Qyteti i Korçes është relativisht i ri po të krahasohet me qytete të tilla me histori mijëvjeçare si Durrësi, Shkodra, Berati etj. Burimet historike në lidhje me Korçën nuk janë aq të plota për të krijuar një kuadër të qartë të zhvillimit të qytetit në kohë, aq më tepër për të vendosur një kufi kalimi nga Korça-fshat në Korçën-qytet. Sidoqoftë, burimet që ekzistojnë janë vjelur duke hedhur dhe mendime mbi zhvillimin e Korçës.
Deri më sot teza më e drejtë duket ajo, simbas së cilës, Korça gjatë shek. XVII qe një fshat i madh që një shekull më vonë fitoi tiparet e një qyteti të vogël. Kjo qendër fillon të marrë një zhvillim më të madh mbas shkatërrimit të Voskopojës në vitet 1769-1779, dhe në gjysmën e parë të shek. XIX zhvillohet me shpejtësi, aq sa rreth vitit 1850 duhet konsideruar si një konkurente e rrezikshme e Janines, përsa i përket tregëtisë me viset e Veriut. Kjo tezë na duket e drejtë, aty të çon dhe studimi i arkitektures së qytetit dhe, veçanërisht, shtrirja e lagjeve të qytetit, formulimi i tyre urbanistik dhe pazari i Korçës.
Qyteti i Korçës shtrihet në rrafshin e fushës me të njejtin emër; lugina e Devollit e lidh me Maqeedoninë, ndërsa rrugë të tjera e lidhin këtë qendër me trevat e Epirit dhe të Shqipërisë së Mesme e të Veriut.
Qyteti në gjëndjen e sotme, me përjashtim të xhamisë së Mirahorit e ndërtuar më 1496, nuk ruan monumente të lashta; kishat janë ndërtime relativisht të reja. Siç dihet, në mesjetë ndërtimet e kultit ishin në shumë raste embrioni dhe epiqendra rreth të cilave ndërtoheshin lagjet e para të qendrave të banuara. I tillë duhet të ketë qënë dhe zhvillimi i Korçës, lagjet e para të së cilës ka shumë mundësi të kenë rrethuar xhaminë e Mirahorit, duke u shtrirë më tepër në pjesën J-P të saj. Dhe zona e shtrirjes së Pazarit, pranë xhamisë, duhet të ketë qënë që në krye aty ku ndodhet tashti. Sot nuk ka asnjë gjurmë që të dokumentojë për këto mendime, mbasi ndërtimet si në lagjen që shtrihet pranë xhamisë ashtu dhe në Pazar nuk shkojnë më tutje mesit të shek. XVIII.
Në gjëndjen e sotme, zona e vjetër e banurr e qytetit është pa dyshim ajo mbi monumentin e luftëtarit kombëtar. Në këtë lagje të bie në sy qartë urbanistika tipike e qyteteve tona mesjetare, e përgjithësisht ballkanike: rrugica të ngushta plot dredha, pa ndonjë kriter urbanistik, madje dhe shumë banesa të kësaj lagje janë të tipeve që dallojnë nga banesa korçare si tip, e cila siç do shohim, fillon të predominojë që prej fundit të shek. XVIII, Zona që shtrihet në mes të shetitoreve «Republika» dhe asaj «Luftëtari Kombëtar- si dhe zona mbi shetitoren «Republika-, është relativisht e re. Duke pranuar si më të sakta të dhënat e Feliks de Bozhurit dhe të Likut, të cilët kaluan në Korçë në fillim të shek. XIX, mësojmë se Korça në këtë kohë kishte rreth 3000 banorë e 450 banesa. Ndërsa në vitin 1859 kishte 10.000 banorë, pra brënda një gjysmë shekulli kemi një rritje tepër të madhe të qytetit. Kësaj periudhe i përket sigurisht dhe zgjerimi i qytetit në lagjet e përmëndura më sipër, si dhe një pjesë e mirë e pazarit.
Në të dy qëndrat e banuara që përmëndëm më sipër, të cilat nuk janë më të hershme se fundi i shek. të XVIII, spikat qartë një koncept urbanistik shumë më i përparuar se ai i lagjeve të vjetra të qytetit. Rrugët janë të drejta, duke formuar parcela ndertimi me forma të rregullta gjeometrike. Anash ketyre parcelave, buzë rrugeve, ndertohen banesat prane njera tjetres. Me qartë spikat ky koncept urbanistik i avancuar për kohen ne lagjen barç të ndertuar në një terren me pjerresi te lehtë. Dhe pazari i Korçës në pjesën qënarore të tij, e cila ruhet edhe tani, është i ndërtuar jo pa një koncept urbanistik, rrugët gjatësore dhe tërthore të drejta kalojnë përmes grumbujve të dyqaneve të vendosur varg në dy rreshta, shpinë me shpinë me njëri tjetrin.
Korça dhe pazari me arkitekturën e tyre shprehin qartë natyrën zejtaro-tregëtare të zhvilluar për kohën e këtij qyteti. Pazari shtrihet në pjesën veri-perëndimore të qytetit në afërsi të xhamisë së Mirahorit. Dyqanet kanë qënë grupuar sipas zejeve, duke formuar tregje të veçanta si tregu i drithit, i peshkut, i bylmetit, i saraçëve, i kallajxhinjëve, i kovaçëve, etj. Dyqanet në përgjithësi janë dykatëshe, e pothuaj, gjithmonë me podrum (fig. 1). Kur dyqani i përkiste zejtarit, zakonisht në katin e dytë ishte punishte, ndërsa në katin e parë bëhej tregëtimi i prodhimeve; kur ai i përkiste tregëtarit, kati i sipërm ishte depo malli. Podrumet në të dy rastet shërbenin gjithashtu për depo.
Dyqanet janë të ndërtuar në përgjithësi me gurë, tulla ose me të dy materialet së bashku. Në ndërtimet më të hershme të pazarit ka gjetur një përdorim të gjërë mbulesa me qemer cilindrik, i clli mbulonte podrumin dhe, në disa raste, edhe katin e tij të parë. Në gjëndjen e sotme qepenet i gjejmë pothuaj të gjithë metalikë me palosje (fig. 2), vonë kanë hyrë në përdorim dhe qepenet në formë ruloni. Simbas një të dhëne i gjithë tregu i Korçës u dogj më 1879. Nga ky zjarr sigurisht që janë djegur strukkurat e drurit, kështu që rikonstruksioni i pazarit nuk duhet të ketë sjellë ndryshime në vendosjen e vetë dyqaneve, por vetëm janë rindërtuar çatitë dhe përpunuar fasadat, të cilat në shumë raste kanë pësuar ndryshime dhe për nevoja thjesht estetike. Për analogji me pazaret e qyteteve të tjerë si të Shkodrës, Elbasanit, Krujës etj, mendojmë se përpara qepeneve metalikë dhe në Korçë duhet të kenë qënë përdorur qepenët dhe, ndofta, edhe tarabat e drurit.
Në krahasim me pazaret e qyteteve të lartpërmendur pazari i Korçës dallohet për ndërtime më solide, më hrgjenike e gjithësesi më të përpunuara (fig. 3).
Në zonën e pazarit kanë qënë ndërtuar në të kaluarën një numër i madh hanesh, prej të cilëve sot në gjëndje të dëmtuar ruhen vetëm tetë. Numri i madh i tyre në të kaluarën (rreth 15), hedh dritë mbi veprimtarinë e gjerë ekonomike të qytetit. Hanet janë kompozuar zakonisht në formë kotërkëndëshe rreth një oborri të gjerë. Ambientet e fjetjes ndërtohen në katin e dytë. Para tyre, në tërë vargun e thyer të këtyre elementeve, kalon një galeri e ngushtë e hapur me funksion ndërlidhës. Kati i parë disa herë i mbuluar me qemer cilindrik, shërben për depo. Ngjitur me hanin janë stallat e kafshëve të ngarkesës. Hanet kishin një klientelë deridiku të përcaktuar simbas qendrave nga vinin bujtësit, kështu ata qenë emërtuar: Hani i Elbasanit, i Manastirit, i Shuleve, etj.
Kategoria arkitektonike interesante e qytetit është banesa. Dhe në Korçë ashtu si në qytetet e tjerë të vëndit gjejmë, në periudha të caktuara historike, disa tipe ose variante të preferuara banesash, duke qënë këto zgjidhje të kushtëzuara: a) nga faktorët ekonomikë e, më saktë, nga klasat dhe shtresat shoqërore që i ndërtonin, si dhe b) nga klima, terreni, materialet dhe traditat e ndërtimit.
Në banesat e qytetit të Korçës, vetëm një numër i vogël është i datuar. Mendimi ynë është se ato më të vjetrat nuk janë më të hershme se fundi i shek. të XVIII. Në dallim nga qytete të tillë si Gjirokastra, Berati dhe Shkodra, ku kishte një shtresë të rëndësishme feudalësh të mesëm e të vegjël edhe një shtresë tregëtarësh me tradita, të cilët që në shek. XVIII dhe më parë filluan të ndërtonin banesa të mëdha e solide, disa prej të cilave, ruhen dhe në ditët tona. Në Korçë gjatë shek. të XVIII nuk dimë të ketë pasur një shtresë të rëndësishme pronarësh e tregëtarësh, gjë që shpjegon dhe mungesën e banesave të vjetra në ditët tona. Duke pranuar si cakun e përafërt për zgjerimin e qytetit të Korçës, fillimin e shek. të XIX, në zonat e reja gjejmë një banesë me tipare të qarta qytetare, të ndërtuar në variante të ndryshme me të njejtën ide kompozicionale. Por krahas këtij tipi, në zonën e vjetër të qytetit mbi monumentin e Luftëtarit të Lirisë ruhen akoma disa banesa, që tregojnë se përpara se të zinte vënd tipi i ri i banesës, kanë qënë ndërtuar banesa të tipeve dhe llojeve të ndryshme. Gjurmët e këtyre banesave, që duhet të jenë ndërtuar gjatë shek. XVIII dhe, së bashku me tipin e ri të banesës, deri nga mezi i shek. XIX, janë të pakta, por sidoqoftë, ato japin një kuadër të përafërt të karakterit të banesës korçare, kur Korça ishte në fazën e kalimit nga një qendër e vogël me karakter më tepër fshatar në një qendër qytetare, d.m.th. kur elementi zejtar e tregëtar përbënte shumicën e banorëve dhe ishte forca prodhuese e qytetit. Po t'i klasifikojmë banesat në dy grupe: të hapura, ku përfshihen banesat me hajat dhe çardak, dhe të mbyllura, do të vëmë re gjithashtu, qenjen e të dy grupeve përpara se tipi i ri i banesës korçare të bëhej mbizotëruese.
Me interes është banesa në rrugën Shpresë Palla Nr. 12 (Tab. I). Kjo është një banesë tipike me çardak, me kat me përmasa të vogla. Banesa përbëhet nga dy ambiente, nga një në secilën kat, nga çardaku si dhe nga dy parahyrje, respektivisht në të dy ambientet. Dhoma e ndërtuar në çardak dhe ambienti nën të në hajat, duken qartë se janë shtesa të vona. Ambienti i katit përdhe është shtëpia e zjarrit; një çatma e ndan atë nga parahyrja dhe depoja. Shtëpia e zjarrit është e pajisur me oxhak dhe me një dollap në murin fundor. Tri dritare sigurojnë një ndriçim të mjaftueshëm të ambientit. Çardaku ngrihet mbi hajatin e katit përdhesë. Dyshemeja e çardakut dhe çatia mbi çardak mbahen nga shtylla druri. Shkallë të thjeshta druri të ndërtuara në qendër të çardakut lidhin të dy katet. Shkallët në nivelin e dyshemesë së çardakut mbyllen me kapakë druri. Ambienti i katit të dytë është dhoma e mirë, ajo është e pajisur me oxhak, një mafil të thjeshtë dhe, dy dollapë muri. Në çardak sheh një dritare me rrjetë druri. Tavani i drurit ka në qendër një rozetë me një punim të thjeshtë. Banesa deri në lartësinë 1.6 m nga toka është e ndërtuar me mur guri të lidhur me breza druri, ndërsa mbi këtë lartësi janë përdorur qerpiçë të lidhur gjithashtu me breza druri. Në katin e dytë është përdorur gjerësisht çatmaja. Nyja sanitare është në fundin e oborrit të vogël, para banesës. Banesa nuk është e datuar. Simbas nesh, ajo duhet të jetë ndërtuar nga një pronar i vogël toke rreth fundit të shek. XVIII. Banesë me çardak është edhe ajo në rrugën Spiro Velko, Nr. 9.
Banesë e mbyllur interesante, është ajo në rrugën «Shpresë Palla» Nr. 12. Është një banesë dy-katëshe me podrum (Tab. I, fig. 4). Mbi derën e hyrjes të mbuluar me qemer gjysëm rrethor, është murosur një pllakë guri që mban datën e ndërtimit 1850. Në gjëndjen e sotme, banesa ka pësuar ndryshime: shkallët nuk janë në vëndin e parë, ato janë shtyrë duke dale jashtë konturit katërkëndësh këndrejtë të planimetrisë. Në fillim ato kanë qënë vendosur në krahun e djathtë të hyrjes, këto shkallë njërampëshe të çonin në një koridor të ngushtë të katit të dytë, i cili mbas çvendosjes së shkallëve u zgjerua dhe hapi vënd për krijimin e një ambienti të vogël. Një ndryshim të vogël ka pësuar dhe ambienti i dhomës së dimërit, i cili ka qënë më i madh në kohën e ndërtimit. Pra, banesa përbëhej në fillim prej podrumit dhe nga një ambient në të dy katet; i poshtmi është ambienti i gatimit dhe i qëndrimit, ndërsa i sipërmi është dhoma e mirë. Podrumi shërbente për depozitimin e ushqimeve. Banesa nuk ka asnjë zbukurim për t'u shënuar. Ajo është e ndërtuar me mur guri në të dy katet. Muratura përshkohet nga breza druri dhe lidhet me llaç balte me fugaturë llaç gëlqereje nga jashtë. Dora e parë e suvasë është me llaç balte, dora e dytë vetëm me gëlqere.
Banesa në rrugën «Mihal Grameno- Nr. 19 (Tab. II), e ndërtuar me 1841, është nje ekzemplar origjinal në kompozimin e vet. Ajo përbëhet nga dy kate, në katin e parë janë ndërtuar katër ambiente, vetëm njëri prej të cilëve është i pajisur me oxhak, ndërsa tre të tjerët do të kenë shërbyer për depo. Në katin e dytë, janë vendosur katër ambiente dhe një qoshk i mbyllur. Në krahun e djathtë, më vonë, janë bërë disa transformime të vogla. Unikale është zgjidhja e shkallëve, ato fillojnë nga një parahyrje e katit të parë në të cilën të çojnë 3 harqe gjysmë rrethorë. Shkallët janë dyrampëshe, të ngushta e jo të volitshme. Mbi hyrjen (kafazin e shkallëve) është ndërtuar një qoshk i mbyllur, por i ndriçuar nga shumë dritare. Kompozimi dallohet për kompaktësinë dhe çfrytëzimin racional të sipërfaqes së banueshme. Banesa është e ndërtuar me mur guri në të dy katet. Strehët janë shumë të gjëra, dyfishe e të çveshura. Ka një përpjekje të ndijshme për t’i dhënë pamjes kryesore një trajtim të goditur.
Banesa në rrugën «Fan Noli» Nr. 2 (Tab. II) për nga kompozimi është e thjeshtë. Ajo të kujton një variant të banesës me çardak Në planimetri, banesa ka formën e gërmës «L». Krahu i djathtë i saj ka podrume, njëri prej të cilëve përfshin cdhe lartësinë e katit të parë, në gjysmën e kësaj lartësije përshkohet nga një dysheme. Kati i parë përfshin hajatin dhe dy ambiente banimi. Në katin e dytë, përveç çardakut të mbyllur, ka tre dhoma banimi, Banesa është ndërtuar me mur guri në të dy katet. Muratura është lidhur me llaç balte. Në katin e dytë balli i çardakut dhe dy faqet e dhomës në vazhdim të tij janë ndërtuar me skelet druri.
Në zonën e banuar mbi monumentin e Luftëtarit të Lirisë, ndodhen akoma në këmbë disa banesa ose pjesë të tyre, në të cilat në katin e dytë ka gjetur përdorim të gjerë muri i hollë me skelet druri të veshur me çatma; në disa raste krejt kati i dytë është ndërtuar me këtë teknikë. Strehët e tyre janë të mbyllura, të veshura me dërrasa ose pjesërisht me suva e pjesërisht me dërrasa. Erkeri gjen një përdorim të gjerë në to. Nga sa kemi vërejtur është vështirë të dallosh ndonjë koncept të caktuar në kompozimin e tyre; ato më tepër janë improvizime. Ndërtimi i tyre duhet konsideruar si një sprovë që nuk gjeti terren në Korçën me klimë të ftohtë, ku materiali tradicional guri e, më vonë edhe tulla kanë prioritet. Në Korçë gjenden dhe disa banesa që duhet t’i përkasin fillimit të shek. XIX, të cilat janë ndërtuar ose në të dy katet me qerpiç të lidhur me breza druri, ose deri në një farë lartësie me mur guri e pastaj me qerpiç, gjë që tregon se ky material ka qënë i përdorshëm. Si përfundim, në lidhje me arkitekturën e banesës së përhapur në Korçë gjatë gjysmës së dytë të shek. të XVIII dhe më parë, kur banesa e re korçare, siç duket nuk kishte zënë vënd, mund të themi se në këtë qytet nuk gjen ndonjë tip të preferuar që të ketë pasur ndonjë përhapje të gjerë. Gjatë kësaj periudhe janë ngritur më shumë banesa të mbyllura të ndërtuara më tepër me gur, por të njohur dhe të përdorur janë dhe qerpiçi e skeleti i drurit. Banesat me kat, duket se kanë pasur përhapje mjaft të gjerë, mbasi shumë rrallë gjënden banesa të vjetra përdhese. Tipet e ndryshme të banesave të përmëndura më sipër vazhduan në një masë më të vogël të ndërtohen në Korçë dhe gjatë gjysmës së parë të shek. XIX krahas banesës së re korçare. Ndryshe nga banesa e vjetër, për banesën e re, të cilën duke mos munduar ta emërtojmë duke u bazuar në ndonjë karakteristikë funksionale, do ta quajmë thjeshtë banesë korçare. Gjëndet një material i mjaftueshëm për të dhënë një kuadër të plotë të saj. Po e themi që në krye, banesa korçare, e ndërtuar në një numur jo të vogël variantesh por me një koncept të njëjtë, është banesë e shtresave të borgjezisë qytetare, duke filluar që prej zanatçiut të vogël e deri tek tregëtarët e pasur. Variantet e ndryshme shprehin qartë shtresëzimin shoqëror brënda klasës së borgjezisë qytetare të Korçës. Ne do t'i paraqesim këto variante, duke pasur për bazë në renditjen e tyre shkallën e ndërlikimit të tyre, i cili vërehet në shtimin e numurit të ambienteve duke ruajtur qartësinë dhe thjeshtësinë e skemës kompozicionale. Kjo renditje nuk është e karakterit kronologjik, as nuk duhet konsideruar si një zhvillim hap mbas hapi nga e thjeshta në të ndërlikuarën. Shumë prej këtyre varianteve do të jenë përdorur njëkohësisht.
Duke gjurmuar mbarë qytetin kemi arritur të dallojmë shtatë variante të ndryshme të banesës korçare, tre prej të cilave janë banesa njëkatëshe, ndërsa katër të tjera banesa dykatëshe.
Varianti më i thjeshtë i banesës korçare është një banesë e vogël katërkëndrejtë në planimetri. Përveç katit ajo ka dhe podrumin. Si podrumi ashtu dhe kati kanë të njëjtën zgjidhie planimetrike, dy ambiente në podrum, dhoma e dimrit, qilari, si dhe një ambient i vogël ndërlidhës, në fund të të cilit shkallë druri të çojnë në kat, të përbërë gjithashtu prej një salloni të vogël ndërlidhës dhe dy ambienteve anësh tij. Hyrjet për në podrum dhe në kat janë të veçanta. Shkallë guri të çojnë në një çardak të vogël para hyrjes në kat. Banesa e ka nyjen sanitare jashtë saj. Ambientet janë të vegjël dhe pa asnjë zbukurim. Vendosja e dhomës së dimrit në podrum, i cili është në fakt një aivsmë kati, se është i thelluar në tokë rreth 1 m, është një praktikë që përdoret gjerë në Korçën me dimër të ftohtë. Ky variant ndeshet sot mjaft rrallë. Banesa në rrugën «Sotir Meha», Nr. 13 është shëmbulli tipik i këtij varianti (Tab. III); ajo duhet të jetë ngritur rreth mesit të shekullit të kaluar dhe i përkiste një zanatçiu të vogël. Banesa është ndërtuar me mur guri.
Varianti i dytë ka të shtuar në njërin krah edhe një ambient të tretë në katin mbi podrum, duke marrë kështu banesa formën e gërmës «L» në planimetri. Banesa në rrugën «Jovan Vreto», Nr. 22 (Tab. III) është një shëmbull i këtij varianti. Duke qënë se asnjëri nga të dy ambientet e podrumit nuk përdoret për banim, komunikimi me të nga salloni është i panevojshëm. Si në variantin e parë, edhe këtu podrumi dhe kati kanë hyrje të veçanta. Ky variant është mjaft i përhapur në Korçë, madje edhe në ditët tona, sidomos duke përdorur ambientet e podrumit që thellohen pak në tokë, si guzhinë dhe dhoma qëndrimi gjatë dimrit.
Varianti më i zhvilluar i banesës korçare me një kat është ai që kompozohet duke vendosur nga të dy anët e një salloni nga dy ambiente; podrumi ndërtohet nën gjithë sipërfaqen e katit ose pjesërisht. Podrumi vazhdon të ketë hyrje të veçantë nga kati dhe, në shumicën e rasteve, komunikon me të dhe nëpër sallon. Ky variant ka pamje kryesore tërheqëse, në qendër shkallë guri, zakonisht dy krahëshe, të çojnë në një portik të vogël që mbahet nga dy kollona, më shpesh guri e disa herë edhe druri; mbi të ndërtohet një çati e zakonshme ose fronton. Dy ballet anësore janë simetrike kundrejt kësaj qendre të spikatur qartë. Ky variant është i përdorur gjerë në Korçë. Banesa në rrugën «Andon Zako Çajupi» Nr. 17 (Tab. IV, fig. 5) është shëmbull tipik i këtij varianti.
Të katër variantet e tjerë të banesës korçare, janë dykatëshe dhe kanë podrume sa sipërfaqja e kateve ose më të vogël. Në të gjithë këta variante, me përjashtime të rralla, gjejmë erkerin si një element karakteristik të përhapur mjaft gjerë në banesën korçare. Erkeri si element arkitektonik, njihet që prej kohësh shumë të vjetra. Në arkitekturën e banesës qytetare shqiptare, ai duhet të jetë një çfaqje relativisht e vonë, ndërsa në banesën fshatare të mjaft zonave gjejmë nië përdorim të gjerë të një elementit arkitektonik, i cili në fakt ka funksionin e erkerit.
Në banesat me kat të Gjirokastrës, të Beratit, të Shkodrës dhe të Elbasanit të ndërtuara gjer në fillim të shek. të XIX. erkeri nuk është përdorur. Nga fillimi i shekullit të kaluar, ai gjen përdorim të gjerë veçanërisht në Berat e, ndofta dhe më parë, në Krujë. Në banesën korçare të ndërtuar në teren te rrafshët, erkeri i dalë në formë konsoli ose i mbështetur në kollona nuk bëhet i nevojshëm si në Berat, për të fituar sipërfaqe të banueshme në teren të thyer. Erkeri në Korçë është padyshim në radhë të parë një element funksional, një qoshk i mbyllur, por dhe vlera e tij dekorative ngrë mjaft peshë në përdorimin e gjerë të tij. Erkeri (fig. 6), i ndërtuar gjithmonë mbi hyrjen e banesës në variantet e pazhvilluara të banesës dykatëshe është zakonisht pjesë e sallonit, i cili pa këtë zvogëlohet shumë për shkak të shkallëve; erkeri në këto raste është një kënd intim për pushim. Në shumë raste ai është i ngritur një deri dy këmbë shkallë nga pjesa tjetër e sallonit dhe mer funksione banimi gjatë verës. Në variantet më të zhvilluara, në disa raste ai kthehet në një ambient më vete. Erkeri rrallë mbështetet mbi pajanta që shkarkojnë në muraturë, në shumicën e rasteve ai mbështetet mbi kollona. Kollonat ndërtohen edhe prej druri (fig. 7), por zakonisht ato janë prej guri dhe përfundojnë me kapitel. Numuri i kollonave është dy, ose katër. Erkeri ndriçohet nga një numur i madh dritaresh, që vendosen në ballë dhe anash. Në ballë, simbas madhësisë së erkerit, vendosen një deri më tri dritare, ndërsa anash, nga një në secilën faqe. Sipërfaqja e erkerit ndryshon sipas madhësisë së vetë banesës. Më të vegjëlit luhaten rreth përmasave 1x2m, ndërsa ka edhe të tillë me përmasa 5.5 x 2 m.
Varianti më i thjeshtë dhe më i përhapur i banesës korçare me dy kate është kompozuor thjesht, duke posur në katin e parë dy ambiente anash një salloni. Në fund të këtij, përballë hyrjes, ndërtohen shkallët për në katin e dytë, i cili ka të njejtin kompozim, me ndryshimin se sallonit i shtohet dhe erkeri. Ashtu si dhe katet, podrumi zë dy ambiente, por ka dhe raste që ai përbëhet vetëm nga një ambient. Hyrja në podrum sigurohet me shkallë të vendosura nën ato që të çojnë në katin e dytë; disa herë në dyshemenë e ambienteve të katit të parë ndërtohet një kapak, nën të cilin vendosen shkallë të thjeshta që të çojnë në podrum. Qilari merr disa herë dhe zgjidhje interesante dhe praktike, si në banesën e rrugës së «Veteranëve» Nr. 36 të ndërtuar rreth vitit 1875. Ekzemplar tipik i këtij varianti është banesa në rrugën «Stefan Luarasi» Nr. 24 (Tab. IV) e ndërtuar në të dy katet me mur guri.
Varianti i pestë i banesës korçare e ka njërin krah më të dalë përpara; në të ndërtohen zakonisht dy ambiente, por ka dhe raste që ndërtohet një ambient i vetëm me një aneks të vogël pranë tij. Banesa në rrugën «Neim Nexhipi» Nr. 32 (Tab. V), është e këtij varianti. Një variant më i zhvilluar I banesës korçare është kompozuar duke vendosur nga dy ambiente anash sallonit në secilin kat. Ekzemplar tipik i këtij varianti është banesa në rrugën «Dodona», Nr. 13 (Tab. V), e ndërtuar në vitin 1871.
Ajo ka një skemë të thjeshtë planimetrike dhe podrum në gjithë sipërfaqen e banesës; hyrja në të është e veçantë, por ajo komunikon dhe nga brënda me katet. Erkeri mbahet nga dy kollona druri. Pamja kryesore është mjaft e goditur. Të këtij varianti janë dhe disa banesa që kanë nga tre ambiente në çdo krah të salloneve në të dy katet, ndonjë herë vëndi i shkallëve del jashtë konturit të planimetrisë duke e lënë të pastër sipërfaqen e salloneve. Në këtë variant të banesës korçare mund të përfshihen edhe disa banesa shkallët e të cilave janë në njërin krah të sallonit, anash të cilave janë vendosur dy ambiente.
Varianti më i zhvilluar i banesës korçare me kat është banesa në rrugën «Evanthi Dvorani» Nr. 1 (Tab. VI), e ndërtuar më 1873. Ajo ka podrum dhe dy 'kate, shkallët janë anash sallonit. Në dallim nga variantet e tjerë, kjo banesë ka dy hyrje të trajtuara me të njëjtën gjuhë arkitektonike, por të punuara me materiale të ndryshme; njëra hyrje kryesore ka shkallë me gurë të punuar e parmak hekuri, ndërsa mbi shkallë, katër kollona guri mbajnë erkerin; hyrja sekondare ka kollona druri. Podrumi gjithashtu ka dy hyrje nën shkallët e jashtme. Sallonet e dy kateve janë me përmasa të mëdha. Banesa nuk ka ndonjë zbukurim dyert, tavanet, janë të thjeshtë. Banesa ka dy pamje kryesore, por dhe ato anësoret janë trajtuar me kujdes.
Banesa korçare është e vendosur në shumicën e rasteve me njerin ose dy ballet e saj nga rruga. Ajo rrethohet me mure të plotë guri, por një përdorim të gjerë kanë kangjellat e hekurta të punuara me shumë mjeshtëri. Porta e hyrjes për në oborr është gjithmonë dy flegërshe. Kur muri rrethues është prej guri, porta është prej druri, anash saj me gurë të latuar ndërtohen dy qoshet mbi të cilat vendoset një arkitra guri. Porta mbrohet nga një çati e vogël. Kur rrethimi bëhet me kangjella, edhe porta ështe metalike. Përpara derës ndërtohen dy sofa guri. Oborri i banesës korçare është zakonisht i vogël, në të gjejmë nyjen sanitare, që ndërtohet jashtë për arësye higjenike, si dhe një ambient që përdoret kryesisht në stinët e ngrohta për gatim e larje rrobash; në këtë kuzhinë verore hasen shpesh, oxhaku dhe furra. Oborri shpesh shtrohet me pllaka guri; kur e lejon hapësira në të mbillen pemë frutore, kurse oborret e vegjël mbillen zakonisht me lule e mbahen mjaft mirë.
Zakonisht banesa korçarw ndërtohet me mur guri i cili lidhet me breza druri çdo 80-120 cm. Brezat e drurit duken ose janë të maskuar me muraturë. Muri i gurit, në shumicën e rasteve, lidhet me llaç balte, ndërsa nga jashtë fugatohet rëndë me llaç gëlqereje. Përdorim të madh kanë dhe tullat, që janë përdorur më vonë se guri. Skeleti i drurit përdoret më shpesh në konstruksionin e erkerit, por ai përdoret edhe disa herë në ballët e ambienteve anash erkerit dhe në ndarjct e brëndshme. Skeleti i drurit vishet me listela në dy faqet ose mbushet me tulla. Çatia ndërtohct me lëndë e mbulohet gjithmonë me tje-gulla të lugëta. Strehët janë të shumta e të mbyllura; ato vishen me dërrasa, me listela e suva ose me kornizë guri. Dyshemet ndërtohen me trarë e mbu-lohen me dërrasa të afruara; podrumet ose janë për-dhes ose shtrohen me pllaka guri. Tavanet janë prej dërrase, shumë rrallë me ndonjë zbukurim të thjeshtë ose me çatma të suvatuar. Dyert e dritaret janë punuar thjesht, pa zbukurime; dritaret zako-nisht kanë sipër një lloj kornize druri. Shkallët e brëndshme janë gjithmonë prej druri. Me kujdes e shije punohen shkallët e jashtme të gurit, e sidomos kollonat dhe kapitclet prej guri që mbajnë erkerin. Në shumë raste kemi hasur suvatime të brëndshme të bëra në dorën e parë me llaç balte, ndërsa në të dytën me gëlqere, por përdoret dhe suvatimi i bane-sës me llaç gëlqerejc. Nga jashtë banesa zakonisht nuk suvatohet, por nga çereku i tretë i shekullit të kaluar fillon të përhapet dhe suvatimi nga jashtë i banesës, du'ke sajuar në shumë raste dekoracione të ndryshme, më tepër neoiklasike, rreth dritareve, dyerve dhe në kornizë.
Banesa korçare përbën një tip më vete në kuadrin e banesës qytetare shqiptare, tip i cili në variantet më të zhvilluara është shkalla më e lartë që arriti banesa e borgjezisë qytetare, deri në fundin e shekullit të kaluar. Në Shkodër kjo klasë, deri rreth mesit të shekullit të kaluar, ndërtoi banesa të hapura me çardak, ndërsa në Berat, ku ishte më e dobët, ndërtoi banesa të vogëla të tipit me gjysmë kat. Duke filluar nga çereku i parë i shekuilit të kaluar, një përhapje të gjerë morën banesat e mbyllura me katin e dytë të ndërtuar me çatma e, shpesh herë, të dalë në formë erkeri, por këto nuk qenë ndonjë tip i kristalizuar, por më tepër adaptime dhe rikonstruksione të vjetra me mur guri në të dy katet. Në Elbasan e Kavajë nga borgjezia qytetare u ndërtuan kryesisht banesa përdhese (dollmallije), ndërsa në Tiranë krahas saj dhe tipi i banesës tiranase, tipe këto me shumë tipare të banesës fshatare. Në dallim nga këto, në Korçë kemi një banesë që në të gjithë variantet e saj shpreh qartë natyrën e vet qytetare.
Të gjitha variantet e banesës korçare kanë një skemë të qartë e të thjeshtë kompozicionale, në qendër salloni dhe anash tij ambientet e banimit. Shkallët vendosen pothuaj gjithmonë në fund të sallonit dhe rrallë, anash tij. Salloni ka zakonisht përmasa të vogla në banesa njëkatëshe ku kryen vetëm funksione ndërlidhëse, ndërsa në ato dykatëshe salloni i katit të dytë trajtohet më me kujdes duke qënë se erkeri, i cili është nga ana hapësinore pjesë e tij, merr gjatë verës funksione banimi. Në banesën korçare nuk gjejmë ndonjë dallim të qartë funksional sipas kateve, por gjithmonë ambjenti i qëndrimit dhe i gatimit është në katin e parë, ndërsa ai i pritjes në të dytin dhe, në përgjithësi, kati i parë banohet në dimër, ndërsa i dyti në verë. Simbas funksionit, në banesën korçare dallojmë tri lloje ambientesh; ambientet e depozitimit të rezervave ushqimore dhe të lëndëve djegëse, ambientet e banimit dhe ambientin e pritjes. Ambientet e depozitimit të rezervave ushqimore e të druve ose qilaret janë një element i përhershëm në banesën korçare; kjo shpjegohet kryesisht me klimën e ftohtë. Numuri i këtyre ambienteve është i ndryshëm, po së paku një ambient i tillë ndërtohet gjithmonë. Qilaret ndërtohen përherë në podrum i cili rreth dy të tretat e lartësisë së tij i ka nën tokë. Në banesat e mëdha ambientet e podrumit shërbenin edhe për depozitim mallrash (në familjet tregëtare). Shpesh, sidomos në variantet e banesës njëkatëshe, një ose më shumë ambiente të podrumit shërbejnë edhe për banim; në këto raste, pothuaj gjysma e lartësisë së podrumit është mbi tokë. Dhoma e dimrit ndërtohet në podrum mbasi ai është ambienti më i ngrohtë. Qilaret ndriçohen dobët nëpërmjet dritaresh të vogla. Ambientet e banimit përbëhen zakonisht nga dhoma e dimrit ku gjatë kësaj periudhe dhe gatuhet. Ajo i përgjigjet shtëpisë së zjarrit dhe pajiset me oxhak, dollap muri e, shpesh, me musandër. Gjatë verës zakonisht qëndrohet në një ambient të kalit të dytë si dhe në qoshkun e erkerit. Tipet e zhvilluara të banesës korçare kanë një numër ambientesh bonimi që shërbejnë për funksione të ndryshme. Ambienti i pritjes është i thjeshtë, pa ndonjë trajtim të veçantë që ta dallojë ngo ambientet e tjera. Banesa korçare zakonisht i ka jashtë ambientet sanitare.
Banesa korçare, në krahasim me banesat me çardak të Shkodrës dhe të Beratit, mw banesat Gjirokastrite, madje dhe me banesat e shtresave zejtaro-tregëtare të Beratit, dallohet për një qartësi e thjeshtësi të theksuar, jo vetëm përsa i përket kompozimit, por dhe trajtimit të interierëve dhe elementëve të tillë arkitektonikë si tavane, dyer, dollape muri, etj. Në banesën korçare nuk ka asnjë zbukurim për t’u vënë re; gdhëndjet në dru, në tavanet, dollapet, apo dhe në ndonjë musandër mungojnë; oxhaqet janë fare të thjeshtë. Në dallim nga banesa gjirokostrite dhe ajo me çardak, dhomat janë me dimensione jo të mëdha, plot dritë e të pangarkuara me zbukurime. Në banesën korçare mungon krejtësisht harku dhe qemeri, elemento konstruktivë aq të përhapur në Gjirokastër, Berat dhe Shkodër, Banesa korçare është një banesë ekonomike, e cila i përgjigjej shumë mirë borgjezisë së re në rritje, për të cilën ishin të panevojshme dhe jo racionale, qoftë skema kompozicionale e banesave me çardak dhe e asaj gjirokastrite, qoftë dhe ornamentika e tyre shumë e pasur dhe jo utilitare. Dhe trajtimi i pamjeve të jashtëme të banesës korçare tregon qartë për karakterin thjesht qytetar të saj. Pamja kryesore theksohet në qendër, ku vendoset gjithmonë erkeri i mbajtur zakonisht nga kollona të punuara në gur me shije, që i jep një gjallëri të madhe kësaj pamje. (fig. 8). Dritaret e mëdha, strehët e mbyllura dhe të vogla, përdorimi i gjerë i elementeve neoklasike, janë tipare të pamjes kryesore të banesës korçare. As pamjet e tjera nuk lihen pas dore; në rastet kur janë buzë rrugëve ato trajtohen me kujdes.
Banesa korçare gjatë gjysmës së dytë të shekullit të kaluar dhe deri nga vitet 30 të këtij shekulli gjeti një përhapje të gjerë në shumë qytete, qendra të vogla, madje edhe në disa fshatra të rrethit të Korçës. Të tilla banesa, sidomos të variantit dykatësh me dy ambiente në secilin kat, si dhe nga katër ambiente në çdo kat, i gjejmë të ndërtuara dhe në Tiranë, Fier, Pogradec, etj. Te këto banesa, skema kompozicionale e të cilave është e njejtë me atë të banesës korçare, në shumë raste erkeri mungon ose, në vënd të tij, ndërtohet ballkoni. Përhapja e gjerë e këtij tipi sidomos në qytetet e rinj ose me zhvillim të shpejtë si Tirana, tregon se kjo banesë ishte ajo që plotësonte më mirë kërkesat e borgjezisë së re në rritje, e cila kërkon një banesë ekonomike dhe të thjeshtë.
Banesa korçare është bërë e njohur deri më sot nga Zhak Burkari, duke u emërtuar prej këtij banesë e tipit maqedon, madje ky autor dhe vetë qytetin e Korçës e quan të tipit maqedon. Po të ishte ky emërtim aspak karakterizues vetëm i këtij autori, i cili ishte specialist i një fushe tepër të largët nga ajo e arkitekturës, ndoshta ky pagëzim mund të kalohej pa u ndajur më gjatë. Por ky emërtim u pra-nua pa u peshuar mirë dhe nga M. Urbani i cili njihte shumë më mirë problemet e urbanizimit në përgjithësi dhe banesës në veçanti. Madje atë e gjejmë dhe në botimin e parë të Historisë së Shqipërisë. Burkardi në këtë emërtim të banesës korçare është nisur kryesisht nga një element arkitektonik, nga erkeri ose «ballkoni i mbyllur», siç e quan ai. Ky autor ka bërë një punë me vlerë duke bërë tipizimin e banesës fshatare në shumë zona të Shqipërisë së Jugut. Njëri prej këtyre tipeve është dhe: «banesa me gur e tipit maqedon». (Burkardi pranë termit maqedon ka vënë në kllapa «me ballkon të mbyllur»). Kuptohet qartë se ballkoni i mbyllur, simbas këtij autori, është tipari kryesor që e ka çuar atë në cilësimin e banesës së tipit maqedon. Në një botim tjetër, në një karakterizim pak më të gjerë të tipeve të banesës shqiptare, gjejmë këtë formulim; “Banesat e tipit maqedon të përhapura kryesisht në Shqipërinë lindore dhe jugore janë me dritare të mëdha dhe të shumta. Dritaret e mesit të katit janë me konsol, duke formuar një lloj ballkoni të mbyllur. Mbulesa është shumë e rrafshët..Dhe në këtë karakterizim, erkerit i jepet në fakt vëndi kryesor, meqë cilësimi i parë dhe i tretë janë tepër të përgjithshëm. Dhe në vëll. I të Historisë së Shqipërisë i jepet vendi kryesor erkerit me karakterizimin e të ashtuquajturit «tip maqedon». Dihet mirëfillit se erkeri është një element i lashtë i përdorur gjerësisht në banesat ballkanase, sidomos gjatë shek. XVIII-XIX, ai është përhapur dhe në shumë qytete të Maqedonisë. Në Berat në formë erkeri del shpesh i gjithë kati i dytë. Siç duket Burkardi këndej është nisur për të emërtuar banesën korçare të tipit maqedon. Po të kish vizituar Burkardi Beratin, ka shumë të ngjarë ti kishte dhënë një emërtim tjetër banesës koroare ose, duke e ruajtur po atë emërtim, ti gruponte gabimisht, siç bëhet në Historinë e Shqipërisë, banesat e Beratit (ato që janë me erker në katin e dytë) si të të njëjtit tip me ato të Korçës. Nga ana metodologjike shihet sheshit se një emërtim i tillë nuk është aspak i bazuar. Ai është krejt formal; kompozimi planimetriko-volumar e mjaft faktorë të tjerë vendimtarë për të karakterizuar një tip banese, nuk merren fare parasysh. Pra, emërtimi i Burkardit nuk është i drejtë. Emërtimi banesa korçare për tipin e banesës së përshkruar në këtë artikull, na duket se shpreh vendin e veçantë që zë ky tip banese në arkitekturën e banesës qytetare shqiptare.
Në ane tjetër nga sa njohim në Maqedoni nuk gjejmë të përhapur gjërësisht një tip banese që të jetë i njëjtë me banesën korçare. Më afër përsa i përket kompozimit qëndrojnë disa banesa në Koprivshica të Bullgarisë, të ndërtuara rreth mesit të shek. të XIX. Tek B. Kojici gjejmë kompozime shumë të ngjashme me banesën korçare në disa qytete të Serbisë, të Kosovës, etj. dhe në përgjithësi në banesën që ay autor e quan të tipit simetrik. Por jemi të mendimit se këto paralele nuk duhet të na çojnë në ndonjë përfundim të tillë, se diku duhet kërkuar një qendër rrezatimi nga ku të jenë përhapur këto ndikime. Nga fundi i shek. të XVIII dhe sidomos gjatë gjysmës së parë të shek. të XIX, në arkiteklurën e banesës ballkanike gjejmë shumë elemente të përbashkët, si në kompozimin e tyre, ashtu edhe në përdorimin e gjerë të disa elementeve të veçantë arkitektonikë më tepër në trajtimin e pamjeve kryesore. Dhe kjo shpjegohet me gjallërimin për herë e më të madh të shtresave te borgjezisë qytetare, që po fitonin peshë në saje të rolit të rëndësishëm që luanin në jetën e këtyre qyteteve që, kohë më parë, kish filluar të marrë tiparet e një ekonomie kapitaliste. Lidhjet tregëtare ishin një faktor që sillte pasoja edhe në arkitekturë. Por pa nënvleftësuar këtë faktor ne jemi të mendimit se lindja e një tipi të ri ose, më saktë, preferenca e një forme të caktuar të një kategorie arkitektonike kur atë e kërkojnë kushtet, siç është rasti ynë, kur borgjezia qytetare e Korçës pa tradita po rritej shpejt dhe kërkonte si një klasë e formuar të materializonte specifikën e vet në mënyrën e jetës në një tip banese të përshtatëshme, ky tip u formua brënda një kohe relativisht të shkurtër. Duke pasur parasysh faktin se banesa qytetare shqiptare që në mesin e shek. të XVIII kishte arritur një zhvillim të madh, se mjeshtrit shqiptarë gëzonin një përvojë të çmuar teknike, duhet ta konsiderojmë kristalizimin relativisht të shpejtë të këtij tipi si një fenomen të shpjegueshëm. Si përfundim mund të themi se banesa korçare është një banesë tipike e borgjezisë së re shqiptare, e cila gjatë shek. të XIX po afirmohej si fuqi ekonomike.
Banesa korçare u formua si tip në një vënd me traditat në fushën e banesës, ajo mori gjithshka që i duhej nga kjo traditë, sidomos në lëmin teknik dhe në elementë të veçantë arkitektonikë dhe, në përputhje me nevojat e jetës borgjeze, mori zgjidhje racionale për kohën. Paralelet me arkitekturën qytetare ballkanike të së njëjtës periudhë shpjegohen me faktin se, borgjezia shqiptare kishte filluar të zgjeronte fushën e veprimtarisë së vet dhe të kishte marrëdhënie tregëtare me shumë qëndra, duke krijuar kushte për influenca dhe huazime reciproke. Borgjezia e re ballkanike, pavarësisht nga kombësia, kishte një bazë të fortë afrimi që përbënte shkakun kryesor të çfaqjeve paralele në shumë fenomene të veprimtarisë së saj, duke përfshirë këtu dhe banesën. Me zgjerimin e tregjeve, me krijimin e lidhjeve të gjera në mes të rajoneve të ndryshme, kjo klasë po thyente atë izolim dhe autarki ekonomike të shekujve të mëparshëm, e cila ishte një nga faktorët kryesor që kushtëzoi atë larmi tipesh e formash arkitektonike të banesës popullore shqiptare.