Konfliktet fetare dhe luftërat e pareshtura civile që kishin sfilitur ushtrinë romake, i dobësuan pozitat e perandorisë kundrejt fuqive të tjera. Qysh në kohën e Konstantit u pa qartë se Persianët ishin bërë zotër të viseve të Mesopotamisë. Pas fundit tragjik të fushatës së Julianit, pasardhësi i krishterë i perandorit të fundit pagan, Joviani (363-364), nënshkroi me persianët një traktat paqeje, sipas të cilit perandoria hiqte dorë nga të drejtat e saj në Armeni dhe humbte territore të konsiderueshme në Mesopotami.
Me fillimin e dyndjeve barbare, perandoria u ballafaqua me probleme të reja, që lanë gjurmë të thella në zhvillimin e saj. Kufiri verior i pjesës lindore të perandorisë u kthye në një arenë luftërash të vazhdueshme. Nisi kështu një luftë rraskapitëse në dy fronte, që mori fund vetëm atëherë kur mori fund edhe vetë Perandoria Bizantine. Tash e tutje, Bizanti do të jetë në luftë thuajse të pareshtur si me perandoritë e mëdha, që formoheshin në Lindje, ashtu dhe me popujt që herë pas here rishfaqeshin dhe e kërcënonin nga Veriu apo nga Perëndimi.
Perandori i parë që iu desh të përballojë këtë luftë në dy fronte dhe që humbi jetën, qe ariani Valent. Ashtu si në rastin e Konstantit e të Konstancos, dhe dy vëllezërit Valentiniani I (364-375) e Valent (364-378) përfaqësonin dy prirje fetare të ndryshme. Ndërkohë që Valentiniani I, që qeveriste në Perëndim, ishte përkrahës i doktrinës nikeane, Valenti që sundonte në Lindje, ishte arian. Në antagoznimin midis dy doktrinave pasqyrohej, pra, antagonizmi midis Perëndimit dhe Lindjes. Lidhja midis dy gjysmave të perandorisë po bëhej gjithnjë e më e brishtë. Por tani për tani të gjitha problemet e tjera kalonin në plan të dytë kundrejt problemeve therëse të politikës së jashtme. Simptomat e krizës u panë që me invadimin e Britanisë nga Saksonët, nga Pitët e Skotët, me luftërat kundër Alamanëve mbi Ren e Nekar dhe kundër Sarmatëve e Kuadëve në pellgun e Danubit. Gjendja arriti në pikën kritike kur Visigotët u shfaqën mbi Danub dhe pushtuan dioqezën e Trakës. Atyre iu shtuan Ostrogotët dhe Hunët që vinin pas, e shumë shpejt gjithë Traka u përmbyt nga invazioni i barbarëve. Valenti, që ndiqte zhvillimin e frontit per- sian nga Kostandinopoja, u nis menjëherë për t'i bërë ballë ushtrisë barbare pranë Adrianopojës. Këtu u zhvillua më 9 gusht 378 një betejë historike, ku Visigotët të mbështetur nga ostrogotët, thyen ushtrinë romake derisa e asgjë- suan, duke vrarë edhe vetë perandorin.
Rrjedhojat e kësaj katastrofe qenë të jashtëzakonshme. Tash e tutje prob- lemi gjermanik do të jetë problemi themelor i shtetit romak. Pjesa perëndi- more s'do të mundë të rezistojë e do të shembet. Ishte krejt e pamundur të thyheshin gotët. Në gjendjen e pashpresë në të cilën u ndodh perandoria, nuk mbetej tjetër rrugëdalje veç kompromisit të paqes. Në këtë drejtim u orientua politika e Tedosit 1, që djali e trashëgimtari i Valentiniait I, Graciani (375-383) e kishte emëruar August më 19 janar 379, duke e ngarkuar me qeverisjen e pjesës lindore të perandorisë.
Pasi i shtynë gotët përtej Ballkanit, Cezarët arritën me ta një foedus, në bazë të së cilës ostrogotët do të vendoseshin në Panoni, ndërsa visigotët në pjesën veriore të dioqezës trake. Do të gëzonin autonomi të plotë, do të përjashtoheshin nga pagimi i taksave dhe, në cilësinë e foederatëve (aleatëve), do të kryenin shërbim ushtarak në mbrojtje të perandorisë, kundrejt një page të majme. Shumë prej tyre hynë edhe në shërbim të drejtpërdrejtë të perandorit. Hë për hë, rreziku i një invazioni të dhunshëm të gjermanikëve u mënjanua. Invazorët u vunë në shërbim të perandorisë dhe ushtria romake, efektivat e së cilës ishin dobësuar ndjeshëm, u fuqizuan mjaft nga foederatët gjermanikë. Por nga ana tjetër, kjo zgjidhje nuk ishte gjë tjetër veç zëvendësim i pushtimit të dhunshëm me një pushtim paqësor. Gjermanizimi i ushtrisë, që kishte filluar qysh më parë, arriti tani intensitetin më të madh. Pjesa më e madhe e forcave ushtarake përfaqësohej nga gjermanikët dhe shumë shpejt edhe postet komanduese më të rëndësishme ranë në duar të tyre. Pasoja tjetër negative e politikës së Teodosit ndaj barbarëve kishte të bënte me rritjen e madhe të shpenzimeve shtetërore dhe, rrjedhimisht, të barrës së taksave. Skamja e popullsisë rritej nga dita në ditë dhe në gjithë shtrirjen e perandorisë po përhapej sistemi i patrocinium, kundër të cilit pararendësit e Teodosit luftuan por pa sukses. Fshatarësia u rrënua ekonomikisht, ajo u mbyt në borxhe dhe u bë pre e arbitrariteteve dhe e abuzimeve të funksionarëve perandorakë. Për këto arsye, fshatari preferonte të hynte nën tutelën e një pronari të fuqishëm, bëhej rob i tij, duke hequr dorë nga një liri që ishte bërë e padurueshme. Në kapërcim të shek. IV-V, bujkrobëria qe bërë një dukuri e zakonshme në gjithë perandorinë.
Fundi tragjik i Valentit shënoi dhe fundin e arianizmit. Fitorja e ortodoksisë u sanksionua nga koncili i dytë ekumenik i Kostandinopojës (381), që rikonfirmoi dhe plotësoi doktrinën e Nikesë, duke i dhëne formën përfundimtare kredos së krishterë. Teodosi I ishte një përkrahës i zjarrtë i doktrinës së Nikesë, të cilën e mbrojti me të gjitha forcat, duke luftuar pa mëshirë qoftë kundër paganizmit e qoftë kundër sekteve të krishtera heterodokse. Në kohën e sundimit të tij u krye kristianizmi i plotë i perandorisë. Feja e krishterë ortodokse u bë fe shtetërore dhe fitoi pozitën e monopolit, ndërsa të gjitha fetë e besimet e tjera u nxorën jashtë ligjit.
Pas një lufte të gjatë civile në perëndim, Teodosi mundi përsëri të ribashkojë perandorinë në duart e tij. Por në shtratin e vdekjes, më 395, ai kreu një ndarje të re të perandorisë, që me aq mund kishte mundur ta unifikojë. Rëndësia më e madhe që kishte marrë pjesa lindore e perandorisë kundrejt pjesës perëndimore, u shpreh qartë në mënyrë sesi u krye kjo ndarje e re, sado që Teodosi ishte me origjinë nga viset skajore të perëndimit. Konstandini i Madh i kishte caktuar djalit të tij të madh Britaninë, Galitë dhe Spanjën; Valentiniani kishte mbajtur për vete gjysmën perëndimore të perandorisë, duke i besuar vëllait të vogël pjesën lindore. Përkundrazi, Teodosi i dha djalit të madh, Arkadit, Lindjen ndërsa të voglit, Onorit, perëndimin. Paksa më vonë edhe dioqezat e Dakisë e të Maqedonisë, që pretendoheshin nga të dyja pjesët e perandorisë, iu dhanë Lindjes dhe u përfshinë në prefekturën ilirike me kryeqytet Selanikun. Nga viset ilirike i mbeti Perëndimit vetëm dioqeza panonike, që më përpara quhej zakonisht dioqeza ilirike. Në këtë mënyrë midis Lindjes e Perëndimit u hoq një vijë kufiri që me kalimin e kohës do të skalitet në mënyrë të prerë si kufiri midis botës kulturore perëndimore, romane, dhe asaj lindore, bizantine.
Nga ana tjetër ndarja e Teodosit nuk ishte diçka krejt e re. Por është e rëndësishme se duke filluar nga ai çast e deri në rënien e perandorisë romake të Perëndimit ndarja e perandorisë në dy pjesë do të jetë diçka përfundimtare, e qëndrueshme. Porse u ruajt ideja e unitetit të perandorisë. Asnjëherë nuk flitej për dy perandori, por për dy pjesë të një perandorie të vetme, që qeveriseshin nga dy perandorë. Shpesh herë nxirreshin dekrete në emër të të dy perandorëve dhe dekretet e nxjerrë nga njëri prej të dyve kishin forcën e ligjit në të gjithë perandorinë nëse i dorëzoheshin kolegut për shpallje. Me vdekjen e njërit perandor, tjetri kishte të drejtë t'i zgjidhte trashëgimtarin. Por në realitet, lidhja midis dy pjesëve bëhej gjithnjë e më e dobët. Këtu ndikonte së tepërmi edhe fakti se jeta politike në Lindje e në Perëndim ndiqte dy kahe të ndryshme e gjithashtu marrëdhëniet midis dy qeverive nuk qenë aspak miqësore. Gjatë sundimit të dy djemve të Teodosit lindi një rivalitet i ashpër midis mëkëmbësve të ndryshëm që ndoqën njëri-tjetrin në qeverisjen e Lindjes në emër të Arkadit të pafuqishëm, nga njëra anë, dhe gjermanit të fuqishëm Stilikon që qeverisi për më shumë se një dekadë në Perëndim në emër të djaloshit Onor, nga ana tjetër.
Politika ndaj gotëve e përuruar nga Teodosi kaloi një krizë të rëndë kur vizigotët e udhëhequr nga Alariku u rebeluan dhe u derdhën në gadishullin ballkanik duke arritur deri në portat e Kostandinopojës dhe deri në skajin jugor të Greqisë. Antagonizmi midis dy perandorëve e bëri të pamundur organizimin e një kundërmësymjeje të menjëhershme nga ana romake. Perandori i Lindjes arriti të bjerë në ujdi vetëm pasi pranoi t'i akordojë Alarikut detyrën e magister militum per Illyrikum, ndërsa goti Gaina mori detyrën e magister militum praesentalis dhe hyri në Kostandinopojë në krye të trupave të tij. Kjo bëri që në kryeqytetin bizantin të formohej një parti antigjermanike e fuqishme, që në fillim të shek. V u bë parti sunduese. Gjermanikët u përjashtuan nga ushtria dhe ushtria romake iu nënshtrua një riogranizimi të përgjithshëm. Por shumë shpejt u bë e domosdoshme t'u hapeshin përsëri radhët e ushtrisë gjermanikëve, të cilët deri në shek. VII do të përfaqësojnë pjesën më të rëndësishme dhe më të fortë të ushtrisë romake. Por, ndërsa në kohën e Teodosit foederatët gotë ishin njësi autonome nën urdhrat e krerëve të tyre, tani barbarë rekrutohen individualisht si mercenarë apo si komandantë prej oficerëve perandorakë. Përndryshe në Perëndim organizimi teodosian qëndroi në fuqi dhe çoi në fund të fundit, në rënien e perandorisë romake të Perëndimit, që u përfshi nga hordhitë barbare. Suksesi i kundërveprimit antigjermanik në Lindje dhe dështimi i përpjekjeve të ngjashme në Perëndim nxjerrin në pah situatën e ndryshme që ekzistonte në dy pjesët e perandorisë dhe që pati rëndësi përcaktuese për gjithë zhvillimin e tyre të mëtejshëm historik. Nuk kaloi shumë kohë e pjesa lindore u lirua nga Alariku, i cili iu drejtua Italisë dhe pas tre përpjekjeve mundi të pushtojë e të plaçkitë Romën (410). Kështu, ndërsa në Perëndim gjendja bëhet gjithmonë e më e pashpresë, në Lindje në fillimin e shek. V fillon një periudhë relativisht e gjatë qetësie.
Pikërisht në këtë periudhë qetësie relative u themelua universiteti në Kostandinopojë dhe u përhap Codex Theodosianus. Perandori pa autoritet Teodosi II (408-450) sundoi fillimisht nën tutelë e motrës së tij energjike, Pulkerias, e më vonë nën ndikimin e gruas, Eudokia Augusta, bijë e një mësuesi të retorikës nga Athina me bindje pagane. Personaliteti i kësaj perandoreshe, që i qëndroi besnike gjatë gjithë jetës idealeve kulturore të qytetit të saj të lindjes dhe që në të njëjtën kohë përqafoi me zemër besimin e ri fetar, që shkroi si vargje profane ashtu edhe himne fetare, është një shembull i gjallë i bashkekzistencës së kristianizmit dhe i kulturës klasike brenda për brenda shtetit bizantin. Është kryesisht meritë e saj nëse universiteti i themeluar në kohën e Konstandinit të Madh, në vitin 425 u riogranizua dhe zgjerua, duke u shndërruar realisht në një universitet të ri. Në universitetin e ri, që u bën qendra kulturore më e rëndësishme e perandorisë, jepnin mësim dhjetë gramatikanë grekë e dhjetë latinë, pesë oratorë grekë e tre latinë, një filozof e dy juristë.
Po aq i rëndësishëm për jetën kulturore të perandorisë ishte botimi i Codex Theodosianus (438), që shënoi një kthesë vendimtare në zhvillimin e sistemeve juridike të shtetit. Fjala është për kodifikimin më të rëndësishëm të ligjeve përpara daljes së Corpus juris justinianeus konsiston në një përmbledhje të të gjitha edikteve perandorake nga koha e Konstandinit e më pas. Kodi i ri dha baza të reja më solide administrimi të drejtësisë dhe shmangu mundësitë për të gabuar që rridhnin nga mungesa e një përmbledhjeje zyrtare të ligjeve. Codexi u shpërnda si në Perëndim ashtu edhe në Lindje në emër të dy perandorëve, Teodos II e Valentinian III, fakt ky që përfaqësoi një riafirmim ideal të unitetit të perandorisë. Por në të vërtet uniteti i perandorisë ruhej vetëm me fjalë dhe një realitet i tillë u pasqyrua dhe në fushën juridike. Domethënës në këtë drejtim është fakti se pas daljes së Codex Theodosianus, vetëm në raste të rralla perandorët e Lindjes do t'i dërgonin ediktet e tyre në Perëndim, ndërsa perandorët e Perëndimit do të pushojnë krejtësisht së dërguari ediktet e tyre në Lindje.79 Më 425 pushteti lindor vendosi në fronin perëndimor Valentinianin III (425-455), dhe me këtë akt u hap një periudhë mjaft e gjatë paqeje midis dy gjysmave të perandorisë. Por procesi i ndarjes ishte i pashmangshëm dhe gjithnjë e më shumë i prekshëm. Vijat e zhvillimit të dy gjysmave të perandorisë, qoftë në pikëpamje politike e qoftë në pikëpamje kulturore, ndaheshin gjithmonë e më shumë. Një shprehje të dukshme dhe shumë të rëndësishme të kësaj ndarjeje e gjejmë në thellimin e ndarjes gjuhësore. Në perëndim njohja e gjuhës greke erdhi duke u zhdukur, kurse në Lindje gjuha latine, ndonëse mbetej gjuhë zyrtare dhe si e tillë kultivohej artificialisht, po humbiste vazhdimisht pozitat kundrejt gjuhës greke. Greqizimi i Lindjes përparoi pa u ndalur, sidomos në kohën e perandorit Teodos II dhe të perandoreshës Eudokia Augusta. Jo më kot në universitetin e ri të Kostandinopojës, profesorët grekë qenë më të shumtë në numër se ata latinë.
Gjatë kësaj periudhe kohore ndodh edhe krijimi i një kulture kishtaro-kombëtare në armeninë fqinjë, shpikja e alfabetit armen dhe përkthimi i Biblës në armenish. Që nga kohët e Teodosit I një pjesë e territorit armen ndodhej nën sovranitetin bizantin, ndërsa pjesa më e madhe e tij ishte nën sundimin persian. Bizanti e mbështeti forcimin e një ndërgjegjeje kombëtaro-fetare tek populli fqinjë i krishterë dhe madje ndërhyri në mbrojtje të krishterëve të përndjekur nga Persia. Kjo dha shkas për një përplasje të re midis dy perandorive. Por lufta nuk solli ndonjë ndryshim territorial dhe në vitin 422 u nënshkrua një paqe që do të duhej të zgjaste njëqind vjet, por që në të vërtetë nuk vazhdoi as dhe njëzetë.
Në dhjetëvjeçarin e pestë të shek. V perandoria e Lindjes kapërceu një krizë të re të shkaktuar nga kërcënimi i hunëve të udhëhequr nga Atila.
Inkursione e plaçkitje të përsëritura u pasuan nga traktate paqeje afatshkurtër, që e ngarkonin perandorinë me kushte gjithnjë më të rënda e poshtëruese. Gjithë Gadishulli Ballkanik ishte shkretuar e plaçkitur kur, më në fund, pasi i imponoi perandorisë kushte të rënda financiare, Alita vendosi të hidhej në Perëndim. Depërtoi në Gali, por u mund nga komandanti i ushtrisë romake të Perëndimit, Eci, në afërsi të Fushave Katalane (451). Pas një viti hunët shkretuan Italianë, por më 453 Atila vdiq dhe me vdekjen e tij mori fund edhe mbretëria e tij gjigante. Sidoqoftë, çlirimi nga kërcënimi hun nuk mundi të shmangë shpërbërjen e perandorisë romake të Perëndimit. Gjendja sa vente e keqësohej. Pas vrasjes së Ecit (454) e të Valentinianit III (455) në Itali mbretëronte kaosi. Provincat më të rëndësishme jashtë Italisë ndodheshin në dorë të popujve gjermanikë që formuan mbretëritë e tyre, si vandalët në Afrikë dhe vizigotët në Gali e në Spanjë.
Nga kaosi që kishte përfshirë perandorinë romake të Perëndimit, nxori krye një fuqi e re: Kisha romane. Ajo mundi ta bëjë përsëri kryeqytetin e vjetër të perandorisë, që ishte kthyer në një arenë lufte midis popujve barbarë, qendër shpirtërore të botës. Në kohën kur hunët dyndeshin mbi perandorinë dhe Roma plaçkitej nga vandalët, atëherë kur mbretëronte pështjellimi dhe shpërbërja e shtetit dukej e afërt, papa Leon i Madh (640-661) rikonfirmoi primatin e Kishës së Romës si askush tjetër nuk kishte mundur ta bënte përpara tij.83 Në ballafaqimet doktrinore të shek. V, që ishin njëherësh një luftë midis qendrave të mëdha kishtare për drejtimin e Kishës, Roma luajti një rol mbisundues.
Akoma më tepër se në kohën e herezisë ariane, zhvillimi i përgjithshëm i Perandorisë Bizantine në shek. V, përcaktohet nga debatet teologjike. Lufta kundër arianizmit kishte përfunduar me afirmimin e dogmës mbi natyrën e pastër hyjnore të Birit dhe mbi bashkësubstancën e tij me Atin. Problemi që shtrohej kishte të bënte me natyrën hyjnore e me atë njerëzore të Krishtit. Shkolla teologjike e Antiokesë pohonte se në personin e Krishtitbashkëjetonin dy natyra të dallueshme: Zoti kishte zgjedhur si garantin e vet Krishtin, të birin e Maries dhe prej këndej nxirrej konkluzioni që Maria nuk duhet të konsiderohet nënë e Zotit, por nënë e Krishtit. Në kundërshtim të prerë me këtë interpretim racionalist, shkolla mistike e Aleksandrisë mbronte doktrinën e "njeriut perëndi", ku natyra njerëzore dhe ajo hyjnore bashkoheshin. Më 428 njëri nga eksponentët e shkollës së Antiokesë, Nestori, u bë peshkop i Kostandinopojës dhe nga një pozitë e tillë filloi të luftojë për doktrinën kristologjike antiokene. Por Nestorit iu shoqëroheshin me thirrje miratuese nga ushtria, populli dhe senati. Risia e vitit 457 është domethënëse për pushtetin që kishte fituar peshkopata e Kostandinopojës, pushtet që ishte sanksionuar nga koncili i fundit ekumenik. Tash e tutje të gjithë perandorët bizantinë do të kurorëzohen nga patriku i kryeqytetit. Në këtë mënyrë ceremonia e kurorëzimit merrte karakterin e një investiture fetare. Pra, ceremonisë së kurorëzimit shekullor, që kishte karakter kryesisht ushtarak, i shtohej një kurorëzim fetar, që me kalimin e kohës e spostoi në plan të dytë ceremoninë e vjetër me origjinë romake, derisa më në fund, në mesjetë, e eliminoi krejtësisht.
Leoni I vendosi të çlirohej nga tutela e Asparit dhe e ostrogotëve dhe u përpoq të gjente një aleat kundër tyre duke u lidhur me popullin luftarak të Izaurve. Kreu i Izaurve, Tarasikodisa hyri në kryeqytet i shoqëruar nga një trupë e fortë, mori emrin grek Zenon dhe u martua me motrën e madhe të perandorit Ariadne (466). Rënia e Asparit solli një përmbysje në politikën perandorake. Deri atëherë, nën ndikimin e alanëve, qeveria e Kostandinopojës kishte qenë e shurdhët ndaj kërkesave të përsëritura për ndihmë që i vinin nga perandoria e Perëndimit. Më 468 u organizua një ekspeditë kundër mbretërisë së vandalëve në Afrikë. Por me gjithë epërsinë ushtarake të bizantinëve, ekspedita që i kushtonte perandorisë 130.000 libra ari, dështoi në mënyrë të vajtueshme, qoftë për aftësitë e shquara ushtarake të mbretit vandal Genserik e qoftë për paaftësi të plotë të gjeneralit bizantin Basilisk, kunat i Leonit I.
Paskëtaj, ylli i Asparit u ngjit përsëri. Djali i tij, Patrici mori dorën e vajzës së dytë të perandorit dhe me gjithë origjinën e huaj dhe besimin arian të tij, u shpall trashëgimtar i fronit dhe u quajt Cezar. Por shumë shpejt në Kostandinopojë lindi përsëri një lëvizje antigjermanike e më 471 shpërtheu një revoltë gjatë së cilës Aspari e djali i tij Ardabur mbetën të vrarë. Patrici mbeti i plagosur rëndë, u shtrëngua të ndahej nga vajza e perandorit dhe u privua nga titulli i Cezarit. Zenoni mori përsëri në dorë kontrollin e situatës dhe ndikimi izaurik i zuri vendin atij gjermanik. Në fillim të vitit 474 vdiq Leoni I dhe pasardhës i tij qe i nipi, Leoni II, djalë i Zenonit dhe i Ariadnes. Zenoni u bë bashkëperandor dhe qeverisi për llogari të të birit, ende fëmijë. Por ky vdiq në vjeshtën e po atij viti dhe Zenoni mbeti perandor i vetëm në fronin e Kostandinopojës.
Nga pikëpamja kulturore, Izaurët ndodheshin në një nivel tepër inferior në krahasim me gotët, të cilët kishin rënë prej kohësh në kontakt me qytetërimin greko-romak. Por, në ndryshim nga gjermanikët, ata ishin shtetas të perandorisë prandaj, sipas kriterit greko-romak, nuk konsideroheshin "barbarë". Sidoqoftë, popullsia bizantine i mbante ata për të huaj dhe qeverisja izaure shihej po aq shtrembër sa dhe sundimi gjermanik në kohët e Asparit.
Në janar 475 një komplot rrëzoi Zenonin nga pushteti; por meqë komplotistët nuk mundën të gjejnë një kandidat për fron më të mirë se Bazilisku - gjenerali që drejtoi pa lavdi fushatën vandale të vitit 468, pas njëzet muajsh Zenoni arriti të rifitojë fronin dhe ta mbajë atë, me gjithë komplotet e pafundme dhe luftërat e ashpra civile, për pesëmbëdhjetë vjet me radhë (476-491).
Zenoni ngjitej përsëri në pushtet atëherë kur perandoria romake e Perëndimit po jetonte ditët e fundit të saj. Qeverisë së Kostandinopojës nuk i mbetej gjë tjetër veç të njihte faktin e kryer. Një gjë e tillë u bë më e lehtë falë qëndrimit pajtues të Odoakrit, i cili e njohu shprehimisht sovranitetin e perandorit të Lindjes. Padroni i ri i Italisë i emëruar magister militum per Ilalian dhe e qeverisi vendin si i plotfuqishëm i perandorit. Në këtë mënyrë u shpëtua disi forma, por në të vërtetë Italia ishte tashmë e humbur për perandorinë dhe ashtu si pothuaj gjithë viset e tjera të Perëndimit, ra nën sundimin gjermanik.
Në të kundërtën, pjesa lindore e perandorisë po çlirohej plotësisht nga infiltrimet gjermanike. Eliminimi i Asparit qe vetëm hapi i parë në këtë drejtim. Në fakt mbeteshin akoma kontingjente të mëdha ostrogotësh në Gadishullin Ballkanik: në Trakë nën komandën e Teodorik Strabonit dhe në Mezi nën atë të amalit Teodorik. Krerët gjermanikë herë hynin në shërbim të perandorit dhe mbulonin poste të larta ushtarake, dhe herë rreshtoheshin kundër qeverisë së Kostandinopojës dhe sulmonin me trupat e tyre territorin e perandorisë. Ata përziheshin në të gjitha luftërat civile dhe në përplasjet e grupimeve të ndryshme, duke vendosur shpesh herë rezultatin e tyre. Më 481 vdiq Teodorik Straboni dhe kështu perandoria shpëtoi nga një rrezik i afërt. Më 488 qeveria bizantine arriti ta bindë amalin Teodorik të nisej drejt Perëndimit për të rrëzuar Odoaktrin, me të cilin Bizanti ishte armiqësuar, dhe për t'i zënë atij vendin në qeverisjen e Italisë. Lufta e ashpër midis dy krerëve gjermanikë përfundoi me fitoren e Teodorikut, i cili vrau me dorën e vet rivalët dhe u bë zot i Italisë (493). Kështu lindi Mbretëria e Italisë e Teodorikut të Madh. Kështu pra, Bizanti mundi t'i shmangej ballafaqimit të drejtpërdrejtë me Odoakrin, duke hequr qafe, në të njëjtën kohë, Ostrogotët e paqetë. Ashtu si në kohën e Alarikut, edhe tani perandoria e Lindjes mundi të kapërcejë një krizë të re gjermanike, duke i përqellë Gotët drejt Perëndimit. Punët rrodhën në një mënyrë të tillë që, ndërsa^ Perëndimi u bë pre e gjermanikëve, Lindja lirohej prej tyre.
Por çlirimi nga infiltrimet gjermanike nuk përbënte një zgjidhje të vërtetë të problemit etnik, pasi ndikimi izaunk vazhdonte të ishte mbizotërues. Në përpjekje për të gjetur mënyrën si të luftohej presioni gjermanik, perandoria mendoi se antidoti ishin izaurët. Ilaçi qe i mirë, por doza qe aq e madhe sa që filloi të helmojë organizmin e shtetit. Perandoria u bë një arenë ku zhvilloheshin luftëra të përgjakshme midis krerëve të ndryshëm izaurë: kur njëri rrëmbente fronin, të tjerët luftonin t'ia hiqnin. Për vite të tëra Zenoni zhvilloi një luftë të rregullt kundër mëkëmbësit të tij të dikurshëm Illo dhe kundër patriotit të tij Leonc, që nga ana e tij ishte vetëshpallur perandor.
Edhe problemi fetar mbeti i pazgjidhur. Monofizizmi i dënuar në Kalcedoni fitoi ndikim të madh në provincat lindore. Për rrjedhojë u thellua akoma më shumë hendeku midis territoreve qendrore të perandorisë dhe provincave të saj lindore. Bazilisku u hodh në krahët e monofizizmit dhe me anë të një enciklike (qarkore) perandorake dënoi knonet e kalcedonisë dhe Tomus-in e papa Leonit. Por një masë e tillë, që shkaktoi irritimin e ortodoksëve bizantinë, s'bëri tjetër veçse shpejtoi rënien e tij. Zenoni, nga ana e tij, u përpoq të pajtonte monofizitet e lindjes me dyfizitët e Bizantit me anë të një kompromisi. Me miratim të patrikut Akacius të Kostandinopojës, ai botoi më 482 të ashtuquajturën Henotikon, apo edikt i bashkimit, në të cilin pranoheshin përfundimet e tre koncileve të para ekumenike, por i vihej rrotull thelbit të problemit, duke evituar shprehje si "dy natyra" ose "një natyrë". Por shumë shpejt u konstatua se ishte e pamundur të arrihej ndonjë kompromis për çështje fetare, pasi Henotikoni nuk mund të kënaqte as përkrahësit e doktrinës së Kalcedonisë dhe as monofizitët. Në vend të dy partive tani rezultonin tre: monofizitët e deklaruar, dyfizitët e deklaruar dhe të pavendosurit e njërit dhe të tjetrit kamp, që pranonin formulën perandorake. Edhe papa e dënoi Henotikonin dhe çkishëroi patrikun e Kostandinopojës. Nga ana e vet, ky fshiu nga diptikët emrin e papës dhe në këtë mënyrë midis Romës e Kostandinopojës lindi një skizmë, që do të vazhdojë më se tridhjetë vjet.
Zenoni vdiq më 491 dhe kur u shtrua problemi i zgjedhjes së perandorit të ri, populli e priti të venë Ariadne me thirrjen: "Jepi perandorisë një perandor ortodoks! Jepi perandorisë një perandor roman!" Dy problemet më përvëlues të kohës, ai etnike fetar, nuk ishin zgjidhur akoma dhe ishin burim shqetësimi për të gjithë. Në Kostandinopojë populli nuk donte të qeverisej më nga të huaj dhe nga heretikë. Zgjedhja ra mbi Anastasin (491-518), një funksionar i vjetër oborri, që e tregoi veten si administrator energjik dhe manifestoi aftësi të mëdha në riorganizimin e sistemit financiar. Ai perfeksionoi sistemin monetar të organizuar nga Konstandini i Madh. Follis-i i artë, kursi i të cilit pësonte lëkundje të mëdha, u fiksua në një raport të caktuar vlere me monedhën e artë. Por vepra kryesore e tij është riorganizimi i sistemit të vjeljes së taksave: në qytet një kompetencë e tillë iu hoq kurialëve, tashmë të varfëruar e të pafuqishëm, dhe iu ngarkua vindices-ve që vareshin nga prefektët e pretorit. Gjithashtu hoqi të dikurshmen lnn lustralis collatio, që rëndonte kryesisht mbi shtresat tregtare e zejtare të qyteteve. Kjo masë u prit me kënaqësi të veçantë nga popullsia qytetare dhe kontribuoi së tepërmi për të nxitur veprimtaritë tregtare e zejtare. Në të kundërtën, popullsia e fshatit nuk kishte arsye të tregohej ndopak e kënaqur, pasi heqja, u shoqërua me shlyerjen e anonës jo më në natyrë, por në të holla." Kthimi i të gjitha taksave në natyrë në taksa në të holla, është provë e qartë se edhe vetë ekonomia fshatare po fillonte të kishte një strukturë monetare. Por në të njëjtën kohë nevoja e shtetit për produkte bujqësore plotësohej nëpërmjet sistemit të coeniptio, d.m.th. shitjes së detyruar të produkteve ushqimore me çmime të ulura të caktuara nga shteti. Pra, ndërsa kategoritë zejtare e tregtare u lehtësuan disi nga barra e tatimeve, e kundërta ndodhi me popullsinë e fshatit, siç e provojnë edhe kryengritjet e vazhdueshme që shoqëruan sundimin e Anastasit I. Por nga ana tjetër politika e rreptë fiskale e perandorit i fuqizoi financat shtetërore dhe në çastin e vdekjes së tij në arkën e shtetit ishte grumbulluar një shumë kolosale prej 320.000 librash ari.
Ardhja në pushtet e Anastasit I shënoi fundin e sundimit izaur. Megjithatë perandorit iu desh të zhvillonte kundër tyre një luftë të gjatë, derisa qëndresa e tyre u thye përfundimisht, më 498. Paskëtaj izaurët u deportuan në masë në Trakë, forca e tyre u shkatërrua dhe kriza etnike u kapërcye një herë e mirë. Por u ashpërsua kriza fetare. Në çastin e hipjes së tij në fron, me kërkesë të patrikut, Anastasi kishte bërë një deklaratë formale ku shprehte besnikërinë ndaj ortodoksisë. Por në fakt ai qe një përkrahës i zjarrtë i monofizizmit. Më vonë ai u solidarizua me Henotikonin. Por politika kishtare e tij anonte gjithmonë nga monofizizmi, derisa u njësua plotësisht me të. Kjo i gëzoi së tepërmi monofizët koptë e sirianë, por dhe bëri shumë të pakënaqur midis bizantinëve ortodoksë. Periudha e sundimit të Anastasit u shënua nga një seri e pandërprerë revoltash e luftërash civile, që nxiteshin edhe nga shtypja e aparatit administrativ. Popullsia ishte në një gjendje të vazhdueshme konflikti dhe luftërat midis demave u ashpërsuan si asnjëherë.
Dihet se grupimet bizantine të të kaltërve dhe të gjelbërve nuk ishin thjesht organizata sportive, por edhe politike. Ishin organizata që i kishin rrënjët te partitë e vjetra të hipodromit dhe mbanin emrin dhe ngjyrën e vet. Por ashtu si forumi në Romë apo agoraja në Athinë, hipodromi në Kostandinopojë ishte vendi ku shprehej vullneti politik i popullit. Partitë popullore të të kaltërve dhe të gjelbërve, krerët e të cilëve emëroheshin nga qeveria, kishin dhe funksione të rëndësishme publike. Ato shërbenin si polici qytetare dhe merrnin pjesë në punën për ndërtimin dhe meremetimin e mureve rrethuese të qytetit. Bërthama e demeve formohej pikërisht nga kjo pjesë e popullsisë qytetare që shërbente si polici e qytetit. Pjesa tjetër e popullsisë grumbullohej rreth kësaj bërthame, mbante anën të kaltërve ose të të gjelbërve, mbronte njërin dhe luftonte tjetrin. Për këtë arsye në të gjitha qytetet e mëdha të perandorisë të kaltrit dhe të gjelbrit luajtën një rol mjaft të rëndësishëm si përçues e përfaqësues të vullnetit politik të popullit. Do të ishte gabim të konsideroheshin të kaltrit si parti e aristokracisë kurse të gjelbrit si parti e shtresave të varfra të popullsisë. Masën e përkrahësve si të njërës edhe të tjetrës parti e përbënte populli i thjeshtë. Por në partinë e të kaltërve drejtimi siç duket e kishin në dorë përfaqësuesit e aristokracisë së vjetër senatoriale latifondiste greko-romake, kurse në partinë e të gjelbërve përfaqësuesit e borgjezisë tregtare e zejtare si dhe elementë që kishin bërë karrierë në oborr ose në administratën financiare dhe që vinin zakonisht nga provincat lindore të perandorisë. Si rezultat, në çështjet fetare të kaltërit ishin përkrahës të ortodoksisë greke, ndërsa të gjelbrit ishin përkrahës të monofizizmit dhe të herezive të tjera lindore. Antagonizmi midis dy partive u shpreh në shumë luftëra të ashpra dhe që nga gjysma e shek. V jeta politike e perandorisë u karakterizua nga luftërat e vazhdueshme midis të kaltërve dhe të gjelbërve. Pushteti qendror ishte i detyruar t'i përfillte dëmet si forcë e vërtetë politike dhe të përkrahte njërën ose tjetrën parti; në këtë mënyrë njëra nga partitë mbështeste qeverinë kurse tjetra përfaqësonte opozitën. Por ndodhte që ndonjëherë të dy partitë të bashkoheshin në një luftë të përbashkët kundër qeverisë perandorake për të mbrojtur lirinë e vet nga absolutizmi i pushtetit qendror. Në fakt, në organizimin e demeve ruheshin gjurmët e traditave liridashëse të qyteteve antike.
Perandori Anastasi I ndoqi një politikë ekonomike në përkrahje të tregtisë e të zejtarisë si një politikë fetare që përkrahte hapur monofizizmin, pra ishte i lidhur me të gjelbrit. Si rezultat ai u vu në shënjestër nga të kaltrit, që shkaktuan trazira në kryeqytet: ata i vunë zjarrin ndërtesave shtetërore, përmbysën statujat e perandorit dhe i tërhoqën ato zvarrë nëpër rrugë. Në hipodrom u organizuan manifestime armiqësore kundër figurës së shenjtë të perandorit: sovrani plak u fye, madje u godit me gurë nga manifestuesit. Më 512 shpërtheu në Kostandinopojë një revoltë kundër versionit monofizit të Trisagion ("tre herë shenjtori i liturgjisë"), që për pak i kushtoi fronin Anastasit. Por pika kulmore e krizës u arrit me revoltën e Vitalianit, kryekomandant i Trakës, i cili duke filluar nga viti 513 për tre herë me radhë rrethoi me ushtri e me flotë Kostandinopojën. Perandori, që kur ndodhej në vështirësi ishte i gatshëm të bënte lëshime, kthehej përsëri tek politika e vjetër porsa situata çtensionohej sadopak. Në këtë mënyrë perandoria nuk dilte nga gjendja e krizës. Revolta e Vitalianit në fakt nuk mori shkas nga arsye fetare, por fakti që ai hiqej si kampion i ortodoksisë kundër perandorit monofizi, i jepte forcë të veçantë rebelimit të tij. Mbretërimi i Anastasit kishte treguar se një politikë kishtare në mbështetje të monofizizmit çonte në një rrugë pa krye. Ajo nuk sillte veçse qetësi të paqëndrueshme në provincat e largëta të Egjiptit e Sirisë, ndërsa shkaktonte një gjendje trazirash të vazhdueshme në viset qendrore të perandorisë.