Ky tekst është vazhdim dhe plotësim i kreut të mëparshëm. Midis provincave osmane, Lëzhani nuk shfaq ndonjë kureshtje të madhe për Bosnjën dhe Hercegovinën. Por qëndrimi i tij (i pavullnetshëm) në Dubrovnik e shtyn të hidhet në këtë të fundit deri në Trebinje . Në qoftë se largësitë e përshkuara janë të vogla, kontrastet natyrore dhe kulturore midis bregdetit adriatik dhe krahinave të thella janë të habitshme. Një kapitel i pallatit të Raguzës. Nisja për në Hercegovinë. Bergatoja. Katër djemtë e Branivoit.
Pas kthimit nga ekskursioni në Malin e Zi, që e tregova pak më parë, m'u desh të qëndroj disa javë në Raguzë dhe përfitova nga kjo kohë për të studiuar atë qytet interesant me më shumë kujdes nga ai që kisha treguar deri atëherë. Sigurisht që vizita ime e parë qe në pallatin dukal, për të cilin tashmë kam folur. Një oficer austriak me sjellje të shkëlqyera që e kisha takuar aty, në pallat, më tregoi disa skulptura greke dhe romake të ardhura nga Raguza e Vjetër, Epidauri i lashtë i Ilirisë, rrënojat e të cilit u përdorën nga raguzianët si një gurore e pashtershme. Ai më foli në mënyrë të veçantë për një kapitel që paraqiste Eskulapin të rrethuar nga vetitë e hyjnisë së tij mirëbërëse dhe që dukej se ishte për banorët e Raguzës diçka e ngjashme me Mannekenpis-in e banorëve të Brukselit, një mburojë shekullore e qytetit të tyre.
Dola për të parë këtë kapitel që ndodhet mbi një nga kolonat e jashtme të pallatit dhe nuk e pata të vështirë të vërej se Eskulapi në fjalë ishte thjesht një punë e së njëjtës epokë me pjesën tjetër të pallatit dhe nuk ishte gjë tjetër veçse një alkimist tepër i zënë me mbikëqyrjen e furrave të tij dhe brirëve ku kryheshin shndërrimet e metaleve. Një libër i hapur mbi gjunjët e tij, ku ai nuk e ndal aspak vështrimin, është pa dyshim doracaku që i shërben si udhërrëfyes. Në një faqe tjetër të kapitelit, një njeri i veshur shumë thjesht, që mban në dorë një qese, është pa dyshim një klient i tij ose më mirë një shërbëtor i dërguar për të kërkuar ndonjë ilaç. Është e pamundur që një antikuar të gabojë për këtë monument dhe benediktini Apendini, historian i Raguzës dhe një nga botuesit e të ashtuquajtur Eskulap, ka dhënë këtu një specie të varfër të diturisë së tij arkeologjike.
Sa i takon vetë pallatit, arrita të skicoj pamjen e brendshme, për habinë e madhe të një nëpunësi austriak, që mendoi se e kishte për detyrë të paralajmëronte kapitenin e rrethit, duke i shpjeguar se pak më parë kishte shkuar një anglez për copiare la casa dhe se të gjitha kureshtjet e udhëtarëve ishin shumë të dyshimta. Kapiteni i shpjegoi se ishte e ndaluar të kopjoje vetëm fortifikimet dhe unë iu rifuta vizatimit tim; por jam shumë i sigurt se gjashtë muaj më pas, kur jehonat e luftës do të zgjonin Dalmacinë e qetë, ushtari do të përgëzohej për mprehtësinë e treguar dhe do të qortohej zemërgjerësia e eprorit të tij. Gjëja më interesante që vërejta në oborrin e pallatit, ishte busti i një qytetari të Raguzës, Mikel Pracato, që kishte jetuar në vitin 1630. Monumenti, i shembur nga tërmeti i famshëm i 1667, u ngrit përsëri në shekullin pasardhës. Ja dy mbishkrimet që mbajnë dy faqet e piedestalit:
MICHAELI PRAZATTO BENEMERITO CIVI EX S. C. MDCXXXVIII
CONLAPSA. MAXIMO TERREMOTU A. MDCLXVII ERECTA. QUA SUPERSTES A. MDCCLXXXIII.
Rasti më lidhi, në hotelin e sheshit Plive, me një nëpunës të m'adh osman që luajti njëfarë roli në paqësimin e kufirit të Malit të Zi. Qemal Efendiu (kështu e kishte emrin) ishte, me sa mësova më vonë, një nga ata turqit e rrallë me të vërtetë të qytetëruar, zelli bujar i të cilëve do të mund të zëvendësonte perandorinë e padishahëve, në qoftë se diçka mund ta ngrinte ende Turqinë nga pika ku ishte gremisur. Tepër i bindur nga e vërteta e proverbit oriental: "Nuk e ngjyen dot dorën në qypin me mjaltë, pa të mbetur mjalti te gishtat", Qemali nuk kishte treguar deri në atë kohë ndonjë ngutje për të hyrë në administratë, ku e thërriste sa merita e tij vetjake aq edhe pozicioni i tij shoqëror dhe kishte pranuar vetëm detyra të përkohshme, si ajo e sekretarit të përgjithshëm të Hercegovinës që kryente atëkohë. Ai do të nisej për në Trebinjë, në shtabin e tij të përgjithshëm; ky ishte një rast i shkëlqyer për mua për të vizituar atë rajon, ku do të bëja vëzhgime shkencore të shumëllojshme. Nuk e zgjata më tej dhe vendosa të nisem edhe unë për në Trebinjë. As më kishte shkuar në mendje se do të shkoja aty me sekretarin e përgjithshëm, sepse kjo do të më pengonte për të bërë rrugës shënimet topografike që do të dëshiroja t'i hidhja në letër; ajo ishte një rrugë prej gjashtë orësh, vërtet zgjatej përmes një vendi të frikshëm, por një udhëtar që vinte nga Mali i Zi nuk kishte përse të trembej. Lashë Qemalin dhe shpurën e tij të nisej dhe gjysmë ore më pas, i armatosur me dylbinë dhe busullën time, fillova t'u kacavarem lartësive të thata, përmes të cilave gjarpëronte rruga e bukur austriake nga Raguza në fortifikatën e doganës. Shqetësimi i madh i Qemal Efendiut ishte pikërisht zgjatimi i kësaj rruge përmes territorit turk nga dogana në Trebinjë, një mirësi e pafundme për kantonët popullorë të Hercegovinës, që mungesa e rrugëve i izolonte nga njëri-tjetri pothuaj aq sa lugajat e Marokut apo të Kabilias.
Fshati i vetëm raguzian që do të takoja në atë rrugëtim prej një orë e gjysmë ishte ai i Bergatos, oazë kulturash bujqësore të shëndetshme, por që nuk kishte interes tjetër përveç interesit për dy kujtime historike. Njëri është kujtimi i një beteje të kryer për fat të keq kundër malazezëve nga francezët në Perandorinë e parë, kujtimi tjetër është një histori mjaft interesante që nuk duhej të ishte e rrallë në Mesjetë. Një fisnik i varfër nga Bergatoja, i quajtur Branivoi, që kishte jetuar në shekullin e katërmbëdhjetë, kishte lënë katër djem të quajtur Mihal, Dobrovoi, Branko dhe Braiko, aventurierë të çartur që arritën të pushtojnë gjithë kontenë e Shelmit, më e rëndësishmja e Ilirisë. Trimi Zrep, guvernatori i Trebinjës dhe vasal i mbretit të Rashës, u mund prej tyre në Trebinjë, ku dhe u vra dhe zotërimet e tij u pushtuan nga ngadhënjimtarët që nuk denjuan t'i bëjnë nderime mbretit kryezot.
Stefani, bani i Bosnjës, i pakënaqur nga fqinjësia me këta krerë të rrezikshëm dhe i nxitur nga ankimet e banorëve të Shelmës, por edhe nga banorët e Raguzës, tregtia e të cilëve ishte penguar dhe zotërimet e tyre ishin shkatërruar nga djemtë e Branivoit, vendosi t'i ndëshkojë. Ai pushtoi Zagorien dhe Nevesinjën me vojvodën Reposvan Purçiçn dhe ngarkoi Nigierin, vojvodë tjetër, të ndjekë katër vëllezërit deri atje ku niund t'i arrinte. Selia e tyre ishte Stoni, ku ata jetonin me nënën e tyre, grua e zgjuar dhe e vendosur, që mund t'i ketë shtyrë vetë në atë rrugë të rrezikshme. Kështjella e tyre, e quajtur Shën Mihal, ishte në këmbë të malit në bregun e detit. Ata ishin trima dhe gjithë mospërfillje për kundërshtarët e tyre; pavarësisht nga dobësia e tyre numerike, Mihali dhe Dobrovoi, të takuar në Briestnga Nigieri, e pranuan betejën ku gjetën vdekjen. Brankoja gjeti mbrojtje pranë mbretit të Rashës, Stefan Qorrit, të cilit i kërkoi një ushtri për të rifituar kontenë e tij, duke premtuar se do ta njihte veten për vasal të mbretit të Rashës; por ky i fundit nuk pranoi: "Ju ishit katër vëllezër, tha ai, dhe kur punët po u shkonin mbarë, nuk morët mundimin të vinit tek unë; madje, ju vratë shërbëtorin tim besnik, Zrepin, dhe pushtuat zotërimet e tij, pa e çarë kokën për mua dhe, sot, që i keni punët keq, vini dhe më kërkoni ndihmë: Zoti më ruajt në ua dhënça atë!" Dhe urdhëroi të arrestohej dhe të burgosej Brankoja në Kotor, ku dhe e la aty deri sa vdiq. Braikoja, i kërcënuar në kryeqytetin e tij, u tërhoq së bashku me gruan në ishullin e Olipës, ku një galerë raguziane erdhi dhe e arrestoi dhe e çoi në Raguzë ku vdiq i burgosur. Gruaja e tij u dërgua në familjen e saj.
Në arkivat e Raguzës unë gjeta dy deklarata të Këshillit "mbi çështjen e djemve të Branivoit", e para është për dërgimin e galerës dhe e dyta për masat që duhej të merreshin kundër Braikos në burg.
Unë arrita në kufi në fortifikatën doganore, që ndodhet në territorin turk; fortifikata është një gërmadhë që të lë një mbresë shurnë të bukur në lartësinë që ajo kurorëzon. Sapo vë këmbën në territorin osman, mos prit të shohësh gjë tjetër përveç shfaqjes së një shembjeje të madhe. E njëjta gjë ndodh edhe me monumentet dhe institucionet.
Pas fortifikatës, udhëton për disa orë në një shkretëtirë që paraqet të gjitha karakteristikat gjeologjike dhe botanike të Malit të Zi, ky përcaktim më kursen përsëritjet. Një bimësi e rrallë, shqopa, lisa një apo dy këmbë të lartë, disa zgavra ku ujërat e shiut marrin zvarrë pak humus, disa depo llumi me ngjyrë të kuqe tulle: ja kjo është shkretëtira që rastësisht e quaj me emrin e fshatit të vetëm (Ushipol) që pashë; pamjet piktoreske gëlojnë falë rrëpirave të shkëmbit që shfaqet kudo. Një orë pasi kalon kufirin, shikimi të zhytet me një habi adhuruese mbi luginën e Brenos, që hapet në këmbë të rrafshnaltës dhe që shpalos përballë kodrave të thata të gjitha bukuritë e bimësisë dhe gjithë brufullimin e pesë fshatrave të bukur dhe të banesave të tyre të shumta.
Lugina e Brenos si një drapër hëne e shtrënguar midis maleve dhe një gjiri të bukur që mbyll në mënyrë harmonike atë peizazh të ëmbël. Pamja më e bukur, me të cilën gëzon syrin, është pamja që shpaloset duke ndjekur rrugën e Kotorit, aty ku kjo rrugë fillon e zbret në luginë. Në të djathtë është një lartësi e kurorëzuar nga një kishëzë, emri i së cilës më ka shpëtuar pa e shënuar, i jep gjirit dukjen e një liqeni, ku ngjan se dremit një qytet i vogël me një pamje të jashtme të trishtuar. Ky qy tet nuk është aspak nëna e famshme dhe e nderuar e Raguzës: ai është Epidaurusi antik, Raguza e Vjetër, gërmadhat e bukura greke dhe romake të së cilës u përdorën për trashëgimtaren e saj të shkëlqyer. Raguza e Vjetër ka sot, nga ajo që ka qenë, vetëm gjendjen piktoreske dhe guximtare, mbishkrimet e saj dhe një kujtim historik, që është përjetësuar në emrin e saj sllav Cavtat (e lulëzuara), që ka dukjen e një gënjeshtre ironike.
Dy orë më larg, arrita Qemal Efendinë në hyrje të një lugine në formën e cirkut, në mes të së cilës tre doganierë freskoheshin në portën e një poste të vogël, pa asnjë dëfrim tjetër veç pirjes së duhanit tërë ditën e ditës dhe nxjerrjen e një kafeje "udhëtarëve të shquar". Një shenjë e komisarit të përgjithshëm më renditi menjëherë në këtë kategori. Qemalit nuk i hynin shumë në sy bukuritë e egra të vendit dhe të maleve që laheshin mes mjegullës, atij i interesonte puna që kishte marrë përsipër atë çast, rruga nga Trebinja në Raguzë, dhe m'u ankua i acaruar për pengesat që ndërmarrja e tij e dobishme po haste te të krishterët vendas.
Megjithatë më thoshte, kjo rrugë do të ndikojë në gjallërimin e bujqësisë dhe tregtisë së këtyre luginave fatkeqe; unë po u bëj një inirësi, madje pa i detyruar të paguajnë, si do të bënin në vendet tuaja të qytetëruara. Unë nuk kërkoj as punë angari dhe as pagim; për ndërtimin e rrugës do të përdor trupat e ushtrisë të vënë nën urdhrat e mia; unë u kërkoj prijësve të krishterë të Gackos dhe Ljubomirit dhe tëfshatravefqinje vetëm punëtorë që do tëpaguhen ashtu si duhet: por kudo has vetëm dëshirë të keqe dhe plogështi. Si i bëhet që e mira të jetë kaq shumë e vështirë për t'u kryer?
Kësaj pyetjeje, është e vërtetë, mund t'i përgjigjesha:
Keni njëmijë herë të drejtë, Shkëlqesi, kur thoni se po u bëni këtyre banorëve një dhuratë shumë të madhe dhe falas. Po a u zënë besë juve?Ju keni ardhur këtu për të paqësuar një vend kryengritës dhe, duhet thënë hapur, asnjëherë rijë kryengritje nuk ka qenë më e ligjshme. Nevoja e parë e krishterëve fatkëqij të Hercegovinës nuk është një rrugëpër të çuar misrin e tyre nëpazar, por siguria e pakët kundër bashibozukëve që qeveria juaj ka hedhur kundër tyre. Deri tani, ata kanë gjetur pak siguri në këto male të egra prej nga mund të qëllojnë kundër tiranëve të tyre dhe t'u japin dorën vëllezërve malazezë. Askush nuk dyshon te synimet tuaja bujare; por kur ju të jeni larguar, rruga tregtare që ju keni ndërmarrë mund të kthehet në një rrugë strategjike për të mbuluar vendin me trupa dhe për të shtypur çdo përpjekje për qëndresë ndaj shpërdorimeve që vetë ju i keni vërejtur. Habiteni pra, që këta fatkëqij nuk pranojnë të japin ndihmën e tyre në një vepër ku atashohin rrënimin e tyre?
Mund t'i thosha këto dhe shumë gjëra të tjera: por nuk ishte rasti. Një orë pas kafe-postës, arritëm te punishtja ushtarake, me rreth njëzet burra të zënë me hedhjen në erë, me anën e minave, të shkëmbinjve më të frikshëm që mund të përfytyrohen. Aty pata një shembull mjaft të veçantë se si turqit, që sigurisht nuk janë njerëz të këqij, luajnë me jetën e njerëzve. Sapo i kishin vënë zjarrin fitilit të një mine, që, e lagur nga shiu i imtë, nuk po e çonte zjarrin para ashtu si duhej. Ushtarët dhe kalimtarët ishin tërhequr mënjanë dhe kur një fshatar plak boshnjak u shfaq në rrugë, i bërtitën: largohu nga rruga Por ai nuk e dëgjoi thirrjen dhe vazhdoi të ecë para, nën vështrimet e qeta të ushtarëve. Tepër larg për ta paralajmëruar, ndiqja me ankth atë skenë. Nuk më hiqen nga mendja të qeshurat e potershme të ushtarëve që përshëndetën tërheqjen e trembur të plakut drejt shkurres që kishte më pranë!
Toka, duke nisur nga kjo pikë, fillon e ulet dhe ne dolëm pak nga pak nga dendësira në një rrafshinë të sheshtë, fundi i një liqeni të tharë; edhe lymishtja ishte shumë e varfër për të qenë një tokë bimore. Unë ndjeva një lumturi të patreguar kur pashë në këmbët e kodrës që kisha përballë, qytetin e vogël të Trebinjës, i shtrirë përgjatë lumit Trebishnjica, të cilën e kapërceva në va, duke kërkuar më kot me sy liqenin që tregojnë të gjitha hartat. Mua më thanë se liqeni ekzistonte për disa javë të vitit, gjatë vërshimeve të lumit. Nxitova të përshkoja një rrethinë të vogël dhe të kapërceja urën që ngrihej dhe ulej mbi një hendek që ushqehej me ujë nga lumi dhe hyra në qytetin e mbyllur, qytet i vjetër që nxjerr në pah përmes të gjitha ndërtimeve Mesjetën dhe kohën e perandorisë serbe, epokë e shkëlqimit të tij. Ndërtesa më e rehatshme është konaku ose pallati i guvernatorit, ku shkova drejt e nga rruga dhe ku mikpritja e Qemal Efendiut më shpërbleu bujarisht për gjithë lodhjen time.
Qyteti i mbyllur është i banuar nga një klasë rentiere, si do të thoshim ne në Europë. Tregtia përfaqësohet nga një Pazar i thjeshtë, një rrugë e shtrirë jashtë portave. Unë u vendosa në një kafene ku shkonin turqit dhe boshnjakët, pikërisht përballë portës Mostar dhe vajtja aty e një perëndimori bënte njëfarë përshtypjeje, sidomos kur fillova të vizatoj. Them përshtypje dhe asgjë më tepër, sepse do të shpifja për turqit në qoftë se do të pretendoja se kisha qenë objekt i një qëndrimi të vetëm armiqësor gjatë dy udhëtimeve të mia në perandorinë osmane. Vura re vetëm një lloj kureshtjeje dashamirëse e megjithatë rasti ishte shumë i bukur për të shkaktuar dyshim dhe hetim, sepse Trebinja i trembej një vërshimi të malazezëve, Franca përkrahte hapur princin Danilo dhe unë, francezi, shkoja të vizatoja fortifikimet e një sheshi kufitar! Paanësia më ka bërë të vërej se në një rast të ngjashëm, në Francë, do të isha marrë nja dy apo tre herë në pyetje, kurse në Austri pesëmbëdhjetë apo njëzet herë.
Në vend të kësaj kafexhiu erdhi dhe u ul pranë meje dhe më pyeti: Kako si? Kuptova se e kishte fjalën për kafen e tij dhe unë iu përgjigja me buzëqeshjen më dashamirëse: Shumë e mirë. Më vonë mësova se "kako si" është një formulë lakonike që në frëngjisht e përkthejmë si jeni? Përveç kësaj, isha në një nga ato çaste të një prehjeje që nuk e shpreh dot me fjalë. Duke shijuar kafen, studioja me kureshtjen e një arkeologu atë qytet të vogël aq të ndryshëm nga qytetet turke që kisha parë, fortesën feudale e kohës së mbretërve serbë. Kullat dhe muret e saj rrethues, hendekët nuk kishin pësuar asnjë ndryshim që nga shekulli i pesëmbëdhjetë. Kjo ishte e rrethuar nga një natyrë pak e varfër, por harmonike dhe ende e bukur në diellin e parë të vjeshtës. Mali Malashtica rrumbullakoste larg majën e tij në të gjelbër të errët, pemishtet e mëdha hidhnin mbi rrafshinë hijen e drurëve të tyre të dendur, uji i errët i hendekëve zhdukej herë pas here nën barishte dhe lulet zbukuronin muret e vjetër dhe brigjet e pjerrëta të lumit.
Të nesërmen dola me synimin për t'iu ngjitur Trebishnjicës mbi qytet për një apo dy orë për të kuptuar strukturën e asaj lugine interesante. Mora rrugën e Klobukut dhe u drejtova drejt një maje të veçuar, një gërmadhë mjaft krenare nga pamja e jashtme, rrethuar nga shtëpi dhe nga të mbjella që tregonin pasuri. Atë çast më bëri shumë përshtypje vetëm gjendja e bukur që mbizotëronte mbi lumë dhe pyeta një fshatar, që po kalonte andej, për emrin e atij vendi. Ai m'u përgjigj: "Ai vend quhet Gradina dhe i përket familjes së Dizdareviçit." Me të dëgjuar këtë emër, më erdhi në mendje një dramë homerike, ende e freskët në atë kohë.
11 maji i vitit 1858, dita e parë e betejës së Grahovës. Dy malazez të rinj, dy vëllezër, u vranë atë ditë. Një burrë që po kthehej nga beteja, pa nënën e tyre dhe i tregoi për gjëmën. Ajo, pa humbur asnjë minutë, u hodh drejt e në rrafshinën e përgjakur, i varrosi vetë dy kufomat e dashura, mori armët e tyre dhe rrugës për në shtëpi, i hodhi në këmbët e burrit të saj duke i thënë: "Dy djemtë e tu vdiqën, ja ku janë armët e tyre: mallkuar arma jote në qoftë se nuk merr hak për ta!" Burri, pa i kthyer përgjigje, rrëmbeu pushkën, kaloi kufirin dhe mbërriti në vend në çastin kur turqit, të shpartalluar kudo, përpiqeshin të nderonin humbjen e tyre me qëndresë. Një grup boshnjakësh që ishte nën urdhrat e Dizdareviçit, që dallohej nga armët e bukura dhe goditjet e fuqishme me shpatë, nuk po dorëzohej ende. Malazezi çau drejt e te Dizdareviçi, e la të vdekur, i preu kokën, u kthye në shtëpi dhe hodhi në këmbë të gruas së tij kokën e përgjakur: "A iu mor tani haku bijve të mi?" "Po, zemra ime tani është e kënaqur."
Pamja e lumit më përcillte, mendime më pak tragjike. Bluja e Trebishnjicës është përherë vala e kënduar nga një poet latin:
Nymphae, coerulae nymphae quaeque aftra Trebinnae
Quaeque lacës liquidas, Nai'ades, incolitis...
E gjerë, por pa thellësi, ajo shpaloset si mbulesë e tejdukshme midis kodrave të mbuluara nga fushat e mbjella dhe nga kopshtet pjellore.
Për lumin, ne nuk dimë asgjë, as burimin dhe as fundin. Një dijetar ilirian mendon se ai del nga një liqen në Bileçi dhe se humb pothuaj në lartësinë e Raguzës, për të rilindur në Ombla, "ky mbret i lumenjve nëntokësore" si e quan Pukëvili. Po i njëjti autor shton se objektet e hedhura në Trebishnjicë janë rishfaqur pas një rrjedhje nëntokësore në ujërat e Omblës: Res in Rhizonem projectae aracanoque lapsu ad Arionis latebras delatea sanxerunt fikem antiquitatis (Ignat Gjurgjeviç, I, 79).
Unë kam folur diku gjetkë për Omblën, këtë mrekulli të rrethinave të Raguzës. Atë ma kishin lavdëruar aq shumë sa vendosa ta vizitoj me parandjenjën e zhgënjimit që provon kur shkon të shohësh gjërat e mbiçmuara. Në vend të ndiqja rrugën e zakonshme të ujësjellësit, u hodha kuturu në mal, pushova një çast në fshatin Bozhanka dhe, duke vazhduar rrugën time në verilindje, dola në një luginë të vogël të mbërthyer midis dy kodrave me një lakuriqësi të frikshme, që nxirrte më mirë në pah bimësinë e harbuar të asaj rrudhe të truallit. Përgjatë livadheve, një fill i hollë uji të kulluar gurgullonte midis gërmadhave të mbuluara nga dafinat ngjyrë trëndafili në kulmin e lulëzimit. Unë nuk kam parë gjë më të bukur, më të këndshme se këto peizazhe të vogla që nuk janë të rralla, thuhet, në Peloponez. Dafina ngjyrë trëndafili është luksi i këtyre maleve shterpë dhe shumë vende edhe më të pasura e kanë zili këtë lule mbretërore që nuk lulëzon në asnjë vend me më tepër krenari sesa midis këtyre gurëve të mjerë.
Pesëdhjetë hapa më larg, në skajin e një kanali të gjerë që gjarpëronte midis livadheve me bar të dendur, dallova një pellg të bukur gjatosh, midis një gjysmërrethi shkëmbinjsh me majë dhe prej nga një lumë i gjerë, pothuaj një lumë i madh, binte duke ushtuar në një kanal të poshtëm: ishte Ombla. Po e pohoj me plot gojë se prej pamjes së këtij lumi madhështor, provova diçka krejt tjetër nga zhgënjimi, që dyqind metra nga burimi i tij kishte njëzet e katër këmbë thellësi dhe një legë prej andej, në çastin kur humb në Adriatik, formonte gjirin e Gravozës, ku kishin hedhur spirancën shumë anije lufte. Më përfshiu kureshtja t'i kacavirresha atij mali të frikshëm, që lartohej mbi burimin, që të vërtetoja nëse në anën tjetër kishte ndonjë hon, prej nga Trebishnjica vërsulej me furi nën mal. Unë ia dola të arrij aty në sajë të lodhjeve të paprovuara ndonjëherë, duke rrokullisur nën hapat e mia rrëke të vërteta gurësh të shkëputur nga shirat nga maja e malit. Me të mbërritur në majë, u gjenda në territorin osman, përballë një rrafshnalte të shkretuar që m'u duk se kishte një gjatësi prej pesë kilometrash; përtej, vetëm forma e terrenit më shtynte të njihja luginën e Trebishnjicës, por isha shumë i lodhur për të vazhduar kërkimin tim. Gjurgjeviçi, në dy rreshtat që përmenda vetëm ka paraqitur një mendim të përgjithshëm për Raguzën. Kur Ombla fryhet, fshatarët raguzianë thonë: "Ka rënë shi në Trebinjë.
Për sa kohë që jam te Gjurgjeviçi dhe në Trebinjë, më lejoni një citim të fundit:
Ka tre fshatra, të quajtur Galish, Kotezi dhe Garmian, para të cilëve shtrihet një luginë mjaft e madhe. Uji që vjen nga shkrirja e dëborës dhe nga shirat e vjeshtës dhe të dimrit mbërrijnë aty nie shumicë nga pyjet dhe nga kodrat ngjitur, gjithë dimrin kjo luginë i ngjan një liqeni të madh, më të shtrirë se të thellë. Sapo toka mbulohet nga ujh nje sasi e madhe peshqish të vegjël, që banorët vendas i quajnë govicas, del nga gollja e thellë dhe vjen dhe mbush liqenin e përkohshëm; pastaj, me t'u dhjamosur nga ushqimet që u jep toka e përmbytur, peshqit arrijnë një madhësi dhe një shije që i bën shumë të kërkuar për tryezën pa ndihmën e asnjë erëze. Pastaj kur vjen solstici, kur toka e etur ka pirë ujërat dhe peshqit janë tërhequr në skutën e tyre, dheu, i zbutur,i trashur dhe i ushqyer nga një lym i trashë, pret mbjelljet dhe përgatit të korra të bollshme.
Ja, ky është një liqen i vërtetë i përkohshëm, i ngjashëm me liqenin Czirknic. për të cilin flasin të gjitha gjeografitë. Unë mund të mburrem se kam zbuluar liqenin e Kotesit, aq më tepër që libri nga i cili huazova ekziston vetëm në gjendje dorëshkrimi dhe veç të tjerash ka një vlerë shumë të vogël; por e vërteta më detyron të them se u detyrova të lë Trebinjën dhe të kthehem në Raguzë pa pasur fatin të studioj në vend këtë dukuri të veçantë. Para se të lërë Raguzën dhe territorin e saj, do t'i këshilloja përsëri udhëtarit në kërkim të kurioziteteve ishullin e Lagostës dhe germat e çuditshme të quajtura prej ishullorëve veliki prievat të gdhendura në shkëmbinj. Unë u përpoqa më kot t'i lidh me ndonjë alfabet të njohur dhe me shpresë se ndonjë semiolog do të jetë më fatlum, po i jap këtu thjesht dhe pastër:
Moralistët do të parapëlqenin para këtyre tre shenjave legjendën e mëposhtme të mbledhur në të njëjtin vend.
Një plakë nga ishulli i Lagostës i kishte lënë djalit të saj dhe nuses së tij një trashëgimi të vogël; pastaj e rënë në varfëri, ajo gjeti në zemrat e tyre mosmirënjohëse veçse ashpërsi dhe fyerje të rënda. Një natë dimri, duke kaluar para shtëpisë së tyre, trokiti në portë për të gjetur një strehë kundër shtrëngatës që ulërinte përjashta: dera nuk u hap dhe të nesërmen në mëngjes nusja, duke dalë nga shtëpia, e gjeti kufomën të ftohur dhe të nderë mbi gurët e rrugës. Shumë vite më pas, dy bashkëshortët 182 mizorë vdiqën të përbuzur dhe mjaft të varfër. Ata i varrosën në tokën e shenjtë por për një shkak të panjohur eshtrat e tyre u rishfaqën në sipërfaqen e tokës, që dukej sikur i volli. Ato i hodhën në det: deti i përplasi mbi shkëmbinjtë. Kur donin t'i merrnin për fi futur në një varr përdëllimtar, asnjë forcë njerëzore, nuk i shkuli dot nga shkëmbi ku shiu dhe dallgët vazhdojnë t'i brejnë edhe sot.
Gjeologu, të cilit do t'ia tregojnë këto eshtra të mallkuara, do të shohë aty diçka tjetër, një lojë të natyrës, që nuk është e rrallë në terrenet gëlqerore; por të gjitha shpjegimet mbi "shkëmbinjtë lymorë" i interesojnë shumë më pak atij që udhëton në kërkim të shpirtit njerëzor sesa kjo legjendë e padjallëzuar, lindur nga përfytyrimi i ashpër i disa marinarëve të varfër sllavë të Adriatikut.