Ky asht nji qytet nga ata që nuk i gjen dot me lehtësi; të tilla qytete në Evropë po zhduken sot pak nga pak prej hekurudhave. Posa të hysh në fushën e Elbasanit, qyteti duket kaq mirë në skajin verior dhe ajri i pastër i mbramjes i afron kaq shumë minaretë e holla dhe kullën e trashë të sahatit, saqë nuk u beson njeri fjalëve të qeraxhiut, që thotë se qyteti i mban plot dy orë prej këtu. Por kjo asht e vërtetë. Mbi këtë rrugë të mërzitshme mund të themi vetëm kaq, se vetëm fusha asht e punueme keq dhe ka trajtën e nji kazani nga i cili del lumi. Buzës së lumit ka shumë shelgje, të cilët nji që s’i njeh mund t’i mbajë për ullinj, por ullishta fillon pranë qytetit.
Elbasani ka 2000 shtëpi muhamedane dhe 200 kristiane. Ato shtëpi kristiane që flasin shqip janë 80 dhe grumbullohen përqark metropolisë;62 ato të tjerat që flasin vllahisht gjenden nëpër lagjet e jashtme të qytetit. Veç këtyre ka edhe shumë jevgj, të cilët mbahen muhamedanë dhe janë kovaçë.
Tregtia e qytetit asht mjaft e madhe dhe pazari mjaft i gjanë. Rrugët e pazarit janë të ngushta dhe të mbulueme me sargia, dyqanet e vegjël kanë tezga përpara. Aty ku ka pak vend, aty kanë dalë njerëz që bajnë nji tregti të vogël në kalldram. Në ditët e pazarit nëpër rrugë grumbullohen shumë njerëz të veshun me kostume shumëngjyrësh, të cilët lëvizin pothuej pa zhurmë dhe si zotni nëpër këto vende të ngushta. Rrugët ma të gjana kanë nji vijë ujit në mes; këtu kalojnë edhe kafshë me barrë. Në të dy anët e rrugës ka trotuare të naltë për kambësorët.
Me randësi janë lidhjet tregtare me Trieshtën, ku tri shtëpi kanë degët e tyne. Mallnat koloniale, hekuri austriak dhe rus dhe pak manifakturë sillen me anë të Durrësit.
Por pjesa ma e madhe e manifakturave angleze dhe gjermane vijn me anë të Manastirit. Tashti ka filluar edhe Korfuzi me pru manifakturë angleze me anë të Vlonës. Marrëdhaniet me Selanikun dhe Stambollin nuk kanë randësi dhe ato me Beratin janë fare të pakta. Këtu Tanzimati nuk ka mundë me zanë rranjë mirë; këtë e tregon zakoni i vendit që tregtarët e krishtenë nuk lejohen të hapin nji magaza në pazar; ky zakon asht akoma në fuqi. Në vitin 1832 sadrazemi, mbasi shtypi kryengritjen e fundit të pashës në Shkodër, kaloi nëpër Shqipni dhe erdhi edhe këtu. Mbasi prishi bedenat e kalasë dhe nji pjesë të mureve, u dha të krishtenëve nji deklaratë (bujurdi), e cila përveç të tjerave, u dha të drejtë të bajnë tregti në pazar. - Këto të drejta i vërtetoi. edhe Sulltani me anë të nji fermani, i cili, simbas zakonit të vendit, u këndue publikisht në sallën e gjyqit; veç kësaj u shpall edhe në pazar me anë të tellalit. Në bazë, pra, të këtij fermani guxuen 5 tregtarë të krishtenë dhe nji duhanxhi i vobegët, që quhej Thoma, me çelë dyqane në pazar. - Nji copë herë puna shkoi mirë, por kur erdhi lajmi që sadrazemi u thye prej Mehmet Ali Pashës së Misirit në Kutahia dhe Shkodra ishin çue peshë kundra Hafiz pashës, atëherë nji mbramje ^thërriti tregtarët beu që ka nji pallat të madh brenda në kala - si fqinj i lagjes kristiane që asht, ai asht edhe mbrojtësi i tyne - dhe i lajmëroi me e hekë mallin natën nga magazinat në pazar. sc do t*i plaçkitnin muhamedanët. Dhe këta qyqarë vepruen shpejt ashtu si u tha beu.
Të nesërmen u mblodhën muhamedanët për me bisedue masat që do të memin ndër këto rrethana, por mbasi të katër familjet e mëdha. mbas të cilave shkonte populli, grindeshin shoq me shoq, qyteti ishte nda në katër partina. Partitë në fjalë u përleshën në këte mbledhje se njeni prej kryelarëve, i nxehur nga bisedimet, guxoi dhe i ra me çibuk nji zotnie. Të gjithë u ngritën në kambë dhe nxorrën koburet dhe ua drejtuan shoqi-shoqit. Për pak qe tue u ba gjak i madh, po të ishte zbrazë qoftë edhe pa dashje, ndonjë kobure. Por kjo nuk ngjau për fat të mirë dhe puna u rregullue përsëri. Kësaj here mbledhja u shpërnda pa marrë ndonjë vendim.
Disa ditë ma vonë ata u morën vesh ndërmjet tyre me përzanë qeveritarin që kishte emnue Hafiz pasha. Kjo masë u zbatue me kaq rreptësi, saqë nuk mëshiruen as të shoqen e tij, të cilës i kishin ardhë dhimbjet e barrës, por e morën dhe e hypën në nji kalë; kjo lindi rrugës mbas nji ore.
Në mes të këtyne ngjarjeve Thomai i shkretë vazhdonte të shesi duhan në pazar, mbasi nuk dinte kurrgja. I gjithë zemërimi i muhamedanëve u drejtua kundër këtij të vorfni. Shefi i ri i policisë, i përcjellun prej nji turme të madhe nga populli, shkoi para dyqanit të Thomait dhe e vari aty me dorën e vet, pa kërkuar askush llogari prej tij. Por ata të 5 tregtarët gjetën kohë me u arratisë dhe, mbasi u qetësua pak puna, shpëtuen tue pague 11.000 pjastra gjobë secili. Këta shesin si përpara në shtëpi, ku kanë magazina të veçanta; gratë dhe vajzat e tyre u shërbejnë grave muhamedane që vijnë me ble plaçka. Sepse këto të fiindit nuk shkojnë në pazar. Të krishtenët bëjnë mjaft tregti, se shesin ma lirë. Kjo gja nuk u vjen mirë muhamedanëve dhe ata shtyjnë qeveritarin me i detyrue të krishtenët me çelë dyqane në pazar tue u dhanë premtime me shkresë se do të sigurohej me çdo mënyrë jeta dhe pasunia e tyne. Mirëpo këtyne nuk u mbushet mendja dhe përgjigjen me fjalën: Thoma.
Nja pesë minuta prej skajit juglindor të qytetit kalon ura mbi Shkumbin; pra, hartat tona gjeografike e largojnë shumë Elbasanin prej lumit. Urën e ka ndërtue Kurt pasha i Beratit, i cili ndërhyn në çashtjet e rinisë së Ali Tepelenës. Kjo ka 8 harqe të mëdha dhe disa të vogla. Qëllimi kryesor i urëndërtuesit turk asht (ndoshta e ka trashëgue prej bizantinëve) me i randue kambët në të dy anët. Shumë herë, pra, gurët e fundit të harkut formojnë edhe kalldramin, mbi të cilin shkon miga, e cila zbret kur mbaron harku dhe ngjitet përsëri kur fillon harku tjetër. Ai që kalon nalt me kalë mbi nji urë turke, mjafton të numërojë kodrat, për me marrë vesh numrin e harqeve. Kambët e urave kanë edhe brima në të dy anët dhe prandaj janë të lehta. Ura e Elbasanit nuk ma bani këtë përshtypje. por në Shkodër kam pa urën prej guri të Kirit, e cila asht shembull për të tilla ndërtime. Unë nuk njof tjetër ndërtim prej guri që mund të krahasohet me hijeshinë e lehtë dhe të thjeshtë të asaj ure; ajo duket sikur e ka fry njeri me gojë. Por me të vërtetë e pashë kur po perëndonte dielli; nën dritën e bukur të mbramjes, urat turke që kalojnë mbi ujna të vegjël kanë nganjiherë vetem nji hark dhe janë tepër të guximshme, të larta dhe të lehta për me qenë me të vërtetë të bukura. Kam pa ura që janë 40 deri 50 kambë të larta dhe vetëm 5-6 kambë të gjana, pa parmakë në të dy anët. Ai që kalon mbi këto kaluer, duhet të mos ketë marramendje.
Duke shkuar tek ura, vijmë rrugës te nji vend katërkandësh që asht rrethue me mure dhe i mbjellun me selvi të vjetra. Këtu e falin muhamedanët Bajramin e Madh dhe të Vbglin, mbasi nuk i nxanë xhamiat e qytetit. Disa hoxhallarë të vjetër me mjekra të bardha po rrinin nën hijen e selvive dhe pinin duhan; në fund ishte xhamia. Kjo qe nji pamje shumë e bukur, krejt orientale, gja që në Shqipni asht e rrallë.
Prej urës së Kurt pashës, po të shikojmë nga lindja, atëherë do të shohim shumë vargje malesh që vijnë njeni mbas tjetrit dhe shkojnë në nji drejtim veri-jug. Nëpërmes këtyne ka ça rrugën e tij Shkumbini. Në shpinë të qytetit ngrihet një kodër më vete, Krasta; pastaj vjen djathtas mali i Shushicës, pas këtij mali i Polisit dhe pas këtij mali i Mbelishtës; nga ana e majtë kemi malin e Gibaleshitdhe prapa këtij atë të Çermenikës. Kjo pamje malore formon hyrjen e Kandavisë së vjetër nga perendimi, nëpër të cilën kalonte “Via Egnatia".
Muret e kalasë, e cila asht e rrethueme prej nji hendeku, i prishi, si thamë ma sipër, sadrazemi; këto nuk kanë ndonji gja që meriton të shënohet. Unë nuk munda të vëreja nëpër muret e saj gjurma të mureve ciklopike, ose mbeturina të kohës së vjetër. Edhe pozita e saj në fushë, kur rreth e përqark ka kodra të përshtatshme për këte qëllim, tregon se nuk asht shumë e vjetër. Sikundër asnji nuk dinte të më tregonte a ka germadha të vjetra ndër ato kodra, apo jo.
Sidoqoftë, qyteti i soçëm nuk duhet të jetë shumë larg prej Skampës së vjetër që shënon tabela e Peutingerit. Edhe ne jemi po të nji mendimi me Leake që Skampa duhet të jetë identike me qytetin Albanon të Kohës së Mesme, i cili ruante qafat që shkojnë prej krahinave të liqenit të Ohrit në fushat e bregut të detit. Farlati thotë se Elbasani ishte selia e episkopit të Albanonit.
Por përsa i përket Albanopolit që përmend Ptolemeu. si kryeqytet të fisit të albanëve, nuk mundemi me e idenlifikue me Skampën. mbasi gjeografi thotë se këto janë dy qytete të veçanta.
Në kaptinën e parë të kësaj vepre bamë tjalë mbi përparimet qe ka ba feja islame në Shqipni deri në ditët tona në kurriz të fesë katolike dhe ortodokse. Qarku i Elbasanit ka shumë dokumente për këtë gja.
Në lindje dhe në veri të qytetit shtrihet malësia e Çermenikës, që ka nji popullsi mjaft të dendun. Këtu ka vetëm fshatra të lirë, d.m.th. nuk ka çifliqe. Përpara ka qenë e gjithë katolike. Këtu gjindet katundi i bukur Polis me 60 shtëpi, 4 orë në Jindje të urës së Haxhi Beqarit mbi Shkumbi në rrugën kryesore për në Ohër. Këtë katund, 25 vjet përpara, e kanë vizituar misionarë katolikë dhe ka vetëm 20 vjet që u ndërtua këtu një xhami. Thuhet se shkaku i ndërrimit të fesë nuk ka qenë shtypja e jashtme, por dëshira me marrë ndonji fe.
Në Mollagjesh, 4 orë në veri të Elbasanit, thuhet se ka edhe sot plaka të vjetra që janë pagzue simbas ritit katolik (?). Ma përpara gratë e këtyne viseve i sillnin foshnjet në Elbasan me i pagzue, qoftë edhe mbas ritit ortodoks, por nuk ndigjoi mëhalla se kishte frikë nga muhamedanët.
Banorët e fshatrave ç’prej Polisit, Mollagjeshit dhe Bigulejës, dy orë larg Elbasanit, kanë qenë përpara të gjithë katolikë. Por megjithëqë feja u ndërrue, emnat e vjetër të fshatrave mbetën po ato, si Shën Mri, Shën Mhill, Shën Gjergj, Shën Koll etj
Martaneshi afër Mollagjeshit ruan edhe sot nji këmbanë kishe të madhe; kjo shërben sot për me mbledhë katundin. Në kohën kur vdiq Sulltan Mahmudi u dogj kulla e Sahatit të qytetit dhe u shkri këmbana e tij. Qytetarët kërkuen me e ble këmbanën e Martaneshit, por katundi nuk ndigjoi dhe ata u detyruen me ble nji të re në Trieshtë.
Edhe Mamli ma përpara ka qenë katolik; 150 vjet përpara u shpërngulën prej andej disa familje dhe shkuen në Elbasan; këta u banë ortodoksë. Ato dy fshatrat e fundit i përkasin qarkut të Tiranës. Edhe viset e Erzenit të Sipërm kanë qenë përpara katolike, gja që e dëshmojnë emnat e shenjtëve të shumë katundeve dhe gërmadhat e shumë kishave katolike. Sot banorët e këtyre vendeve janë të gjithë muhamedanë.
Të gjithë katundet e malësisë së Elbasanit kanë zakon me shkue në kurbet. Kurbetlinjtë të gjithë janë muhamedanë dhe shkojnë në Stamboll, ku punojnë si baçevanë dhe kazmaxhi. Atje qëndrojnë 2-5, vjet dhe fitojnë 1000 deri 1500 pjastra në vit. Udhëtimi bahet nëpër tokë dhe zgjat 20 ditë, shpenzimet janë 150 deri 200 pjastra. Vit për vit shkojnë 2-3 karvane në mes të dy qyteteve.
Qarku i Elbasanit ka shumë ullinj. Pjesa ma e madhe e vojit shkon në Manastir dhe prej këtu në Belgrad. Orizi nuk mjafton për nevojat e vendit, nji pakicë shkon në Berat, në Manastir asnji kokërr.
Dy orë e gjysëm në jugperëndim të Elbasanit janë llixhat e nxehta, ujët e të cilave mban erë si një vezë llukë. Në nji vend që quhet “Llixha e Kodërbujares” ka 14 burime, nga të cilët ma i madhi asht sa krahu i trashë. Edhe në nji vend tjetër, te llixha e Idrajt ose e Hidrit apo edhe e Hidrahut, gjenden 4 burime. Burimet e vegjël nuk nxjerrin ujë vazhdimisht, por herë pas here nëpër brimat e tyne buburin. Te nji burim këndojnë fëmijët tri herë: “Xhik Papas, as na ban nji herë me gas”. Atëherë burimi buburit patjetër dhe fëmijët qeshin.
Elbasanasit mbahen gegë dhe tallen me toskët. Unë këtu ndëgjova këtë gja karakteristike. Tre mercenarë nga Labëria, që ishin miq, takuen shoq me shoq kur u kthyen nga kurbeti. Njëri kishte nji unazë të bukur në gishtin e vogël, tjetri nji jelek të ri të kuq dhe i treti nji palë opinga të reja, të qepura me mëndafsh. N’atë vend ku u poqën ishte nji qen i ngordhët. I pari e tregoi këtë me gishtin e vogël, ku kishte uanzën e bukur dhe pyeti: “Kush e vrau qenin?” “Ky gjoks këtu”, tha ai me jelekun e kuq dhe vuri dorën mbi jelek. I treti shtriu këmbën me këpucën e re dhe foli: “merreni, pra, dhe e hidhni n’atë gropë”.
Ky gjendet nja 1 orë në veriperëndim të Elbasanit dhe asht ma i randësishmi manastir ortodoks i vendit nga shkaku se këtu ruhet lipsani i Shën Gjon Vladimirit. Po ky ka edhe nji vlerë historike, sepse në Shqipni të Mesme asht e vetmja tepricë që ka mbetë nga kohnat e shtetit bullgar, të cilin e prishi perandor Vasili. Prandaj po tregojmë diçka nga legjenda e këtij shenjti ortodoks, që e kemi marrë nga tropari i shtypur në Venedik.
Shën Gjoni ka qenë i biri i Nemanit dhe i nipi i Simonit, carit të bullgarëve që rrin në Ohër. Ky leu në qytetin Vladimir të Serbisë; e ama e tij, Ana, ishte një greke nga familja mbretnore dhe jetoi rreth vitit 1000. Ai, qysh kur ishte i vogël, ka qenë shumë fetar dhe jetonte me të shoqen pa e prekur fare; kjo ishte e motra e Samuilit, carit të bullgarëve. Nji ditë, kur po gjuante në këtë vend, që atëherë ishte pyll i virgjën, pa nji sqyfter të bardhë që po mbartte nji kryq. Ai e ndoqi pas derisa zogu e lëshoi kryqin përdhe. Ky qe ai vend ku sot gjendet altari i kishës së manastirit. Atje ai ndërtoi nji kishë dhe falej në te 7 herë në ditë. Këto ushtrime të shenjta i ndërpreu kur sulmoi perandor Vasili. Ai u vu në krye të ushtrisë bullgare, theu perandorin dhe u kthye persëri te kisha e vet.
Kjo jetë asketi që çonte ai, nuk i pëlqente së shoqes; ajo e mori mëni dhe u bë xheloze se kujtonte se ai nuk e donte më ate, por nji tjetër. Prandaj shkoi dhe u ankua te i vëllai, që ishte mbret. Ky u zemërua dhe nxorri shpatën për me vra dhandrin e vet, por shpata e mbretit nuk e priste trupin e shenjtë. Atëherë shenjti i dha mbretit shpatën e vet dhe ky ia preu kryet. Pastaj shenjti mori në dorë kryet e premë dhe me gjithë te shkoi te kisha e vet dhe atje ia dorëzoi Perëndisë. Atëhere vrasësi u çmend dhe hangri mishin e vet; e motra u pendua dhe goditi nji manastir rreth kishës së burrit ku ruhej trupi i shenjtit.
Njiherë donin frankët me grabitë lipsanin dhe e ngarkuan mbi mushkat, por prej aty deri ne Shkumbin, gjatë kësaj rruge të shkurtën ngordhën 16 mushka, prandaj ata e hodhën arkën në lumë që t’a çonte ujët deri në det. Por arka me trupin e shenjtit notonte rrymës së ujit, prej Shkumbinit doli në fushë dhe mbërriti prap te manastiri. Drita që lëshonte natën arka tërhoqi vërejtjen e fshatarëve të atij rrethi; ata erdhën, e ngritën arkën dhe e vunë n’atë vend ku pat qenë përpara.
Nji tërmet i madh e prishi kishën, por në vitin 1380 e ngrefi përsëri Karl Topia, sunduesi i të gjithë Shqipnisë dhe nip i mbretit të Francës. Këtë na e tregojnë mbishkrimet që gjenden edhe sot në këtë manastir.
Kjo asht legjenda e manastirit. Prifti i Diokleas e tregon krejt ndryshe çashtjen e Vladimirit. Ai thotë se nuk ka qenë bullgar, por serb dhe për me mundë me ba nji krahasim, po japim tregimin e tij.
Mbreti Kualimir kishte 3 djem; ndër ta ma i madhi, Petrisllavi, kishte në sundim krahinën e Zentës, i dyti, Dragimiri, Trebinjën dhe Helmën i treti, Mirosllavi, Potgorinë (Podgorica?). Vëllai ma i vogël, kur po shkonte nji ditë tek vëllai i madh, u mbyt rrugës në liqenin e Shkodrës) dhe shtetin e vet ia la këtij. Vladimiri ishte i biri i Petrisllavit. Në kohën e sundimit te tij sulmoi Dalmacinë Samuili, cari i bullgarëve. Vladimiri së bashku me të gjithë popullsinë u tërhoq në nji mal të naltë (Mali i Zi). Kur pa Samuili se këtu nuk mund t’i bante gja dhe, mbasi e kishte lajmërue disa herë që të dorëzohej, la nji pjesë të ushtrisë në rrazë të malit dhe u nis për në Ulqin, të cilin e rrethoi, por nuk e shtiu dot në dorë. Në këtë kohë Zhupani i Malit të Zi hyni në bisedime për me dorëzue mbretin. Por ky e mori vesh dallaveren dhe u dorzue vetë ma përpara. Dhe Samueli e dërgoi në Prespë ku kishte oborrin e vet. Pastaj djeg qytetet Decatarum dhe Lausium, vazhdon marshimin deri tek Jadera tue djegë dhe tue plaçkitë rrugës dhe, tue kalue nëpër Bosnjë dhe Rasie, kthehet prap në vend të vet.
Kozara, e bija e Samuilit, ra në dashuri me djalin e ri. Dhe i ati u dha leje me u martue dhe i fali Vladimirit të gjithë provincën e Durrsit. Pastaj lajmëroi Dragimirin, dajën e Vladimirit, që të zbriste prej maleve dhe të merrte përsëri sundimin mbi Trebinjën. Dhe kjo punë u krye.
Pak ma vonë vdes Samuili dhe i biri i tij erdhi para portave të Stambollit. Por perandor Vasili kalli të kushëririn e tij, Vladisllavin, që ta vrasë. Dhe ai e vrau nji ditë kur kishin dalë me gjuejtë dhe trashëgoi mbretninë e të vramit.
Pastaj Vladisllavi e thirri Vladimirin në pallat të vet. Por Kozara, e shoqja, të cilën Vladimiri s’e kishte prekë kurrë, ia mbushi mendjen që ta linte atë me shkue te kushërini. Atje u prit me nderime. Mbreti e lajmëron edhe njiherë që të vinte dhe i dërgon Vladimirit nji kryq florini si shenjë se ai e ka me të drejtë, por Vladimiri kërkoi nji kryq prej druni, se Jezu Krishti ishte mbërthyer mbi nji të tillë kryq. Dy episkopë dhe nji murg ia sollën kryqin në fjalë në emër të mbretit.
Tashti niset Vladimiri dhe me ndihmën e Perëndisë shpëton rrugës nga pritat që ia kishte vu mbreti. Kur mbërrini në Prespë, shkoi së pari në kishë, sikundër e kishte zakon, për me u falë. Kur e mori vesh mbreti, dërgoi ushtarë, të cilët ia prenë kryet mu te porta e kishës. Ky krim u ba më 22 maj. Vladimiri u varros po n’atë kishë dhe te varri i tij u banë shumë mrekullina që tërhoqën shumë popull. Vladislavi i dha leje së vesë me e dërgue kufomën në Krajna, ku ishte oborri i Vladimirit dhe atje u varros në kishën e Shën Marisë. E veja u ba murgeshë dhe të gjithë jetën e çoi n’atë kishë. Vladislavin e vrau nji ëngjëll i Zotit, kur po rrethonte Durrësin.
Mbas Cedrenit, Vladislavi u vra para Durrësit, në vitin 1017, kur po e rrethonte për herë të dytë këte qytet.
Manastiri, që gjendet afer qafës së Krrabës, ka vuejt shumë në kohëra të këqija prej çetave të mercenarëve shqiptarë dhe disa here asht plaçkitë. Herën e fundit u plaçkit para 15 vjetëve prej dibranëve dhe matjanëve, të cilët ishin ngritë kundër Qose pashës, serasqerit të Manastirit; ata qëndruan këtu nji kohë të gjatë. Ata prishën varrin ku ruhet arka e shenjtit dhe morën me vete stolitë prej sermi të kohës së tij, por ua dorëzuan ma vonë përsëri elbasanasve kundrejt nji shpërblimi prej 700 pjastrash.
Arka e shenjtit gjendet në nji varr prej guri, mbi të cilin asht pikturue jeta e tij. Porta e tij ishte vulosë me vulën e kryeepiskopit të Elbasanit dhe me vulat e të dy kujdestarëve të kishës. Për murin e portës së madhe thonë se asht nga koha e Karl Topisë, kurse pjesët e tjera janë të rindërtueme. Disa ornamente bizantine që shihen në muret janë punue keq.
Qafa e Krrabës. Rruga Elbasan - Tiranë kalon mbi qafën e Krrabës; kjo malësi ka nji drejtim prej lindjes kah perëndimi. përçahet në vargje të ndryshme dhe prek bregun e Adriatikut në tri pika. që janë: Kepi i Lagjit, i Pallës dhe i Rodonit.
Panorama nga jugu asht e mrekullueshme. Figura kryesore e kësaj pikture asht Tomorri që shihet herë në krahun e majtë, herë në mes të saj. Mu në fund të saj duken vijat e maleve të Labërisë, nga të cilat ngrihet maja e Kudhësit dhe ajo e Çikës. Djathtas vjen fusha e Myzeqesë. ma tutje duket sipërfaqja e kaltër e detit. Përpara panoramën e zbukurojnë fshatrat nëpër shpatullat e maleve dhe tufat e dhive që kullosin. Ky mëngjes, në të cilin iu ngjita Krrabës përpjetë, asht ma i bukuri kujtim nga Shqipnia. Në këtë qejf unë e harrova rrugën, e cila ndër rrethana të tjera sigurisht do të më dukej fare e keqe.
Afer çesmës, mu në majë të qafës shihet gjurma e kambës së Deli Markut në nji shkamb, kur ai kërceu me dy hapa prej malit të Krujës mbi Krrabën. Këtu janë edhe shenjat e pesë gishtave të dorës, sepse vrulli që mori qe aq i madh, saqë iu desht me u mbështet mbi dorën e hapur, për mos me u rrëzue. Mjerisht harrova me i pa këto gjurmë, por me thanë se gjurma asht dy pëllambë e gjatë. Ma vonë, kur po udhëtoja prej Tirane për në Krujë, erdha tek ai vend ku Deli Marku kishte ngulë kambën në fushët dhe prej këtu bani hapin e dytë mbi Krrabën. Mbi gjurmën asht ndërtue nji teqe muhamedane, por kjo ishte mbyllë. Unë nuk jam as në gjendje me thanë se kush asht ky Marku dhe kush e shtrëngoi të harxhojë kaq fuqi, sepse asnji nuk ma tregoi ose nuk desh me e tregue. Si duket në këto vise ekziston nji gojëdhanë e cila asht prej origjine sllave.
Edhe pamja prej shpatullës veriore të qafës asht e bukur, por jo si ajo e jugut. Prej këtu duken fushat e Erzenit të Sipërm dhe të Tiranës deri në Lesh. Katër orë prej majës kalova Erzenin, mbi të cilin folëm ma sipër.
Afer Tiranës rruga kalon mbi nji kurriz të ulët; atje gjeta nji gja që më kujtoi Orientin dhe e cila në Shqipni asht e rrallë. Nji dervish u sjell ujë të freskët udhëtarëve që kalojnë këtu, pa marrë asnji shpërblim për këtë shërbim. Ai ka 23 vjet (1850) që e ban këte sevap dhe po i dhe ndonji bakshish nuk e kthen prapë. Vite me radhë e mbushte ujët larg, por pastaj bani nji pus 22 pash të thellë. Kur kalova rrugës, po godiste afër pusit nji dhomë në shkamb.