Qyteti i Epidamn-Dyrrahut ka qenë themeluar nga kolonët e ardhur nga Korkyra dhe Korinti në gadishullin që është zënë sot nga qyteti i Durrësit, midis detit Adriatik dhe një lagune të gjerë që ka qenë për një kohë të gjatë burim malaijeje për banorët e qytetit, sikurse vinte në dukje Victor Bërard në La Turquie et l ’hellënisme contemporain (Turqia dhe helenizmi bashkëkohës), Paris, 1892, f. 6-13 (mbi Durrazzon); « Uji, mushkonjat dhe ethet e Durrazzos përputhen me përshkrimin që na kishin bërë shqiptarët. Dy apo tre mijë banorë braktisin madje qytetin në korrik».
Tharja e lagunës bëri të mundur që qyteti modem të zhvillohej, aq sa sot banesat mbulojnë të gjithë qytetin antik e madje edhe zonat e nekropoleve në periferi. Kjo shtrirje e qytetit natyrisht që nuk është e favorshme për kërkimet arkeologjike. Për më tepër, shpati i pjerrët mbi të cilin ishte ndërtuar qyteti antik pësoi një gërryerje të fortë, që çoi në grumbullimin e një shtrese të trashë aluvionesh në pjesët e ulëta, sikurse shihet madje edhe në amfiteatër. Për ketë arsye arkeologët e kanë të vështirë të arrijnë në shtresat më të hershme që lidhen me themelimin e kolonisë e madje edhe në ato të periudhave klasike dhe helenistike. Gjetjet u takojnë më shumë periudhave më të reja, sikurse tregu në afësi të spitalit të qytetit.
Porti i sotëm i Durrësit është më i madhi i Shqipërisë; ai ka një liman të mirë me ujë të thellë dhe ndodhet në qendër të vendit dhe pranë rragës transballkanike që ndjek luginën e Shkumbinit.
Qyteti i madh portual është koloni e themeluar nga korintasit dhe korkyrasit së bashku, rreth vitit 625. Oikisti, Falios, i biri i Eratokledit, që rridhte nga Heraklidët, vinte nga metropoli i Korintit, sipas Tukididit (1,24,2). Ai ka për fqinjë taulantët, të cilësuar si barbarë nga vetë Tukididi, një etnos ilir. Sipas Pseudo-Skymnit (437-438), vendbanimi ka qenë banuar nga enkelejt, mbi të cilët ka mbretëruar dikur Kadmi. Disa objekte të gjetura në vend dhe të paraqitura në muzeun e Durrësit dëshmojnë për një prani njerëzore të mëparshme në çerekun e fundit të shekullit të VII para Krishtit. Është diskutuar shumë mbi dy emrat që i janë dhënë qytetit: autorët e lashtë grekë flasin më shpesh për Epidamnin ; përkundrazi, monedhat që fillojnë të priten në shekullin e IV mbajnë tre gërmat e para të Dyrrhachion. Pausania (VI, 10, 8) dallonte dy vendndodhje të qytetit: “Epidamnët zënë sot të njëjtin territor sikurse në fillim, por qyteti modem nuk është ai i lashtë, që ndodhet fare pranë tij; qyteti modem është quajtur Dyrrhachion nga emri i oikistit të tij”; ky autor, që shkruan në shekullin e II të erës sonë dhe që nuk ka shkuar kurrë në krahinë, supozon që duhet të kishte patur dy oikistë, njëri nga të cilët me emrin Dyrrachos. Apiani (Bell. Civ. II, 39) tregon një histori edhe më të komplikuar por që është në të njëjtin kuptim me tregimin e Pausanias: një mbret barbar, i quajtur Epidamnos, kishte patur themeluar një qytet që mbante emrin e vet, të cilin Apiani e cilëson si qyteti i sipërm; pastaj djali i vajzës së tij dhe i Poseidonit, Dyrrha-chos, i shtoi qytetit një port dhe e quajti atë Dyrrhachion; ai pati ndihmën e Herakliut, që u nderaa pastaj nga banorët e Dyrrhachionit. Ky qytet duhet të ketë qenë pushtuar me radhë nga brygët, pastaj nga taulantët, të zëvendësuar shpejt nga liburnët, që ndiqen së fundi nga korkyrasit. Në këtë tregim të Apianit, këto dy themelime mitike janë shumë më të hershme nga kolonizimi korkyro-korintas. Kërkimet arkeologjike nuk kanë lejuar, deri tani, të dallohen realisht dy qytete pranë njeri tjetrit (një qytet i sipëm dhe porti përshembull). Në periudhën romake, përdoret vetëm emri Dyrrachium, ndërsa Epidamni është zhdukur fare.
Institucionet e qytetit kanë qenë shpesh të kundërta me ato të Apolonisë, sikurse e thotë shkur-timisht Eliani (Varia historia, XIII16): “Apoloniatët praktikonin ksenelasinë (largimin e të huajve) sipas ligjit të lakedemonëve, ndërsa epidamnasit e lejonin gjithkënd që donte të qëndronte dhe të banonte aty”. Në krahasim me një Apoloni më aristokratike dhe kundër të huajve, Epidamni duket një qytet mikpritës për të huajt që mund të banonin aty dhe të përfitonin padyshim edhe statusin e metekut. Krahas prytanit eponim, pushteti legjislativ në qytet ishte në dorë të një Këshilli dhe të një Asambleje popullore, pas një faze të parë gjatë së cilës prytani kishte në krah kolegjin e fylarkëve, kryetarët e fiseve të qytetit, sipas Aristotelit (politika, N 1, 10-11, 1301 b). Magistratura më interesante në Epidamne-Dyrrah është ajo e poletit, të cilën Plutarku (Quaest. Graec. 29) e përshkran kështu: «Epidamnasit, fqinjë me ilirët, e kuptuan se qytetarët që kishin marrëdhënie me ta po bëheshin të këqinj dhe duke patur frikë nga një revolucion zgjodhën për marrëveshje të tilla dhe për marrëdhëniet tregtare, çdo vit, një qytetar nga ata që epidamnasit u a njihnin vlerën; roli i tij ishte të takonte barbarët, të fumizonte tregun dhe t’u jepte të gjithë qytetarëve mundësinë për të shitur; ai u quajt “polet”». Prania e kësaj magistrature zbulon rëndësinë që kishin për këtë qytet marrëdhëniet tregtare me ilirët e prapatokës, por gjithashtu edhe frikën nga ndonjë tronditje e rendit shoqëror të vendosur, në sajë të ndihmës që do të kishin mundur të siguronin disa qytetarë pranë këtyre popullsive vendase. Ishte për të shmangur këtë rrezik që një qytetar i vetëm, i quajtur “shitës”, ngarkohet me detyrën që të fumizojë tregun e qytetit me prodhime të pjesës së brendëshme, por edhe të shiste te ilirët prodhimet e qytetit ; ai është ndërmjetës i vetëm midis qytetit dhe botës barbare.
Vala e parë e kolonëve ka qenë pasuar, sikurse në Apoloni, nga banorë të Dyspontit në Elidë, të cilët, rreth vitit 575, emigrojnë në drejtim të dy kolonive korkyro-korintase të bregdetit adriatik. Pak më vonë, në vitin 572, një qytetar nga Epidamni është zgjedhur midis trembëdhjetë pretendentëve grekë të pranuar për të garuar për të marrë dorën e Agaristesë, vajzë e Klistenit, tiran i Sikionit: Amfimenesti, i biri i Epistrofit (Herodoti, VI, 127). Sigurisht nuk është ai fituesi, por përzgjedhja e tij dëshmon për mirënjohjen në gjirin e bashkësisë së helenëve për këtë qytetar nga Epidamni, që i takon brezit të dytë të kolonëve të ardhur për të themeluar këtë qytet, si një nga grekët më të mirë të përzgjedhur për të konkuruar. Në vitin 516, një qytetar tjetër nga Epidamni, Kleosteni, i biri i Pontit, fiton në garën sportive të vrapimit me karroca me katër kuaj në lojrat e Olympias (Pausania, VI 10, 6), dhe ai bën një ofrandë të çmimit të madh që paraqet karrocën, kuajt, drejtuesin e tyre dhe pronarin.
Tukididi (I 24-25) i jep një vend të rëndësishëm luftës civile që do ta rrënojë Epidamne-Dyrrahun në prag të luftës së Peloponezit. Rreth vitit 435, tensionet shoqërore acarohen: kundërvënia midis demosit dhe aristokratëve kthehet në konflikt të armatosur. Kur partia popullore merr qytetin, aristokratët e përzënë u bëjnë thirrje vendasve dhe organizojnë plaçkitje në dëm të banorëve të qytetit. Institucioni i “poletit’ nuk mjaftoi për të penguar këtë thirrje që i u bë popullsive barbare të rrethinave. Aristokratët përfitojnë gjithashtu mbështetjen e Korkyrës, edhe pse demosi kthehet drejt Korintit. Konflikti që në fillim ishte vetëm një luftë e brendshme në qytet, shndërohet në një luftë ndërkombëtare, aq më tepër që Korinti mbështetet nga Sparta ndërsa Korkyra afrohet me athinasit, duke bashkuar kështu dy flotat më të mëdha luftarake të botës greke. Çështja e Epidamnit bëhet një nga pretekstet e luftës së Peloponezit. Ndihma e korkyrasve u lejon aristokratëve ta marrin qytetin, ekonomia e të cilit u godit rëndë dhe për një kohë të gjatë. Pak më vonë, lufta civile godet edhe Korkyrën që shkatërrohet shumë. Që atëherë, Epidamne-Dyrrahu nuk flet më për të deri në periudhën helenistike.
Shfaqja, në brendësinë ilire, e një fuqie reale në kohën e mbretit Bardhyl (midis viteve 393 dhe 360), pastaj e Klitit nuk ka qenë sigurisht pa ndikim në veprimtaritë ekonomike të qyteteve bregdetare. Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, mbreti i taulantëve, Glaukia, kontrollon pjesën më të madhe të territoreve që shtrihen në brendësi të Ilirisë dhe përballet me ndërhyrjet e Kasandrit që vendos një gamizon në Epidamn (Polieni, IV 11, 4). Sipas Diodorit (XIX, 78) ndërhyija korkyrase arrin të përzëjë gamizonin maqedonas nga qyteti që kalon në duar të Glaukisë i cilësuar si “mbret i ilirëve”. Një përpjekje tjetër e Kasandrit dështon më 312 dhe Epidamni mbetet, sikurse Apolonia, nën autoritetin e Glaukisë.
Gjatë mbretërimit të Pirros (297-272), zgjerimi i mbretërisë ajakide drejt llirisë është i sigurtë, edhe pse nuk dihet se deri ku shkonte ai. Iliria e jugut deri në lumin Shkumbin duhet të ishte nën autoritetin e Pirros, përfshi edhe Apoloninë. Fati i Epidamne-Dyrrahut është më pak i sigurtë dhe shpesh përmenden prerjet monetare të mbretit Monun, rreth vitit 280 : këto monedha mbajnë emrin Dyrrhachion të shkurtuar. Disa nxjerrin prej këtej përfundimin se qyteti i madh portual duhej konsideruar të ketë qenë më shumë nën autoritetin e mbretit ilir Monunit, se sa në atë të Pirros. O. Picard (fliria, 1986, 1, f. 137-144) ka vënë në dukje që huazimi i tipeve monetare nuk do të thotë patjetër pushtim ushtarak. Rimarrja e tipeve të qyteteve koloniale mund të jetë një mjet për princët e pjesës së brendshme për të zgjatur në kohë përdorimin e një monedhe të dobishme për këmbimet tregëtare në krahinë, pa qenë e thënë që të kontrollojnë qytetin që i ka zgjedhur këto simbole. Monuni mund t’i ketë prerë këto monedha për të lehtësuar këmbimet tregëtare në mbretërinë e vet, pa patur në zotërim qytetin portual. Teksti i Ana Komnenës (III, 12,8), shumë i vonë dhe pak i besueshëm, përmend praninë epirote në qytet në kohën e Pirros, edhe pse e lidh me të një masakër në qytet. Epiri i Madh ka vazhduar të ekzistojë nën mbretërimin e të birit të Pirros, Aleksandrit të II dhe ndoshta deri në shuarjen e dinastisë ajakide në vitin 232.
Mbretëria ardiane e Agronit dhe e gruas së tij, mbretëreshës Teuta, çon shumë shpejt në vendosjen në vend të protektoratit romak, pas përpjekjeve për të pushtuar qytetet e mëdha koloniale të bregdetit (Korkyra, Apolonia dhe Epidamni). Për këtë të fundit, Polibi (II, 9-12) e vendos në pranverën e vitit 229 dërgimin nga Teuta të një flote me lembe në portin e Epidamnit “nën pretekstin për t’u fumizuar me ujë dhe ushqime, por në të vërtetë për të kryer një goditje të beftë dhe një operacion kundër qytetit”, gjë që dëshmon qartë se qyteti i kishte shpëtuar deri në këtë kohë autoritetit të mbretërve ilirë, sepse nuk mund të godasësh një zotërim tëndin. Pas këtij dështimi të parë, ilirët e rrethojnë përsëri qytetin. Ekspedita romake arrin ta lirojë Epidamnin nga rrethimi dhe qyteti vihet në mbrojtje (pisris = besë, gjë që do të thotë “të vihesh në mbrojtje”) të romakëve. Tregimi i Apianit (lllyrika 7-8) është pak i ndryshëm, ai thotë se Agroni u bë zot i Korkyrës, i Epidamnit dhe i Farit; pas ndërhyrjes romake, gjatë paqes me Teutën, qytetet bregdetare vihen nën autoritetin e romakëve; pastaj, shton ky autor, romakët u dhanë lirinë Korkyrës dhe Apolonisë, gjë që tregon se fati i Epidamnit është i ndryshëm, pra qyteti ruan lidhje vartësie më të forta me Romën. Kjo gjendje vazhdon për shumë kohë përgjatë gjithë ngjarjeve të luftës së dytë të Ilirisë, ashtu edhe të luftës së Maqedonisë: në paqen e Foinikes, më 205, Epidamn-Dyrrhachioni mbetet nën mbrojtjen romake. Në vazhdim, porti i Epidamn-Dyrrhachionit, sikurse ai i Apolonisë, shërben për zbarkimin e trupave romake, së pari në luftën e dytë të Maqedonisë, pastaj në luftën kundër Antiokut dhe në luftën e tretë të Maqedonisë. Në të vërtetë, Epidamn-Dyrrhachioni është shumë në veri dhe përfiton pra më pak se Apolonia, Korkyra dhe Onkezmi nga vajtje-ardhjet e ushtrive romake.
Gjatë luftës së Maqedonisë, në pranverë 171, i vëllai i pretorit K. Lukreci kalon në Dyrrhachion dhe gjen të mbledhura atje dhjetë lembe të qyte-tit, dymbëdhjetë të Isës dhe 54 të mbretit Gent dhe Tit-Livi (XLII48, 8) shton: “ Ai bëri sikur besoi se ato i kishin përgatitur për romakët”. Ai i çoi ato në Korkyrë pastaj në Qefaleni. Ky përqendrim mund të çudisë, sepse besnikëria e qytetit dhe e Isës ndaj romakëve nuk lë aspak vend për të dyshuar; qëndrimi i mbretit Gent ishte atëherë më ekuivok. Ka shumë mundësi që qyteti i Dyrrhachionit, sikurse ai i Apolonisë, të ketë fumizuar kontigjente ushtarësh për të përforcuar ushtrinë romake, të paktën gjatë dy viteve të fundit të luftës. Në vitin 169, romakët u kërkojnë lirimin e pengjeve penestëve dhe ata u dërguan në Apoloni, ndërsa ata të liruar nga parthinët u mbajtën në Dyrrhachion. Të dy portet u kërcënuan nga flota e Gentit. Pas disfatës së këtij të fundit, të 220 lembet që ai kishte u ndanë midis Korkyrës, Apolonisë dhe Dyrrhachionit (Tit-Livi, XLV 43,10), ndoshta për të dëmshpërblyer shkatërrimet e shkaktuara nga sulmet e lembeve ilire. Via Egnatia u pajis atëherë me dy degë perëndimore që niseshin nga Dyrrhachioni dhe Apolonia përpara se të bashkoheshin në luginën e lumit Shkumbin. Në vitin 83, Sila kalon nga Dyrrhachioni; edhe Ciceroni qëndron aty gjatë ekzilit të tij nga Roma në vitin 58 dhe mbetet në qytet deri në gusht të vitit 57; ai konstaton aty qëndrimin e keq të qeverisësit Luc Kalpum Pizoni që po i shkatërronte këto treva për interesat e veta. Qyteti fiton përsëri një rol të rëndësishëm në luftën civile midis Pompeut dhe Cezarit, dhe duke marrë anën e Pompeut, bëri një zgjedhje të keqe, ndryshe nga Apolonia që kaloi në kampin e Cezarit. Cezari provon ta marrë qytetin, në pranverë të vitit 48, por Pompeu, i vendosur në jug të qytetit mbi lartësitë e Petras, çan linjat e mbrojtjes së Cezarit, që detyrohet të mblidhet në Apoloni. Të dyja ushtritë vazhdojnë operacionet drejt lindjes deri në përballjen e Farsalës. Pas vdekjes së Cezarit, në vitin 44, Epidamni është ende i përzierë nga afër në luftën kundër vrasësve të Cezarit: revolta e dalmatëve në vitin 44 e shtrëngon gjeneralin P. Vatini të tërhiqet me trupat e veta në Epidamn. Në vitin 43, Bruti vendoset në qytet; në fund të verës së vitit 43, tmpat e triumvirëve e rimarrin qytetin dhe i përzenë Brutin dhe Kasin deri në Filipe ku ata pësuan disfatë dhe u vranë. Dyrrhachiumi bëhet koloni romake në vitin 30 para Krishtit, pastaj në të u vendosën disa veteranë sipas Dion Kasit (LI, 4, 6). Në kohën e mbretërimit të Dioklecianit Dyrrhachiumi u bë kryeqendra e provincës së re të Epirus nova.
Mbrothësia e qytetit dhe e portit është e rëndësishme gjatë perandorisë: është një qytet i vërtetë tregtar, shumë kozmopolit që Katuli (36), pak përpara mesit të shekullit të parë para Krishtit, e cilëson si “tavemë e Adriatikut”, gjë që përkon me përshkrimin që bënte për të Plauti, në Menehmet, në fillim të shekullit të II para Krishtit. Qyteti sheh të vërshojnë në brigjet e tij mallra nga i gjithë Mesdheu dhe njerëz nga lindja dhe perëndimi kryqëzohen aty, në kontakt midis Adriatikut dhe kontinentit të përshkuar nga Via Egnatia.
Amfiteatri i Durrësit është një ndërtim i shekullit të Antoninëve (shekulli i II të pas Krishtit), i bërë me sa duket gjatë mbretërimit të Trajanit, kur qyteti u pajis me një bibliotekë. Një mbishkrim (CIL III, 1, 607) tregon se gjatë përurimit të saj kanë qenë organizuar lojra me dymbëdhjetë çifte gladiatorësh. Amfiteatri sot ndodhet brenda mureve rrethuese të ndërtuara nga perandori Anastas në shekullin e VI të dhe ka qenë deri vonë i zënë nga shtëpitë e ndërtuara në qendër të tij. Ai mund të mbante nga 15 deri 20000 spektatorë; aksi i madh i tij është 136 m dhe, nga ana e kodrës ai është i ruajtur deri në 20 m lartësi. Shkallët prej guri janë zhdukur tërësisht, po kështu është zhdukur tërësisht edhe e gjithë zona e ndërtuar në pjesën më të ulët të qytetit; prishja e shtëpive të fundit të ndërtuara në pjesën e tij qendrore nuk mund të nxjerrë në dritë rrethimin tërësor të monumentit. Galeria e madhe e ndërtuar në pjesën jugore të monumentit nuk mund të zhbllokohet ende, për shkak të ndërtesave që e bëjnë të vështirë vazhdimin e zbulimit të saj; ajo përkonte sigurisht me hyrjen e madhe të amfiteatrit.
Termat ndodhen në qendrën e sotme sikurse dhe dikurshme të qytetit. Konturet e tyre kapen vetëm në anën perëndimore ku ato veçohen nga rruga nëpërmjet trotuarit (1 m). Për shkak të ndërhyrjeve të mëvonshme, skema funksionale e termave nuk mund të ndiqet në mënyrë të qartë, me përjashtim të caldarium-it, sallës së tepidarium-it dhe pishinës me ujë të ftohtë. Gjetjet i datojnë termat në shek. I rë pas Krishtit.
Pishina (6,6 x 5,3 m) është e ndërtuar me një mur të hidroizoluar me llaç dhe të veshur me pllaka mermeri të bardhë. Anash saj ndodheshin sofatet për ulje. Uji hynte aty me kanale qeramike dhe zbrazja bëhej me tubacione plumbi që shkarkonin në cloaca maxima. Caldarium-i (6,75 x 8 m) ka 3 porta me flegra të dyfishta druri. Dyshemeja e tij është e mbuluar me pllaka mermeri të bardha dhe blu të errëta ndërsa muret janë veshur me pllaka mermeri të bardhë. Dyshemeja e Caldarium-it, nën të cilën qarkullonin gazet e nxehtë, është e pezullt, e mbajtur prej kolonash me tulla. Gazet qarkullonin dhe mureve, në tuba qeramike me seksion drejtkëndësh. Në një nga tullat është gjetur mbishkrimi Lucius) Tutili Venerus) Rufus) Architector?). Në vitin 1960 kryhen gërmime arkeologjike shpëtimi dhe punime restaurimi. Banja ndodhet ndën godinën e bashkisë.
Monumenti më enigmatik i Dyrrahut është “rotonda”, një ndërtim rrethor me diametër 40 m në afërsi të termave të qytetit.
Rreth e qark monumentit lartësoheshin 40 kolona mermeri me trup të sheshtë dhe kapitele korintikë, karakteristikë për fundin e shekullit të V të pas Krishtit. Në qendrën e tij ndodhet një bazament rrethor me tri shkallë, i cili ishte një fontanë. Hapësira e ndërmjetme është shtruar me pllaka guri gëlqeror të vendosura në formë rrezore ndaj qendrës. Në anën lindore gjenden një sërë ambientesh që e qarkojnë ndërtimin në formë unazore. Materiali i paktë arkeologjik nuk lejon datimin e saktë as edhe përcaktimin e sigurt të destinacionit të monumentit. Për këtë arsye janë hedhur hipoteza të ndryshme që e konsiderojnë atë nga forum të kohës së Adrianit, në macellum apo dhe baptister. Në të vërtetë, kemi të bëjmë me një treg të ndërtuar me shumë gjasë nën mbretërimin e perandorit Anastas (491-518) që ka ndërtuar gjithashtu edhe muret që rrethojnë qytetin bizantin. Për fat të keq, pranë këtij ndërtimi shumë të veçantë është ngritur një ndërtesë e re me nëntë kate, që nuk duhej kurrësesi të kishte qenë lejuar të ndërtohej, e cila pengon vazhdimin e kërkimeve arkeologjike.
lius Sever (us)/ Alexander Pius/ felix Aug(ustus) aquae/ductum divi/ Hadriani parentis/sui liberali-tate Dyr/rhachinis factum et/ vetustate pluribus/ in locis vexatum resti/tuit set et viam a col/onia per milia passum/quattuor) ujësjellësi i ndërtuar prej Hadrianit (117-138), i dëmtuar në disa pjesë, u ri-ndërtua prej Aleksandër Severit (232-235).
Ujësjellësi nis në buzë të Lumit Erzen (Ulu-leus). Në 6 km e para ai ndjek bregun e lumit në një kanal të hapur me thellësi 2-3m deri në fshatin Arapaj. Prej këtej, pas një baseni dekantimi, ai vijon me tunel nëntokësor nën kodrën e Rashbullit (32 m) deri në fshatin Shkozet prej ku e kalonte terrenin e rrafshët me anën e një akuedukti. Prej këtej, uji shpëmdahej me tubacione plumbi në qytet. Tuneli me gjatësi 2700 m, nis në rrëzë të kodrave të Rrashbullit me lartësi 32 m, jo larg tunelit të hekurudhës. Kanali i tij (0,6 X 1,35 m) i mbuluar me një hark cilindrik, është i ndërtuar me tulla trekëndëshe të lidhura me llaç hidroizolues. Ai është i pajisur, në çdo 70 m, me puse ventilimi dhe konrolli, përkatësisht 36 puse.
Puset, me thellësi deri në 30 m dhe diametër 0,90 m, kanë nga jashtë formë katrore (2,70 X 2,70 m). Muri i puseve me trashësi 0,90 m, për-bëhet nga dy parete me tulla dhe me një mbus-hje me gurë të vegjël, me copa tullash dhe llaç gëlqereje. Në brendësi të puseve janë lënë gro-pa të vogla për të bërë të mundur zbritjen në to. Ultësira pas kodrës kalohej me anën e ujësjellësit 4 km gjatë. Kanali i ujësjellësit kalonte mbi një urë me harqe që mbështetej mbi 960 pilastra katërkëndëshe (2,44 X 1,87 m) me largësi 3,90 m nga njera tjetra. Paretet e tij janë me tulla trekëndëshe (30 X 15X4 cm) të lidhura me llaç gëlqereje, ndërsa bërthama e brendëshme përbëhet nga copa gurësh të përzier me shumë llaç gëlqereje. Më tej, pas një de-poje dekantimi, nis sistemi i shpëmdatjes me anë tubash. Tubat prej plumbi ( 91 x 21 cm) mbajnë mbishkrimet Coloniae luliae Aug(ustae) Dyrrachin(is)/ aq(uae) Hadrian(i). Në njërin nga mbishkrimet jepet emri i kuratorëve (Cur(atores) Illi Gali et Avidio Camurani) dhe në tjetrin pronari i ofiçinës që ka prodhuar tubat (offic(ina) Eupychius p(ecunia) [publica]). Depot e dekantimit, me përmasa 4,5 x 3,1 m, vijojnë edhe gjatë njetit të tubacioneve.
Përpara shtriijes së qytetit drejt veriperëndimit, Vangjel Toçi ka bërë disa gërmime në kodrat e Kokomanes që nga viti 1958, të cilat bënë të mundur që ai të gjejë një numër të madh varresh antike, të mbuluara shpesh vetëm me tjegulla dhe të dëmtuara nga punimet bujqësore, nga gërryerjet e tokës nga shirat dhe nga plaçkitjet. Më vonë, në vitet 1973-1980, Hava Hidri bëri gërmime në kodrat e Dautes ku zbuloi 44 varre. Korpusi i mbishkrimeve greke të Ilirisë së jugut dhe të Epirit, përfshin më shumë se 500 epitafe, nga të cilat afër 400 janë të gdhendura në shtyllëza guri, shumica shumë të thjeshta. Këto shtyllëza datohen përgjithësisht në shekujt III-II para Krishtit. Ka edhe stela të punuara me më shumë kujdes që ngriheshin mbi varret më të pasura, si dhe disa pllaka dhe buste femërore që përcaktonin identitetin e të varrosurit. Një numër shtyllëzash nuk kanë qenë gjetur në vend, por të grumbulluara në një pus (afër 80 në një pus të vetëm), kështu që në këtë rast kuptohet që ato janë të shkëputura nga varri të cilit i përkisnin si dhe nga objektet që shoqëronin trupat apo eshtrat e të vdekurit. Këto varre përmbanin ndonjëherë një material të rëndësishëm, veçanërisht vazo prej qeramike, që për disa janë të tipit korintik ose korkyras, ndërsa për të tjerë të ndikuara nga arti i Greqisë së Madhe (Magna Grecia), pa qenë e mundur megjithë atë të thuhet në se këto vazo janë prodhime lokale apo importe.
Onomastika e pranishme në stelat, pllakat, bustet dhe shtyllëzat mortore ka tërhequr vëmendjen e specialistëve që duan të përcaktojnë vendin e onomastikës ilire në materialin mbishkrimor të gjetur në Epidamn-Dyrrah. Meqenë se është fjala për një gjuhë jo të shkruar dhe, për pasojë, shumë pak të njohur, trajtimi i emrave që figurojnë në këtë Korpus bëhet me përzgjedhje njëra pas tjetrës, duke filluar me heqjen mënjanë të emrave që duken se janë shumë të njohur në greqisht. Me emrat e mbetur që janë më pak të njohur, bëhet një përzgjedhje tjetër, pas së cilës mbetet një grup emrash të njohur si ilirë. Duhet theksuar se një pjesë e emrave të njohur si grekë mund të jetë me origjinë vendase, por me formë dhe etimologji që duket greke, sikurse emri Tritos i përdorur shpesh në Epidamn, ndonjëherë madje edhe me patronim të qartë vendas si Trauzos ose si patronimi i Bersas.
Disa emra të pranishëm në Dyrrah mund të cilësohen si ilirë: Bersas, Bersantos, Breukos, Brugos, Gentheas, Gentheis, Genthios, Dazaios, Dazios, Epikados, Madena, Platoura, Plator, Skurthanas, Temiteuta, Teutaia, Trauzina, Trauzos.
I duhet kushtuar vëmëndje gjithashtu grupeve të përziera, domethënë të atyre mbishkrimeve në të cilat emri mund të jetë ilir ndërsa patronimi grek ose latin, ose anasjelltas; shembujt nuk mungojnë: Annika e bija e Preuratos, Stratonika e bija e Platorit, Temiteuta Seilia (gentilic), Trauzina e bija e Gaios, Trazos i biri i Epigenes.
Përballë këtij dokumentacioni që jep onomastika, historiani kërkon të nxjerrë disa përfundime mbi bashkëjetesën e popullsive të ndryshme brenda qytetit të Epidamn-Dyrrahut, por kjo duhet bërë me shumë maturi. Në të vërtetë, mbajtja e një emri nuk përcakton automatikisht edhe origjinën etnike të atij që e mban atë; janë të shumtë shembujt e përshtatjes së emrit në rrethanat politike dhe ushtarake që kalon një krahinë. Eshtë e sigurtë se, në qytetin antik të Epidamn-Dyrrahut, janë vendasit ata që duhet të kenë marrë emra grekë, për t’u hequr si grekë, domethënë për t’u përpjekur të përvetësojnë qytetërimin më të përparuar ose të paktën përfitimet e jashtëme që sillte ai, dhe nuk është kurrësesi e kundërta. Kjo do të thotë se, në shembujt e grupeve të përziera, në të cilat njeri nga emrat është vendas dhe tjetri grek ose latin, duhet besuar se është fjala për pjestarë familjesh vendase. Suetoni, Augusti, 19, 1, duke folur për komplotet e shtypura nga Augusti, përmend edhe atë të Asinius Epikadus : « item Asini Epicadi ex gente Parthina ibridae ». Emri i tij është një shembull i qartë i emrave të përzier: parthinët kanë qenë mundur në vitin 39 para Krishtit nga Asinius Pollion (sipas Dion Kassit, XLVIII 41) dhe autori i komplotit kundër Augustit e ka marrë pra emrin e tij të parë nga ky gjeneral, ndoshta pas lirimit të të atit të burgosur në mbarim të kësaj lufte, por ai mban edhe emrin Epikados, emër vendas, gjë që e shtyn Suetonin ta quajë atë një hibrid, me gjak të përzier. Ky shembull bashkon plotësisht shembujt e tjerë që ndeshen në mbishkrimet e Epidamn-Dyrrahut. Hyrja e vendasve në qytet duhet të ketë qenë bërë pak e nga pak dhe, në të vërtetë, që nga brezi i parë, për të bërë të mundur që kolonët korkyras dhe korintas, që kishin ardhur pa gra, të martoheshin dhe të lindnin fëmijë. Por për një kohë të gjatë ky element vendas mbetet shumë i varfër, aq sa s’kishte mundësi për të pasur një varr me një monument qoftë edhe të thjeshtë, i cili të mbante emrin e të vdekurit; nga ana tjetër, vendasit e futur në qytet përdorin emrat e popullsisë me origjinë greke për t’u shkrirë më mirë brenda saj. Duke filluar nga shekulli i lll para Krishtit, bëhet më pak e nevojshme për përkujdesje të tilla: një vendas mund ta tregojë sheshit emrin e vet, ndërkohë që edhe pasardhësit e vendasve të parë të vendosur në qytet arrijnë të ngjisin disa shkallë të hierarkisë shoqërore në këtë emporion ku pasuria dhe mbarëvajtja janë më të rëndësishme sesa lindja apo origjina etnike.
Muri jugëperëndimor, për aq sa ruhet sot, i përket rrethimit të dytë, në qoftë se do të mbajmë për rrethim të parë ndarjen e akropolit që shtrihej rreth lartësisë «98». Ai ka një gjatësi të ruajtur 490 m. Në përgjithësi muri ruhet deri në nivelin e shtegut të kalimit që ndodhet mesatarisht 9 m, nga tabani, ndërsa trashësia e tij është 3.5 m. Mendojmë se para murit ka pasur një hendek. Përveç faktit se kalatë e kësaj periudhe pajiseshin me ndërtime të tilla mbrojtëse, në idëtë supozim na shtyn dhe fakti që niveli i terrenit para murit të kalasë paraqitet pak më i ulët.
Muri është ndërtuar krejtësisht prej tullash të lidhura me shtresa të trasha lloçi. Ato kanë përmasa rreth 30 x 36 x 4.5-5 cm., ndërsa në qemeret 30 x 40 x 5. Trashësia e fugës horizontale, më e madhe se e tullave, arrin në 6-8 cm. Llaçi ka si mbushës zhavor të imtë dhe copëra tullash me granula deri në 3-4 cm, të vendosura rrallë.
Themelet janë ndërtuar me gurë. Në vendet e pjerrëta ato ndjekin terrenin në formë të shkallëzuar dhe janë 15 cm më të gjera se sa muri.
Pjesa e sipërme e konstruksioneve të vjetra të murit është mjaft e rrënuar. Mbi të ruhen kryesisht vetëm bedena me frengji që i përkasin periudhës mesjetare. Por disa gjurmë të ruajtura mbi murin në jug të kullës «D» dhe midis kullave «D» dhe «E» tregojnë se muri i bedenave të kohës në shqyrtim kishte trashësinë e një tulle, 35 cm„ dhe përforcohej nga mbrenda prej një sërë pilastrash të vendosura 1.90 m larg njëra tjetrës, me seksion 35 x 30 cm.
Muri juglindor ruhet në pak gjurmë. Një trakt 24 m i gjatë dhe 2,5 m i lartë ndodhet 80 m në lindje të kullës «A», i futur në murin e pasëm të «Shtëpisë së Pionierit». Muri mund të ndiqet mëtej në formë gjurmësh të izoluara të rrafshuara me tokën, prapa Bankës së Shtetit (b), ku ai kthen në drejtim te veriperëndimit. Pas shkollës 8 Vjeçare «16 Tetori» takohen sërishmi gjurmët e fundit të këtij muri, të cilat dëshmojnë për një kthesë tjetër në drejtim të veriut. Këto gjurmë janë hedhur në pjesën më të madhe edhe në skicën planimetrike të L. Reit. Traktet e mësipërm janë ndërtuar me të njëjtën teknikë me murin jugë-perëndimor. Përjashtim bën vetëm trakti pranë Shtëpisë së Pionierit, ku dallohen sebstruksione me një teknikë pak më të ndryshme . Këto substruksione që ndodhen në skajin perëndimor te këtij trakti, përbëhen nga një fragment qemeri porte dhe një pjese muri mbi të që vazhdon dhe në drejtim të lindjes. Trashësia e fugës horizontale, ndryshe nga ndërtimet e tjera, është më e ngushtë se ajo e tullës (trashësia e fugës 3 cm, e tullave 5 cm.). Po kështu ndryshon dhe përbërja e llaçit, ai nuk është i përzier me copëra tullash por vetëm me zhavor, me një përdorim në sasi më të madhe të gëlqeres. Në krahun e majtë të qemerit ruhen gjurmët e disa shkallëve, që të ngjisnin në mur, ose në katin e sipërm të ndonjë kulle. Shkallët me gjerësi 1 m janë mbështetur në anën e mbrendshme të murit të kurtinës. Nën murin e shkallëve dallohen gjurmët e një qemeri me lartësi harku 0,30 m. Teknika e ndërtimit të shkallëve është e një-llojtë me atë të mureve të tjera të kësaj periudhe. Është e vështirë të përcaktohet nësë këtu ka pasur një portë, apo këto konstruksione i përkisnin një kulle. Është për tu vënë re vetëm fakti që në kullat e tjera shkallët drejtohen nga porta e kullës për në mur, ndërsa këtu ndodh e kundërta.
Një gjurmë tjetër muri 4 m e gjatë u zbulua gjatë hapjes së themeleve të një banese rreth 100 m në jug të Muzeut të Luftës Nacionalçlirimtare. Ashtu si dhe muret e tjera të përshkruara më sipër, ai ishte ndërtuar krejtësisht me tulla të lidhura me shtresa të trasha llaçi. Ky trakt i përket «rrethimit të dytë» të përshkruar nga Hezej.