruajtur falë një përmbledhjeje himnesh orfike, thuhet: "O vatër, na bëj gjithnjë të begatë, gjithnjë të lumtur; ti që je e përjetshme, e bukur, gjithnjë e re, ti që ushqen, ti që je e pasur, prano me zemërgjerësi dhuratat tona dhe na jep në këmbim lumturinë dhe shëndetin, që aq të ëmbël janë." Kështu pra, te vatra shihej një perëndi bamirëse, që ushqente jetën e njeriut, një perëndi e pasur që e ushqente me dhurimet e saj, një perëndi e fortë, që mbronte shtëpinë dhe familjen. Në prani të rrezikut, asaj i kërkohej strehë. Kur pallati i Priamit u pushtua, Hekuba e tërheq mbretin pranë vatrës: "Armët e tua nuk do të të mbrojnë, i thotë ajo; por ky altar do të na mbrojë të gjithëve."

Shihni Alcestën, e cila do të japë jetën e saj për të shpëtuar të shoqin. Ajo i afrohet vatrës së saj dhe i lutet me këto fjalë: "O hyjni, perëndi e kësaj shtëpie, është hera e fundit që përulem para teje dhe të drejtoj lutjet e mia; sepse unë do të zbres aty ku janë të vdekurit. Përkujdesu për fëmijët e mi, të cilët nuk do të kenë më nënë; jepi birit tim një bashkëshorte të ëmbël, bijës sime një burrë fisnik. Bëj që ata të mos vdesin si unë, para kohe, por që, të rrethuar nga lumturia, të kenë jetë të gjatë." Ishte ajo që pasuronte familjen. Plauti, në një prej komedive të tij, e paraqet atë si një hyjni që i maste dhuratat për kultin në varësi të ndereve që i bëheshin. Grekët e quanin perëndi e pasurisë, Krqoioç. Babai i lutej asaj për fëmijët e vet dhe i kërkonte "fu jepte shëndet dhe shumë begati." Në fatkeqësi, njeriu inatosej me vatrën e tij dhe e qortonte atë; në lumturi, ai e falënderonte. Luftëtari që kthehej nga beteja e falënderonte që ajo e kishte ndihmuar të shpëtonte nga rreziqet. Eskili na e paraqet Agamemnonin, që kthehet nga Troja, të lumtur, të mbuluar me lavdi; ai nuk do të falënderojë Jupiterin; ai nuk do e derdhë në një tempull gëzimin dhe mirënjohjen e tij; ai i ofron blatimet përpara vatrës së shtëpisë së tij. Njeriu nuk dilte kurrë nga shtëpia, pa iu lutur vatrës së tij; kur kthehej, përpara se të takonte gruan dhe të përqafonte fëmijët, ai duhej të përgjunjej para vatrës dhe t'i lutej asaj.

Pra, zjarri i vatrës ishte Hyjnia e familjes. Kulti i tij ishte mjaft i thjeshtë. Rregulli i parë ishte që në altar të kishte gjithnjë disa thëngjij të ndezur; pasi, në rast se zjarri shuhej, një perëndi pushonte së qeni. Në çaste të caktuara të ditës, mbi vatër hidheshin barëra të thata dhe dru; atëherë perëndia shfaqej me flakë të shndritshme. Asaj i ofroheshin flijime; mirëpo, thelbi i çdo flijimi ishte ruajtja dhe gjallërimi i zjarrit të shenjtë, ushqimi dhe zhvillimi i trupit të perëndisë. Kjo është arsyeja, që përpara gjithçkaje tjetër, ai ushqehej me dru; gjithnjë për këtë arsye, mbi altar, në Greqi, hidhej verë e nxehtë, vaj, temjan, dhjami i viktimave. Perëndia i pranonte këto dhurime, i përpinte. E kënaqur dhe vezulluese, ajo ngrihej mbi altar dhe ndriçonte adhuruesin e saj me rrezet e veta. Ky ishte edhe çasti i lutjes; himni i lutjes dilte nga zemra e njeriut.

Ngrënia e vaktit ishte akti fetar më kryesor. Perëndia drejtonte gjithçka. Ajo kishte gatuar bukën dhe kishte përgatitur ushqimet; gjithashtu para dhe pas vaktit asaj i drejtohej një lutje. Përpara se të fillohej të hahej, mbi altar vendoseshin pak nga të gjitha ushqimet; përpara se të pihej, zjarri spërkatej me verë. Kjo ishte pjesë e perëndisë. Askush nuk vinte në dyshim se perëndia nuk ishte e pranishme, se ajo hante dhe pinte; vallë, a nuk shihej që flakët shtoheshin si të ushqyera prej sendeve që u ofroheshin? Kështu vakti i ngrënies ndahej midis njeriut dhe perëndisë: kjo ishte një ceremoni e shenjtë, përmes së cilës të dy hynin në lidhje shpirtërore. Besëtytni të vjetra, që me kalimin e kohës do të zhdukeshin nga mendja njerëzore, por që, për shumë kohë, lanë pas vetes, doke, rite, forma të shprehuri, prej të cilave nuk mund të shmangej as njeriu më mosbesues. Horaci, Ovidi, Juvenali, vazhdonin ende të hanin para vatrës së tyre, duke e spërkatur atë me verë dhe duke iu lutur.

Ky kult i zjarrit të shenjtë nuk u përkiste vetëm popullsive të Greqisë dhe të Italisë. Atë e gjejmë edhe në Lindje. Ligjet Manu, në formën që kanë mbërritur deri, te ne, dëshmojnë se në këtë periudhë, feja Brahmane ishte e vendosur plotësisht e madje po shkonte drejt perëndimit të saj. E megjithatë ato ruajnë mbetjet dhe shenjat e një besimi më të lashtë, atij të vatrës, të cilin kulti Brahma e kishte nxjerrë në plan të dytë, por pa mundur ta eliminonte. Brahmani kishte vatrën e tij, për të cilën ai duhej të interesohej ditë e natë; çdo mëngjes dhe çdo darkë, ai duhej ta ushqente atë me dru; por, ashtu sikurse edhe te grekët, ky mund të ishte vetëm druri i disa pemëve të përcaktuara nga feja. Ndërsa grekët dhe italianët i ofronin asaj verën, hindutë e spërkasnin vatrën me një liker të fermentuar që ata e quanin soma. Edhe vakti i ngrënies, për ta përbënte një moment fetar dhe ritet përshkruhen në mënyrë skrupuloze në ligjet Manu. Vatrës i drejtohen lutje, ashtu si edhe në Greqi; asaj i ofrohet balli i ushqimit, orizi, gjalpi, mjalti. Aty thuhet: "Brahmani nuk duhet të hajë nga orizi i korrjes së parë, përpara se t'i dhurojë fillimisht ushqimin vatrës. Sepse zjarri i shenjtë është i etur për drithë, dhe kur ai nuk nderohet, ai gllabëron jetën e Brahmanit moskokëçarës." Hindutë ashtu si edhe grekët dhe roiriakët, i përfytyronin perënditë, të etura jo vetëm për nderime dhe respekt, por edhe për pije dhe ushqime. Në rast se njeriu dëshironte të shmangte zemërimin e tyre, ai ishte i detyruar t'u shuante atyre urinë dhe etjen.

Te hindutë, hyjnia e zjarrit shpesh quhet Agni. Rigvedat përmbajnë një numër të madh himnesh, që u drejtohen atyre. Në njërin prej tyre thuhet: "O Agni, ti je jeta, ti je mbrojtësi i njeriut.. Në shpërblim të lëvdatave tona, jepi atit të familjes, që të lutet, lavdi dhe pasuri... Agni, ti je një mbrojtës i urtë dhe një atë; ne të përkushtojmë jetën tonë, ne jemi familja jote." Kështu pra, zjarri i vatrës është, ashtu si edhe në Greqi, një fuqi mbrojtëse. Njeriu i kërkon atij bollëk: "Bëj që dheu të jetë gjithnjë zemërgjerë me ne". Ai i kërkon atij shëndetin: "Që unë të gëzoj për shumë kohë dritën dhe të mund të mbërrij në pleqëri, ashtu si edhe dielli në perëndimin e vet." Ai i kërkon atij edhe urtësinë: "O Agni, vendos në rrugën e drejtë njeriun e humbur në rrugën e gabuar... nëse kemi mëkatuar, nëse jemi larguar shumë prej teje, falna." Ky zjarr i vatrës, ishte si edhe në Greqi, thellësisht i pastër; Brahmanit i ndalohej rreptësisht të hidhte në të sende të pista, e madje as të ngrohte këmbët. Ashtu si edhe në Greqi, njeriu fajtor nuk mund t'i afrohej vatrës, para se të pastrohej nga pisllëku i tij.

Ekzistenca e këtyre besimeve dhe praktikave, si te njerëzit e brigjeve të Mesdheut ashtu edhe te njerëzit e Gadishullit Indian, përbën një provë të madhe të lashtësisë së tyre. Sigurisht, grekët nuk e kanë huajtur këtë fe te hindutë e as hindutë nga grekët. Por grekët, italianët, hindutë i përkisnin së njëjtës racë; stërgjyshërit e tyre, në një epokë tepër të largët, kishin jetuar së bashku në Azinë Qendrore. Ata i kishin konceptuar këto besime dhe i kishin vendosur këto rite fillimisht atje. Pra, besimi rreth zjarrit të shenjtë daton nga një periudhë e largët dhe e errët, kur ende nuk kishte as grekë, as italianë, as hindu, por vetëm aria. Kur fiset u ndanë prej njëri-tjetrit, ato do e mbartnin këtë kult me vete, një palë në brigjet e Ganxhit, të tjerat në brigjet e Mesdheut. Më vonë, mes këtyre fiseve të ndara dhe që nuk kishin më lidhje me njëra-tjetrën, disa adhuruan Brahman, disa të tjerë Zeusin, e të tjerë akoma Janusin; çdo grup krijoi perënditë e veta. Por të gjithë ruajtën si një trashëgimi antike fenë e parë, të cilën ata e kishin konceptuar dhe praktikuar në djepin e përbashkët të racës së tyre.

Në rast se ekzistenca e këtij kulti te të gjithë popujt indoeuropianë nuk do të dëshmonte mjaftueshëm për lashtësinë e tyre, në ritet fetare të grekëve dhe romakëve mund të gjenden prova të tjera. Gjatë të gjitha flijimeve, madje edhe të atyre që bëheshin për nder të Zeusit ose të Athinas, lutja e parë i drejtohej gjithnjë vatrës. Çdo lutje ndaj një perëndie, cilado qoftë ajo, duhej të niste dhe të përfundonte me një lutje para vatrës. Në Olimp, flijimi i parë që krejt Greqia ofronte, ishte për vatrën, i dyti për Zeusin. Po kështu, në Romë, adhurimi i parë ishte gjithnjë për Vestan, e cila nuk ishte tjetër veçse vatra; për këtë hyjni, Ovidi thotë se ajo zë vendin e parë në praktikat fetare të njerëzve. Kështu, në himnet e Rigvedave lexojmë: "Agni duhet të nderohet përpara të gjitha perëndive të tjera. Emrin e saj të nderuar do e shqiptojmë përpara të pavdekshmëve të tjerë. O Agni, cilado qoftë perëndia që ne nderojmë përmes flijimeve, ty të përket gjithnjë flijimi më i madh." Kësisoj, është e sigurt se, në Romën e Ovidit dhe në Indinë e brahmanëve, zjarri i vatrës zinte vendin e parë, përpara krejt perëndive të tjera; jo se Jupiteri dhe Brahma nuk kishin fituar një rëndësi më të madhe në fenë e njerëzve; megjithatë, njerëzit kujtoheshin se zjarri i vatrës ishte shumë më i hershëm sesa këto perëndi. Qysh prej shumë shekujsh, ai kishte zënë vendin e parë në kult dhe perënditë më të reja e më të fuqishme, nuk kishin mundur ta shpronësonin atë.

Simbolet e kësaj feje do të ndryshonin sipas periudhave. Kur popullsitë e Greqisë dhe të Italisë fituan zakonin për ti mishëruar perënditë e tyre në trajtën e njerëzve dhe ti jepnin secilës prej tyre një formë njerëzore dhe një emër të veçantë, kulti i vjetër i vatrës u ndikua nga ligji i përbashkët, që dija njerëzore gjatë kësaj periudhe i impononte çdo lloj feje. Altari i zjarrit të shenjtë u personifikua; ai u quajt aria, Vesta; emri ishte i njëjtë, si në latinisht ashtu edhe në greqisht, dhe aspak gjë tjetër veç fjalës, që në gjuhën e përditshme e primitive nënkuptonte altarin. Përmes një procedure tepër të zakonshme, nga një emër i përgjithshëm, ishte krijuar një emër i përveçëm. Pak nga pak u krijua një legjendë. Kjo hyjni u përfytyrua me tiparet e një femre, pasi fjala që emërtonte altarin ishte e gjinisë femërore. Madje, kjo perëndi nisi të mishërohej edhe në statuja. Por kurrë nuk u arrit të shuhej gjurma e besimit primitiv, sipas të cilit kjo hyjni ishte thjesht zjarri i vatrës; vetë Ovidi ishte i detyruar të pranonte se Vesta nuk ishte gjë tjetër veçse një "flakë e gjallë."

Nëse kultin e zjarrit të shenjtë do ta përafronim me kultin e të vdekurve, rreth të cilit folëm më lart, do të shihnim se mes tyre ekziston një lidhje e ngushtë.

Le të theksojmë qysh në fillim se zjarri që ushqehej në vatër nuk ishte, në mendimin e këtyre njerëzve, zjarr i një natyre materiale. Tek ai nuk shihet thjesht elementi fizik që ngroh apo që djeg, që shndërron trupat, shkrin metalet, duke u bërë kështu një mjet i fuqishëm i zejtarisë së njeriut. Zjarri i vatrës është i një natyre krejt tjetër. Ai është një zjarr i pastër, i cili mund të krijohet vetëm përmes disa ritesh të caktuara dhe të ushqehet vetëm me disa drurë të përzgjedhur. Ai është një zjarr i dëlirë; bashkimi seksual nuk duhet të bëhet në praninë e tij. Atij nuk i kërkohet vetëm pasuri dhe shëndet; atij i luten edhe për të arritur pastërtinë e zemrës, durimin, urtësinë. "Na bëj të pasur dhe të begatë, thotë një himn orfik; na bëj, gjithashtu, të urtë dhe të dëlirë." Zjarri i vatrës, është pra, një lloj qenie morale. Është e vërtetë që ai ndriçon, ngroh dhe gatuan ushqimin e shenjtë; por në të njëjtën kohë, ai ka edhe një mendim, një ndërgjegje; ai koncepton detyra dhe përkujdeset që ato të përmbushen; ai mund të quhet njeri; sepse ashtu si edhe njeriu, ai ka një natyrë të dyfishtë: fizikisht, ai ndrit, lëviz, jeton, prodhon bollëkun, përgatit ushqimin, ushqen trupin; moralisht, ai ka ndjenja dhe dhembshuri, ai i jep njeriut pastërtinë, ai komandon të bukurën dhe të mirën, ai ushqen shpirtin. Mund të thuhet se ai ruan njeriun në aspektin e dyfishtë të shfaqjes së tij. Ai është njëherazi burim i pasurisë, shëndetit dhe virtytit. Ai është me të vërtetë Zot i natyrës njerëzore. Më vonë, kur ky kult kaloi në plan të dytë, nga Brahma ose nga Zeusi, zjarri i vatrës ruajti çka ishte më hyjnore në natyrën njerëzore; ai mbeti një ndërmjetës mes njeriut dhe perëndive të natyrës fizike; ai u ngarkua t'i përcillte Zotit lutjen dhe dhurimet e njerëzve, duke u sjellë këtyre të fundit favoret hyjnore. Akoma më tej, kur ky mit i zjarrit të shenjtë u kthye në mitin e Vestës së Madhe, Vesta u kthye në një perëndi të virgjër; tashmë, ajo nuk përfaqësonte në botë as pjellorinë dhe as fuqinë. Ajo mishëronte rregullin; por jo rregullin rigoroz, abstrakt, matematik, ligjin urdhërues dhe fatal, i cili do të dallohej shumë shpejt midis dukurive të natyrës fizike. Ajo mishëronte rregullin moral. Ajo u përfytyrua si një lloj shpirti universal që rregullonte lëvizjet e ndryshme të botëve, si shpirti njerëzor që vendoste rregull midis organeve tona.

Në këtë mënyrë, mendimi i brezave primitivë na shfaqet pak nga pak. Parimi i këtij kulti qëndron jashtë natyrës fizike dhe gjendet në atë botë të vogël e misterioze, që është njeriu.

Kjo na risjell në kultin e të vdekurve. Të dy këto kulte i përkasin të njëjtës lashtësi. Ato ishin aq shumë të lidhura, saqë në besimin e të lashtëve ato formonin një besim të vetëm. Vatër, demonë, heronj, perëndi lare, gjithçka ishte e shkrirë në një të vetme28. Në dy pasazhe të Plautit dhe të Kolumelit shihet se, në gjuhën e përditshme, cilësohen pa dallim vatra dhe larët shtëpiakë, e madje edhe më tej, te Ciceroni, vatra nuk dallohej nga penatët dhe as penatët nga perënditë lare. Te Serviusi lexojmë: "Me vatër të lashtët nënkuptonin perënditë lare; edhe Virgjili ka përdorur pa dallim herë vatër për penatët, herë penatë për vatrën". Në një pasazh të famshëm të Eneidës, Hektori i thotë Eneas se ai do t'i dorëzojë atij penatët trojanë dhe ai i dorëzon zjarrin e vatrës. Në një pasazh tjetër, Enea, duke iu lutur të njëjtave perëndi, i quan ato herë penatë, herë larë dhe herë Vesta.

Ndër të tjera, kemi parë se ato që njerëzit e lashtësisë, i quanin Larë ose Heronj, nuk ishin gjë tjetër veç shpirtrat e të vdekurve, të cilëve njeriu u atribuonte një fuqi mbinjerëzore dhe hyjnore. Kujtimi i çdo të vdekuri të shenjtë lidhej gjithnjë me vatrën. Duke adhuruar njërin, nuk mund të harrohej tjetri. Ato shoqëroheshin gjithnjë nga respekti i njerëzve dhe lutjet e tyre. Kur trashëgimtarët e tyre flisnin rreth vatrës, ata kujtonin njëkohësisht edhe emrin e të parëve: "Largohu nga ky vend, i thotë Oresti Helenës, dhe shko drejt vatrës së lashtë të Pelopsit, për të dëgjuar fjalët e mia." Po kështu, Enea, duke folur për vatrën që ai merr me vete nëpër dete, ai e quan atë me emrin lar Asarakus, njëlloj si të shihte në këtë vatër shpirtin e stërgjyshit të tij.

Gramatikani Servius, i cili ishte shumë i informuar rreth lashtësive greke dhe romake (në kohën e tij ato studioheshin shumë më tepër se në kohën e Ciceronit), thotë se varrimi i të vdekurve nëpër shtëpi ishte një zakon shumë i vjetër dhe ai shton: "Larët dhe penatët nderohen në shtëpi si rrjedhojë e këtij zakoni." Kjo frazë vendos qartë një lidhje të lashtë midis kultit të të vdekurve dhe vatrës. Pra mund të mendohet se vatra e shtëpisë ka qenë fillimisht një simbol i kultit të të vdekurve dhe se nën gurin e vatrës prehej një prej të parëve, se në të zjarri ndizej në shenjë nderimi ndaj tij dhe se ky zjarr duket se ushqente tek ai jetën ose përfaqësonte shpirtin e tij gjithnjë vigjilent.

Kjo nuk është veç një hamendje dhe provat në mbështetje të saj mungojnë. E sigurt është vetëm që, brezat më të lashtë, në racën prej së cilës kanë zbritur grekët dhe romakët, kanë ushtruar kultin e të vdekurve dhe të vatrës, një fe e lashtë, e cila nuk i konsideronte perënditë e veta në natyrën e tyre fizike, por në lidhjen e tyre me njeriun dhe kishte për objekt adhurimin e qenies së padukshme, e cila qëndron te vetë ne, dhe që me forcën e saj morale dhe të mendimit, i jep jetë dhe qeveris trupin tonë.

Kjo fe nuk ka ushtruar gjithnjë të njëjtën forcë mbi shpirtin tonë; ajo do të dobësohej pak e nga pak, por nuk do të zhdukej. Bashkëkohëse e epokave të hershme të racës ariane, ajo do të rrënjosej aq fort në thellësinë e kësaj race, saqë edhe feja e përkryer e Olimpit grek nuk mundi ta çrrënjoste atë, çka do të ndodhte me mbërritjen e krishterimit.

Shpejt do të shohim se ç'veprim të fuqishëm dhe të dobishëm ka ushtruar kjo fe mbi institucionet e lashta shtëpiake dhe shoqërore. Ajo u konceptua dhe u vendos në atë epokë të largët, kur kjo racë ishte në kërkim të institucioneve të saj dhe do të përcaktonte rrugën në të cilën do të ecnin popujt.

Feja e shtëpisë

Kjo fe e lashtë nuk duhet të konceptohet si ato që u krijuan më vonë. Pas shumë shekujsh, raca njerëzore do të pranonte një doktrinë të re fetare vetëm me dy kushte: së pari, të ishte e aftë të shpallte një zot të vetëm; së dyti, tu drejtohej gjithë njerëzve dhe të ishte e hapur për të gjithë, duke mos refuzuar sistematikisht asnjë klasë apo racë. Por feja e kohëve të para nuk përmbushte asnjë nga këto dy kushte. Ajo, jo vetëm nuk i ofronte adhurimit të njerëzve një zot të vetëm, por njëkohësisht, perënditë e saj nuk pranonin adhurimin e të gjithë njerëzve. Ato nuk paraqiteshin si perëndi për racën njerëzore. Madje, ato nuk ngjasonin as me Brahmën, i cili ishte, më së paku, zot i një kaste të madhe, as me Zeusin panhelen, i cili i përkiste një kombi të tërë. Në këtë fe primitive, çdo perëndi mund të adhurohej vetëm nga një familje. Feja ishte thjesht fe e shtëpisë.

Kjo pikë e rëndësishme duhet sqaruar; pa sqarimin e saj nuk mund të kuptohet marrëdhënia shumë e ngushtë që ekzistonte midis besimeve të vjetra dhe ndërtimit të familjes greke e romake.

Kulti i të vdekurve nuk ngjante kurrsesi me kultin që të krishterët kanë për shenjtërit. Një nga rregullat e parë të këtij kulti ishte se çdo familje mund ta ushtronte atë vetëm për të vdekurit, që lidheshin me të nëpërmjet gjakut. Ceremonia e varrimit mund të kryhej vetëm nga farefisi më i afërt. Për sa i përket ushqimit mortor, i cili ripërtërihej më pas në kohë të caktuara, të drejtën për përgatitjen dhe ofrimin e tij e kishte vetëm familja dhe çdo i huaj përjashtohej rreptësisht prej tij’.

Besohej se i vdekuri e pranonte dhurimin vetëm nga dora e njerëzve të tij të afërt; kultin, ai e pranonte vetëm nga njerëzit e tij. Prania e një njeriu të huaj, trazonte prehjen e manëve. Gjithashtu ligji ndalonte të huajt t'i afroheshin varrit. Të prekje me këmbë, qoftë edhe për pakujdesi, një varr, konsiderohej përdhosje, e për rrjedhojë, i vdekuri duhej të qetësohej, duke pastruar me këtë edhe veten. Fjala përmes së cilës njerëzit e lashtësisë emërtonin kultin e të vdekurve është kuptimplote; , latinët e quanin parentare. Kjo gjë do të thotë se lutja dhe dhurimi mund t'u drejtohej vetëm etërve të vet. Kulti i të vdekurve nuk ishte gjë tjetër veçse kulti i etërve. Luçiani, edhe pse vë në lojë mendimet e njerëzve të thjeshtë, shprehet qartë kur thotë: "I vdekuri që nuk ka lënë djem, nuk merr dhurime dhe ai ka uri të përjetshme."

Në Indi ashtu si edhe në Greqi, dhurimi mund t'i bëhej një të vdekuri vetëm nga ata njerëz që rridhnin prej tij. Ligji i hinduve, ashtu si edhe ligji athinas, ndalonte që një i huaj, qoftë edhe mik, të merrte pjesë në vaktin mortor. Aq e domosdoshme ishte që këto vakte të ofroheshin nga trashëgimtarët e të vdekurit dhe jo nga njerëz të tjerë, saqë hamendësohej se manët, në jetën e tyre, shpesh shqiptonin këtë dëshirë: "Lindshin, në sërën tonë, vazhdimisht djem, që na ofrojnë gjatë gjithë rrjedhës së kohës oriz të gatuar në qumësht, mjaltë dhe gjalpë të kthjellët".

Rrjedh prej këtu se në Greqi dhe në Romë, ashtu si edhe në Indi, djali kishte detyrën e përmbushjes së libacioneve dhe blatimeve për nder të manëve të të atit dhe të parëve të tij. Të mos kryeje këtë detyrë ishte njëlloj si të kryeje përdhosjen më të rëndë të mundshme, pasi ndërprerja e këtij kulti shkaktonte të vdekur të tjerë dhe shkatërronte lumturinë e tyre. Kjo lënie pas dore nuk ishte më pak sesa një atëvrasje e vërtetë, e shumëfishuar aq herë sa ç'kishte edhe stërgjyshër në familje.

Nëse, përkundrazi, flijimet realizoheshin gjithnjë në përputhje me ritet, nëse ushqimet çoheshin mbi varr në ditë të caktuara, atëherë të parët ktheheshin në etër mbrojtës. Armiqësorë ndaj gjithkujt që nuk rridhte prej tyre, duke përzënë dhe goditur me sëmundje cilindo që mund ti afrohej varrit të tyre, me të afërmit e tyre ata ishin të mirë dhe të gjindshëm.

Midis të gjallëve dhe të vdekurve të çdo familjeje ekzistonte një shkëmbim i përhershëm marrëdhëniesh të mira. Të parët merrnin, në vijimësi, nga trashëgimtarët e tyre, ushqimet mortore, domethënë, të vetmet gëzime që ai mund të kishte gjatë ekzistencës së dytë. Trashëgimtari merrte nga i pari i tij ndihmën dhe forcën për të cilën ai kishte nevojë në ekzistencën e përditshme. I gjalli nuk mund të bënte pa të vdekurin dhe as i vdekuri pa të gjallin. Në këtë mënyrë, mes të gjithë brezave të së njëjtës familje, do të vendosej një lidhje e fuqishme, duke e kthyer atë në një trup përjetësisht të pandashëm.

Çdo familje kishte varrin e vet, ku të vdekurit e saj vinin të preheshin njëri pas tjetrit, gjithnjë së bashku. Aty varroseshin të gjithë ata që ishin të të njëjtit gjak dhe në të nuk mund të pranohej askush prej ndonjë familjeje tjetër. Atje kremtoheshin ceremonitë dhe përvjetorët. Çdo familje besonte se shihte të parët e saj të shenjtë. Në kohëra shumë të lashta, varri vendosej brenda vetë pronës së familjes, në mes të banesës, jo larg nga porta, "me qëllim, thotë një autor i lashtësisë, që bijtë e të vdekurit, sa herë që hynin dhe dilnin në banesë, të takonin etërit e tyre dhe t'u drejtonin atyre një lutje." Kësisoj, i vdekuri mbetej mes njerëzve të tij; i padukshëm, por gjithnjë i pranishëm, ai vazhdonte të bënte pjesë në familje dhe të ishte atë i saj. I pavdekshëm, i lumtur, hyjnor, ai interesohej për gjithçka që ai kishte lënë të vdekshme mbi dhë; ai njihte nevojat, ai ndihmonte dhe mbështeste në vështirësi. Dhe ai që ishte ende gjallë, që punonte, e që, sipas shprehjes së lashtë, nuk ishte ndarë ende nga kjo jetë, vijonte të përfitonte prej udhëheqjes dhe mbështetjes së tij; ishin etërit e tij. Në mes të vështirësive, ai kërkon urtësinë e tyre të lashtë; në hidhërim, ai u kërkon ngushëllim; në rrezik, një mbështetje dhe pas një gabimi, faljen e tij.

Sigurisht, sot e kemi shumë të vështirë të kuptojmë se si njeriu ka mundur të adhurojë kështu të parët e tij. Të kthesh një njeri në perëndi, na duket si diçka që shkon kundër fesë. Të kuptojmë besimet e lashta të këtyre njerëzve, për ne është po aq e vështirë sa ç'do të ishte për ta të përfytyronin tonat. Por le të mendojmë se të lashtët nuk e kishin idenë e krijimit; për rijedhojë, për ta, misteri i lindjes ishte çka mund të jetë për ne misteri i krijimit. Krijuesi i dukej një qenie hyjnore dhe ata adhuronin të parin e tyre. Duket se kjo ndjenjë ka qenë tepër e natyrshme dhe tepër e fuqishme, pasi ajo rezulton si parimi i një feje, në zanafillë të gjithë shoqërive njerëzore; kjo ndjenjë gjendet te kinezët, te getët dhe skithët e lashtë, te fiset e Afrikës, si edhe tek ato të Botës së Re.

Zjarri i shenjtë, aq ngushtësisht i lidhur me kultin e të vdekurve, kishte gjithashtu si tipar thelbësor faktin që ai i përkiste në mënyrë të veçantë çdo familjeje. Ai përfaqësonte të parët; ai ishte zoti i familjes dhe nuk kishte asgjë të përbashkët me zjarrin e familjes fqinje, i cili mishëronte një perëndi tjetër. Çdo vatër mbronte të vetët.

E gjitha kjo fe ishte e mbyllur brenda mureve të një shtëpie. Kulti nuk ishte publik. Përkundrazi, të gjitha ceremonitë kryheshin vetëm në prani të familjes. Vatra nuk vendosej kurrë as jashtë shtëpisë dhe as afër portës së jashtme, ku i huaji mund ta shihte atë. Grekët e vendosnin gjithnjë brenda.një rrethine, e cila e mbronte atë nga kontakti e madje edhe nga shikimi i profanëve. Romakët e fshihnin në mes të shtëpisë së tyre. Të gjitha këto perëndi, vatër, larë, manë, quheshin perëndi të fshehura ose perëndi shtëpiake. Për të gjitha aktet e kësaj feje, duhej të ruhej fshehtësia, sacrificia occulta, thotë Ciceroni; në rast se një ceremoni do të shihej nga një i huaj, ajo konsiderohej e trazuar, e ndotur, e dëmtuar rëndë vetëm nga shikimi.

Për këtë fe shtëpiake, nuk kishte as rregulla të njëjtësuara dhe as ritual të përbashkët. Çdo familje ruante pavarësinë më të plotë. Asnjë forcë e jashtme nuk kishte të drejtë të ndërhynte në kultin apo në besimin e saj. Veç atit, nuk kishte prift tjetër; në cilësinë e priftit, ai nuk njihte kurrfarë hierarkie. Kryeprifti i Romës apo Arhondi i Athinës mjaftoheshin me atë që ati i familjes përmbushte të gjitha ritet fetare, por ata nuk kishin të drejtë ta urdhëronin atë të bënte qoftë edhe ndryshimin më të vogël. Suo quisque ritu sacrificia faciat, ky ishte rregulli absolut. Çdo familje kishte ceremonitë e saj, festat e saj të veçanta, formulat e saj të lutjes dhe himnet e saj. Ati, interpret i vetëm dhe i vetmi kryeprift i fesë së tij, ishte i vetmi që kishte të drejtën t'ua mësonte atë të tjerëve dhe atë mund t'ia mësonte vetëm të birit të tij. Ritet, fjalët e lutjes, këngët, të cilat ishin pjesë thelbësore e kësaj feje shtëpiake, përbënin një trashëgimi, një pronë të shenjtë, të cilën familja nuk e ndante me askënd, madje e kishte të ndaluar t’ua zbulonte të huajve. E njëjta gjë ndodhte edhe në Indi: "Jam i fortë kundër armiqve të mi, thotë Brahmani, prej këngëve që kam trashëguar nga familja dhe që im atë më ka lënë.

Kështu pra, feja nuk qëndronte në tempuj, por në shtëpi; çdo njeri kishte perënditë e veta; çdo perëndi mbronte vetëm një familje dhe ishte zot i vetëm një shtëpie. Nuk mund të konsiderohet hamendësim i arsyeshëm nëse thuhet se një fe e një karakteri të tillë u është dhënë njerëzve si rrjedhojë e imagjinatës së fuqishme të njërit prej tyre apo tu jetë mësuar atyre nga ndonjë kastë priftërinjsh. Në mendjen njerëzore, ajo lindi spontanisht; djep i saj ishte familja; çdo familje krijoi perënditë e saj.

Kjo fe mund të përhapej vetëm përmes brezave. Ati, duke sjellë në jetë të birin, i jepte njëkohësisht atij edhe besimin e tij, kultin e tij, të drejtën për t'u kujdesur për vatrën, për të ofruar ushqimin mortor, për të shqiptuar formulat e lutjes. Brezi vendoste një lidhje misterioze midis foshnjës që vinte në jetë dhe të gjitha perëndive të familjes. Këto perëndi ishin vetë familja e tij; ishte gjaku i. Pra, me lindjen, fëmija mbartte njëkohësisht edhe të drejtën për t'i adhuruar dhe për tu ofruar atyre flijime; dhe kur më vonë vdekja do e hyjnizonte edhe atë, edhe ai do të radhitej mes perëndive të familjes.

Por këtu duhet nënvizuar tipari se feja e shtëpisë përjetësohej vetëm nga mashkulli në mashkull. Natyrisht, kjo lidhej me idenë që njerëzit kishin rreth lindjes. Besimi i epokave primitive, të tillë siç e gjejmë te Vedat dhe në krejt mbetjet e së drejtës greke dhe romake, ishte se aftësia riprodhuese i përkiste krejtësisht vetëm babait. Vetëm ai zotëronte parimin misterioz të qenies dhe përçonte shkëndijën e jetës. Nga ky mendim i lashtë rrodhi rregulli, sipas të cilit, kulti shtëpiak kalonte gjithnjë nga mashkulli në mashkull, se në të, femra merrte pjesë vetëm nëpërmjet atit apo bashkëshortit të saj dhe se, së fundmi, ajo, pas vdekjes së të atit, nuk gëzonte të njëjtat të drejta si edhe mashkulli, lidhur me kultin dhe ceremonitë e vakteve mortore. Si pasojë e kësaj, në të drejtën private dhe në ndërtimin e familjes do të regjistroheshin edhe shumë pasoja të tjera, shumë të rënda, të cilat do fi shohim më tej.