Kemi parë deri tani se në ç'mënyrë mundi të ndërtohej regjimi i qytet-shteteve te njerëzit e lashtësisë. Një besim shumë i lashtë kishte mundur të themelonte fillimisht familjen, e më pas qy tezën; ai kishte vendosur, së pari, të drejtën shtëpiake dhe qeverisjen e gens-it, më pas ligjet civile dhe qeverisjen e qytezës. Shteti ishte i lidhur ngushtë me fenë; ai buronte prej saj dhe shkrihej në të. Kjo është arsyeja që, në qytezën primitive, të gjitha institucionet politike ishin institucione fetare; festimet, ceremoni kulti; ligjet, formula të shenjta; mbretërit dhe magjistratët, priftërinj. Kjo është edhe arsyeja se përse ende nuk njihej liria individuale dhe përse njeriu nuk kishte mundur ta shkëpuste ndërgjegjen e tij nga plotfuqishmëria e qytezës. Së fundmi, kjo është edhe arsyeja që shteti kishte mbetur i kufizuar në kufijtë e qytezës, pa mundur kurrë të kapërcente rrethimin që perënditë kombëtare i kishin vënë qysh në fillimet e veta. Çdo qytezë kishte jo vetëm pavarësinë e saj politike, por edhe kultin dhe kodin e saj. Feja, e drejta, qeverisja, gjithçka ishte e kufizuar brenda kuadrit të qytet-shtetit. Ky ishte e vetmja forcë e gjallë; asgjë mbi të, asgjë poshtë tij; as unitet kombëtar as liri individuale.
Na mbetet tani të tregojmë se si u zhduk ky regjim, domethënë të flasim rreth mënyrës se si me ndryshimin e parimit të shoqërizimit njerëzor, qeverisja, feja, e drejta e humbën këtë karakter të qytet-shtetit, që vinte që nga lashtësia.
Rrënimi i regjimit politik që Greqia dhe Italia kishin krijuar mund të lidhet me dy shkaqe kryesore. Njëri i përket rendit të fakteve morale dhe intelektuale, tjetri rendit të fakteve materiale; shkaku i parë është shndërrimi i besimeve, i dyti është pushtimi romak. Këto dy ngjarje të mëdha i përkasin së njëjtës kohë; ato ndodhën dhe u zhvilluan së bashku, përgjatë pesë shekujsh para fillimit të erës së krishterë.
Besimi primitiv, simbolet e të cilit ishin guri i palëvizshëm i vatrës dhe varri i të parëve, besim që kishte ngritur në këmbë familjen e lashtë, duke organizuar më pas qytezën, ndryshoi me kohë dhe u vjetërsua. Mendja njerëzore mori përmasa më të fuqishme dhe krijoi besime të reja. Njerëzit nisën të krijonin një ide mbi natyrën jomateriale; nocioni i shpirtit njerëzor nisi të saktësohej e pothuajse në të njëjtën kohë, në mendjen e njerëzve, nisi të shfaqej edhe prania e një ndërgjegjeje hyjnore.
Ç'duhet të mendohet atëherë për hyjnitë e epokave më të hershme, për ata të vdekur që jetonin në varr, për ato perëndi lare, që dikur kishin qenë njerëz, për ata të parë të shenjtë, mbi varret e të cilëve duhej të vazhdohej të vendoseshin ushqime mbi . varr? Një besim i tillë u bë i pamundur. Besime të tilla nuk mund I të qëndronin më në nivelin e mendjes njerëzore. E vërteta është se këto besime, sado të papërpunuara të ishin, nuk u shkëputën kollaj nga mendja e njeriut të zakonshëm; ato vazhduan të jetonin në të edhe për një kohë ende të gjatë; por duke filluar nga shekulli i pestë para erës sonë, njerëzit që mendonin ishin çliruar nga këto paragjykime. Ata e kuptonin vdekjen ndryshe; disa besonin në asgjësimin e plotë të qenies, të tjerë në një ekzistencë krejtësisht shpirtërore në një botë shpirtrash; në të gjitha rastet ata nuk pranonin më që i vdekuri mund të jetonte në varr e të ushqehej me ushqimet që ata ofronin. Njerëzit nisën gjithashtu të krijonin një përfy tyrim shumë më të lartë të hyjnores, sesa thjesht të mendonin se të vdekurit ishin ende perëndi. Përkundrazi, ata nisën të përfytyronin se shpirti njerëzor shkonte në Fushat Elizeane, për të kërkuar shpagimin ose shlyerjen e gabimeve të tij; në mendjen njerëzore do të shënohej edhe një progres tjetër i paparë, ajo nuk do të hyjnizonte më askënd tjetër veç atyre që mirënjohja ose lajkat i ngrinin mbi njerëzimin.
Ideja e hyjnisë po shndërrohej pak nga pak, nën efektin e natyrshëm të një fuqie më të madhe të mendjes. Kjo ide, që njeriu fillimisht e kishte zbatuar lidhur me forcën e padukshme që ai ndiente brenda vetes, do të zhvendosej drejt fuqive krahasimisht shumë të mëdha, të cilat ai i shihte te natyra, derisa të arrinte në konceptimin e një qenieje që ishte jashtë natyrës e madje mbi vetë atë. Atëherë perënditë lare dhe Heronjtë humbën adhurimin e të gjithë atyre që mendonin.
Edhe vatra, e cila dukej se kishte pasur kuptim për aq sa ajo lidhej me kultin e të vdekurve, do e humbiste prestigjin e saj. Në shtëpi vazhdohej të ruhej një vatër shtëpiake, ku ajo përshëndetej, adhurohej dhe i ofroheshin libacione; por ky nuk ishte më veçse një kult zakoni, që asnjë besim nuk e gjallëronte më.
Në të njëjtën gjendje do të binte, në mënyrë të pandjeshme, edhe vatra e qyteteve apo pritaneja. Njerëzit nuk e dinin më se ç'donte të thoshte ajo; ata kishin harruar që zjarri gjithnjë i gjallë i pritanesë, mishëronte jetën e padukshme të të parëve, të themeluesve, të Heronjve kombëtarë. Ky zjarr mbahej ende gjallë, sikurse ruheshin edhe vaktet publike dhe himnet e lashta: ceremoni të kota, prej të cilave njerëzit nuk kishin guxim të ndaheshin, por që askush nuk ua dinte më kuptimin.
Madje edhe vetë perënditë e natyrës, të cilat në mendjen e njerëzve shoqëroheshin me vatrën, ndryshuan karakterin e tyre. Edhe pse ishin kthyer në hyjni shtëpiake, edhe pse ishin shndërruar në hyjni të qytezës, ato nuk reshtnin së shndërruari. Njerëzit arritën të shihnin se qeniet e ndryshme që ata i thërrisnin me emrin e Jupiterit mund të ishin një qenie e vetme; po kështu edhe për perënditë e tjera; mendja njerëzore u lodh nga kjo larmi e pafundme perëndish dhe ajo ndjeu nevojën e pakësimit të numrit të tyre. Ajo kuptoi se perënditë nuk i përkisnin secila një familjeje apo një qyteti të vetëm, por se ato u përkisnin pa përjashtim gjinisë njerëzore dhe qëndronin vigjilente në ruajtje të gjithësisë. Poetët shkonin qytezë më qytezë dhe u mësonin njerëzve, në vend të himneve të tyre të lashta, këngë të reja, ku nuk flitej më as për perëndi lare as për hyjni poliade, por për legjendat e perëndive të mëdha të tokës dhe të qiellit; populli grek nisi të harronte himnet e tij të lashta shtëpiake ose kombëtare në emër të kësaj poezie të re, e cila nuk ishte pjellë e besimit, por e artit dhe e imagjinatës së lirë të tij. Në të njëjtën kohë, disa vende të shenjta të famshme, si për shembull ato të Delfit dhe Delosit ushtronin mbi njerëzit një tërheqje gjithnjë e më të madhe, duke bërë që ata të harronin kultet lokale. Misteret dhe doktrinat që këto vende ngërthenin, dalëngadalë po i mësonin ata të përbuznin besimin e zbrazët e të pakuptimtë të qytezës.
Kësisoj në mendjen njerëzore po kryhej një revolucion i ngadaltë dhe i paperceptueshëm intelektual. Atë nuk e kundërshtonin më as priftërinjtë; sepse për sa kohë që flijimet vazhdonin të kryheshin në ditët e caktuara, atyre u dukej se besimi i lashtë nuk rrezikohej; idetë mund të ndryshonin dhe besimi të humbiste, me kusht që ritet të mos prekeshin. Do të arrihej kështu, pa ndryshimin e praktikave, në shndërrimin e besëtytnive, ku feja shtëpiake dhe ajo e qytezës do të humbitnin çdo lloj simdimi mbi shpirtrat njerëzorë.
Më pas, shfaqja e filozofisë do të përmbyste të gjitha rregullat e politikës së vjetër. Ishte e pamundur të prekeshin opinionet e njerëzve, pa prekur njëkohësisht edhe parimet themelore të qeverisjes së tyre. Pitagora, i cili kishte konceptin e vagët të Qenies së epërme, i përbuzte kultet lokale dhe kjo mjaftonte që ai të hidhte poshtë mënyrat e vjetra të qeverisjes dhe të përpiqej të themelonte një shoqëri të re.
Anaksagora kuptonte dhe mbështeste idenë e Zotit-Inteligjencë, që sundon mbi të gjithë njerëzit dhe të gjitha qeniet. Duke u larguar prej besëtytnive të lashta, ai largohet njëkohësisht edhe nga politika e vjetër. Meqenëse ai nuk besonte te perënditë e pritanesë, ai nuk përmbushte as detyrat e tij si qytetar; nuk merrte pjesë në kuvende dhe nuk pranonte të ishte magjistrat. Doktrina e tij dëmtonte qytezën; athinasit do ta dënonin me vdekje.
Më pas do të shfaqeshin sofistët, të cilët do të ushtronin një ndikim edhe më të madh mbi mendjen njerëzore sesa këto dy mendje të mëdha. Ata ishin njerëz që luftonin me zjarr kundër gabimeve të lashtësisë. Në luftën që ata zhvilluan kundër gjithçkaje që lidhej me të kaluarën, ata nuk do të kursenin as institucionet e qytezës, as paragjykimet e fesë. Ata shqyrtuan dhe debatuan me guxim ligjet që vazhdonin të administronin shtetin dhe familjen. Ata shkonin qytezë më qytezë, predikonin parime të reja, duke u mësuar njerëzve jo indiferencën ndaj së drejtës dhe së padrejtës, por një drejtësi të re, më të gjerë e më të tërësishme se drejtësia e lashtë, më njerëzore, më racionale e më të çliruar prej formulave të periudhave të mëparshme. Kjo ishte një ndërmarrje e guximshme, e cila do të shkaktonte një stuhi urrejtjeje dhe zemërimi. Ata do të akuzoheshin si të pafe, të pamoralë e pa patriotizëm. E vërteta është se lidhur me të gjitha këto gjëra, ata nuk kishin një doktrinë të mirëformësuar dhe besonin se, duke luftuar paragjykimet, ata bënin shumë. Ata trazonin, thotë Platoni, atë që deri atëherë kishte qenë e palëvizshme. Rregullin e ndjenjës fetare dhe të politikës, ata e kërkonin në ndërgjegjen njerëzore dhe jo në zakonet e të parëve, në traditën e lashtë e të pandryshueshme. Ata u mësonin grekëve se për të qeverisur një shtet nuk mjaftonte të përmendeshin thjesht zakonet dhe ligjet e shenjta, por të bindeshin njerëzit dhe të veprohej mbi vullnetin e tyre të lirë. Ata e zëvendësonin njohjen e zakoneve të lashta me artin e arsyes, të të folurit, të dialektikës dhe të retorikës. Ndërkohë që kundërshtarët e tyre mbështeteshin te tradita, ata mbështeteshin tek elokuenca dhe mendja.
I ngjallur kësisoj, mendimi njerëzor nuk donte të besonte më në këto besëtytni pa kuptuar e as të qeverisej pa i vënë në diskutim institucionet e ngritura mbi to. Ai nisi të dyshonte rreth drejtësisë së ligjeve të vjetra shoqërore dhe para tij do të shfaqeshin parime të tjera. Platoni vendos në gojën e një sofisti këto fjalë të bukura: "Të gjithëve ju që ndodheni këtu, ju shoh si njerëz të afërt me njëri-tjetrin. Natyra, në mungesë të ligjit, ju ka bërë bashkëqytetarë. Por ligji, ky tiran i njeriut, e dhunon në mjaft raste natyrën." Të kundërvije kësisoj natyrën me ligjin dhe zakonin, ishte njëlloj si të sulmoje vetë themelet e politikës së lashtë. Më kot athinasit e dëbuan Protagorasin nga qyteza dhe dogjën shkrimet e tij; goditja ishte dhënë; rezultati i mësimeve të sofistëve kishte qenë i jashtëzakonshëm. Autoriteti i institucioneve po zhdukej bashkë me autoritetin e perëndive kombëtare dhe zakoni i arbitrit të lirë kishte nisur të depërtonte nëpër shtëpitë e njerëzve dhe në sheshin publik.
Sokrati, edhe pse e qortonte abuzimin që sofistët bënin me të drejtën, duke dyshuar mbi gjithçka, ishte gjithsesi i shkollës së tyre. Ashtu si dhe ata, ai hidhte poshtë sundimin e traditës dhe besonte se rregullat e sjelljes njerëzore ishin gdhendur në ndërgjegjen njerëzore. Ai ndryshonte prej tyre vetëm në faktin që ai e studionte këtë ndërgjegje me bindjen dhe dëshirën e palëkundur për të gjetur në të detyrimin për të qenë i drejtë dhe për të bërë veprime të mira. Ai e vendoste të vërtetën mbi zakonin, drejtësinë mbi ligjin. Ai e shkëpuste moralin nga feja; para tij, detyra konceptohej vetëm si një urdhëresë e perëndive të lashta; ai tregoi se parimi i detyrës qëndron në shpirtin njerëzor. Me këtë qëndrim, me ose pa dashje, ai u kishte shpallur luftë kulteve të qytetit. Më kot kujdesej ai të merrte pjesë në të gjitha kremtimet apo në të gjitha flijimet publike; bindjet dhe fjalët e tij kundërshtonin sjelljen e tij. Ai po themelonte një fe të re, e cila binte ndesh me fenë e qytetit. Me të drejtë ai u akuzua "se nuk adhuronte perënditë që shteti adhuronte". Ai u dënua me vdekje nën akuzën se kishte sulmuar zakonet dhe besimet e të parëve, ose, sikurse thuhej, se kishte shprishur brezin e tij. Mungesa e popullaritetit të Sokratit dhe zemërimet idhnake të bashkëqytetarëve të vet ndaj tij janë të shpjegueshme, në rast se do të mbanim parasysh zakonet fetare të shoqërisë athinase, ku kishte kaq shumë priftërinj të fuqishëm. Por revolucioni që k sofistët patën nisur dhe që Sokrati e kishte shpënë më tej, nuk I mund të ndalej duke dënuar me vdekje një burrë plak. Shoqëria ’ greke do të vazhdonte të çlirohej çdo ditë e më shumë nga sundimi i besëtytnive dhe institucioneve të lashta.
Pas tij, filozofët nisën të debatonin lirisht mbi parimet dhe rregullat e shoqërisë njerëzore. Platoni, Kritoni, Antisteni, Speusipi, Aristoteli, Teofrasti dhe shumë të tjerë do të shkruanin traktate mbi politikën. Njerëzit nisën të kërkonin, të analizonin; përpara mendjes njerëzore do të shtroheshin problemet e mëdha që kishin të bënin me organizimin e shtetit, autoritetin dhe nënshtrimin, detyrimet dhe të drejtat.
Pa dyshim, mendimi nuk mund të shkëputet lehtë nga lidhjet e krijuara si rrjedhojë e zakonit. Madje edhe vetë Platoni vijon të pësojë ende, në disa çështje, ndikimin sundues të ideve të vjetra. Shteti i përfytyruar prej tij është ende qyteza antike; ai është i vogël; sipas tij, ai nuk duhet të ketë më shumë se 5 000 qytetarë. Qeverisja vazhdon të rregullohet akoma nga parimet e lashta, liria është e panjohur; synim i ligjvënësit është më pak përsosmëria e njeriut sesa siguria dhe madhështia e shoqërisë. Madje duket sikur edhe vetë familja mbytet, për të mos pasur mundësi të konkurrojë me qytetin. Shteti është pronar i vetëm; vetëm ai është i lirë; vetëm ai ka një vullnet; vetëm ai ka fe dhe bindje dhe gjithkush që nuk mendon si ai, duhet të dënohet me vdekje. E megjithatë, edhe në këtë gjendje, shfaqen idetë e reja. Platoni, ashtu si edhe Sokrati dhe sofistët, shpall se rregulli i moralit dhe i politikës ngërthehet brenda nesh, se tradita nuk është asgjë, se ajo me të cilën ne duhet të këshillohemi është arsyeja dhe se ligjet janë të drejta vetëm kur ato përputhen me natyrën njerëzore.
Këto ide saktësohen më tej tek Aristoteli. "Ligji, thotë ai, është arsyeja." Ai mëson se duhet kërkuar, jo ajo që përputhet me zakonet e etërve, por ajo që është e mirë në vetvete. Ai shton se, gradualisht, me kalimin e kohës, institucionet duhen përshtatur. Ai lë mënjanë respektin e të parëve: "Etërit tanë të parë, shprehet ai, qofshin ata të lindur nga gjiri i dheut apo të mbijetuar të një përmbytjeje të madhe, ngjanin, sipas të gjitha gjasave, me atë çka sot është më e zakonshmja dhe më e paditura mes njerëzve. Sigurisht do të ishte absurditet i madh, në rast se ne mendimin tonë do e mbështesnim në opinionet e atyre njerëzve." Aristoteli, ashtu sikurse edhe të gjithë filozofët e tjerë, nuk e pranonte aspak origjinën fetare të shoqërisë njerëzore; ai nuk flet për pritanetë; ai nuk e di se këto kulte lokale kanë qenë themel i shtetit. "Shteti, thotë ai, nuk është gjë tjetër veçse një shoqërim qeniesh të barabarta, të cilat kërkojnë së bashku një jetë të lumtur e të lehtë." Kësisoj, filozofia rrëzon parimet e vjetra të shoqërive dhe kërkon një themel të ri, mbi të cilin ajo mund të mbështesë ligjet shoqërore dhe idenë e atdheut1.
Shkolla cinike shkon edhe më larg. Ajo mohon vetë atdheun. Diogjeni mburrej se ai nuk e gjente atdheun askund, ndërsa Krates-i thoshte se atdheu i tij ishte përbuzja që ai kishte për mendimin e të tjerëve. Cinikët shtonin idenë, krejt të re për kohën, se njeriu është qytetar i botës dhe se atdheu nuk përbëhet nga rrethimi i ngushtë i një qyteze. Ata e konsideronin patriotizmin ndaj qytet-shtetit si një paragjykim dhe e fshinin dashurinë për qytezën nga numri i ndjenjave.
Qoftë nga neveritja, qoftë nga përbuzja, filozofët po largoheshin gjithnjë e më shumë nga çështjet publike. Sokrati i pat përmbushur deri diku detyrat e qytetarit; Platoni kishte provuar të punonte për shtetin, duke e reformuar atë. Disi më indiferent, Aristoteli ishte mjaftuar me rolin e vëzhguesit dhe e pat bërë shtetin objekt studimi shkencor. Epikurianët lanë mënjanë çështjet publike. "Mos u përzieni, thoshte Epikuri, në rast se nuk iu detyron ndonjë fuqi e lartë." Cinikët, madje, nuk dëshironin të konsideroheshin as si qytetarë.
Stoikët iu rikthyen politikës. Zenoni, Kleanthi, Krisipi, shkruan traktate të shumta rreth qeverisjes së shteteve. Por parimet e tyre ishin tepër larg parimeve të vjetra të qy tet-shtetit Ja se me ç'fjalë një autor i lashtësisë i përshkruan doktrinat që përmbanin shkrimet e tyre. "Zenoni, në traktatin e tij mbi qeverisjen, përpiqet të tregojë se ne nuk jemi banorë të kësaj apo asaj deme, të kësaj apo asaj qyteze, të ndarë nga njëri-tjetri nga një e drejtë e veçantë dhe ligje vetëm për veten tonë, por ne duhet të shohim te të gjithë njerëzit bashkëqytetarë, njëlloj sikur të gjithë të ishim pjesë e së njëjtës demë dhe të njëjtës qytezë." Këta rreshta na japin mundësi të shohim se ç'rrugë të gjatë kishin përshkruar idetë nga Sokrati te Zenoni. Sokrati kishte ende bindjen se duhej të adhuroheshin sa të ishte e mundur perënditë e shtetit. Platoni nuk konceptonte ende qeverisje tjetër veç asaj të një qyteze të vetme. Zenoni i kapërcen këta kufij të ngushtë të shoqërizimit njerëzor. Ai përbuz ndarjet që feja e periudhave të lashta ka ngulitur. Dhe sipas së njëjtës mënyrë që ai koncepton Zotin e gjithësisë, po ashtu ai ka edhe një ide rreth një shteti ku do të bënte pjesë krejt gjinia njerëzore.
Por ja tek shfaqet edhe një parim akoma më i ri. Stoicizmi, duke zgjeruar shoqërizimin njerëzor, çliron individin. Me hedhjen poshtë të besimit të qytezës, ai hedh gjithashtu poshtë edhe robërimin e qytetarit. Ai nuk pranon që individi njerëzor duhet të sakrifikohet për shtetin. Ai dallon dhe veçon qartë atë çka duhet të mbetet e lirë te njeriu, duke çliruar të paktën ndërgjegjen. Ai i thotë njeriut të mbyllet brenda vetes, të gjejë te vetja detyrën, virtytin, shpërblimin. Ai nuk i ndalon atij të merret me çështjet publike; madje ai e fton atë të bëjë të kundërtën, por duke e paralajmëruar se puna e tij kryesore duhet të ketë për synim përmirësimin individual dhe se, cilado qoftë forma qeverisëse, ndërgjegjja e tij duhet të jetë gjithnjë e pavarur. Parim i madhërishëm, të cilin qyteza antike as nuk e kishte njohur e as nuk e kishte pranuar kurrë, por që një ditë do të bëhej një prej rregullave më të shenjta të politikës.
Fillohet kështu të kuptohet se veç detyrimeve ndaj shtetit, njeriu ka edhe të tjera detyra, të tjera virtyte, të ndryshme prej virtyteve qytetare. Shpirti lidhet pas objektesh të tjera, veç atyre që kanë të bëjnë me atdheun. Qyteza e lashtë kishte qenë aq e fuqishme dhe aq tiranike, saqë njeriu e kishte kthyer atë në qëllim të vetvetishëm të krejt veprimtarisë dhe virtyteve të tij; ajo kishte qenë shembulli i së mirës dhe së bukurës dhe heroizmat i kushtoheshin vetëm asaj. Por ja ku Zenoni i mëson njeriut se ka edhe një dinjitet, jo qytetar, por njerëzor; i cili veç detyrimeve ndaj ligjit ka edhe detyrime ndaj vetes dhe se merita e epërme nuk qëndron në të jetuarin dhe të vdekurin për shtetin, por për virtytin dhe për t'i pëlqyer hyjnisë. Virtyte paksa egoiste, të cilat e lanë të binte disi pavarësinë kombëtare dhe lirinë, por përmes të cilave individi mundi të rritej. Virtytet publike shkuan drejt zvogëlimit, por virtytet individuale dolën më në pah e u bënë më të dukshme. Fillimisht atyre iu desh të luftonin, si kundër korrupsionit të përgjithshëm, ashtu edhe kundër despotizmit. Por dalëngadalë ato do të rrënjoseshin në gjirin e njerëzimit; përfundimisht ato do të ktheheshin në një forcë të fuqishme, me të cilën duhet t'i bënte mirë llogaritë çdo formë qeverisëse dhe rregullat e politikës u detyruan të ndryshonin, për t'u lënë një vend të lirë edhe atyre.
Kjo ishte rruga e shndërrimit shkallë-shkallë të besimeve; feja e qytet-shtetit, themel i qytezës, u shua; regjimi i qytet-shtetit, i tillë siç qe konceptuar nga njerëzit e lashtësisë do të binte bashkë me të. Kishte nisur kështu ndarja e pandjeshme mes formave të rregullave të rrepta të besimit dhe rregullave më të ngushta të qeverisjes. Tashmë, ide më të larta u bënin thirrje njerëzve të formonin shoqëri më të mëdha. Me ose pa dashje, po shkohej drejt bashkimit; kjo do të ishte aspirata e përgjithshme e dy shekujve që do të paraprinin erën e krishterimit. E vërteta është se frytet e sjella si rrjedhojë e revolucioneve të dijes njerëzore janë tepër të ngadalta në procesin e pjekjes së tyre. Por gjatë trajtimit të pushtimit romak, do të shohim se edhe ngjarjet ecnin në të njëjtin kah si idetë dhe prireshin drejt rrënimit të regjimit të lashtë të qytet-shtetit dhe se mënyra të reja qeverisjeje ishin në përgatitje e sipër.