Në rast se do të zhvendoseshim përmes mendimit në mjedisin e brezave të lashtë të këtyre njerëzve, në çdo shtëpi do të gjenim një altar dhe rreth këtij altari familjen e mbledhur rreth tij. Ajo mblidhej çdo mëngjes për t'i drejtuar vatrës lutjet e saj të para dhe çdo mbrëmje për t u lutur edhe njëherë tjetër. Gjatë ditës, ajo mblidhej përsëri rreth saj për vaktin e ngrënies, të cilin ajo e ndante me përulësi pas lutjes dhe libacionit. Në të gjitha këto veprime fetare, familja këndon së bashku himnet e trashëguara nga të parët.
Jashtë shtëpisë, fare pranë, në lëndinën ngjitur, ndodhet një varr. Është banesa e dytë e kësaj familjeje. Aty prehen bashkërisht breza të tërë stërgjyshërish; vdekja nuk i ka ndarë. Në këtë ekzistencë të dytë, ata mbeten të grupuar dhe vazhdojnë të formojnë një familje të pazgjidhshme.
Midis pjesës së gjallë dhe pjesës së vdekur të familjes, vetëm disa hapa e ndajnë shtëpinë nga varri. Në ditë të caktuara, të përcaktuara për gjithkënd nga feja e tij shtëpiake, të gjallët mblidhen rreth të parëve. Ata u shpien atyre ushqimin mortor, u hedhin qumështin dhe verën, vendosin ëmbëlsirat dhe frutat ose djegin për ta mishin e një viktime. Në këmbim të këtyre dhurimeve, ata kërkojnë mbrojtje; ata i quajnë ato perënditë e tyre dhe u kërkojnë t'u bëjnë fushat pjellore, shtëpitë e begata, zemrat e virtytshme.
Parim i familjes së lashtë nuk është vetëm lindja. Kjo provohet nga fakti se, në familje, motra nuk përfaqëson atë që përfaqëson vëllai, se emancipimi (dalja e djalit nga familja prindërore), apo vajza e martuar, reshtin plotësisht së bëri pjesë në të, dhe së fundmi edhe nga shumë dispozita të tjera të rëndësishme të ligjeve greke dhe romake, të cilat do të kemi rastin f i shqyrtojmë më tej.
Parim i familjes nuk është as dashuria natyrore. E drejta greke dhe ajo romake nuk e mbajnë aspak parasysh këtë ndjenjë. Ajo mund të ekzistojë në thellësi të zemrës, por për sa i përket së drejtës, ajo nuk përfaqëson asgjë. Babai mund ta dojë të bijën, por ai nuk mund ti lërë trashëgim asaj pasurinë e tij. Ligjet e trashëgimisë, domethënë ajo pjesë e ligjeve që pasqyronin më besnikërisht idetë që njerëzit kishin rreth familjes, janë në kontradiktë të hapur, si me rendin e lindjes, ashtu edhe me dashurinë natyrore.
Duke vënë re me shumë të drejtë se as lindja dhe as dashuria natyrore nuk përbënin themelin e familjes romake, historianët e së drejtës romake kanë besuar se ky themel duhej të gjendej në pushtetin atëror apo bashkëshortor. Këtë pushtet ata e ngrenë në një lloj institucioni parësor. Por ata nuk shpjegojnë se si është formuar ai, nëse nuk është ngritur si rrjedhojë e epërsisë së forcës së burrit ndaj gruas, të atit ndaj fëmijëve. Mirëpo, të vendosësh forcën në zanafillë të së drejtës, do të thotë të gabosh rëndë. Më tej do të shohim se autoriteti atëror apo ai bashkëshortor, jo vetëm që nuk ka qenë shkak fillestar, por madje ka qenë edhe vetë një pasojë; ai ka rrjedhur nga feja dhe është vendosur prej saj. Pra, forca nuk mishëron parimin që ka ndërtuar familjen.
Ajo që i bashkon anëtarët e familjes së lashtë, është diçka më e fuqishme sesa lindja, sesa ndjenja, sesa forca fizike; është feja e vatrës dhe e të parëve. Ajo bën që familja të formojë një trup të vetëm, si në këtë jetë ashtu dhe në tjetrën. Familja e lashtë është më tepër një shoqërim fetar sesa një shoqërim natyror. Për rrjedhojë, më tej do të shohim se femra do të merret me të vërtetë seriozisht, vetëm kur ceremonia e shenjtë e martesës do e shuguronte atë në kult; se djali nuk llogaritet më, nëse ai ka hequr dorë nga kulti apo është emancipuar; se, përkundrazi, fëmija i birësuar do të konsiderohet si një fëmijë i vërtetë, pasi, edhe pse ai nuk ka lidhjen e gjakut, ai ka diçka më shumë, lidhjen që i’ jep bashkësia e kultit; se trashëgimtarit, i cili nuk do të pranojë kultin e kësaj familjeje, nuk i lind e drejta e trashëgimisë; dhe se, së fundmi, lidhja farefisnore dhe e drejta e trashëgimisë do të rregullohen, jo sipas lindjes, por sipas të drejtës së pjesëmarrjes në kult, ashtu sikurse ka vendosur feja. Pa dyshim, nuk është feja ajo që ka krijuar familjen, por është sigurisht ajo që ka vendosur rregullat e saj; dhe kjo është arsyeja që familja e lashtë ka pasur një ndërtim kaq të ndryshëm nga ai që mund të kishte pasur nëse themelues të saj do të kishin qenë ndjenjat natyrore.
Për të përkufizuar familjen, gjuha e lashtë greke kishte një fjalë kuptimplotë; ajo njihej me fjalën ëmonov, që fjalë për fjalë do të thotë, ajo që është rreth një vatre. Familja ishte një grup individësh, të cilëve feja u lejonte t'i drejtonin lutje së njëjtës vatër dhe f u ofronin ushqimin mortor të njëjtëve stërgjyshër.
Institucioni i parë, i krijuar nga feja e shtëpisë, ka qenë, me fort të ngjarë, martesa.
Nënvizojmë se feja e vatrës dhe kulti i të parëve, të cilat transmetoheshin nga mashkulli në mashkull, nuk i përkisnin tërësisht vetëm meshkujve; pjesë në kult kishte edhe gruaja. Ende vajzë, ajo përfshihej në aktet fetare të të atit; e martuar, në ato të bashkëshortit të saj.
Vetëm ky fakt të le të nënkuptosh karakterin thelbësor që bashkimi bashkëshortor kishte për njerëzit e lashtësisë. Dy familje jetojnë pranë njëra-tjetrës, por ato kanë perëndi të ndryshme. Në njërën prej tyre, një vajzë e re merr pjesë, që nga fëmijëria, në fenë e të atit; ajo i lutet vatrës së saj; i ofron asaj çdo ditë libacione, e zbukuron atë me lule dhe kurora në ditët e festave, i kërkon mbrojtje, e falënderon për bamirësitë që ajo sjell. Kjo vatër atërore mishëron perëndinë e saj. Kur një djalë i ri, i një familjeje fqinje, e kërkon atë në martesë, për të nuk shtrohet vetëm çështja e kalimit nga një shtëpi në tjetrën. Bëhet fjalë për të braktisur vatrën atërore dhe për t'i drejtuar tashmë lutje vatrës së bashkëshortit. Është fjala për të ndërruar fe, për të praktikuar të tjera rite dhe për të shqiptuar të tjera lutje. Kërkohet braktisja e perëndisë së fëmijërisë së saj dhe kalimi nën sundimin e një perëndie tjetër, të cilën ajo nuk e njeh. Ajo nuk duhet të shpresojë t'i qëndrojë besnike njërës, duke nderuar tjetrën, sepse në këtë fe ka një parim të pandryshueshëm që një individ nuk mund tu lutej dy vatrave njëherësh dhe as dy palë stërgjyshërve. "Që nga çasti i martesës, thotë një autor i lashtësisë, gruaja nuk ka më asgjë të përbashkët me fenë e shtëpisë së etërve të saj; ajo i ofron flijimet në vatrën e të shoqit.
Pra martesa është, për vajzën e re, një akt serioz dhe jo më pak serioz për bashkëshortin e saj. Feja përcaktonte se të drejtën për të flijuar e gëzonin vetëm ata që ishin lindur pranë një vatre të caktuar. Megjithatë, atij i duhet që në këtë vatër të fusë edhe një të huaj; së bashku me këtë të huaj, ai duhet të kryejë ceremonitë misterioze të kultit të tij; ai duhet ti zbulojë asaj ritet dhe formulat që janë trashëgimi e familjes së tij. Asgjë nuk është më e çmuar sesa kjo trashëgimi; këto perëndi, këto rite, këto himne, të trashëguara nga i ati, janë ato që e ndihmojnë atë në jetë, janë ato që i premtojnë atij pasurinë, lumturinë, virtytin. Megjithatë, në vend që ai të ruajë për vete këtë fuqi mbrojtëse, ashtu sikurse njeriu i egër ruan idhullin apo nuskën e tij, ai do të pranojë ta ndajë atë me një grua.
Kështu, kur depërtohet në mendimin e këtyre njerëzve të lashtë, shihet rëndësia që kishte për ta lidhja bashkëshortore dhe se sa e nevojshme ishte ndërhyrja e fesë. Vallë, a nuk duhej, që nëpërmjet ndonjë ceremonie të shenjtë, vajza e re të shugurohej në kultin që ajo do të ndiqte këtej e tutje? Për t' u bërë priftëreshë e kësaj vatre të re, me të cilën origjina nuk e lidhte, a nuk duhej vallë, një lloj urdhërimi apo adoptimi?
Martesa ishte ceremonia e shenjtë, e cila duhej të prodhonte këto efekte të mëdha. Për autorët grekë ose latinë është e zakonshme që martesa të përcaktohet nëpërmjet fjalësh që tregojnë një akt fetar. Poluksi, i cili ishte bashkëkohës i Antoninëve, por dispononte tekste të tera të lashta, që ne nuk i kemi më, thotë se në lashtësi, martesa, në vend që të përcaktohej nëpërmjet emrit të saj të veçantë, që donte të thoshte ceremoni e shenjtë'; pra, njëlloj sikurse edhe në kohërat e lashta, martesa konsiderohej një ceremoni e shenjtë në tërë kuptimin e fjalës.
Mirëpo, feja mbi bazën e së cilës realizohej martesa, nuk ishte ajo e Jupiterit, Junonit apo perëndive të tjera të Olimpit. Ceremonia nuk zhvillohej në tempull; ajo kryhej në shtëpi dhe ajo që udhëhiqte, ishte perëndia shtëpiake. Në të vërtetë, kur feja e perëndive të qiellit vendosi sundimin e saj, perënditë shtëpiake vijonin të përmendeshin të parat edhe në lutjet e martesës; madje u përftua edhe zakoni që fillimisht të shkohej në tempuj dhe këtyre perëndive t' u ofroheshin flijime, të cilat quheshin prelud i martesës. Por, pjesa kryesore dhe thelbësore e ceremonisë duhej të kryhej gjithnjë para vatrës së shtëpisë.
Te grekët, ceremonia e martesës përbëhej, si të thuash, nga tre akte. Akti i parë zhvillohej përpara vatrës së babait, akti i tretë zhvillohej përpara vatrës së bashkëshortit,; ndërsa akti i dytë ishte kalimi nga njëri te tjetri.
Martesa romake ngjante shumë me martesën greke dhe ashtu si edhe ajo, përbëhej nga tre aktez’ traditio, deductio in domum, confarreatio.
Kjo ëmbëlsirë, e cila hahet midis recitimit të lutjeve, në praninë dhe nën vështrimin e hyjnive të familjes, bën bashkimin e shenjtë të burrit dhe të gruas. Që nga ai çast, ata janë të bashkuar në të njëjtin kult. Gruaja ka të njëjtat perëndi, të njëjtat rite, të njëjtat lutje dhe të njëjtat festa si i shoqi i saj. Prej këtu rrjedh ai përkufizim i lashtë i martesës që juriskonsultët e kanë sjellë deri në ditët tona; Nuptiae sunt divinijuris et humani communicatio;. Kjo do të thotë se, tashmë, gruaja ndan fenë e të shoqit të saj, ajo grua, që sipas shprehjes së Platonit, vetë perënditë e kanë futur në këtë shtëpi.
E martuar kësisoj, gruaja vazhdon të ruajë kultin e të vdekurve; por tani, ushqimin mortor ajo nuk ua shpie më të parëve të saj; ajo e ka humbur këtë të drejtë. Martesa e ka shkëputur atë plotësisht nga familja e të atit dhe i ka këputur të gjitha lidhjet fetare që ajo kishte me të. Tani, dhurimet e saj ajo ua ofron të parëve të të shoqit të vet; ajo bën pjesë në familjen e tyre; ata janë bërë të parët e saj. Duke u martuar, ajo ka lindur për herë të dytë. Këtej e tutje, ajo është e bija e të shoqit të saj, filise loco, thonë juriskonsultët. Njeriu nuk mimd t'u përkiste as dy familjeve dhe as dy feve shtëpiake; gruaja i përket tërësisht familjes dhe fesë së bashkëshortit të saj. Pasojat e këtij rregulli do t'i shohim në të drejtën e trashëgimisë.
Institucioni i martesës së shenjtë duhet të jetë po aq i vjetër në racën indoeuropiane sa edhe feja e shtëpisë; sepse njëra nuk mund të shkojë pa tjetrën. Kjo fe u mësoi njerëzve se bashkimi bashkëshortor është diçka më shumë sesa një marrëdhënie seksuale dhe sesa një dashuri kalimtare, dhe i ka bashkuar të dy bashkëshortët përmes lidhjes së fuqishme të të njëjtit kult dhe të njëjtave besime; Ceremonia martesore ishte aq solemne dhe shpinte në pasoja aq serioze, saqë le të mos habitemi kur njerëzit e lashtësisë do të pranonin vetëm idenë e një gruaje të vetme në çdo shtëpi. Një besim i tillë, nuk mund të pranonte poligaminë.
Madje u konceptua që ky bashkim të ishte i pazgjidhshëm dhe divorci gati i pamundur. E drejta romake lejonte lehtësisht zgjidhjen e martesës për shkak të coemptio-s ose usus-it, por prishja e martesës fetare ishte shumë e vështirë. Që ajo të bëhej e mundur, nevojitej një tjetër ceremoni e shenjtë. Pasi vetëm feja mund të zgjidhte atë që feja kish lidhur. Efekti i confarreatio-s nuk mimd të prishej veçse përmes diffarreatio-s. Të dy bashkëshortët që kërkonin të ndaheshin, qëndronin për herë të fundit para vatrës së tyre të përbashkët; të pranishëm ishin një prift dhe disa dëshmitarë. Bashkëshortëve iu ofrohej, ashtu si edhe ditën e martesës, një ëmbëlsirë e përgatitur me majën e miellit. Por me sa duket, në vend që ta ndanin mes tyre, ata e shtynin atë. Pastaj, në vend të lutjeve, ata shqiptonin formula të një natyre të çuditshme, të ashpra, plot urrejtje, të frikshme, një Iloj mallkimi përmes të cilit gruaja hiqte dorë nga kulti dhe nga perënditë e të shoqit. Që nga ai çast, lidhja fetare ishte këputur. Me pushimin e bashkësisë së kultit, pushonte me të gjitha të drejtat edhe çdo lloj bashkësie tjetër dhe martesa konsiderohej e zgjidhur.
Rreth vazhdimësisë së familjes. Ndalimi i beqarisë. Divorci në rast shterpësie. Pabarazia mes djalit dhe vajzës.
Besimet lidhur me të vdekurit dhe kulti që u kushtohej atyre, do të krijonin familjen e lashtë, duke i dhënë asaj pjesën më të madhe të rregullave.
Më lart kemi parë se njeriu, pas vdekjes, konsiderohej i lumtur dhe hyjnor, por me kusht që të gjallët t'i ofronin atij gjithmonë ushqimin mortor. Nëse dhurimet nuk do t'i jepeshin më, i vdekuri do të binte në mjerim, ai binte në rangun e demonit fatkeq dhe keqbërës. Kur brezat e lashtë nisën të përfytyronin jetën e ardhshme, ata nuk menduan për shpërblimet dhe për ndëshkimet; ata besuan se lumturia e të vdekurit nuk varej nga sjellja që ai kishte pasur gjatë jetës, por nga qëndrimi që pasardhësit kishin ndaj tij. Për këtë arsye, çdo atë priste nga pasardhësit e tij vijimin e ushqimit mortor, i cili duhej t'u siguronte manëve të tij, prehjen dhe lumturinë.
Ky mendim përbënte parimin themelor të së drejtës shtëpiake te njerëzit e lashtë. Prej këtu do të rridhte, pikësëpari, rregulli sipas të cilit çdo familje duhej të përjetësohej gjithnjë. Të vdekurit kishin nevojë që pasardhshmëria e tyre të mos shuhej. Në varrin ku ata jetonin, i vetmi shqetësim sfilitës ishte ky. Mendimi dhe interesi i tyre i vetëm, ishte që të kishte gjithnjë një njeri prej gjakut të tyre, i cili t'u sillte atyre dhurimet mbi varr. Edhe hindutë besonin se të vdekurit përsërisnin pa reshtur fjalët: "Lindshin gjithnjë djem në racën tonë, të cilët të na sjellin orizin, qumështin dhe mjaltin". Më tej hindutë thoshin edhe: "Shuarja e një familjeje shkakton rrënimin e fesë së kësaj familjeje; të parët, kur u mungon dhurimi i ëmbëlsirave, bien në botën e fatkeqëve'."
Në të njëjtën mënyrë kanë menduar për një kohë të gjatë edhe popullsitë e Italisë dhe të Greqisë. Edhe pse ato nuk kanë lënë në shkrimet e tyre një shprehje të qartë të besimit që ato kishin në këtë drejtim, sikurse gjejmë në librat e shenjtë të Lindjes, të paktën ligjet e tyre janë ende aty për të na dëshmuar mendimet e tyre të lashta. Në Athinë, ligji e ngarkonte magjistratin e parë të qytezës me detyrën për t'u kujdesur që asnjë familje të mos shuhej. Po kështu, edhe ligji romak tregohej i kujdesshëm për të mos lejuar shuarjen e asnjë kulti shtëpiak. Në diskutimin e një oratori athinas lexojmë: "Nuk ka burrë i cili, duke e ditur se do të vdesë, të mos shqetësohet për veten e tij se po lë pas një familje pa pasardhës; pasi atëherë askush nuk do tia kryente atij kultin që u detyrohet të vdekurve." Pra gjithkush kishte interes të madh të linte pas vetes një djalë, i bindur se në këtë mënyrë ky do t'i siguronte pavdekësinë e lumtur. Madje ky ishte edhe një detyrim ndaj të parëve, lumturia e të cilëve do të vazhdonte po aq sa do të vazhdonte edhe lumturia e familjes. Ligjet Manu e quajnë djalin e madh "i linduri për përmbushjen e detyrës.
Po prekim kështu një nga tiparet më të veçanta të familjes së lashtë. Feja që e kishte krijuar atë, kërkonte në mënyrë urdhëruese mosshuarjen e saj. Një familje që shuhet, është një kult që vdes. Këto familje duhet t'i përfytyrojmë në epokën kur besimet nuk ishin ndryshuar ende. Secila prej tyre zotëron një fe dhe perënditë e saj, një pasuri e çmuar, të cilën ajo duhet ta ruajë ditë e natë. Fatkeqësia më e madhe që mund të pllakosë mbi besimin e saj është ndërprerja e breznisë së saj. Në këtë moment, feja e saj do të zhdukej nga faqja e dheut, vatra e saj do të shuhej dhe krejt rrjedha e të vdekurve të vet do të binte në harresë dhe në mjerim të përjetshëm. Interesi i madh i jetës njerëzore ishte vijimësia e trashëgimisë për ruajtjen e kultit.
Si rrjedhojë e këtyre mendimeve, beqaria konsiderohej një përdhosje e rëndë dhe një fatkeqësi; përdhosje, sepse beqari vinte në rrezik lumturinë e manëve të familjes së tij; fatkeqësi, pasi pas vdekjes, atij vetë nuk do t'i kryhej kurrfarë kulti dhe ai nuk do të kishte mundësinë të njihte "atë që gëzon manët." Si për të, ashtu edhe për të parët e tij, kjo gjë përbënte një lloj mallkimi.
Me të drejtë mund të mendohet se në mungesë ligjesh, këto besime fetare arritën të ndalonin beqarinë për shumë kohë. Por edhe kur ligjet do të dilnin, ato shprehnin se beqaria ishte diçka e keqe dhe e dënueshme. Denisi i Halikarnasit, i cili kishte shfletuar analet e vjetra të Romës, thotë se mes tyre kishte parë një ligj që i detyronte të rinjtë të martoheshin. Traktati i ligjeve të Ciceronit, traktat, i cili riprodhon thuajse gjithnjë, nën një formë filozofike, ligjet e lashta të Romës, përmban mes të tjerash edhe një ligj që ndalon beqarinë. Në Spartë, ligjet e Likurgut dënonin ashpër çdo burrë që nuk martohej. Nga rrëfime të ndryshme mësojmë se, edhe kur beqaria pushoi së qeni e ndaluar me ligj, ajo vijonte të ndalohej edhe më shumë nga zakonet. Së fundmi, në një nga pasazhet e Poluksit thuhet se në shumë qytete greke, ligji ndëshkonte beqarinë, si krim8. Kjo gjë ishte në përputhje me besimet; burri nuk i përkiste vetes, ai i përkiste familjes. Ai ishte pjesëtar në një seri, dhe seria nuk duhej të mbyllej me të. Ai nuk ishte lindur rastësisht; atë e kishin sjellë në jetë, në mënyrë që ai të vazhdonte një kult; ai nuk duhej të largohej nga kjo jetë, pa u siguruar që kulti do të vazhdonte edhe pas tij.
Por lindja e djalit nuk mjaftonte. Biri që duhej të përjetësonte fenë shtëpiake duhej të ishte fryt i një martese fetare. Bastardi, fëmija natyral, ai që latinët e quanin spurius, nuk mund të përmbushte rolin që feja i ngarkonte birit. Faktikisht, familja nuk ngrihej vetëm mbi lidhjen e gjakut, por ajo kërkonte edhe lidhjen e kultit. Mirëpo, djali i lindur nga një grua, e cila nuk ishte e lidhur me kultin e të shoqit nëpërmjet ceremonisë së martesës, nuk mund të merrte pjesë, as ai, në kult. Ai nuk kishte të drejtë të ofronte vaktin mortor dhe familja nuk mund të përjetësohej përmes tij. Më tej do të shohim se, si rrjedhojë e të njëjtit arsyetim, atij nuk i lindte as e drejta e trashëgimisë.
Pra, martesa ishte e detyrueshme. Ajo nuk kishte për qëllim kënaqësinë; objekti i saj kryesor nuk ishte bashkimi i dy qenieve që merreshin vesh dhe që dëshironin të rrinin bashkë për kënaqësinë dhe vështirësitë e jetës. Efekti i martesës, në sytë e fesë dhe të ligjeve, ishte që, nëpërmjet bashkimit të dy qenieve në të njëjtin kult shtëpiak, të mundësohej lindja e një qenieje të tretë, e aftë për të vazhduar këtë kult. Kjo del qartë në formulën e shenjtë që shqiptohej gjatë aktit të martesës: Ducere uxorem liberum quaerendorum causa, thoshin romakët.
Meqenëse martesa kontraktohej vetëm për të përjetësuar familjen, ishte e drejtë që ajo të prishej në rast se gruaja nuk lindte fëmijë. Në këtë rast, te njerëzit e Lashtësisë, divorci ishte gjithnjë një e drejtë; madje është e mundur që ai të ketë qenë edhe detyrim. Në Indi, feja urdhëronte që "gruaja shterpë të zëvendësohej brenda tetë vjetësh." Që ky detyrim të ketë qenë i njëjtë edhe në Greqi dhe në Romë, kjo nuk provohet nga asnjë tekst i shkruar. Megjithatë, Herodoti përmend dy mbretër të Spartës, që u detyruan t'i poshtëronin publikisht gratë e tyre, pasi ato nuk lindnin fëmijë. Për sa i përket Romës, njihet historia e Carvilio Rugas, divorci i të cilit është i pari që përmendet në analet romake. "Carvilius Ruga, thotë Aulu - Gelle, fisnik i një familjeje të madhe, u nda nga e shoqja nëpërmjet divorcit, pasi ai nuk mundi të kishte fëmijë me të. Ai e donte atë jashtëzakonisht shumë dhe ndihej shumë i mikluar nga sjelljet e saj. Por u detyrua të sakrifikonte dashurinë e tij në emër të fesë së betimit, pasi ai ishte betuar (në formulën e martesës) se e merrte atë grua për të pasur fëmijë."
Feja thoshte se familja nuk duhej të shuhej. Çdo dashuri dhe çdo e drejtë natyrore duhej t'i nënshtrohej këtij rregulli absolut. Në qoftë se një martesë nuk jepte fëmijë, për shkak të burrit, familja, gjithsesi, duhej të vazhdonte. Në këto raste, bashkëshorti duhej të zëvendësohej nga një vëlla apo një farefis i afërt i të shoqit dhe gruaja duhej të kryente marrëdhënie me këtë njeri. Fëmija i lindur, konsiderohej bir i të shoqit dhe vazhdonte kultin e tij. Rregullat ishin të tilla edhe te hindutë e lashtë. Ato i hasim gjithashtu në të gjitha ligjet e Athinës dhe të Spartës. I tillë ishte sundimi i kësaj feje! I tillë ishte detyrimi fetar, i cili i kapërcente krejt detyrimet e tjera!
Aq më tepër legjislacionet e lashta urdhëronin martesën e gruas së ve, kur ajo nuk kishte pasur fëmijë, me kushëririn më të afërt të të shoqit. Djali i lindur, konsiderohej fëmijë i të ndjerit.
Lindja e një vajze nuk e përmbushte qëllimin e martesës. Në fakt, vajza nuk mund të vazhdonte kultin, për arsye se ditën që martohej, ajo hiqte dorë nga familja dhe nga kulti i të atit dhe i përkiste familjes dhe fesë së bashkëshortit të saj. Ashtu si edhe kulti, familja vazhdonte vetëm në vijë mashkullore: ky fakt ishte themelor dhe pasojat e tij do i shohim më tej.
Pra, ai që pritej dhe ishte i domosdoshëm, ishte djali; familja, të parët, vatra, kërkonin pikërisht atë. "Nëpërmjet tij, thonë ligjet e vjetra hindu, ati shlyen borxhin që u ka manëve të të parëve të. vet dhe siguron përjetësinë e tij." Djali ishte jo më pak i çmuar edhe për sytë e grekëve; më vonë, do të ishte ai që duhej të bënte flijimet, të ofronte ushqimin mortor dhe të ruante përmes kultit të tij, fenë e shtëpisë. Kështu, tek Eskili i lashtë, djali quhej shpëtimtar i vatrës familjare.
Hyrja e djalit në familje shënohej nëpërmjet një akti fetar. Pikësëpari, ai duhej të pranohej nga babai i tij. Ai, në cilësinë e të parit dhe të zotit të vatrës familjare, në cilësinë e përfaqësuesit të stërgjyshërve, duhej të prononcohej nëse i ardhuri rishtas në jetë duhej ose jo t'i përkiste familjes. Lindja përfaqësonte vetëm lidhjen fizike. Të shprehurit e atit përbënte lidhjen morale dhe fetare. Ky formalitet ishte po aq i detyrueshëm në Romë, në Greqi dhe në Indi.
Për më tepër, për djalin, ashtu siç kemi parë edhe për bashkëshorten, kërkohej një lloj shugurimi. Kjo ceremoni zhvillohej pak kohë pas lindjes, ditën e nëntë në Romë, të dhjetën në Greqi, ndërsa në Indi, ditën e dhjetë ose të dymbëdhjetë. Atë ditë, ati mblidhte familjen, thërriste dëshmitarët dhe i ofronte vatrës një flijim. Fëmija u paraqitej perëndive shtëpiake; një femër e mbante atë në krahë dhe sillej rrotull zjarrit të shenjtë disa herë duke vrapuar. Kjo ceremoni kishte një synim të dyfishtë, së pari, pastrimin e fëmijës, domethënë heqjen e pisllëkut që, sipas hamendjes së të lashtëve, vinte si rijedhojë e ngjizjes dhe, së dyti, shugurimin e tij në kultin e shtëpisë. Duke filluar nga ky çast, fëmija duhej të pranohej në atë Uoj shoqërie të shenjtë e në atë faltore të vogël, të quajtur familje. Ai kishte fenë, praktikonte ritet e saj, kishte të drejtë të thoshte lutjet; të nderonte të parët, për t'u konsideruar edhe ai më vonë, një stërgjysh i nderuar.
Te njerëzit e lashtësisë, detyrimi për të përjetësuar kultin e shtëpisë ka shërbyer si parim për të drejtën e birësimit. E njëjta fe që e detyronte burrin të martohej, që urdhëronte divorcin në rast shterpësie, që, në rast impotence apo vdekjeje të parakohshme, e zëvendësonte bashkëshortin me një kushëri, vijonte ende t'i jepte familjes një burim të fundit për të shpëtuar nga fatkeqësia aq e kobshme e zhdukjes; ky burim ishte e drejta e birësimit.
"Atij që natyra nuk i ka dhënë djalë, i lind e drejta të birësojë një, në mënyrë që ceremonitë mortore të mos reshtin kurrë." Kështu shprehet ligjvënësi i lashtë i hinduve. Në këtë drejtim disponojmë fjalën e një oratori athinas gjatë një procesi, ku një djali të birësuar i kundërshtohej legjitimiteti i birësimit të tij. Fillimisht, mbrojtësi tregon se cilat janë arsyet për të cilat adoptohej një bir: "Meneklesi, thotë ai, nuk dëshironte të vdiste pa fëmijë; ai kërkonte të linte pas tij dikë për ta varrosur dhe për t'i ofruar më pas ceremonitë e kultit mortor." Më tej, ai tregon se çfarë do të ndodhte nëse gjykata do të anulonte këtë birësim, gjë që nuk do t'i ndodhte atij vetë, por atij që e kishte birësuar; Meneklesi vdiq, por fjala është ende për interesin e tij. "Nëse ju anuloni birësimin tim, ju nuk bëni gjë tjetër veç e lini Meneklesin të vdesë pa bir pas vetes dhe për rrjedhojë, askush nuk do të ofrojë më flijime në nder të tij, askush nuk do t'i ofrojë atij ushqimin mortor dhe përfundimisht ai do të mbetet pa kult.
Pra, birësimi i një djali mishëronte përjetësimin e fesë së shtëpisë, shpëtimin e vatrës, vijimësinë e dhurimeve mortore, prehjen e manëve të të parëve. Duke qenë se birësimi përligjej vetëm mbi bazën e domosdoshmërisë së parandalimit të shuarjes së një kulti, rridhte se ai i lejohej vetëm atij që nuk kishte djalë. Në këtë drejtim, ligji i hinduve ishte i prerë. Jo më pak i tillë është edhe ligji athinas; provë e kësaj është krejt mbrojtja e Demostenit kundër Leokaresi. Në këtë aspekt, asnjë tekst i saktë nuk provon se e njëjta gjë pranohej edhe në të drejtën romake, dhe dimë se në kohën e Gajusit, një burrë i vetëm, mund të kishte djem si në linjë natyrore, ashtu edhe në linjë birësimi. Megjithatë, duket se në kohën e Ciceronit, kjo e drejtë nuk pranohej, sepse në një nga mbrojtjet e tij oratori shprehet: "Cila është e drejta që rregullon birësimin? A nuk duhet që birësuesi të jetë në moshë që të mos ketë më mundësi të ketë fëmijë dhe që para se të birësojë të jetë përpjekur për të pasur? Të birësosh do të thotë t'i kërkosh fesë dhe ligjit atë që nuk ke mundur ta kesh nga natyra5." Ciceroni sulmon birësimin e Klaudiusit, nisur nga fakti që njeriu që e ka birësuar atë, tashmë e kishte një fëmijë dhe ai ngre zërin që ky birësim është kundër të drejtës së fesë.
Kur dikush birësonte një djalë, para së gjithash ai duhej shuguruar në kultin e të tij, "të futej në besimin e tij shtëpiak", "të afrohej ndaj penatëve të tij." Kështu, birësimi kryhej nëpërmjet një ceremonie të shenjtë, e cila duket të ketë qenë mjaft e ngjashme me atë që shënonte lindjen e djalit. Nëpërmjet saj, i ardhuri i ri pranohej në vatër dhe i bashkështohej fesë. Perëndi, sende të shenjta, rite, lutje, gjithçka i bëhej e përbashkët me atin birësues. Për të thuhej in sacra transit, që do të thoshte se ai kishte kaluar në kultin e familjes së re.
Nëpërmjet kësaj ceremonie, ai hiqte dorë nga kulti i tij i mëparshëm. Faktikisht kemi parë se, sipas këtyre besimeve të lashta, i njëjti njeri nuk mund të ofronte flijime për dy vatra dhe as të nderonte dy linja stërgjyshërish. Pasi pranohej në shtëpinë e re, shtëpia prindërore për të bëhej e huaj. Ai nuk kishte më asgjë të përbashkët me vatrën që e kishte parë të lindte dhe ai nuk mund t'i ofronte më asaj ushqimin mortor të të parëve të vet. Lidhja e lindjes ishte këputur; fitimtare dilte lidhja e kultit të ri. Ky njeri bëhej aq i huaj për familjen e tij të mëparshme, saqë, nëse ai vdiste, babai i tij i vërtetë nuk kishte të drejtë të organizonte varrimin dhe as të kryesonte kortezhin mortor. Biri i birësuar nuk mund të hynte më në familjen e tij të dikurshme; shumë-shumë, ligji ia lejonte këtë vetëm nëse, duke pasur një djalë, ai e linte atë në vend të tij, në familjen birësuese. Duke konsideruar që, përjetësimi i kësaj familjeje do të sigurohej, ai mund të dilte prej saj. Por në këtë rast, ai duhej të shkëpuste çdo lidhje me të birin e vet.
Birësimi kishte si korelativ emancipimin. Në mënyrë që djali të kishte mundësinë e hyrjes në një familje të re, kërkohej domosdoshmërisht që ai të dilte nga familja e mëparshme, domethënë që ai të çlirohej nga feja e tij. Pasojë kryesore e emancipimit ishte heqja dorë nga kulti i familjes, ku ai kishte lindur. Romakët e emërtonin këtë akt nëpërmjet emrit mjaft kuptimplotë sacrorium detestatio. Djali i larguar kësisoj, nuk ishte më as për fenë e as për të drejtën, pjesëtar i familjes.
Platoni thotë se farefisnia është bashkësia e të njëjtave perëndi shtëpiake. Dy vëllezër, thotë më tej Plutarku, janë dy njerëz që kanë detyrën të bëjnë të njëjtat blatime, të kenë të njëjtat perëndi atërore, të ndajnë të njëjtin varr. Kur Demosteni kërkon të tregojë se dy njerëz janë farefis, ai thotë se ata praktikojnë të njëjtin kult dhe i ofrojnë ushqimin mortor të njëjtit varr. Në fakt, në themel të farefisnisë ishte besimi shtëpiak. Dy njerëz mimd të konsideroheshin farefis, kur ata kishin të njëjtat perëndi, të njëjtën vatër, merrnin pjesë në të njëjtin vakt mortor.
Mirëpo, më lart kemi parë se e drejta për t'i ofruar filjime vatrës, përçohej vetëm nga mashkulli në mashkull dhe se kulti i të vdekurve referohej vetëm në linjë mashkullore. Nga ky rregull fetar rezultonte se farefisnia nuk krijohej në vijë femërore. Në mendimin e këtyre brezave të lashtë, femra nuk përçonte as ekzistencën dhe as kultin. Biri trashëgonte gjithçka nga i ati. Njeriu nuk mund t'u përkiste dy familjeve, nuk mund t'u lutej dy vatrave; pra biri nuk kishte as fe dhe as familje tjetër veç asaj të të atit. Si mund të kishte ai një familje mbi bazë amnore? Vetë nëna e tij, ditën kur ishin përmbushur ritet e shenjta të martesës, kishte hequr dorë në mënyrë absolute nga familja e saj; që nga ai çast, ajo ua ofronte ushqimin mortor të parëve të bashkëshortit, njëlloj si të kishte qenë bijë e tyre, dhe ajo nuk kishte më të drejtë t'ua ofronte atë stërgjyshërve të saj, pasi nuk konsiderohej më e rrjedhur prej tyre. Ajo nuk ruante më as lidhje fetare dhe as lidhje të së drejtës me familjen ku kishte lindur. Aq më tepër, i biri i saj nuk kishte asgjë të përbashkët me këtë familje.
Parim i farefisnisë nuk ishte akti material i lindjes; ishte kulti. Kjo gjë’ shihet qartë në Indi. Atje, kreu i familjes, dy herë në muaj ofronte ushqimin mortor; ai u ofronte një ëmbëlsirë manëve të atit të tij, një tjetër gjyshit të tij atëror, një të tretë stërgjyshit në po këtë linjë dhe asnjëherë të parëve në linjë femërore. Për më tepër, duke zbritur akoma më thellë në kohë, por gjithnjë në të njëjtën linjë, ai u ofronte dhurata të parëve të tij në shkallë të katërt, të pestë dhe të gjashtë. Vetëm se për këta, dhurata ishte më e vogël; ajo ishte një libacion i fhjeshtë, me ujë dhe disa kokrra oriz. I tillë është ushqimi mortor; dhe farefisnia llogaritej mbi bazën e këtyre riteve. Kur dy njerëz, të cilët përmbushin veçmas ritin e ushqimit mortor, arrinin të gjenin një njeri të përbashkët, në brezninë e gjashtë të të parëve të tyre, ata konsideroheshin farefis. Ata quhen samanodacas, në rast se stërgjyshi i përbashkët është nga ata që u ofrohet vetëm libacion me ujë, sapindas, nëse ai është nga ata të cilëve u ofrohet ëmbëlsirë4, ndonëse sipas zakoneve, farefisnia e sapindave shkonte deri në shkallën e shtatë dhe ajo e samanodakëve deri në brezin e katërmbëdhjetë. Si në njërin rast, ashtu edhe në tjetrin, farefisnia njihet mbi bazën e asaj që dhurimi i ofrohet ose jo një stërgjyshi të njëjtë; shihet se në këtë sistem, farefisnia në linjën femërore nuk mund të pranohet.
E njëjta gjë vihet re edhe në Perëndim. Është diskutuar gjatë rreth asaj që juriskonsultët romakë e njihnin me termin agnation. Por problemi bëhet i lehtë për t'u zgjidhur, menjëherë sapo i referohemi agnatio-s të besimit shtëpiak. Ashtu sikundër feja përçohej vetëm nga mashkulli në mashkull, po ashtu, të gjithë juriskonsultët e lashtë, dëshmojnë se dy individë mund të ishin anjatë mes tyre, vetëm kur, duke kaluar nga mashkulli në mashkull, rezultonte se ata kishin stërgjyshër të përbashkët. Pra, rregulli për agnation ishte i njëjtë me atë të kultit. Mes këtyre dy gjërave ekzistonte një lidhje e dukshme. Anjacioni nuk ishte gjë tjetër veçse farefisnia e vendosur fillimisht nga feja.
Në mënyrë që kjo e vërtetë të dalë më e qartë, po skicojmë këtu tabelën e një familjeje romake.
Në këtë tabelë, brezi i pestë, i cili jetonte rreth vitit 140 para Jezu Krishtit, përfaqësohet nga katër personazhe. Por a ishin të gjithë ata farefis mes tyre? Sipas ideve tona moderne ata duhej të ishin të tillë; por, sipas mendimit të romakëve, ata nuk do të ishin të gjithë të tillë. Faktikisht, le të shqyrtojmë nëse ata kishin të gjithë të njëjtin kult shtëpiak, domethënë nëse ata u ofronin dhurime të njëjtëve stërgjyshër. Le të marrim rastin e Skipionit të tretë Asiaticus, i vetëm në degën e tij dhe që ofron në ditën e caktuar ushqimin mortor; duke shkuar thellë në kohë, nga mashkulli në mashkull, ai gjen për stërgjysh të tretë Publius Skipion. Po kështu edhe Skipion Emiliani, gjatë ofrimit të blatimit të tij, do të ndeshet, në vargun e paraardhësve të tij, me të njëjtin Publius Skipion. Pra Skipion Asiaticusi dhe Skipion Emiliani janë farefis mes tyre; te hindutë do të quheshin sapindas.
Nga ana tjetër, Skipion Serapion ka për stërgjysh, në shkallë të katërt, Lucius Comelius Skipionin, i cili është njëkohësisht edhe stërgjysh i katërt i Skipion Emilianit. Pra, ata janë farefis mes tyre; te hindutë ata do të quheshin samanodakas. Në gjuhën juridike dhe fetare të Romës, këta tre Skipionë janë anjatë; dy të parët janë mes tyre në shkallë të gjashtë, i treti është me ta në shkallë të tetë.
Me Tiberius Gracchus-in nuk ndodh e njëjta gjë. Ky njeri, i cili, sipas zakoneve tona moderne duhej të ishte farefisi më i afërt i Skipion Emilianit, nuk është kushëri i tij as edhe në shkallën më të largët. Në të vërtetë, për Tiberiusin pak rëndësi ka nëse ai është bir i Kornelias, vajzë e Skipionëve; as ai, as Kornelia, nuk i përkasin me fe kësaj familjeje. Stërgjyshërit e tij janë vetëm Sempronët; ai ua ofron vaktin mortor vetëm atyre; sado thellë të zbresë ai në vargun e paraardhësve të tij, ai nuk do të hasë kurrë në një Skipion. Pra, Skipion Emiliani dhe Tiberius Gracchusi nuk janë anjatë. Lidhja e gjakut është e pamjaftueshme për të vendosur këtë farefisni; për këtë duhet lidhja e kultit.
Nga këtu kuptohet se përse, sipas ligjit romak, dy vëllezër nga ana e të atit ishin anjatë, ndërsa dy vëllezër nga ana e nënës nuk ishin të tillë. Madje, mund të thuhet se as vetëm trashëgimia në linjë mashkullore, nuk mund të konsiderohej parim i pandryshueshëm, mbi të cilin ngrihej farefisnia. Anjatët nuk njiheshin mbi bazën e lindjes, por vetëm mbi bazën e kultit. Në fakt, djali, i cili, si rrjedhojë e emancipimit, ishte shkëputur nga kulti, nuk ishte më anjat me të atin e tij. I huaji që birësohej, domethënë që pranohej në kult, bëhej anjat i birësuesit e madje i krejt familjes së tij. Aq e vërtetë ishte kjo, saqë feja i përcaktonte edhe farefisninë.
Pa dyshim, do të vinte një kohë kur, si për Indinë ashtu edhe për Greqinë e për Romën, farefisnia nëpërmjet kultit nuk do të ishte e vetmja e pranuar. Me dobësimin e kësaj feje të lashtë, zëri i gjakut foli më fort dhe e drejta njohu edhe farefisninë mbi bazën e lindjes. Romakët e quanin cognatio këtë lloj farefisnie, e cila ishte krejtësisht e pavarur nga rregullat e fesë së shtëpisë. Kur lexojmë juriskonsultët, nga Ciceroni deri te Justiniani, shohim se të dy sistemet kanë rivalizuar me njëri-tjetrin, për të vendosur sundimin e vet në fushën e së drejtës. Por në periudhën e Dymbëdhjetë Tabelave, e vetmja farefisni që njihej ishte ajo e agnation-it dhe ishte vetëm kjo e fundit që shpinte në lindjen e të drejtave në fushën e trashëgimisë. Më tej do të shohim se e njëjta gjë ndodhte edhe te grekët.
Le të ndalemi te një institucion i njerëzve të lashtësisë, rreth të cilit nuk duhet të krijojmë ndonjë ide nisur nga ato që shohim sot përreth nesh. Njerëzit e lashtësisë e krijuan të drejtën e pronësisë mbi parime, të cilat nuk janë më ato të brezave të sotëm; prej këtu do të rezultonte se edhe ligjet nëpërmjet të cilave ata e mbronin atë, janë shumë të ndryshëm nga ligjet tona.
Dihet se ka raca, të cilat nuk kanë mundur kurrë të vendosin në gjirin e tyre pronën private; disa të tjera kanë mundur ta bëjnë këtë vetëm pas shumë kohësh dhe pas shumë vështirësish. Në fakt, që në fillimet e shoqërive njerëzore, nuk ka qenë gjë e lehtë të përcaktohet nëse individi mund të përvetësonte tokën dhe të vendoste një lidhje kaq të fortë mes tij dhe një copë toke, aq sa mund të thoshte: kjo tokë është imja, kjo tokë është si një pjesë e trupit tim. Tartarët e konceptojnë të drejtën e pronësisë vetëm kur bëhet fjalë për bagëti dhe nuk e kuptojnë atë kur fjala është për tokë. Sipas disa autorëve, te gjermanët e lashtë, toka nuk i përkiste askujt; çdo vit, fisi i caktonte se Cilit prej anëtarëve të vet, një ngastër për kultivim dhe vitin e ardhshëm ngastra ndryshohej përsëri. Gjermani ishte pronar vetëm i të korrave; ai nuk ishte pronar i tokës. Po kështu ndodhte edhe me një pjesë të racës semite dhe te disa popuj sllavë.
Përkundrazi, popullsitë e Greqisë dhe të Italisë, që nga Antikiteti më i lashtë, kanë njohur gjithmonë dhe kanë praktikuar parimin e pronës private. Ne nuk na ka mbetur asnjë kujtim historik nga ndonjë epokë kur toka ishte e përbashkët; e po kështu nuk gjendet më asgjë që mimd f i ngjajë ndarjes së përvitshme të tokës, e pranishme te gjermanët. Madje ekziston edhe një fakt kuptimplotë. Ndërkohë që racat, të cilat nuk i njihnin individit pronësinë mbi tokën, të paktën i njihnin atij gëzimin e fryteve të saj, domethënë të të korrave, te grekët ndodhte e kundërta. Në disa qytete, qytetarët ishin të detyruar të grumbullonin bashkërisht të korrat e tyre, ose të paktën pjesën më të madhe dhe f i konsumonin bashkërisht; pra individi nuk ishte zot absolut i grurit që kishte korrur; por njëkohësisht, në mënyrë shumë kontradiktore, gëzonte të drejtën absolute të pronësisë mbi tokën. Toka i përkiste atij më shumë sesa frytet e saj. Duket se te grekët, koncepti mbi të drejtën e pronësisë ka ndjekur një rrjedhë krejt të kundërt me atë që duket e natyrshme. Ai nuk u përdor fillimisht mbi të korrat dhe më pas mbi tokën. Por u ndoq e kundërta.
Që nga epokat më të lashta, në shoqëritë greke dhe italiane janë hedhur themelet dhe janë ngulitur fort tre elemente: feja e shtëpisë, familja, e drejta e pronësisë; tre gjëra që kanë pasur mes tyre, në fillesat e veta, një lidhje të dukshme e që duken të kenë qenë të pandashme.
Ideja e pronës private ngërthehej te vetë besimi. Çdo familje kishte vatrën dhe të parët e saj. Këto perëndi mund të adhuroheshin vetëm prej saj dhe ato mbronin vetëm atë; ato ishin pronë e saj.
Mirëpo, midis këtyre perëndive dhe tokës, njerëzite kohëve të lashta shihnin një lidhje misterioze. Le të shqyrtojmë fillimisht vatrën. Ky altar është simbol i jetës sedentare; vetë emri e tregon një gjë të tillë. Ajo duhet të jetë e vendosur mbi tokë; pas vendosjes së saj, vendi nuk mund të ndërrohet më. Perëndia e familjes kërkon banesë të përhershme; materialisht, zhvendosja e gurit mbi të cilin zjarri ndrit është e vështirë; në pikëpamje të besimit, kjo gjë bëhet edhe më e vështirë dhe njeriut i lejohet ta ndërmarrë atë veprim vetëm nëse është vërtet i detyruar nga nevoja, kur, për shembull, ndiqet nga një armik apo kur kjo tokë nuk mund ta ushqejë. Kur vatra ndërtohej, ajo ndërtohej me mendimin dhe me shpresën se ajo do të qëndronte gjithnjë në atë vend. Perëndia vendosej aty, jo për një ditë, dhe as për një jetë njerëzore, por për të gjithë kohën që do të ekzistonte kjo familje dhe për sa kohë që do të ekzistonte dikush që ta mbante ndezur flakën nëpërmjet flijimit. Kështu, vatra merr në zotërim tokën; këtë pjesë të tokës, ajo e bën të vetën; ajo është pronë e saj.
Familja, që për detyrë dhe për fe mbetet gjithnjë e grumbulluar rreth altarit të saj, ngulet mbi këtë tokë sikurse edhe vetë altari. Ideja e banesës është diçka e natyrshme. Familja është e lidhur me vatrën, vatra me tokën; vendoset kështu një lidhje e ngushtë midis tokës dhe familjes. Aty duhet të jetë banesa e saj e përhershme, braktisjen e së cilës ajo nuk duhet ta mendojë kurrë, me përjashtim të rasteve kur një forcë e epërme e detyron. Ashtu si edhe vatra, ajo duhet të qëndrojë përherë aty. Ky vend i përket; ai është pronë e saj, pronë jo vetëm e një njeriu, por e krejt familjes, pjesëtarët e ndryshëm të së cilës do të lindin dhe do të vdesin aty, njëri pas tjetrit.
Le të ndjekim idetë e njerëzve të lashtësisë. Dy vatra përfaqësojnë perëndi të dallueshme, të cilat nuk bashkohen dhe nuk ngatërrohen kurrë; kjo është aq e vërtetë sa edhe vetë martesa midis dy familjeve, nuk arrin dot të vendosë lidhje mes perëndive të tyre. Vatra duhet të jetë e veçuar, domethënë e ndarë qartë nga gjithçka që nuk ka të bëjë me të; i huaji nuk duhet ti afrohet kurrsesi asaj gjatë kohës së kryerjes së ceremonive të kultit dhe as të ketë mundësi për ta parë atë: kjo është edhe arsyeja se përse ajo quhet perëndia e fshehur, ose perëndia e brendshme, Penatët. Në mënyrë që ky rregull fetar të zbatohej mirë, duhet që rreth vatrës, në njëfarë largësie prej saj, të kishte një mur rrethues. Pak rëndësi ka fakti nëse ai është krijuar nëpërmjet një gardhi me shkurre, nga një rrethim me dru, apo nga një mur guri. Sido që të jetë ky rrethim, ai vendos kufizimin që ndan një vatër nga një vatër tjetër. Ky mur njihet si i shenjtë. Ta kapërcesh atë quhet përdhosje. Perëndia vigjëlon mbi të dhe e mbron;. Ky mur i lashtë, i ngritur nga feja dhe i mbrojtur prej saj, përbën emblemën më të sigurt, shenjën më të parrëzueshme të së drejtës mbi pronësinë.
Le fu referohemi periudhave më primitive të racës ariane. Muri i shenjtë, të cilin latinët e quajnë herctum, përfaqëson gardhimin ku familja ka shtëpinë e saj, bagëtitë, ngastrën e vogël që ajo kultivon. Në mes ngrihet vatra mbrojtëse. Le të zbresim në periudhat e mëvonshme: popullsitë janë dyndur deri në Greqi dhe në Itali dhe kanë ndërtuar qytete. Banesat i janë afruar njëra-tjetrës; e megjithatë ato nuk ndërtohen ngjitur me njëra-tjetrën. Muri i shenjtë ende ekziston, por në përmasa më të vogla; më shpesh ai reduktohet në një mur të vogël, në një hendek, në një brazdë ose thjesht në një rrip toke, me një gjerësi vetëm prej disa këmbësh. Në të gjitha rastet, dy shtëpi nuk duhet të prekin njëra-tjetrën; prekja e tyre është diçka që njihet si e pamundur. Dy shtëpi nuk mund të kenë një mur të përbashkët; pasi muri i shenjtë i perëndive shtëpiake do të zhdukej. Në Romë, ligji e përcaktonte në dy këmbë e gjysmë hapësirën e lirë që duhet të ndajë gjithnjë dy shtëpi dhe kjo hapësirë i kushtohet "perëndisë së rrethimit të shtëpisë.
Prej këtyre rregullave të lashta fetare rezulton se, te njerëzit e lashtësisë, jeta në bashkësi nuk ka mundur të vendoset kurrë. Falansteri nuk është njohur asnjëherë. Madje edhe Pitagora nuk arriti kurrë të ngrinte institucione ndaj të cilave besimi i brendshëm i njeriut të rezistonte. Po kështu, në asnjë epokë të ekzistencës së njerëzve të lashtësisë, nuk ka ekzistuar kurrë ndonjë element që mund të ishte i ngjashëm me larminë e fshatit, aq e përhapur në Francën e shekullit të dymbëdhjetë. Çdo familje, duke pasur perënditë dhe kultin e saj, duhet të ketë pasur edhe vendin e saj të veçantë mbi tokë, banesën e veçuar prej të tjerave dhe pronën e saj.
Grekët thoshin se vatra i kishte mësuar njeriut të ndërtonte shtëpi. Faktikisht, njeriu që ishte ngulur, si rrjedhojë e fesë së tij, në një vend që ai besonte se nuk do e braktiste kurrë, shumë shpejt duhet të ketë menduar të ngrinte mbi këtë vend edhe një ndërtim të fortë. Çadra i përshtatet arabit, karroja, tartarit; por një familjeje, e cila ka një vatër shtëpiake, i duhet një banesë e qëndrueshme. Kasollja me baltë ose me dru, do të pasohej shumë shpejt nga shtëpia me gur. Ajo filloi të ndërtohej jo vetëm për jetëgjatësinë e një njeriu, por për familjen, brezat e njëpasnjëshëm të së cilës duhej të pasonin njëri-tjetrin në të njëjtën banesë.
Shtëpia vendosej gjithnjë brenda murit të shenjtë. Katrorin që formonte ky mur rrethues, grekët e ndanin në dy pjesë; pjesa e parë ishte oborri; shtëpia përbënte pjesën e dytë. Vatra, e vendosur në mes të hapësirës së kufizuar nga muret rrethuese, gjendej, kësisoj, në fund të oborrit dhe pranë hyrjes së shtëpisë. Në Romë, vendosja ishte e ndryshme, por parimi mbetej i njëjtë. Vatra ishte e vendosur në mes të hapësirës së rrethuar, por ndërtesat ngriheshin rreth saj, në të katër anët, në mënyrë që ta rrethonin atë në mes të një oborri të vogël.
Mendimi që ka frymëzuar këtë sistem është i qartë: muret janë ngritur rreth vatrës për ta veçuar dhe për ta mbrojtur atë dhe mund të thuhet, siç thoshin grekët, se feja u mësoi të ndërtonin një shtëpi.
Në këtë shtëpi, familja është zot dhe pronar; këtë të drejtë asaj ia jep perëndia e banesës. Shtëpia shenjtërohet nga prania e përjetshme e perëndive; ajo është tempulli që i mbron. "Çfarë është më e shenjtë, thotë Ciceroni, sesa banesa e çdo njeriu? Aty është altari; aty ndrit zjarri i shenjtë; aty janë sendet e shenjta dhe besimi." Të hyje në këtë shtëpi me qëllime keqbërëse ishte sakrilegj. Banesa ishte e padhunueshme. Sipas një tradite romake, perëndia e shtëpisë mbante larg kusarin dhe largonte armikun.
Të kalojmë në një tjetër objekt të kultit, te varri, dhe do të shohim se edhe rreth tij ekzistonin të njëjtat ide. Në fenë e njerëzve të lashtësisë, varri ishte shumë i rëndësishëm; nga njëra anë, të parëve u kushtohej një kult dhe, nga ana tjetër, ceremonia kryesore e këtij kulti, domethënë ushqimi mortor, duhej të zhvillohej rreth vendit ku preheshin të parët. Pra, familja kishte një varr të përbashkët, ku pjesëtarët e saj duhej të vinin të preheshin njëri pas tjetrit. Për këtë varr, rregulli ishte i njëjtë si edhe për vatrën. Sa ishte e palejueshme që të bashkoje në të njëjtin varr dy familje, po aq ishte e palejueshme që të bashkoje dy vatra në një shtëpi të vetme. Po kaq përdhosëse ishte të varrosje një të vdekur jashtë varrit të familjes së tij, apo të vendosje brenda këtij varri trupin e një të huaji. Si në jetë ashtu edhe në vdekje, feja e shtëpisë ndante çdo familje prej familjeve të tjera dhe dënonte ashpër çdo shfaqje shenje bashkësie. Ashtu sikurse shtëpitë nuk duhej t'i bashkëngjiteshin njëra-tjetrës, ashtu edhe varret nuk duhej të puqeshin me njëri-tjetrin; secili prej tyre, kishte, ashtu sikurse edhe shtëpia, njëlloj rrethimi veçues.
Sa e dukshme është, në të gjithë këtë, prania e pronës private! Të vdekurit janë perëndi që i përkasin vetëm një familjeje dhe vetëm kjo e fundit ka të drejtë të lutet. Këta të vdekur kanë marrë në zotërim tokën; ata jetojnë në atë copëz të vogël dheu, dhe askujt, nëse nuk i përket familjes, nuk duhet t'i shkojë ndër mend të përzihet me ta. Askush nuk ka të drejtë t'i shpronësojë nga toka që ata kanë zënë; një varr, te njerëzit e lashtësisë, nuk mundet kurrë, as të shkatërrohet dhe as të zhvendoset; kjo gjë ndalohej me ligje nga më të ashprat. Ja pra, një pjesë toke që, në emër të besimit, kthehet në një objekt pronësie të përhershme për çdo familje. Familja e ka përvetësuar këtë copë tokë, duke vendosur të vdekurit e saj; ajo është vendosur përgjithmonë aty. PinjoIIi i gjallë i kësaj familjeje mund të thotë legjitimisht: kjo tokë më përket mua. Aq shumë i përket ajo atij, saqë ajo është e pandashme nga ai dhe ai nuk ka të drejtë ta braktisë atë. Toka në të cilën prehen të vdekurit është e patjetërsueshme dhe e paparashkrueshme. Ligji romak kërkonte që, në rastse një familje shiste fushën ku ndodhej varfi i saj, ajo mbetej gjithsesi pronare e këtij varri dhe gëzonte përjetësisht të drejtën për të hyrë në atë fushë dhe për të përmbushur ceremonitë e kultit të saj.
Sipas këtij zakoni, shohim se ideja e pronësisë është shtrirë lehtësisht nga copëza e vogël e tokës, ku preheshin të vdekurit, në fushën që rrethonte këtë copëz. Në librin e Katonit të Vjetër mund të lexojmë një formulë me anë të së cilës bujku italik u lutej manëve të mbronin fushën e tij, ta ruanin atë nga kusarët dhe të jepte prodhim të begatë. Kështu që, shpirtrat e të vdekurve e shtrinin veprimin e tyre mbrojtës dhe së bashku me të, edhe të drejtën deri në skajet e pronës. Falë tyre, familja zotëronte e vetme këtë fushë. Varri kishte vendosur bashkimin e pazgjidhshëm midis familjes dhe tokës, domethënë pronës.
Në shumicën e shoqërive primitive, e drejta e pronësisë është vendosur nëpërmjet besimit. Në Bibël, Zoti i thotë Abrahamit: "Unë jam i amshueshmi që të nxora nga Ur-i i Kaldenjve, me qëllim që të të jepja këtë vend", ndërsa Moisiut i drejtohet me këto fjalë: "Unë do të bëj që ju të hyni në vendin që isha betuar se do t'ia jepja Abrahamit dhe imë do t'jua jap atë në trashëgimi." Kësisoj, Zoti, pronar fillestar, mbi bazën e së drejtës së krijimit, i kalon njeriut pronën e tij mbi një pjesë të tokës. Diçka analoge haset edhe te popullsitë greko-italike. Është e vërtetë që këtë të drejtë nuk e ka themeluar feja e Jupiterit, ndoshta ngaqë ajo nuk ekzistonte. Perënditë që i dhanë çdo familjeje të drejtën e saj mbi tokë, ishin perënditë e shtëpisë, vatra dhe manët. Feja e parë, ajo që vendosi stmdimin e saj mbi shpirtrat e tyre, ishte gjithashtu edhe feja që vendosi mes tyre pronësinë.
Pra, është më se e qartë se, prona private përbënte një institucion, pa të cilin besimi shtëpiak nuk mund të ekzistonte. Ky besim urdhëronte veçimin e shtëpisë dhe veçimin e varrit; pra jeta e përbashkët ishte e pamundur. E njëjta fe, urdhëronte që vatra të vendosej mbi tokë, që varri të mos shkatërrohej dhe as të mos zhvendosej. Pa pronën, vatra do të ishte endacake, familjet do të përziheshin, të vdekurit do të braktiseshin dhe do të mbeteshin pa kult. Nëpërmjet vatrës së palëvizshme dhe varrit të përhershëm, familja mori në zotërim tokën; në njëfarë mënyre, toka u mbrujt dhe u depërtua nga feja e vatrës dhe e të parëve. Kështu njeriu i periudhave të lashtësisë u çlirua nga zgjidhja e problemeve tepër të vështira. Pa diskutuar, pa u munduar, pa hijen më të vogël të lëkundjes, ai mundi që me një goditje të vetme dhe nëpërmjet virtytit të besimeve të tij, të arrinte në konceptimin e së drejtës mbi pronën, të asaj të drejte prej së cilës buron çdo lloj qy tetërimi, pasi mbi bazën e saj, njeriu përmirëson tokën dhe bëhet edhe ai vetë më i mirë.
Fillimisht, ajo që garantoi të drejtën e pronësisë nuk ishin ligjet, por feja. Çdo pronë ishte nën mbikëqyrjen e syve të perëndive shtëpiake që vigjilonin mbi të. Çdo fushë duhej të rrethohej, sikurse e kemi parë në rastin e shtëpisë, nga një gardh që e ndante qartazi nga zotërimet e familjeve të tjera. Ky rrethim nuk ishte një mur guri; ai ishte një ledh dheu disa këmbë i gjerë, i cili duhej të mbetej gjithnjë i papunuar dhe i paprekur nga parmenda. Kjo hapësirë ishte e shenjtë: ligji romak e shpallte atë të pandryshueshme; ajo i përkiste besimit. Në ditë të caktuara të muajit apo të vitit, ati i familjes i binte përqark fushës duke ndjekur këtë linjë; ai shtynte përpara tij viktimat, këndonte himne dhe ofronte flijime. Nëpërmjet kësaj ceremonie, atij i dukej se kishte zgjuar mirësinë e perëndive të tij lidhur me tokën dhe shtëpinë e tij; para së gjithash, ai kishte shënuar të drejtën e pronësisë së tij, duke zhvendosur rreth fushës kultin e tij shtëpiak. Rruga që kishin ndjekur viktimat dhe lutjet, përbënte sinorin e pacenueshëm të pronës.
Përgjatë kësaj linje, në njëfarë largësie prej njëri-tjetrit, ai vendoste disa gurë të mëdhenj ose disa trungje pemësh, që quheshin termes. Mund të gjykojmë se çfarë përfaqësonin këta sinorë dhe se ç'mendonin njerëzit kur i vendosnin ato në tokë. "Ja, thotë Siculus Flaccus, si vepronin të parët tanë: fillimisht ata gërmonin një hendek të vogël dhe duke vendosur terme-n në buzë të tij, ata e zbukuronin atë me kurora barërash dhe lulesh. Pastaj ata ofronin një flijim; pasi kishin flijuar viktimën, ata bënin që gjaku të rridhte në hendek; aty hidhnin thëngjij të ndezur (të ndezur, me shumë gjasa, në zjarrin e shenjtë të vatrës), drithë, ëmbëlsira, fruta, pak verë dhe mjaltë. Pasi në hendek ishin hedhur të gjitha këto, mbi thëngjijtë ende përvëlues, ngulej guri apo copa e drurit." Shihet qartë se kjo ceremoni kishte për qëllim që Termi të kthehej në një lloj mishëruesi të shenjtë të kultit të shtëpisë. Për të ruajtur natyrën e tij, çdo vit mbi të ripërtërihej akti i shenjtë, përmes libacionit dhe recitimit të lutjeve. Termi i ngulur në tokë, ishte pra, në njëfarë mënyre, feja e shtëpisë e mbjellë në tokë, për të shënjuar që kjo tokë ishte përgjithmonë pronë e familjes. Më vonë, edhe me ndihmën e poezisë, Termi u konsiderua si një perëndi e veçantë dhe vetjake.
Duket se përdorimi i terme-ve apo i sinorëve të shenjtë të fushave ka qenë i përhapur në krejt racën indoeuropiane. Në Antikitetin e lashtë, ai ekzistonte te hindutë dhe ceremonitë e shenjta të vendosjes së sinorëve tek ata, ishin mjaft të ngjashme me ato që Siculus Flaccus-i ka përshkruar në rastin e Italisë. Para Romës, termin e gjejmë te sabinët; atë e gjejmë gjithashtu tek etruskët. Helenët kishin gjithashtu sinorët e shenjtë.
Pasi termi ishte vendosur sipas riteve, atë nuk kishtë më forcë në botë që mund ta shkulte. Ai duhej të mbetej përjetësisht në të njëjtin vend. Ky parim fetar, në Romë, përshkruhej nëpërmjet një legjende: Duke dashur të gjente një vend për të ndërtuar një tempull mbi malin Kapitolin, Jupiteri nuk kishte mundur të shpronësonte perëndinë Terme. Kjo traditë e lashtë dëshmon se sa e shenjtë ishte prona; pasi Termi i palëvizshëm nuk nënkuptonte gjë tjetër veçse paprekshmërinë e pronës.
Në fakt, Termi ruante kufijtë e fushës dhe vigjilonte mbi to. Fqinji nuk guxonte t'u afrohej atyre shumë pranë; "sepse atëherë, thotë Ovidi, perëndia që ndihej e lënduar nga plugu apo parmenda, thërriste: ndal, kjo është fusha ime, ja tek e ke tënden." Të shkelje mbi fushën e një familjeje tjetër, duhej të përmbysje ose të zhvendosje një sinor: mirëpo, ky sinor ishte një perëndi. Sakrilegji ishte i tmerrshëm dhe dënimi shumë i ashpër; ligji i lashtë romak thoshte: "Njeriu që ka prekur me plugun e parmendës së vet Termin, duhet të zhbëhet bashkë me qetë e tij"; kjo donte të thoshte se njeriu dhe qetë duhej të bëheshin kurban për shpagimin e përdhosjes. Ligji etrusk, duke folur në emër të besimit, shprehet kështu: "Ai që do të prekë apo do të zhvendosë sinorin, do të ndëshkohet nga perënditë; shtëpia e tij do të zhduket, raca e tij do të shuhet; toka e tij nuk do të japë më fryte; breshëri, ndryshku, zjarri i verës përvëluese, do të shkretojnë të mbjellat e tij; gjymtyrët e njeriut fajtor do të mbulohen nga plagët dhe do të bien copë-copë."
Rreth kësaj çështjeje, ne nuk e kemi tekstin e ligjit athinas; nga ai na kanë mbetur vetëm tre fjalë që duan të thonë: "Mos kapërce sinorin." Por duket se Platoni plotëson mendimin e ligjvënësit kur thotë: "Ligji ynë i parë duhet të jetë: askush të mos prekë sinorin që ndan fushën e tij nga ajo e fqinjit, pasi ai duhet të jetë i palëvizshëm... askujt të mos i shkojë ndër mend të lëvizë gurin e vogël që ndan miqësinë nga armiqësia, gurin të cilin ai është betuar në emër të besimit të mos e trazojë.
Nga të gjitha këto besime, nga të gjitha këto zakone, nga të gjitha këto ligje, rezultonte qartë se ishte feja shtëpiake ajo që u mësoi njerëzve të përvetësonin tokën dhe t'u siguronte atyre të drejtën mbi të.
Nuk është e vështirë të kuptohet se, e konceptuar dhe e vendosur kësisoj, e drejta e pronësisë, ka qenë, në pasojat e saj, më e plotë dhe më absolute sesa ç'është ajo sot në shoqëritë tona moderne, ku ajo ngrihet mbi të tjera parime. Prona ishte aq e ngërthyer në fenë e shtëpisë, saqë një familje nuk mund të hiqte dorë as nga njëra dhe as nga tjetra. Shtëpia dhe toka ishin si të trupëzuara në të dhe ajo nuk mundej as t'i humbiste e as ti lëshonte ato. Në traktatin e Ligjeve të tij, Platoni nuk pretendon se ka sjellë ndonjë gjë të re, kur ai u ndalon pronarëve të shisnin tokën e tyre; ai u kujton atyre vetëm një ligj të vjetër. Gjithçka na shtyn të besojmë se në kohët e lashta prona ishte e patjetërsueshme. Dihet mirë se në Spartë, shitja e tokës ishte e ndaluar me ligj29. E njëjta gjë figuron edhe në ligjet e Lokres-it dhe Leukades-it. Fidoni i Korintit, ligjvënës i shekullit IX, urdhëronte që numri i familjeve dhe i pronave të mbetej i pandryshuar. Mirëpo, ky ligj mund të zbatohej vetëm po të ndalohej shitja e madje edhe ndarja e tokës. Ligji i Solonit, shtatë apo tetë breza më vonë se ligji i Fidonit të Korintit, nuk ua ndalonte më njerëzve shitjen e pronës së tyre, por ndëshkonte shitësin me një dënim të rëndë, me humbjen e të gjitha të drejtave të qytetarisë. Së fundmi, Aristoteli na thotë se, përgjithësisht, në shumë qytete, legjislacionet e lashta e ndalonin shitjen e tokës.
Ligje të tilla nuk duhet të na habisin. Ngriheni pronën mbi të drejtën e punës, njeriu mund ta lëshojë atë. Ngriheni atë mbi fenë, ai nuk mundet më ta bëjë një gjë të tillë: me tokën, atë e bashkon një lidhje më e fuqishme sesa vullneti i njeriut. Fundja, kjo fushë, ku ndodhet varri, ku jetojnë stërgjyshërit e tij hyjnorë, ku familja e tij duhet gjithnjë të përmbushë një kult, nuk është më pronë e një njeriu të vetëm, por e një familjeje. Të drejtën mbi këtë tokë nuk e ka vendosur individi që jeton mbi të në një çast të dhënë; është perëndia shtëpiake. Individi e ka atë vetëm në ruajtje; ajo u përket atyre që kanë vdekur dhe atyre që do të lindin. Ajo përbën një trup të vetëm me familjen dhe nuk mund të ndahet më prej saj. Të ndash njërën nga tjetra, do të thotë të ndryshosh një kult dhe të fyesh një fe. Te hindutë, prona, e ngritur gjithashtu mbi kultin, ishte po aq e patjetërsueshme.
Të drejtën romake ne e njohim vetëm nëpërmjet ligjit të Dymbëdhjetë Tabelave; është e qartë se në atë epokë, shitja e pronës ishte e lejueshme. Por ka arsye të mendohet se edhe në kohët e para të Romës dhe në Italinë pararomake, toka të ketë qenë e patjetërsueshme si te grekët. Edhe pse rreth ndonjë ligji të tillë nuk ekziston ndonjë dëshmi, më së paku, dallohen zbutjet që i janë bërë atij pak nga pak. Ligji i Dymbëdhjetë Tabelave, duke i lënë varrit karakterin e patjetërsueshmërisë, kapërceu cakun.
U lejua që prona të ndahej, nëse ishin shumë vëllezër, por me kushtin e përmbushjes së një ceremonie të re fetare: vetëm feja mund të ndante atë që vetë feja, dikur, e kishte shpallur të pandashme. Së fundmi, u lejua që prona të shitej; por edhe për këtë veprim do të kërkoheshin më tej edhe formalitete të tjera fetare. Shitja mund të kryhej vetëm në prani të libripens-it dhe me të gjitha ritet simbolike të mancipation-it. Diçka e ngjashme shihet edhe në Greqi: shitja e një shtëpie apo e një pronësie mbi tokën shoqërohej nga një flijim për nder të perëndive. Duket se çdo ndryshim pronësie, duhej të autorizohej nga feja.
Nëse njeriu nuk mundej ose e kishte të vështirë të lëshonte tokën e tij, aq më pak ishte e mundur që ajo t' i merrej atij kundër vullnetit të vet. Shpronësimi për arsye të interesit publik, ishte i panjohur te njerëzit e lashtësisë. Konfiskimi praktikohej vetëm në rastet e vendimit të dëbimit nga qytetet, domethënë, kur një njeri i zhveshur nga titulli i qytetarisë nuk mund të ushtronte më asnjë të drejtë mbi tokën e qytetit. Po kështu, në të drejtën e qyteteve të lashta, nuk ndeshet kurrë shpronësimi për arsye borxhi. Sigurisht, ligji i Dymbëdhjetë Tabelave nuk kursen huamarrësin; megjithatë ai nuk lejon që prona e tij të konfiskohet në përfitim të huadhënësit. Borxhi shlyhet mbi trupin e individit, por jo mbi tokën, sepse toka është e pandashme nga familja. Është më e lehtë që dikush të robërohet sesa t i hiqet e drejta e pronësisë, që i përket më tepër familjes së tij sesa vetë atij; borxhliu vihet në duart e kredituesit të tij; në njëfarë mënyre toka e tij e ndjek atë në skllavërinë e vet. Pronari, i cili përfiton prej forcës fizike të borxhliut, gëzon njëkohësisht edhe fry tet e tokës së tij; por ai nuk bëhet pronar i saj. Kaq e fortë dhe e pacenueshme ishte e drejta e pronës, saqë ajo qëndronte mbi gjithçka tjetër.
E vendosur për përmbushjen e një kulti të trashëgueshëm, e drejta e trashëgimisë nuk mund të shuhej pas ekzistencës së shkurtër të një individi. Njeriu vdes, kulti mbetet; vatra nuk duhet të shuhet dhe as varri të braktiset. Me vazhdimin e fesë shtëpiake, së bashku me të duhet të vazhdojë edhe e drejta e pronësisë.
Si në besimet ashtu edhe në ligjet e njerëzve të lashtësisë, dy janë gjërat që lidhen më ngushtë me njëra-tjetrën, kulti i familjes dhe prona e saj. Si në të drejtën greke, ashtu edhe në atë romake, pa përjashtim, ishte rregull që prona nuk mund të përftohej pa kult dhe as kulti pa pronë. "Besimi urdhëron, thotë Ciceroni, që të mirat materiale dhe kulti i çdo familjeje të jenë të pandashëm dhe që detyra për kryerjen e flijimit, të bjerë gjithnjë mbi atë që bie trashëgimia." Ja se me ç'fjalë, në Athinë, një pretendues kërkonte të drejtën e tij mbi një trashëgimi: "Gjykatës, mendohuni mirë; dhe shprehuni se cili nga ne, kundërshtari im apo unë, duhet të trashëgojë pasuritë e Filoktemonit dhe të ofrojë flijimet mbi varrin e tij." A është e mundur të thuhet më qartë që përkujdesja ndaj kultit është e pandashme nga trashëgimia? E njëjta gjë shihet edhe në Indi: "Individi që trashëgon, cilido qoftë ai, është i detyruar të ofrojë dhurimet mbi varr.
Të gjitha rregullat e së drejtës së trashëgimisë te njerëzit e lashtësisë kanë rrjedhur nga ky parim. Sipas rregullit të parë, nisur nga fakti që trashëgimia, sikurse e kemi theksuar, përçohej në vijë mashkullore, po kështu do të përçohej edhe prona.
Meqenëse djali ishte vazhdues i natyrshëm dhe i detyruar i zbatimit dhe ruajtjes së kultit, ai trashëgonte njëkohësisht edhe pronën. Ky fakt përcaktoi edhe rregullin e trashëgimisë; ky rregull nuk është rrjedhojë e një konvencioni të thjeshtë të vendosur mes njerëzve; ai buronte nga besimi, nga feja, nga ajo që ushtronte forcën më të madhe mbi shpirtrat e tyre. Ajo që përcakton se ai që duhet të trashëgojë është djali, nuk është vullneti personal i atit të familjes. Babai nuk ka nevojë të lëshojë testament; i biri trashëgon me të drejta të plota, ipso jure heres exsistit, shprehet juriskonsulti. Madje ai është edhe trashëgimtar i domosdoshëm, heres necessarius*. Djalit nuk i kërkohet, as të pranojë, as të refuzojë trashëgiminë. Vazhdimësia e pronësisë, ashtu sikurse edhe ajo e kultit, për të, përbën një detyrim ashtu sikurse edhe një të drejtë. Do apo nuk do ai, trashëgimia bie mbi të, cilado qoftë ajo, madje me të gjitha detyrimet dhe borxhet e saj. Në të drejtën greke, si benefici i inventarit, ashtu edhe benefici i abstenimit, në rastin e djalit, nuk pranohen, ndërkohë që edhe në të drejtën romake ato janë pranuar shumë vonë.
Gjuha juridike e Romës, djalin e quan heres suus, njëlloj si të thoshte heres sui ipsius. Në fakt ai trashëgon nga vetvetja. Mes atit dhe atij vetë nuk ka as dhurim, as trashëgimi, as ndryshim prone. Ka thjesht vijimësi, morte parentis continuatur dominium. Qysh në të gjallë të atit, i biri ishte bashkëpronar i tokës dhe i shtëpisë, vivo quoque patre dominus existimatur.
Për të krijuar një ide të vërtetë rrefh trashëgimisë te njerëzit e lashtësisë, pasuria nuk duhet të përfytyrohet si diçka që kalon nga një dorë në dorën tjetër. Pasuria është e palëvizshme, njëlloj si edhe vatra dhe varri me të cilat ajo është e lidhur. Kalimtar është vetëm njeriu. Është njeriu ai që, me rrjedhën e brezave, mbërrin në çastin kur ai duhet të sigurojë vijimësinë e kultit dhe të përkujdeset për pasurinë.
Ai që trashëgon është djali dhe jo vajza
Në pamje të parë, duket se në këtë aspekt ligjet e lashtësisë janë të çuditshme dhe të padrejta. Është disi e habitshme, kur shohim se në të drejtën romake, vajza, nëse është e martuar, nuk mund të trashëgojë nga babai, ndërkohë që në të drejtën greke ajo nuk trashëgon në kurrfarë rasti. Ajo që ka të bëjë me lidhjet anësore, duket, në pamje të parë, akoma më e largët si nga natyra ashtu dhe nga drejtësia. Në këtë drejtim, sikundër kemi parë edhe më sipër, të gjitha ligjet rrjedhin sipas një logjike tepër të rreptë, e cila buron nga besëtytnitë dhe feja.
Për sa i përket kultit, rregulli ishte që ai të transmetohej nga mashkulli në mashkull; për trashëgiminë, rregulli është që ajo të ndjekë linjën e kultit. Vajza nuk është në gjendje të sigurojë vazhdimësinë e fesë atërore, pasi ajo martohet dhe duke u martuar ajo heq dorë nga kulti i të atit për të adoptuar kultin e bashkëshortit. Pra, ajo nuk gëzon asnjë të drejtë ndaj trashëgimisë; nëse ndodhte që babai i linte një pasuri të bijës, pasuria në fjalë ndahej nga kulti, gjë që ishte e papranueshme. Madje, vajza nuk mund të përmbushte as detyrimin e parë të trashëgimtarit, atë të vazhdimit të serisë së ofrimit të ushqimit mortor, pasi ofrimin e flijimit ajo duhet t'ua bëjë vetëm të parëve të bashkëshortit të saj. Pra, besimi e ndalonte atë të trashëgonte nga i ati i saj.
I tillë ishte parimi i lashtë; ai u imponohet njëlloj si ligjvënësve hindu, ashtu edhe atyre të Greqisë dhe të Romës. Të tre këta popuj kanë të njëjtat ligje, jo se ata i kanë huazuar ato nga njëri-tjetri, por sepse ata i kanë nxjerrë ligjet e tyre nga të njëjtat besime.
Pas vdekjes së atit, shprehet kodi Manu, vëllezërit kanë të drejtë të ndajnë mes tyre pasurinë e tij;" dhe ligjvënësi shton se ai u rekomandon vëllezërve t' u japin prikë motrave të tyre, gjë që dëshmon, se në vetvete, ato nuk kanë kurrfarë të drejte ndaj trashëgimisë atërore.
E njëjta gjë ndodhte edhe në Athinë. Në mbrojtjet e tij, Demosteni, shpesh, ka rastin të thotë se vajzat nuk trashëgojnë. Madje edhe ai vetë përbën një shembull të zbatimit të këtij rregulli; ai kishte një motër dhe ne e dimë nga vetë shkrimet e tij, se ai kishte qenë trashëgimtari i vetëm i pasurisë; babai i tij kishte ruajtur vetëm një të shtatën e pasurisë për prikën e bijës së vet.
Për sa i përket Romës, dispozitat e së drejtës primitive, që përjashtonin vajzat nga trashëgimia, i njohim pak; nga këto epoka të lashta nuk kemi trashëguar asnjë tekst ligjor që trajton të drejtën e trashëgimisë së vajzës; edhe në rastin e mbrojtjeve gjyqësore të Athinës nuk kemi asnjë dokument të ngjashëm; kështu, gjurmët e dobëta të së drejtës primitive jemi të detyruar ti kërkojmë në një të drejtë shumë më të vonshme dhe krejt të ndryshme. Gaiusi dhe Kodet e Justinianit na kujtojnë ende se vajza bën pjesë në numrin e trashëgimtarëve natyrorë, vetëm nëse ajo varet ende nga i ati i saj në momentin e vdekjes së tij: mirëpo, ajo nuk ndodhet më nën këtë varësi, në rast se ajo është e martuar sipas riteve fetare. Pra mund të hamendësohet se para martesës, vajza mund të ndante trashëgiminë me të vëllanë, por sigurisht ajo nuk mund ta bënte më këtë gjë, sapo confarreatio e nxirrte atë nga familja atërore, për t ia bashkangjitur familjes së bashkëshortit. Është e vërtetë se, ende e pamartuar, ligji nuk e ndalonte atë formalisht nga pjesa e saj e trashëgimisë; por pyetja që shtrohet këtu është nëse, në praktikë, ajo mund të ishte ose jo me të vërtetë trashëgimtare. Mirëpo, nuk duhet të harrojmë se kjo vajzë vendosej nën tutelën e të vëllait apo anjatëve të saj dhe qëndronte gjithë jetën nën të, se e Drejta e lashtë ishte krijuar në interes të pasurisë dhe jo të vajzës, dhe se ajo kishte si objekt ruajtjen e pasurisë brenda familjes8. Së fundmi, vajza nuk mundej, në kurrfarë moshe, të martohej apo të ndryshonte familje, pa autorizimin e tutorit të saj. Këto fakte, të cilat janë të vërtetuara më së miri, na lejojnë të besojmë se, edhe nëse në këtë drejtim ligji nuk shprehej, në praktikë dhe në zakone, vështirësitë ishin të panumërta që vajza të ishte tërësisht pronare për pjesën e saj të trashëgimisë sikurse i vëllai i saj. Nuk kemi prova që vajza përjashtohej nga trashëgimia, por jemi të sigurt se, sapo martohej, ajo nuk trashëgonte nga i ati, dhe se, e pamartuar, ajo nuk mund të bënte ç'të donte me atë që dispononte. Edhe nëse ajo ishte trashëgimtare, ajo ishte e tillë vetëm përkohësisht, me kusht, pothuaj në një gjendje uzufrukti të thjeshtë; ajo nuk gëzonte të drejtën as të linte trashëgimtar, as të tjetërsonte pa autorizimin e të vëllait apo të anjatëve, të cilët pas vdekjes së saj trashëgonin pasurinë e saj, ndërsa në të gjallë të saj vigjilonin mbi të.
Këtu duhet të bëjmë ende një vërejtje tjetër. Kodet e Justinianit përmendin parimin e lashtë, në atë kohë të vjetërsuar, por jo të harruar, sipas të cilit, trashëgimia kalonte gjithnjë te meshkujt. Pa dyshim, pikërisht, në kujtim të këtij rregulli, femra, në të drejtën civile, nuk mund të ngrihej kurrë në rangim e trashëgimtares. Sa më shumë të zbresim nga koha e Justinianit drejt periudhave të tjera më të lashta, aq më shumë i afrohemi rregullit që u ndalon grave të trashëgojnë. Në kohën e Ciceronit, nëse babai linte pas vetes një djalë dhe një vajzë, vajzës ai nuk mund ti linte më shumë se një të tretën e pasurisë së tij; në rast se ai kishte një vajzë të vetme, përsëri, ajo nuk mund të trashëgonte më shumë se gjysmën e pasurisë. E megjithatë, këtu duhet të nënvizojmë se në mënyrë që vajza të arrinte të merrte një të tretën apo gjysmën e pasurisë, duhej që i ati të bënte një testament në favor të saj; vajza nuk përftonte asgjë me të drejtën e saj të plotë. Së fundmi, një shekull e gjysmë para Ciceronit, Katoni, duke u përpjekur të rigjallëronte zakonet e lashta, kishte paraqitur ligjin Voconia, i cili ndalonte:
1. Ngritjen e një femre në rangun e trashëgimtarit, qoftë ajo vajzë e vetme, grua e martuar ose e pamartuar;
2. Grave t'u lihej jo më shumë se një e katërta e pasurisë. Ligji Voconia nuk bënte tjetër veç ripërtërinte ligje akoma më të lashta; pasi nuk mund të hamendësohet se ai mund të pranohej nga bashkëkohësit e Skipionëve, nëse ai nuk do të ishte mbështetur mbi parimet e lashta, të cilat vazhdonin të respektoheshin ende. Ai synonte të rivendoste atë që koha kishte ndryshuar. Ajo çka ishte më e habitshme në ligjin Voconia, është se ai nuk thoshte asgjë rreth trashëgimisë ab intestat. Mirëpo, një heshtje e tillë do të thotë se në këtë rast, vajza nuk mund të ishte trashëgimtare legjitime: sepse nuk është e pranueshme që ligji të ndalojë vajzën të trashëgojë nga i ati përmes testamentit, nëse tashmë ajo është trashëgimtare me të drejta të plota pa testament. Kjo heshtje nënkupton më tepër se ligjvënësi nuk kishte ç'të thoshte lidhur me trashëgiminë ab intestat, pasi në këtë çështje rregullat e lashta ishin ruajtur më mirë.
Kështu, pa mundur të pohojmë se vajza përjashtohej prerë nga trashëgimia, të paktën mund të themi me siguri se ligji i lashtë romak, ashtu si edhe ligji grek, i njihte vajzës një gjendje shumë më të ulët sesa ajo e djalit dhe kjo ishte pasojë e natyrshme dhe e pashmangshme e parimeve që feja kishte ngulitur në të gjitha mendjet.
Është e vërtetë se shumë shpejt, njerëzit do të gjenin një marifet për të pajtuar urdhërimin fetar, që i ndalonte vajzës të trashëgonte, me ndjenjën e natyrshme, e cila donte që ajo të përfitonte nga pasuria e të atit. Kjo duket qartë sidomos në ligjin grek.
Legjislacioni athinas synonte hapur që vajza, në pamundësi për të qenë trashëgimtare, të martohej, së paku me trashëgimtarin. Për shembull, nëse i ndjeri linte pas një djalë dhe një vajzë, ligji autorizonte martesën mes vëllait dhe motrës, me kusht që ata të mos kishin lindur nga e njëjta nënë. Vëllai, trashëgimtar i vetëm, sipas dëshirës së tij, mund të martohej me të motrën ose t'i jepte prikë asaj.
Nëse i ndjeri linte pas vetëm një vajzë, ai mund të birësonte dikë dhe t'i jepte të bijën për grua. Gjithashtu ai mund të linte me testament një trashëgimtar, i cili të martohej me të bijën e vet.
Në rast se babai i një vajze të vetme vdiste pa birësuar dhe pa lënë testament, e drejta e lashtë kërkonte që trashëgimtar i tij të ishte kushëriri i tij më i afërt; por ky kushëri, kishte detyrimin të martohej me të bijën e tij. Ky parim autorizonte gjithashtu martesën e xhaxhait me mbesën e madje një gjë e tillë kërkohej edhe nga ligji. Madje shkohej edhe më tej: nëse kjo vajzë ishte tashmë e martuar, ajo duhej të linte të shoqin për t' u martuar me trashëgimtarin e të atit të saj. Nga ana tjetër, edhe trashëgimtari mund të rastiste i martuar; ai duhej të divorcohej, për t' u martuar me të kushërirën. Këtu shohim se deri në ç'masë e drejta antike, duke u përputhur tërësisht me besimin fetar, kishte arritur të mos njihte më edhe natyrën.
Domosdoshmëria për të kënaqur fenë, gërshetuar me dëshirën për të shpëtuar interesat e një vajze të vetme, çoi në gjetjen e një rruge tjetër. Mbi këtë çështje, e drejta hindu dhe ajo athinase puqen mrekullisht. Në ligjet Manu, lexojmë: "Ai që nuk ka fëmijë mashkull, mund të ngarkojë të bijën e vet për t'i dhënë një të tillë, i cili bëhet djalë i tij dhe mund të përmbushë, në nder të tij, ceremoninë mortore." Për këtë, babai i vajzës duhet të paralajmëronte bashkëshortin, të cilit i jepte vajzën e vet, duke shqiptuar këtë formulë: "Po të jap, të stolisur, këtë vajzë, e cila nuk ka vëllezër; djali që do të lindë, do të jetë im bir dhe do të kremtojë nderet e varrimit tim." Zakoni ishte i njëjtë edhe në Athinë; babai mund të vazhdonte të ruante linjën e tij nëpërmjet së bijës, duke ia dhënë atë një burri me këtë kusht të veçantë. Djali që lindte nga kjo martesë, njihej bir i të atit të gruas; ai ndiqte kultin e tij, merrte pjesë në aktet e tij fetare dhe më vonë përkujdesej për varrin e tij. Në të drejtën hindu, ky fëmijë trashëgonte nga i gjyshi njëlloj si të ishte bir i tij; edhe në Athinë veprohej saktësisht sipas së njëjtës mënyrë. Kur një baba e kishte martuar të bijën sipas mënyrës që po përshkruajmë, trashëgimtar i tij nuk ishte as e bija as i dhëndri, por ishte i biri i vajzës së tij. Sapo ky i fundit mbërrinte moshën madhore, ai merrte në zotërim pasurinë e të gjyshit nga ana e nënës, ndonëse i ati dhe e ëma e tij ishin ende gjallë.
Këto lëshime të çuditshme të fesë dhe të ligjit pohojnë rregullin që përmendëm më sipër. Vajza nuk ishte në gjendje të trashëgonte. Por në saje të një zbutjeje tepër të natyrshme të ashpërsisë së këtij parimi, vajza e vetme konsiderohej si ndërmjetëse, nëpërmjet së cilës, familja mund të siguronte vazhdimësinë. Ajo nuk trashëgonte; por kulti dhe trashëgimia përçoheshin nëpërmjet saj.
Një burrë mund të vdiste pa lënë fëmijë; për të ditur se cili do të ishte trashëgimtar i pasurisë së tij, mjaftonte të kërkoje se cili do të ishte vazhduesi i kultit të tij.
Mirëpo, besimi shtëpiak përçohej nëpërmjet gjakut, vetëm nga mashkulli në mashkull. Trashëgimia në linjë mashkullore ishte e vetmja që vendoste, mes dy meshkujsh, raportin fetar, i cili i jepte njërit mimdësinë të vazhdonte kultin e tjetrit. Ajo që quhej farefisni nuk ishte gjë tjetër, sikurse e kemi parë më lart, veçse shprehje e kësaj marrëdhënieje. Njerëzit ishin farefis vetëm se kishin të njëjtin kult, të njëjtën vatër fillestare, të njëjtët të parë. Ata nuk ishin farefis si rrjedhojë e faktit që kishin dalë nga e njëjta nënë; feja nuk e pranonte farefisninë nëpërmjet grave. Fëmijët e dy motrave ose të një motre dhe të një vëllai nuk kishin mes tyre asnjë lidhje dhe nuk i përkisnin as të njëjtit besim shtëpiak dhe as të njëjtës familje.
Këto parime rregullonin rendin e trashëgimisë. Nëse një burrë, të cilit i kishin vdekur edhe djali edhe vajza e tij, linte pas vetes vetëm nipër, ai që trashëgonte ishte djali i të birit të tij, por jo djali i së bijës. Në mungesë trashëgimtarësh, trashëgimtar do të ishte i vëllai i tij dhe jo e motra, i biri i vëllait dhe jo i biri i së motrës. Në mungesë të vëllezërve dhe të nipërve, trashëgimia kërkohej, duke zbritur në linjën e serisë së paraardhësve të të ndjerit, gjithnjë në linjë mashkullore, derisa të gjendej një degëzim i dalë nga familja përmes një mashkulli; pastaj, nga ky degëzim, fillohej të ngjitej nga mashkulli në mashkull, derisa të gjendej në të një mashkull që ishte ende gjallë; ky ishte trashëgimtari.
Këto parime rregullonin rendin e trashëgimisë. Nëse një burrë, të cilit i kishin vdekur edhe djali edhe vajza e tij, linte pas vetes vetëm nipër, ai që trashëgonte ishte djali i të birit të tij, por jo djali i së bijës. Në mungesë trashëgimtarësh, trashëgimtar do të ishte i vëllai i tij dhe jo e motra, i biri i vëllait dhe jo i biri i së motrës. Në mungesë të vëllezërve dhe të nipërve, trashëgimia kërkohej, duke zbritur në linjën e serisë së paraardhësve të të ndjerit, gjithnjë në linjë mashkullore, derisa të gjendej një degëzim i dalë nga familja përmes një mashkulli; pastaj, nga ky degëzim, fillohej të ngjitej nga mashkulli në mashkull, derisa të gjendej në të një mashkull që ishte ende gjallë; ky ishte trashëgimtari.
Këto rregulla vepronin si te hindutë, ashtu edhe te grekët dhe romakët. Në Indi, "trashëgimia i përket sapindës më të afërt; në mungesë të sapindës, ajo i përket samanodakës17." Mirëpo, kemi parë që farefisnia që këto dy fjalë shprehnin, ishte farefisni fetare apo farefisni përmes meshkujve dhe përputhej me agnation romake.
Ja se si paraqitej në këtë aspekt ligji i Athinës: "Nëse një burrë vdes pa lënë fëmijë, trashëgimtar është vëllai i të ndjerit, me kusht që ai të ishte vëlla me të nga i ati; në mungesë të tij, trashëgimtar është i biri i këtij vëllai; sepse trashëgimia kalon gjithnjë te meshkujt dhe te trashëgimtarët e meshkujvë18." Ky ligj i lashtë, në kohën e Demostenit, citohej ende, ndonëse tashmë ai kish pësuar ndryshime dhe në atë epokë kish nisur të pranohej edhe farefisnia mbi bazën e grave.
Po kështu, Dymbëdhjetë Tabelat urdhëronin që, në rast se, një burrë vdiste pa lënë trashëgimtarë, trashëgimia i përkiste anjatit më të afërt. Por kemi parë se anjat nuk mund të bëheshe kurrë nëpërmjet grave. Ligji i lashtë romak saktësonte më tej se, nipi trashëgonte nga patruus, domethënë nga vëllai i të atit të tij dhe nuk trashëgonte nga avunculus, vëllai i së ëmës. Në rast se do t'i referoheshim tabelës që kemi skicuar nga familja e Skipionëve, do të vëmë re se pasuria e Skipion Emilianit, i cili kishte vdekur pa lënë fëmijë, nuk mund të trashëgohej as nga Komelia, tezja e tij, as nga C. Grakussi, i cili, sipas ideve tona moderne, do të ishte kushëriri i tij më i afërt, por ajo do t'i lihej Skipion Aziatikusit, i cili, sipas së drejtës së lashtë, ishte farefisi i tij më i afërt.
Në kohën e Justinianit, ligjvënësi nuk i kuptonte më këto ligje të lashta; Dymbëdhjetë Tabelat i dukeshin atij tepër të ngurta, pasi ato "njihnin gjithnjë përparësinë e trashëgimisë mashkullore dhe përjashtonin nga trashëgimia ata që lidheshin me të ndjerin vetëm nëpërmjet grave." E drejtë tejet e padrejtë, pasi, nëse do të shpreheshim kështu, ajo nuk mbante parasysh natyrën; e megjithatë, kjo e drejtë kishte çuditërisht një logjikë, sepse, nisur nga parimi sipas të cilit trashëgimia ishte e lidhur me kultin, ajo largonte nga trashëgimia të gjithë ata që feja nuk i autorizonte të vazhdonin kultin.
Më sipër kemi parë se emancipimi dhe birësimi, shpinte për cilindo në ndërrimin e kultit. Veprimi i parë e shkëpuste atë nga kulti atëror, i dyti e shuguronte atë në fenë e një familjeje tjetër. Edhe këtu, e drejta e lashtë pajtohej plotësisht me rregullat e besimit. Djali, që përjashtohej nga kulti atëror, si rrjedhojë e daljes nga shtëpia, largohej gjithashtu edhe nga trashëgimia. Përkundrazi, i huaji, i cili kishte hyrë në kultin e një familjeje nëpërmjet birësimit, kfhehej në bir, vazhdonte kultin dhe trashëgonte pasurinë. Si në njërin rast ashtu edhe në tjetrin, e drejta e lashtë mbante parasysh më tepër lidhjen fetare sesa lidhjen që ishte pasojë e lindjes.
Ashtu sikurse binte ndesh me fenë që dikush të kishte dy kulte shtëpiake, po kështu ai nuk mund të trashëgonte as nga dy familje. Kësisoj, djali i birësuar, i cili trashëgonte nga familja birësuese, nuk trashëgonte nga familja e tij natyrale. Mbi këtë çështje, ligji athinas ishte mjaft i qartë. Debatet e oratorëve atikas, shpesh na vizatojnë njerëz të birësuar në një familje, por që përpiqen të trashëgojnë edhe nga familja ku kanë lindur. Por ligji këtë nuk e pranonte. Djali i birësuar nuk mund të trashëgonte nga familja e tij, nëse nuk kthehej përsëri tek ajo; ai mund të rihynte në të, vetëm duke hequr dorë nga familja birësuese; ai mund të dilte prej saj vetëm duke plotësuar dy kushte: kushti i parë ishte që ai të braktiste pasurinë e familjes birësuese; kushti i dytë ishte që kulti shtëpiak, për vijimin e të cilit ishte kryer birësimi, të mos pushonte si rrjedhojë e braktisjes së tij; për të përmbushur këtë kusht, në këtë familje ai duhej të linte një djalë, që do e zëvendësonte.21 Ky djalë kujdesej për kultin dhe zotërimin e pasurisë; atëherë babai i tij mimd të kthehej në familjen e tij të lindjes dhe të trashëgonte prej saj. Por ky baba dhe ky bir nuk mund të trashëgonin më nga njëri-tjetri; ata nuk bënin më pjesë në të njëjtën familje, ata nuk ishin farefis.
Shihet qartë se cila ka qenë ideja e ligjvënësit të lashtë, kur ai ka vendosur këto rregulla kaq të stërholluara. Ai nuk e gjykonte të mundur që dy trashëgimi t'i takonin të njëjtit individ, pasi dy kulte shtëpiake nuk mund të shërbeheshin nga e njëjta dorë.
E drejta për të lënë testament, domethënë për të dispozuar mbi pasurinë vetjake pas vdekjes, duke ua lënë atë individëve të tjerë, të ndryshëm nga trashëgimtari i natyrshëm, binte ndesh me besimet fetare, që përbënin themelet e së drejtës së pronësisë dhe së drejtës së trashëgimisë. Vallë, kur prona ishte e pazgjidhshme prej kultit dhe kulti ishte i trashëgueshëm, a mund të mendohej për testament? Fundja, prona nuk i përkiste individit, por familjes; pronën, individi nuk e kishte fituar nëpërmjet të drejtës së punës, por nëpërmjet kultit shtëpiak. E lidhur me familjen, ajo përçohej nga i vdekuri tek i gjalli, jo sipas vullnetit dhe dëshirës së të vdekurit, por në funksion të disa rregullave të epërme, të vendosura nga besimi.
E drejta e lashtë hindu nuk e rijihte testamentin. Deri te Soloni, e drejta athinase e ndalonte atë në mënyrë absolute dhe vetë Soloni ua lejonte atë vetëm atyre që nuk linin pas fëmijë. Në Spartë, testamenti ishte ose i ndaluar ose nuk njihej për një kohë të gjatë dhe u lejua vetëm pas luftës së Peloponezit. Madje për njëfarë periudhe, kjo ka qenë e vërtetë edhe në Korint e në Tebë24. Është e sigurt se aftësia për të lënë trashëgimi pasurinë personale sipas dëshirës, fillimisht, nuk është njohur si një e drejtë natyrore; parim i vazhdueshëm i epokave të lashta ka qenë që të gjitha llojet e pronës duhej të mbeteshin brenda familjes, ku atë e kishte lidhur feja. Në Traktatin e ligjeve të tij, i cili në një pjesë të madhe nuk është veç një koment rreth ligjeve athinase, Platoni shpjegon shumë qartë mendimin e ligjvënësve të lashtë. Ai hamendëson sikur një burrë që dergjej në shtratin e vdekjes, kërkoh të drejtën për të bërë testament dhe thërret: "O perëndi! A nuk është e rëndë që unë të mos kem mundësi të bëj si të dua me pronën time dhe t'ia lë atij që më pëlqen, dikujt më shumë e dikujt më pak, sipas shërbimeve dhe dashurisë që ata kanë treguar për mua?" Por këtij njeriu, ligjvënësi i përgjigjet: "Ty që s'të mbetet më shumë se një ditë, ti që je vetëm kalimthi aty poshtë, vallë, a je ti ai që mimd të vendosësh rreth këtyre punëve? Ti dhe katandia jote nuk i përkisni vetes, ti dhe katandia jote, gjithçka i përket familjes tënde, domethënë stërgjyshërve dhe njerëzve që do të ruajnë kultin tënd.
E drejta e lashtë e Romës, për ne është shumë e errët; tashmë e tillë ajo ishte edhe për vetë Ciceronin. Ajo që ne njohim, nuk shkon aspak përtej Dymbëdhjetë Tabelave, të cilat nuk përbëjnë, sigurisht, të drejtën primitive të Romës, prej ku, fatkeqësisht, deri te ne kanë mbërritur vetëm disa mbetje të shkëputura. Ky kod lejon testamentin; e megjithatë, pjesa që lidhet me këtë objekt, është tepër e shkurtër dhe dukshëm, aq e mangët, saqë lidhur me këtë çështje nuk mund të mburremi se mund të njohim dispozitat e ligjvënësit; duke pranuar aftësinë për të lëshuar testament, ne nuk dimë se çfarë rezervash dhe çfarë kushtesh mund të ketë vendosur ai lidhur me të. Për sa i përket periudhës që paraprin të Dymbëdhjetë Tabelat, nuk disponojmë asnjë tekst ligjor që lejon ose ndalon testamentin. Por gjuha do të ruante kujtimin e një kohe, ku ai nuk njihej; ajo e quante djalin, trashëgimtar të vetëm dhe të domosdoshëm. Kjo formulë, e cila vazhdonte të përdorej ende nga Gaiusi dhe Justiniani, por që nuk përputhej më me legjislacionin e kohës së tyre, vinte pa dyshim nga një periudhë e largët, kur djali nuk mundej, as të përjashtohej nga trashëgimia dhe as ta refuzonte atë. Pra, babai nuk mund të vepronte lirisht me pasurinë e tij. Kur ai nuk kishte djalë dhe kur individi që vdiste, kishte vetëm farefis anësor, testamenti nuk ishte krejtësisht i panjohur, por ishte tepër e vështirë që ai të realizohej. Ai kërkonte formalitete të shumta. Së pari, në të gjallë të tij, njeriu që linte testament nuk kishte të drejtë të ruante sekretin; njeriu që privonte familjen e tij nga trashëgimia, duke dhunuar kështu ligjin e vendosur nga feja, këtë veprim duhej ta kryente publikisht, nën dritën e diellit dhe të merrte përsipër, qysh në të gjallë të tij, gjithë urrejtjen që shkaktonte ky veprim. Por kjo nuk mjaftonte; kërkohej ende që vullneti i testatorit të merrte miratimin e vullnetit sovran, domethënë, të popullit të mbledhur në kuri, nën drejtimin e kryepriftit. Kurrsesi nuk duhet menduar se ky ishte thjesht formalitet për sy e faqe, sidomos gjatë shekujve të parë. Grumbullimet e popullit mbi bazën e kurive, përfaqësonin mbledhjen më solemne të qytezës romake; do të ishte fëmijërore të thuhej se populli mblidhej aty, nën drejtimin e prijësit fetar, thjesht për të marrë pjesë si dëshmitar në leximin e një testamenti. Aty populli votonte dhe ky veprim, po të mendojmë pak, ishte më se i domosdoshëm; në fakt, ekzistonte një ligj i përgjithshëm, i cili rregullonte rendin e trashëgimisë me rreptësinë më të madhe; ndryshimi i këtij ligji, në funksion të një rasti të veçantë, kërkonte votimin e një ligji tjetër. Ky ligj përjashtimor ishte testamenti. Pra, njeriut nuk i njihej plotësisht e drejta për të lënë testament dhe ai nuk mimd ta gëzonte atë kurrë plotësisht, për sa kohë shoqëria në të cilën ai jetonte do të vijonte të ishte nën sundimin e këtij besimi të lashtë. Sipas besimeve të këtyre periudhave të largëta, njeriu i gjallë përfaqësonte vetëm për pak vite, qenien e përhershme e të pavdekshme, që ishte familja. Ai gëzonte vetëm të drejtën e ruajtjes së vijimësisë së kultit dhe të pronës; e drejta e tij mbi to merrte fund me përfundimin e jetës së tij.
Familja nuk i ruajti ligjet e saj nga qyteza. Në rast se do të kishte qenë qyteza ajo që do të kish konceptuar të drejtën private, me fort gjasa ajo do të kishte nxjerrë një ligj krejt të ndryshëm nga ligji që kemi parë. Ajo do e kishte rregulluar të drejtën e pronës dhe të drejtën e trashëgimisë sipas parimesh krejt të ndryshme; ajo nuk kishte interes që toka të ishte e patjetërsueshme dhe prona e pandashme.
Ligji që i lejonte atit të familjes të shiste e madje të vriste të birin, ligj të cilin e gjejmë si në Greqi ashtu edhe në Romë, nuk është përfytyruar aspak nga qyteza. Me shumë të ngjarë, qyteza mund t'i thoshte babait: "Ty nuk të përket as jeta e gruas tënde dhe as jeta e birit tënd e po ashtu as liria e tyre, unë do t'i mbroj ato qoftë edhe kundër vullnetit tënd; nuk je ti ai që do t'i gjykosh, që do t'i vrasësh, në rast se ata nuk sillen mirë; i vetmi gjykatës jam unë". Nëse qyteza nuk ka folur kështu, atëherë ka shumë të ngjarë që ajo nuk e ka pasur këtë mundësi. E drejta private ekzistonte para saj. Kur qyteza do të niste të shkruante ligjet e veta, ajo do shihte se kjo e drejtë tashmë ishte e vendosur, se ajo ishte e gjallë, e rrënjosur në zakone dhe e mbështetur nga të gjithë. Në pamundësi për të vepruar ndryshe, ajo e pranoi atë dhe guxoi ta prekte vetëm pas një kohe tepër të gjatë. E drejta e lashtë nuk është vepër e një ligjvënësi. Ajo lindi në gjirin e familjes. Ajo doli spontanisht, duke ngërthyer në përbërje të saj të gjitha parimet e lashta. Ajo rrodhi nga besimet fetare, të pranuara nga të gjithë në epokat primitive të këtyre popujve, të cilat sundonin mendjet dhe vullnetet e tyre.
Një familje përbëhej nga babai, nëna, fëmijët, skllevërit. Ky grup, sado i vogël që të ishte, duhej të kishte disiplinën e vet. Por kujt do t'i përkiste autoriteti i parë? Babait? Jo. Në çdo shtëpi kishte diçka që qëndronte madje edhe më lart se ai; kjo diçka, ishte besimi shtëpiak, perëndia, që grekët e quanin vatra-perëndi, , dhe latinët, Lar familiae Pater. Kjo hyjni e brendshme, apo ajo që është e njëjta gjë, besimi që ekzistonte në shpirtin njerëzor, përbënte autoritetin më të padiskutueshëm. Do të ishte pikërisht ky autoritet, ai që do të përcaktonte edhe rangjet në gjirin e familjes. I pari që ulej pranë vatrës ishte babai; ai e ndez dhe e mirëmban atë; ai është prift i familjes. Ai përmbush, në të gjitha aktet fetare, funksionet më të larta; ai ther viktimën; goja e tij shqipton formulën e lutjes, e cila duhet tu sigurojë atij dhe njerëzve të tij mbrojtjen e perëndive. Familja dhe kulti përjetësohen nëpërmjet tij; ai dhe vetëm ai përfaqëson krejt vazhdën e gjatë të stërgjyshërve dhe vetëm prej tij duhet të rrjedhë e gjithë vazhda e trashëgimtarëve; kulti shtëpiak ndërtohet mbi të; gati-gati ai mund të shprehet njëlloj si edhe hinduja: zoti jam unë. Kur vdekja vinte, ai kthehej në një qenie hyjnore, së cilës i drejtohen lutjet e trashëgimtarëve të vet.
Besimi nuk e vendos gruan në të njëjtin rang të lartë. E vërteta është se gruaja merr pjesë në aktet fetare, por ajo nuk është zonjë e vatrës. Ajo nuk ka të drejtë të ruajë fenë e lindjes së vatrës; ajo shugurohet në të vetëm falë martesës; lutjen që shqipton, ajo e ka mësuar nga i shoqi. Ajo nuk përfaqëson të parët, pasi nuk rrjedh prej tyre. Ajo vetë nuk do të hyjë kurrë në radhën e të parëve; e vendosur në varr, nuk përfiton ndonjë kult të veçantë. Si në të gjallë ashtu edhe në vdekje, ajo llogaritet vetëm si një gjymtyrë e të shoqit të saj.
E drejta greke, e drejta romake, e drejta hindu, të cilat rrjedhin nga këto besime, puqen në atë që gruan e pranojnë gjithnjë si më inferiore ndaj burrit. Gruaja nuk mund të kishte kurrë vatër më vete; ajo nuk mund të jetë kurrë prijëse e kultit. Në Romë, ajo merr emrin niaterfamilias, por ajo e humbet këtë emërtim në rast se i shoqi vdes'. Duke mos pasur kurrë një vatër që fi përkasë asaj, ajo nuk zotëron asgjë që mund f i japë autoritet në gjirin e familjes. Ajo nuk komandon kurrë; madje nuk është kurrë tërësisht e lirë apo zonjë e vetvetes, sui juris. Ajo është gjithnjë pranë vatrës së dikujt tjetër, duke përsëritur lutjen e dikujt tjetër; për të gjitha aktet e jetës fetare, asaj i duhet një prijës, ndërsa për të gjitha aktet e jetës civile, një tutor.
Ligji Manu thotë: "Gruaja, gjatë fëmijërisë së saj, varet nga i ati; gjatë rinisë nga i shoqi; kur i shoqi i vdes, ajo varet nga djemtë e saj; në rast se ajo nuk ka djem, ajo varet nga farefisi i afërt i të shoqit; sepse një grua nuk duhet të qeveriset kurrë sipas qejfit të saj." Të njëjtën gjë shprehin edhe ligjet greke dhe romake. Në vajzëri, ajo i nënshtrohet të atit të saj; kur ai vdes, ajo varet nga vëllezërit; e martuar, ajo kalon nën ruajtjen e të shoqit; me vdekjen e të shoqit, ajo nuk ka më të drejtë të kthehet në familjen e saj të dikurshme, pasi ka hequr dorë nga ajo përmes martesës së shenjtë3; vejusha mbetet e nënshtruar nën tutelën e anjatëve të të shoqit, domethënë ndaj bijve të saj, nëse ka, ose në mungesë të tyre, ndaj kushërinjve më të afërt, shoqi ushtron mbi të një autoritet të tillë, saqë para vdekjes ai mund t'i zgjedhë asaj një mbrojtës e madje edhe një bashkëshort të dytë.
Për të theksuar pushtetin e burrit mbi gruan, romakët kishin një shprehje shumë të lashtë, e cila është ruajtur nga juriskonsultët; kjo është fjala manus. Të përcaktosh kuptimin e saj fillestar nuk është e lehtë. Studiuesit i japin asaj kuptimin e forcës materiale, njëlloj sikur gruaja të ishte e vendosur nën dorën brutale të të shoqit. Por ka shumë të ngjarë, që ata të gabohen. Pushteti i burrit mbi gruan nuk ishte aspak rrjedhojë e forcës më të madhe fizike të të parit. Ky pushtet buronte, ashtu sikurse edhe çdo e drejtë private, nga besimi fetar, i cili e vendoste burrin mbi gruan. Ajo që e provon është fakti se gruaja, e cila nuk ishte martuar sipas riteve të shenjta e që për rrjedhojë nuk i ishte bashkangjitur kultit, nuk i nënshtrohej autoritetit të bashkëshortit6. Ishte martesa ajo që krijonte nënshtrimin dhe njëkohësisht edhe dinjitetin e gruas. Aq e vërtetë është kjo, saqë mund të themi se familjen nuk e ka krijuar e drejta e më të fortit!
Le të kalojmë tani te fëmija. Këtu natyra flet vetë e madje me zë të lartë; ajo kërkon që fëmija të ketë një mbrojtës, një drejtues, një zot. Në këtë drejtim, feja pajtohet me natyrën; ajo thotë se babai do të jetë prijësi i kultit dhe se i biri duhet ta ndihmojë atë në funksionet e tij të shenja. Por këtë nënshtrim natyra e kërkon vetëm për një numër të caktuar vitesh; feja kërkon më shumë. Natyra e shpie fëmijën në moshën madhore; feja këtë nuk e njeh. Sipas parimeve të lashta, vatra është e pandashme e po kështu është edhe prona; vëllezërit nuk ndahen me vdekjen e babait të tyre; aq më pak mund të ndahen ata në të gjallë të tij. Në ashpërsinë e së drejtës primitive, bijtë qëndrojnë të lidhur me vatrën e të atit dhe për rrjedhojë ata i nënshtrohen autoritetit të tij; për sa kohë ai është gjallë, ata mbeten të mitur.
Kuptohet se ky rregull ka mundur të mbijetojë vetëm për aq kohë sa në fuqi ka qenë besimi shtëpiak. Në Athinë, ky nënshtrim pa fund i birit ndaj të atit të vet, u zhduk herët. Ai do të mbijetonte më gjatë në Spartë, ku pasuria mbeti gjithnjë e pandashme. Në Romë, rregulli i lashtë do të ruhej me skrupulozitet: djali nuk do të mundte kurrë, në të gjallë të të atit, të krijonte dhe të mbante vatër më vete; madje edhe i martuar, edhe me fëmijë, ai mbetej gjithnjë nën autoritetin e të atit.
Autoriteti atëror ishte njëlloj si autoriteti bashkëshortor; ai ngrihej dhe kushtëzohej nga besimi shtëpiak. Djali i lindur nga një lidhje jashtëmartesore, nuk vendosej nën autoritetin e të atit. Midis tij dhe të atit nuk kishte bashkësi besimi; pra nuk ekzistonte asgjë që mund t'i jepte njërit autoritetin dhe tjetrit nënshtrimin. Në vetvete, atësia nuk i jepte babait kurrfarë autoriteti atëror.
Falë besimit shtëpiak, familja përbënte një trup të vogël, të organizuar, një shoqëri në miniaturë, e cila kishte prijësin dhe qeverisjen e saj. Në shoqërinë e kohës sonë, asgjë nuk do të ishte në gjendje të na krijonte një ide rreth përmasave të këtij pushteti atëror. Në atë periudhë të lashtë, babai nuk është vetëm njeriu i fuqishëm që mbron dhe ushtron gjithë pushtetin, që urdhëron nënshtrim; ai është prifti, ai është trashëgimtari i vatrës, vazhduesi i stërgjyshërve, kërcelli nëpërmjet të cilit rrjedhin trashëgimtarët, ruajtësi i riteve misterioze të kultit dhe i formulave të fshehta të lutjes. E gjithë feja përqendrohet tek ai.
Madje edhe emri me të cilin e thërresin, pater, në vetvete ngërthen mjaft domethënie. Kjo fjalë është e njëjtë në greqisht, në latinisht, në sanskritisht; prej këtu pra, mund të arrijmë në përfundimin se kjo fjalë vjen nga një kohë, kur helenët, italikët dhe hindutë jetonin ende bashkë në Azinë Qendrore. Cili ishte kuptimi dhe çfarë ideje përfytyronte atëherë kjo fjalë për mendjet njerëzore? Një gjë të tillë mund ta dimë, pasi ajo ka ruajtur kuptimin e saj fillestar si në formulat e gjuhës fetare, ashtu edhe në ato të gjuhës juridike. Kur njerëzit e lashtësisë i luteshin Jupiterit dhe i drejtoheshin atij me fjalët pater hominum Deorumque, me këtë ata nuk donin të thoshin se Jupiteri ishte ati i përbashkët i perëndive dhe i njerëzve; ata nuk e kanë konsideruar kurrë atë si të tillë, madje, përkundrazi, ata kanë besuar se raca njerëzore pat ekzistuar edhe përpara tij. I njëjti titull, pater, i jepej edhe Neptunit, Apollonit, Bacchusit, Vullkanit, Plutonit, të cilët, sigurisht, njerëzit nuk i konsideronin si etërit e tyre; po kështu emri mater i jepej Minervës, Dianës, Vestës, të cilat njiheshin si tri perëndesha të virgjëra. Po kështu në gjuhën juridike titulli pater ose paterfamilias mund fi jepej edhe një burri që nuk kishte fëmijë, që nuk ishte i martuar, madje që nuk kishte ( mbushur ende moshën për të lidhur martesë. Pra, kjo fjalë nuk lidhej me atësinë. Gjuha e lashtë dispononte një fjalë tjetër, e cila emërtonte vërtet babanë, e cila, po aq e vjetër sa edhe fjala pater, gjendet në gjuhën greke, romake dhe hindu (ganitar, y£vvi]Tf]p, genitor). Fjala pater kishte një tjetër kuptim. Në gjuhën fetare kjo fjalë përdorej për të treguar perënditë; në gjuhën e së drejtës, ajo përdorej për të treguar një njeri që kishte në ngarkim ruajtjen e një kulti dhe një ngastër toke. Poetët na tregojnë se kjo fjalë përdorej për të treguar të gjithë ata që duhej të nderoheshin. Skllavi dhe klienti i drejtoheshin zotërisë së tyre me këtë term. Kjo fjalë ishte sinonim i fjalës rex. Në vetvete, ajo ngërthente jo idenë e atësisë, por të pushtetit, të autoritetit, të dinjitetit të madhërishëm.
Një fjalë e tillë, e përdorur për të treguar atin e familjes, në një çast të caktuar, gradualisht, do të kthehej në një emër fare të zakonshëm. Ky fakt është mjaft domethënës dhe shumë i rëndësishëm për këdo që dëshiron të njohë institucionet e lashta. Historia e kësaj fjale është e mjaftueshme për të na krijuar një ide rreth pushtetit që babai ka ushtruar për një kohë të gjatë në familje dhe rreth ndjenjës së nderimit të madh, që i bëhej atij si prift dhe sovran.
Ligjet greke dhe ato romake i kanë njohur babait një pushtet të pakufizuar, të cilin, fillimisht, atij ia kishte njohur feja. Të drejtat e panumërta dhe të shumëllojshme që iu dhanë këtij pushteti, mund të radhiten në tri kategori, sipas faktit që ati i familjes njihej si prijës i besimit, si zot i pronës dhe si gjykatës.
I.Babai është prijësi më i lartë fetar i besimit shtëpiak; në këtë cilësi, ai rregullonte të gjitha ceremonitë e kultit sipas mënyrës së vet ose sipas mënyrës që kishte trashëguar nga i ati i tij. Askush në familje nuk guxonte të vinte në diskutim epërsinë e tij priftërore. As qyteza dhe as vetë priftërinjtë e mëdhenj nuk mund të ndryshonin gjë nga kulti i tij. Si prift i vatrës, ai nuk njeh askënd mbi vete.
Në cilësinë e prijësit të besimit, ai është përgjegjës për përjetësimin e kultit e për rrjedhojë edhe për kultin e familjes. Gjithçka që ka të bëjë me këtë përjetësim, gjë që përbën edhe përkujdesjen dhe detyrën e tij të parë, varet vetëm prej tij. Prej aty buron një seri e tërë të drejtash: e drejta për të njohur fëmijën e tij pas lindjes apo për ta refuzuar atë. Kjo e drejtë, babait i njihej si në të drejtën greke ashtu edhe nga ligjet e Romës. Sado barbare që kjo e drejtë mund të ishte, ajo nuk binte ndesh me parimet mbi të cilat ngrihej familja. Njohja e bijësisë, qoftë edhe nëse nuk kundërshtohej, nuk ishte e mjaftueshme që fëmija të hynte në rrethin e shenjtë të familjes; për këtë kërkohej leja e të parit të familjes dhe shugurimi në kult Për sa kohë që fëmija nuk është pranuar në fenë shtëpiake, për babanë ai nuk është asgjë.
E drejta për të lënë dhe për të poshtëruar publikisht bashkëshorten, qoftë në rast shterpësie, pasi nuk duhet që familja të shuhet, qoftë në rast tradhtie bashkëshortore, pasi familja dhe pinjollët e saj duhet të jenë të pastër prej çdo lloj ndërhyrjeje.
E drejta për të martuar të bijën, domethënë për t'i kaluar dikujt tjetër autoritetin që ai kishte mbi të. E drejta për të martuar të birin e vet: martesa e të birit garantonte përjetësimin e familjes.
E drejta për të emancipuar, domethënë për të përjashtuar një djalë nga familja dhe nga kulti. E drejta e birësimit, domethënë e drejta për të futur një të huaj në vatrën shtëpiake.
E drejta për të caktuar, në shtratin e vdekjes, një tutor për të shoqen dhe fëmijët e tij.
Duhet të nënvizojmë se të gjitha këto të drejta i atribuoheshin vetëm babait, duke përjashtuar të gjithë pjesëtarët e tjerë të familjes. Gruaja nuk e gëzonte të drejtën e divorcit, të paktën gjatë epokave të lashta. Madje edhe në rastet kur ajo ishte e ve, ajo nuk kishte të drejtë të nxirrte qoftë edhe djalë nga shtëpia dhe as të birësonte një fëmijë. Ajo nuk kishte asnjëherë të drejtë të bëhej tutore, madje as për fëmijët e saj. Në rast divorci, fëmijët, madje edhe vajzat, qëndronin me të atin e tyre. Fëmijët nuk kalonin asnjëherë nën pushtetin e saj. Për martesën e së bijës, miratimi i saj nuk kërkohej kurrë.
II. Më sipër kemi parë se, fillimisht, prona nuk ishte konceptuar si një e drejtë individuale, por si një e drejtë e familjes. Sikurse e thotë qartë Platoni dhe e nënkuptojnë të gjithë ligjvënësit e lashtë, pasuria u përkiste të parëve dhe trashëgimtarëve të tyre. Nga vetë natyra e saj, kjo pronë nuk ndahej. Në çdo familje, mund të kishte vetëm një pronar dhe ky pronar ishte vetëm familja dhe vetëm një përfitues, i cili ishte ati i familjes. Ky parim shpjegon mjaft dispozita të së drejtës së lashtë.
Duke qenë se prona nuk mund të ndahej dhe i përkiste krejtësisht babait si individ, në të nuk kishin kurrfarë pjese as gruaja dhe as i biri. Gjatë kësaj epoke, regjimi i prikës dhe bashkësia e pasurisë ishin krejtësisht të panjohura. Prika e gruas i përkiste krejtësisht bashkëshortit, i cili ushtronte mbi mallin e prikës jo vetëm të drejtat e administratorit të saj, por edhe ato të pronarit. Gjithçka që gruaja mund të përftonte gjatë martesës, binte në duart e bashkëshortit. Madje, ajo nuk mund ta rimerrte prikën e saj as kur mbetej e ve.
Djali gjendej në të njëjtat kushte si edhe gruaja: ai nuk zotëronte asgjë. Asnjë dhurim i bërë prej tij nuk ishte i vlefshëm dhe kjo për arsyen e vetme se atij nuk i përkiste asgjë. Ai nuk mund të fitonte asgjë; fry tet e ptmës së tij, përfitimet e nxjerra nga tregtia e tij, gjithçka shkonte në favor të babait. Në rast se dikush bënte një testament në emër të tij, trashëgimia e këtij testamenti i përkiste të atit dhe jo atij. Ky fakt shpjegon paragrafin e së drejtës romake, i cili ndalonte çdo lloj kontrate shitblerjeje mes atit dhe të birit. Në rast se babai do t'i shiste diçka të birit të vet, konsiderohej që këtë gjë ai ia shiste vetes, pasi biri fitonte vetëm për të atin e tij.
Në të drejtën romake, por edhe në ligjet e Athinës, shohim se babai mundd të shiste të birin e vet. Kjo rridhte nga fakti që ai mund të dispononte lirisht rreth krejt pronës që i përkiste familjes dhe djali mund të konsiderohej, edhe ai, si pronë, pasi si krahët ashtu edhe puna e tij ishin burim të ardhurash. Pra babai mundej, sipas dëshirës së tij, ose ta mbante vetë këtë mjet pune ose t'ia jepte atë dikujt fjetër. T'ia jepje atë dikujt tjetër, konsiderohej si shitje e të birit. Tekstet që kanë mbërritur deri te ne nga e drejta romake, nuk na sqarojnë plotësisht rreth natyrës së kësaj kontrate shitblerjeje dhe as rreth rezervave që ajo mund të përmbante. Një gjë është e sigurt, djali i shitur kësisoj, nuk ishte skllav i blerësit. Babai mund të vinte në kontratë kushtin që i biri do t'i rishitej atij përsëri. Atëherë ai rivendoste pushtetin e tij mbi të dhe mund ta shiste sërish. Ligji i Dymbëdhjetë Tabelave e lejonte kryerjen e këtij veprimi deri në tri herë, por shpallte se pas kësaj shitjeje të trefishtë, djali çlirohej nga pushteti atëror. Prej këtu mund të gjykojmë se sa absolut ishte pushteti i babait në të drejtën antike.
Plutarku na thotë se, në Romë gratë nuk mund të dilnin përpara trupit gjykues, madje as si dëshmitare. Te juriskonsulti Gaius lexojmë: "Duhet të mbajmë parasysh se individët që ndodhen nën pushtetin e të tjerëve, domethënë gruaja, djali dhe skllavi, nuk kanë kurrfarë të drejte përpara drejtësisë. Pasi, nisur nga fakti që këta persona nuk mund të zotërojnë asgjë vetë, është arritur në përfundimin e drejtë se ata nuk mund të kërkojnë asgjë përpara drejtësisë. Në rast se biri juaj, i nënshtruar ndaj pushtetit tuaj, ka kryer një delikt, akuza e drejtësisë bie mbi ju. Delikti i kryer nga djali kundër babait të vet nuk lë vend për kurrfarë veprimi gjyqësor." Nga të gjitha këto, rezulton qartë se gruaja dhe djali, nuk mund të ishin as kërkues, as të pandehur, as akuzues, as të akuzuar, as dëshmitarë. Nga krejt familja, vetëm babai është ai që mund të dilte para gjykatës së qytezës; drejtësia publike ekziston vetëm për të. Nëse për djalin dhe gruan, drejtësia nuk bëhej në qytezë, kjo do të thotë se ajo bëhej në gjirin e familjes. Gjykatës i tyre ishte kreu i familjes, i cili kryesonte seancën si të ishte në pupitrën e një gjykate, në funksion të autoritetit të tij bashkëshortor apo atëror, në emër të familjes dhe në praninë e hyjnive të shtëpisë.
Tit-Livi rrëfen se, Senati, duke dashur të çrrënjoste nga Roma Bakanalet, dekretoi dënimin me vdekje për të gjithë ata që kishin marrë pjesë në to. Dekreti u zbatua lehtësisht për sa u përket qytetarëve. Por, lidhur me gratë, të cilat ishin jo më pak fajtore, vështirësia qe serioze; gratë nuk mund të nxirreshin përpara drejtësisë së shtetit; ato mund t'i gjykonte vetëm familja e tyre. Senati e respektoi këtë parim të lashtë, duke u lënë baballarëve dhe bashkëshortëve të drejtën për t u dhënë grave dënimin me vdekje.
E drejta që kreu i familjes ushtronte në gjirin e shtëpisë së vet, ishte e plotë dhe e paapelueshme. Ai mund të dënonte me vdekje, njëlloj sikur vepronte edhe gjykatësi në qytezë; vendimet e tij nuk mund të ndryshoheshin nga asnjë vendim. "Burri, thotë Katoni i vjetër, është gjykatës i gruas së vet; pushteti i tij është i pakufizuar; ai mund të bëjë gjithçka që dëshiron. Në rast se gruaja e tij ka kryer ndonjë faj, ai e ndëshkon; në rast se ajo ka pirë verë, ai e dënon; në rast se ajo ka kryer ndonjë marrëdhënie me ndonjë burrë tjetër, ai e vret." Kjo e drejtë ishte e njëjtë edhe në rastin e fëmijëve. Valer-Maksimi përmend njëfarë Atiliusi, i cili vrau vajzën e tij, fajtore për aktin e përdaljes, ndërkohë që të gjithë njohin rastin e një babai tjetër, i cili dënoi me vdekje të birin e vet, pasi ai kishte bashkëpunuar me Katilinën.
Në historinë e Romës, faktet e kësaj natyre janë të shumta. Por do të ishte një ide e rreme nëse besohej se babai gëzonte një të drejtë absolute për të vrarë gruan dhe fëmijët e tij. Ai ishte gjykatësi i tyre. Nëse ai i dënonte ata me vdekje, kjo bëhej vetëm në emër të drejtësisë. Meqenëse babai ishte i vetmi person në familje, që i nënshtrohej gjykimit të qytezës, gruaja dhe djali nuk mund të gjenin gjykatës tjetër veç tij. Në gjirin e familjes, ai ishte gjykatës i vetëm.
Ndër të tjera, duhet nënvizuar se autoriteti atëror nuk ishte një pushtet arbitrar, sikurse mund të ishte autoriteti që rrjedh nga e drejta e më të fortit. Ky autoritet e kishte themelin e vet në besimet e rrënjosura në fund të shpirtrave dhe po aty ai gjente edhe kufizimet e veta. Për shembull, babai kishte të drejtë të përjashtonte të birin nga familja e tij; por ai e dinte mirë se në rast se ai do e bënte këtë, familja e tij rrezikohej të shuhej dhe manët e të parëve të vet, do të binin në harresën e përjetshme. Ai kishte të drejtë të birësonte dikë tjetër; por feja këtë e ndalonte, nëse ai kishte djalë. Ai ishte pronar i vetëm i pasurisë; por ai nuk kishte, të paktën në epokat më të hershme, të drejtën për ta tjetërsuar atë. Ai mund të poshtëronte publikisht të shoqen e vet; por për të bërë këtë, ai duhej të guxonte të thyente lidhjen e vendosur nga martesa. Në këtë mënyrë, feja i impononte babait po aq detyrime sa i njihte edhe të drejta.
E tillë ka qenë për një kohë të gjatë familja e lashtë. Besimet e mendjes njerëzore, kanë qenë të mjaftueshme, pa nevojën e të drejtës së forcës apo të pushtetit shoqëror, për të ndërtuar një familje të rregullt, për t'i dhënë asaj një disiplinë, një qeverisje, një drejtësi dhe për të përcaktuar, në të gjitha hollësitë, të drejtën private.
Historia nuk studion vetëm faktet materiale dhe institucionet; objekti i vërtetë i studimit të saj është shpirti njerëzor; ajo duhet të aspirojë të njohë atë që ky shpirt ka besuar, ka menduar, ka ndierë në periudhat e ndryshme të jetës së gjinisë njerëzore.
Në fillim të këtij libri, kemi folur rreth besimeve të lashta që njeriu kishte krijuar lidhur me fatin e tij pas vdekjes. Më pas kemi parë se si këto besime çuan në lindjen e institucioneve shtëpiake dhe të së drejtës private. Tani, na mbetet të shohim se cili ka qenë veprimi që këto besime kanë ushtruar mbi moralin e shoqërive primitive. Pa pretenduar që ky besim i lashtë të ketë krijuar në shpirtrat e njerëzve ndjenjat morale, të paktën mund të besojmë se ai u është bashkëngjitur atyre, për t'i përforcuar, për t'u dhënë një autoritet më të madh, për të siguruar sundimin dhe të drejtën e tyre për të orientuar sjelljen e njeriut e herë-herë edhe për ta çorientuar atë.
Besimet e epokave të para ishin në thelb shtëpiake; i tillë ishte edhe morali. Feja e asaj kohe nuk i thoshte dikujt, duke i treguar të ngjashmin e vet: ja vëllai yt. Ajo i thoshte: ja një i huaj; ai nuk mund të marrë pjesë në aktet fetare të vatrës tënde, ai nuk mimd t'i afrohet varrit të familjes tënde, ai ka perëndi të tjera, të ndryshme nga të tuat dhe ai nuk mund të bashkohet me ty përmes një lutjeje të përbashkët; perënditë e tua nuk e pranojnë adhurimin e tij dhe e shohin atë armiqësisht; ai është armiku yt.
Në këtë fe të vatrës, njeriu nuk lutet kurrë për të mirën e njerëzve të tjerë; ai u lutet perëndive të veta vetëm për veten dhe njerëzit e familjes së tij. Lidhur me veçimin e lashtë të njeriut gjatë lutjes gjatë kësaj të kaluare të largët, ka mbetur si kujtim një proverb grek. Në kohën e Plutarkut, egoistit vazhdohej fi thuhej ende: Ti i ofron flijime vatrës. Kjo donte të thoshte: Ti po largohesh nga bashkëqytetarët e tu, ti nuk ke miq, të tjerët nuk janë asgjë për ty, ti jeton vetëm për vete dhe për njerëzit e tu. Ky proverb është tregues i një kohe, kur çdo besim ishte i përqendruar vetëm rreth vatrës, ku bamirësia ishte e panjohur, ku horizonti i moralit dhe i dashurisë njerëzore nuk e kapërcente rrethin e ngushtë të familjes.
Është e natyrshme që ideja morale të ketë pasur fillimet dhe përparimet e saj si ide fetare. Zoti i brezave të parë të kësaj race, ishte tepër i vogël; pak nga pak, njerëzit do e zmadhonin atë; kështu morali, në zanafillën e vet, tepër i ngushtë dhe tepër i paplotë, do të shtohej pandjeshmërisht, derisa, nga përparimi në përparim, ai mundi të shpallte detyrën e dashurisë ndaj gjithë njerëzimit. Pikënisje e tij ishte familja dhe kjo detyrë, në sytë e njerëzve, u shfaq për herë të parë nën shtysën e veprimit të besimeve të fesë shtëpiake.
Le të përfytyrojmë për një çast fenë e vatrës dhe të varrit në epokën e lulëzimit të saj më të madh. Përmes saj, njeriu e sheh hyjninë fare pranë vetes. Ajo është e pranishme, ashtu si vetë ndërgjegjja, edhe në veprimet më të vogla të tij. Kjo qenie e brishtë gjendet nën vëzhgimin e një dëshmitari, i cili nuk ia ndan kurrë vështrimin. Ai nuk ndihet kurrë vetëm. Në krah të tij, në shtëpinë e tij, në arën e tij, ai ka njëherazi mbrojtës që e mbështesin në veprimtarinë e jetës dhe gjykatës, për ndëshkimin e fajeve të tij. "Larët, thonë romakët, janë hyjni të frikshme, të ngarkuara për të ndëshkuar qeniet njerëzore dhe për të vigjiluar mbi gjithçka që ngjet brenda shtëpive të tyre." "Penatët, thonë ata më tej, janë perëndi që na japin mundësi të jetojmë; ata na ushqejnë trupin dhe na ndreqin shpirtin
Romakëve u pëlqente që vatrën ta quanin të dëlirë dhe besonin se ajo i urdhëronte njerëzit të qëndronin të dëlirë. Në sytë e saj nuk duhej të kryhej asnjë veprim, materialisht apo moralisht i papastër.
Duket se idetë e para rreth gabimit, ndëshkimit, larjes së mëkatit, kanë ardhur pikërisht prej këtu. Njeriu që ndihej fajtor, nuk mund t'i afrohej më vatrës së tij; perëndia e saj e largonte atë. Gjithkush që kishte derdhur gjak, nuk kishte më kurrfarë të drejte për të bërë flijime, libacione, lutje, e as të ofronte kurrfarë ushqimi të shenjtë mortor. Zoti ishte aq i rreptë, saqë nuk pranonte asnjë ndjesë; ai nuk bënte dallim mes vrasjes pa dashje dhe krimit të paramenduar. Dora e njollosur me gjak nuk mund të prekte më sendet e shenjta. Në mënyrë që njeriu të mund të rifitonte kultin e mëparshëm dhe të rigjente përsëri perëndinë e vet, ai duhej që të paktën të spastrohej nëpërmjet ceremonisë së larjes së mëkatit. Kjo fe e njeh mëshirën; ajo ka rite për të fshirë ndotjet e shpirtit; sado e kufizuar dhe e papërpunuar që mund të ishte, ajo dinte të ngushëllonte njeriun edhe për fajet e kryera.
Edhe pse nuk i njeh aspak detyrat e bamirësisë, ajo i përcakton, më së paku, njeriut, me qartësi të admirueshme, detyrat e tij familjare. Ajo e bën martesën të detyrueshme; beqaria konsiderohet krim përkundrejt një feje që, vijimësinë e familjes, e ka kthyer në një prej detyrave më kryesore dhe më të shenjta mes gjithë detyrave të tjera. Por bashkimi që ajo urdhëron, mund të përmbushet vetëm në prani të hyjnive shtëpiake; ky është bashkimi fetar, i shenjtë, i pazgjidhshëm, midis bashkëshortit dhe bashkëshortes. Njeriut nuk duhet t'i shkojë ndër mend se atij mund t'i lejohet të braktisë ritet dhe ta kthejë martesën thjesht në një kontratë me mirëkuptim të dyanshëm, sikurse do të ndodhte rreth fundit të shoqërive greke dhe romake. Një gjë të tillë, feja e lashtë e ndalon dhe nëse njeriu guxon të bëjë këtë veprim, ajo e ndëshkon. Djali që lind nga një bashkim i tillë konsiderohet bastard, domethënë një qenie që nuk ka vend rreth vatrës; ai nuk ka të drejtë të kryejë kurrfarë akti të shenjtë; ai nuk mund të lutet.
E njëjta fe vigjilon me kujdes edhe mbi pastërtinë e familjes. Në sytë e saj, faji më i rëndë që mund të kryhet është tradhtia bashkëshortore. Rregulli i parë i kultit është që vatra të përçohet nga ati tek i biri; mirëpo, tradhtia bashkëshortore trondit rendin e lindjes. Një rregull tjetër është që në varrin e familjes vendosen vetëm pjesëtarët e familjes; djali i lindur nga një tradhti bashkëshortore është një i huaj që nuk varroset në këtë varr. Nëse kjo ndodh, atëherë dhunohen të gjitha parimet e besimit; kulti ndyhet, vatra bëhet e papastër, çdo dhurim që i ofrohet varrit kthehet në përdhosje. Akoma më tej: tradhtia bashkëshortore thyen vazhdimësinë e trashëgimtarëve; familja, pa dijeninë e njerëzve të gjallë, shuhet dhe për të parët nuk ka më lumturi hyjnore. Kështu hinduja thotë: "Djali i lindur nga tradhtia bashkëshortore asgjëson, në këtë jetë dhe në tjetrën, dhurimet e shenjta që u ofrohen shpirtrave të të vdekurve.
Ja pra se cila është arsyeja që ligjet e Greqisë dhe të Romës i njohin babait edhe të drejtën për të mos pranuar fëmijën e porsalindur. Ja pra se përse ato janë aq të ashpra, aq të pamëshirshme ndaj tradhtisë bashkëshortore. Në Athinë, bashkëshortit i lejohej të vrasë fajtorin. Në Romë, burri, gjykatës i së shoqes, e dënon atë me vdekje. Kjo fe ishte aq e rreptë, saqë njeriu nuk kishte madje as të drejtën për të falur dhe në mungesë të dënimit me vdekje, ai ishte i detyruar të poshtëronte, publikisht, gruan e tij.
Ja pra se cilat ishin ligjet e para të moralit të sanksionuar shtëpiak. Ja pra, veç ndjenjës së natyrshme, një fe e ashpër, që i thotë burrit dhe gruas se ata janë të bashkuar përgjithnjë dhe se ky bashkim është i mbarsur me detyrime të rrepta, harresa e të cilave sjell pasoja tejet të rënda, si në këtë jetë ashtu edhe në tjetrën. Prej këtu rrjedh karakteri serioz dhe i shenjtë i bashkimit bashkëshortor, që gjejmë te njerëzit e lashtësisë si edhe pastërtia që familja do të ruante për një kohë të gjatë.
Ky moral shtëpiak përcaktonte edhe detyra të tjera. Ai i thotë bashkëshortes se ajo duhet të nënshtrohet, dhe bashkëshortit se ai duhet të urdhërojë. Ai u mëson të dy ve se ata duhet të respektojnë në mënyrë të ndërsjellë njëri-tjetrin. Gruaja ka të drejta; ajo ka vendin e saj rreth vatrës; ajo ka për detyrë që të kujdeset që zjarri të mos shuhet. Mbi të gjitha ajo duhet të tregohet e kujdesshme që ai të mbetet i pastër; ajo i lutet, ajo i ofron atij flijime. Pra, ajo ka kështu edhe karakterin e saj të shenjtë. Atje ku ajo nuk është, kulti shtëpiak është i paplotë dhe i pamjaftueshëm. Për grekun, "një vatër pa grua" është fatkeqësi e madhe." Te romakët, gjatë ofrimit të flijimit, prania e gruas është aq e nevojshme, saqë prifti, i mbetur i ve, humbet funksionin e tij.
Mund të mendohet se, respekti i madh që s'ka reshtur kurrë së shfaquri për nënën në gjirin e familjes greke dhe romake, buron pikërisht nga roli i përbashkët priftëror shtëpiak që burri dhe gruaja ndanin mes tyre. Prej këtu vjen edhe fakti që gruaja gëzonte në familje të njëjtin titull si edhe i shoqi i saj: latinët thoshin paterfamilias dhe materfamilias, grekët, hindutë grihapati, grihapatni. Gjithashtu prej këtu buron edhe formula që gruaja shqiptonte gjatë ceremonisë së martesës romake: Ubi tu Caius, ego Caia, formulë e cila tregon se, të paktën, në rast se në shtëpi nuk ka një pushtet të barabartë, aty duhet të ketë dinjitet të barabartë.
Për sa i përket djalit, kemi parë se ai i nënshtrohej autoritetit të të atit, i cili mund ta shiste dhe ta dënonte me vdekje. Por edhe ky djalë ka rolin e tij në kult; gjatë ceremonive fetare ai përmbush një funksion; prania e tij, në ditë të caktuara, është aq e domosdoshme, saqë romaku që nuk ka djalë është i detyruar që, artificialisht, vetëm për ato ditë, të birësojë një, në mënyrë që ritet të përmbushen. Ja pra çlidhje të fuqishme kishte vendosur feja mes babait dhe të birit! Besohet se në varr vazhdon një jetë e dytë, e cila do të jetë e lumtur dhe e qetë, vetëm nëse ushqimi mortor do të ofrohet rregullisht. Kësisoj, babai është i bindur se fati i tij pas kësaj jete do të varet pikërisht nga përkujdesjet që i biri do të tregojë për varrin e tij, ndërsa nga ana e tij, djali është i bindur se i ati pas vdekjes do të kthehet në një perëndi, së cilës ai do t'i drejtojë lutjet.
Respekti dhe dashuria e ndërsjellë që këto besime fusnin në gjirin e familjes kuptohen lehtë. Njerëzit e lashtësisë u jepnin virtyteve shtëpiake emrin mëshirëplotë: nënshtrimi i birit ndaj të atit, dashuria që ai kishte për të ëmën, të gjitha këto ishin veprime mëshirëplote, pietas erga parentes; dashuria e babait për fëmijën e tij, ëmbëlsia e nënës për të, edhe këto ishin veprime mëshirëplote, pietas erga liberos. Në familje gjithçka ishte hyjnore. Ndjenja e detyrës, dashuria natyrore, ideja fetare, të gjitha këto shkriheshin së bashku dhe ktheheshin në një fjalë të vetme.
Ndoshta mund të duket e çuditshme që dashuria për shtëpinë mund të radhitet mes virtyteve; te njerëzit e lashtësisë ajo ishte e tillë. Në shpirtin e tyre kjo ndjenjë ishte e thellë dhe e fuqishme. Shihni Anchisin, i cili ndonëse sheh që Troja përpihet nga flakët, nuk pranon të braktisë shtëpinë e tij të vjetër. Shihni Uliksin, të cilit edhe pse i ofrojnë thesare të pafund e madje edhe vetë pavdekësinë, ai kërkon vetëm të rishohë qoftë edhe një herë të vetme zjarrin e vatrës së tij. Le të vijmë deri te Ciceroni; ai. që flet tani, nuk është më poeti, por burri i shtetit: "Këtu është feja ime, këtu është raca ime, gjurmët e etërve të mi; nuk arrij të kuptoj se ç'gjë e këndshme mbush këtu zemrën dhe ndjenjat e mia." Nevojitet që përmes mendimit të zhvendosemi në gjirin e brezave më të lashtë, për të kuptuar se sa të fuqishme dhe të gjalla ishin këto ndjenja, edhe pse, tashmë, në kohën e Ciceronit, ato qenë dobësuar mjaft. Sot, për ne shtëpia nuk është veç një banesë, një strehë; dalim prej saj dhe e harrojmë atë pa vështirësi dhez edhe në ato raste kur ndihemi të lidhur me të, kjo është pasojë e forcës së zakonit dhe kujtimeve që ajo na ngjall. Sepse për ne, feja nuk është aty; zoti ynë është zot i gjithësisë dhe atë e gjejmë kudo. Te njerëzit e lashtësisë ndodhte ndryshe; ata e gjenin hyjninë kryesore brenda shtëpisë së tyre, në të ata gjenin zotin e vërtetë, atë zot që i mbronte individualisht, që u dëgjonte lutjet dhe u përmbushte dëshirat. Jashtë shtëpisë, njeriu nuk e ndiente më perëndinë e tij; perëndia e fqinjit ishte një perëndi armiqësore ndaj tij. Pra, në atë kohë, njeriu e donte shtëpinë e tij njëlloj sikur ajo të kish qenë kisha e tij.
Nisur nga sa thuhet sipër, nuk mund të themi se besimet e epokave të hershme nuk kanë pasur ndikim mbi zhvillimin moral të njerëzimit tonë. Perënditë e tyre urdhëronin ruajtjen e pastërtisë morale dhe ndalonin gjakderdhjen; nocioni i drejtësisë, edhe pse nuk ka lindur nga ky besim, të paktën është përforcuar prej tij. Këto perëndi u përkisnin bashkërisht gjithë pjesëtarëve të së njëjtës familje; kësisoj, familja u gjend e bashkuar nga një lidhje e fuqishme dhe të gjithë pjesëtarët e saj mësuan të duheshin dhe të respektoheshin në mënyrë të ndërsjellë. Perënditë jetonin në gjirin e çdo shtëpie; njeriu e deshi shtëpinë e tij, banesën e tij, të qëndrueshme mbi tokë dhe në kohë, si diçka të trashëguar nga të parët, të cilën ai ua linte fëmijëve të tij, si një vendkult të shenjtë.
Morali i lashtë, i rregulluar nëpërmjet këtyre besimeve, nuk e njihte bamirësinë; por ai nguliste, më së paku, virtytet shtëpiake. Te kjo racë e lashtë njerëzish, fillimi i moralit shënohet nga veçimi i familjes. Familja shfaqi detyrat, ato ishin të qarta, të prera, të ashpra, por të lidhura pas një rrethi të ngushtë. Në vijim të këtij libri do të na duhet të vëmë në dukje karakterin e ngushtë të moralit fillestar; pasi shoqëria qytetare, e themeluar më vonë mbi të njëjtat parime, do të mbartte mbi vete të njëjtin karakter, gjë që bën që mjaft tipare të veçanta të politikës së lashtë, të shpjegohen me këtë fakt.
Në shkrimet e juriskonsultëve romakë dhe autorëve grekë gjejmë gjurmët e një institucioni të lashtë, i cili duket se ka qenë tepër i fuqishëm gjatë epokës së parë të shoqërive greke dhe romake, por që më pas, i dobësuar pak nga pak, ka mundur të lërë vetëm disa mbetje, vështirësish të perceptueshme, të pjesës përfundimtare të historisë së tyre. Këtu dëshiroj të flas për atë që latinët e quanin gens.
Gens-i, sikurse do e shohim më tej, formonte një trup, ndërtimi i të cilit ishte krejtësisht aristokrat; falë organizimit të tij të brendshëm, patricët e Romës dhe eupatridët e Athinës mundën të ruanin për një kohë mjaft të gjatë privilegjet e tyre. Kur shtresa popullore arriti të kontrollonte çështjet e shtetit, ajo nuk do të mungonte t'i kundërvihej me të gjitha forcat e saj këtij institucioni të lashtë. Në rast se ajo do kish mundur ta asgjësonte plotësisht atë, me fort të ngjarë prej tij nuk do të kish mbetur as kujtimi më i vogël. Por ky zakon ishte çuditërisht i gjallë dhe i rrënjosur në zakonet e njerëzve; ai nuk u zhduk asnjëherë plotësisht. Të gjithë do të kënaqeshin vetëm me përshtatjen e tij: atij do t'i hiqeshin elementet që përbënin karakterin e tij më thelbësor, duke ruajtur vetëm formën e jashtme, e cila nuk e shqetësonte aspak regjimin e ri. Kështu në Romë, plebenjtë patën idenë të krijonin edhe ata të ashtuquajturat gente nën gjurmët e patricëve; në Athinë u bë përpjekje për të eliminuar yevn-et, për t'i shkrirë ato mes tyre dhe për t'i zëvendësuar me demën, e krijuar sipas shëmbëlltyrës së tyre. Kësaj çështjeje duhet t'i rikthehemi, kur të flasim rreth revolucioneve. Në këtë stad, do të mjaftohemi duke nënvizuar se, ndryshimi i thellë që demokracia arriti të sillte në regjimin e gens-ve, është i një natyre që çorienton gjithkënd që dëshiron të njohë ndërtimin shtetëror dhe shoqëror të epokave primitive. Në të vërtetë, pothuajse të gjitha të dhënat që kanë mbërritur deri te ne, datojnë nga epoka kur ato e kishin pësuar një shndërrim të tillë. Këto të dhëna na tregojnë vetëm atë çka revolucionet kishin lënë pas tyre.
Le të hamendësojmë sikur pas njëzet shekujsh, çdo lloj dijeje rreth Mesjetës është zhdukur, ose që rreth periudhës që parapriu revolucionin e vitit 1789 nuk ka mbetur më asnjë dokument, ndërkohë që një historian i kohës sonë kërkon të krijojë një ide rreth institucioneve të tyre. Të vetmet dokumente të disponueshme, do të dëshmonin vetëm rreth fisnikërisë së shekullit të nëntëmbëdhjetë, domethënë rreth diçkaje që ishte krejt e ndryshme nga feudalizmi. Por nëse studiuesi do të mendonte se, në këtë ndërkohë, mund të kishte ndodhur një revolucion i madh, me të drejtë ai do të arrinte në përfundimin se ky institucion, ashtu si edhe gjithë të tjerët, duhet të ketë qenë diçka e transformuar, se kjo fisnikëri është thjesht hija e një përfytyrimi të dobët e të shndërruar të një fisnikërie tjetër, shumë më të fuqishme. Ndoshta më tej, nëse ai do të shqyrtonte me kujdes gërmadhat e rralla të një monumenti të lashtë, disa shprehje të ruajtura në gjuhë, disa terma të shkëputur nga ligji, disa kujtime të vagëlluara apo pishmanë të shterpët, ai do të arrinte të kuptonte diçka prej regjimit feudal dhe mund të krijonte rreth institucioneve të Mesjetës një ide që nuk do të ishte shumë larg nga e vërteta. Sigurisht, vështirësia do të ishte e madhe; por ajo nuk është më e vogël edhe për atë që sot kërkon të njohë gens-in e lashtë; rreth tij, studiuesi nuk zotëron të dhëna të tjera, veç atyre që vijnë nga një kohë, kur gens-i nuk ishte më veç hije e vetvetes.
Analizën tonë do e fillojmë duke u ndalur mbi gjithçka që autorët e lashtë na thonë rreth gens-it, domethënë, nga të gjithë ata elementë që kanë mbetur ende prej tij, në një epokë kur tashmë ai kishte pësuar ndryshime të mëdha. Më pas, me ndihmën e këtyre mbetjeve, do të përpiqemi të orientohemi dhe do të mundohemi të kuptojmë se dli ka qenë regjimi i vërtetë i gens-it të lashtë.
Ajo çka kemi parë nga familja, nga besimi i shtëpisë, nga perënditë që ajo kishte krijuar dhe nderonte, nga e drejta e vëllait të madh mbi të cilën ajo ishte ngritur, nga uniteti dhe zhvillimi i saj nga epoka në epokë e deri në krijimin e gens-it, nga drejtësia, karakteri priftëror dhe qeverisja e saj e brendshme përbëjnë detyrimisht të gjitha ato elemente që e vërvitin mendimin tonë drejt një epoke primitive, ku familja ishte e pavarur nga çdo lloj pushteti më i lartë dhe ku qyteza ende nuk ekzistonte.
Mjaft të shohim këtë fe shtëpiake, ato perëndi që i përkisnin veç një familjeje dhe ushtronin pushtetin e tyre mbrojtës vetëm brenda rrethimit të një shtëpie, atë kult të fshehtë, atë fe që nuk përpiqej të përhapej, atë moral që nuk njihte bamirësinë dhe kërkonte veçimin: dukshëm, besime të kësaj natyre kanë mundur të lindin në mendjen njerëzore vetëm në një epokë, ku shoqëritë e mëdha ende nuk ishin krijuar. Nëse ndjenja fetare është mjaftuar vetëm me një botëkuptim kaq të ngushtë të hyjnores, kjo i detyrohet faktit që, në atë kohë, shoqërimi njerëzor ishte i përmasave të vogla. Koha, kur njeriu besonte vetëm në perënditë shtëpiake është gjithashtu koha kur ekzistonin vetëm familjet.
Është e vërtetë se, më tej, këto besime kanë mundur të mbijetojnë, e madje për një kohë të gjatë, edhe kur u formuan qytezat dhe kombet. Njeriu nuk çlirohet lehtë nga mendimet që e kanë sunduar njëherë atë. Pra, këto besime mundën të rezistonin, edhe pse në atë kohë ato ranë në kontradiktë me gjendjen shoqërore. Në fakt, a ka gjë më kontradiktore se të jetosh në një shoqëri civile dhe të vazhdosh të ruash në çdo familje një perëndi shtëpiake? Por, është e qartë se kjo kontradiktë nuk ka ekzistuar gjithmonë, dhe në epokën kur tashmë këto besime ishin rrënjosur në mendjen njerëzore dhe ishin kthyer në një diçka aq të fuqishme sa të krijonin një fe, ato i përgjigjeshin saktësisht gjendjes shoqërore të njerëzve. Mirëpo, e vetmja gjendje shoqërore që mund të pajtohej me to ishte ajo ku familja jetonte e pavarur dhe e veçuar prej të tjerave.
Duket se raca ariane ka ekzistuar për një kohë shumë të gjatë në këtë gjendje. Himnet e Vedave e vërtetojnë një gjë të tillë për sa i përket degëzimit që çoi në lindjen e racës hindu, ndërkohë që për ato degëzime, që më vonë do të quheshin greke dhe romake, kjo vërtetohet nga besimet e lashta dhe nga e drejta private e vjetër.
Nëse institucionet politike të Ariave të Lindjes do t'i krahasonim me ato të Perëndimit, do të shihnim se mes tyre nuk ekziston pothuaj kurrfarë analogjie. Përkimdrazi, nëse do të krahasonim institucionet shtëpiake të këtyre popujve të ndryshëm, do të vinim re se familja ngrihej sipas të njëjtave parime, si në Greqi ashtu edhe në Indi; këto parime ishin, sikurse e kemi konstatuar më lart, të një natyre aq të çuditshme, saqë nuk mund të hamendësohet se kjo ngjashmëri është rrjedhojë e rastësisë; së fundi, këto institucione jo vetëm ofrojnë një analogji të dukshme, por edhe fjalët që i emërtojnë ato, shpesh, janë të njëjta në gjuhët e ndryshme që kjo racë ka folur nga Ganxhi deri në Tibër. Prej këtu mimd të arrijmë në një përfundim të dyfishtë: së pari, lindja e institucioneve shtëpiake në gjirin e kësaj race i paraprin epokës, kur degëzimet e ndryshme u shkëputën nga njëri-tjetri; së dyti, lindja e institucioneve politike është kryer pas kësaj ndarjeje. Të parat u përcaktuan qysh në kohën kur raca Aria jetonte ende në djepin e saj të lashtë të Azisë Qendrore; të dytat janë formuar pak nga pak në territoret e ndryshme, ku i shpunë migrimet.
Pra, jemi në prani të një periudhe shumë të gjatë, në të cilën njerëzit nuk kanë njohur formë tjetër shoqërie, veç familjes. Pikërisht, gjatë kësaj kohe lindi edhe feja e shtëpisë, e cila nuk mund të lindte në një shoqëri të ndërtuar ndryshe, duke u bërë njëkohësisht, për mjaft kohë, pengesë për zhvillimin shoqëror. Në të njëjtën kohë është vendosur edhe e drejta e lashtë private, e cila ndonëse në harmoni të plotë me gjendjen shoqërore në të cilën ajo kishte lindur, më vonë do të rezultonte e papajtueshme me interesat e një shoqërie disi më të gjerë.
Le të vendosemi, pra, nëpërmjet mendimit, në gjirin e këtyre brezave të lashtë, kujtimi i të cilëve edhe pse deri diku i zhdukur, ka mundur të lërë te brezat e mëvonshëm, besimet dhe ligjet e veta. Çdo familje ka besimin e saj, perënditë dhe shenjtërinë e saj. Veçantia fetare është ligj i saj; kulti që ajo praktikon është i fshehtë. Edhe në vdekje apo në ekzistencën që e pason atë, familjet nuk trazohen me njëra-tjetrën; secila vazhdon të jetojë, veçmas, me varrin e saj, prej ku përjashtohet çdo i huaj që nuk i përket familjes. Gjithashtu, çdo familje ka pronën e saj, domethënë atë pjesë toke që i është dhënë në mënyrë të pandashme nga feja e vet; perënditë Terme ruajnë sinorët dhe shpirtrat e të vdekurve vigjilojnë mbi to. Veçimi i pronës është aq i detyrueshëm, saqë dy prona nuk duhet të kufizohen me njëra-tjetrën dhe mes tyre duhet të ketë një rrip toke asnjanës dhe të pacenueshëm. Së fundi, çdo familje ka prijësin e saj, ashtu sikurse një komb do të kishte më pas mbretin e vet. Ajo ka ligjet e veta, të cilat, pa dyshim, nuk janë të shkruara, por që besimi fetar i skalit në shpirtin e çdo individi. Ajo ka drejtësinë e saj të brendshme, mbi të cilën nuk qëndron kurrfarë drejtësie tjetër, që mund të vërë në diskutim vendimet e saj. Gjithçka që njeriut i nevojitet për plotësimin e nevojave të tij materiale apo për jetën e tij morale, familja e zotëron vetë. Nga jashtë nuk i duhet asgjë; ajo përbën një shtet të organizuar, një shoqëri të vetëmjaftueshme.
Por kjo familje e epokave të lashta nuk ka përmasat e familjes së sotme. Në shoqëritë e mëdha, familja copëzohet dhe zvogëlohet; por në mungesë të çdo lloj shoqërie tjetër, ajo shtrihet, zhvillohet, degëzohet pa u ndarë. Shumë degëzime më të vogla mbeten të grupuara rreth një dege më të madhe, pranë vatrës së vetme dhe varrit të përbashkët.
Më vonë, në përbërjen e familjes së lashtë do të hynte edhe një element tjetër. Nevoja e ndërsjellë që i varfëri ka për të pasurin dhe i pasuri ka për të varfrin, do të çonte në lindjen e shërbëtorëve. Por në këtë lloj regjimi patriarkal, shërbëtorët dhe skllevërit janë një e vetme. Faktikisht, shihet se parimi i një shërbimi të lirë, të vullnetshëm, i cili mund të pushonte së funksionuari sipas dëshirës së shërbëtorit, nuk mund të përputhet aspak me gjendjen shoqërore të një familjeje të veçuar. Ndër të tjera, besimi shtëpiak nuk lejon që në familje të pranohet një i huaj. Duhej, pra, që nëpërmjet ndonjë mjeti, shërbëtori të kthehej në pjesëtar të familjes dhe të bëhej pjesë e saj.
Kjo gjë do të arrihej nëpërmjet shugurimit të të porsaardhurit në kultin shtëpiak. Ky zakon i çuditshëm, i cili do të mbijetonte për një kohë të gjatë në shtëpitë athinase, na tregon hyrjen e skllavit në familje. Ai shoqërohej pranë vatrës dhe i thuhej të ulej pranë hyjnisë shtëpiake; mbi kokë i hidhej ujë lustral dhe më pas, ai ndante me familjen disa ëmbëlsira dhe fruta. Kjo ceremoni ishte e ngjashme me atë të martesës dhe të birësimit të një fëmije. Pa dyshim ajo nënkuptonte se, i porsaardhuri, deri një natë më parë i huaj, këtej e tutje do të ishte pjesëtar i familjes dhe do të ndante me të të njëjtën fe. Në vijim të kësaj, skllavi merrte pjesë në ceremoninë e lutjeve dhe në të gjitha kremtimet e familjes. Vatra e mbronte; ashtu si edhe të zotit të tij, atij i përkisnin edhe perënditë larë të shtëpisë. Kjo ishte arsyeja që skllavi duhej të varrosej në varrin e familjes.
Por, pikërisht për ato arsye që shërbëtori fitonte kultin dhe të drejtën e lutjes, ai humbiste edhe lirinë e tij. Për të, besimi do të ishte një zinxhir që do e mbante lidhur. Ai lidhej me këtë familje për gjithë jetën e madje edhe për periudhën që pasonte vdekjen e tij.
I vetmi që mund ta nxirrte atë nga robërimi i ulët dhe ta trajtonte si njeri të lirë, ishte i zoti i tij. Por shërbëtori nuk e linte familjen për këtë arsye. Meqenëse me familjen ai ishte lidhur nëpërmjet kultit, ai nuk mundej që, nëpërmjet përdhosjes, të ndahej prej saj. Ai do të vazhdonte të njihte autoritetin e prijësit apo të pronarit të tij edhe nëse ai kishte ddlë nga skllavëria apo gëzonte gjendjen e klientit dhe nuk reshtte së pasuri detyrime ndaj tij. Ai martohej vetëm me lejen e pronarit të tij dhe fëmijët që lindnin prej tij, vazhdonin të nënshtroheshin njëlloj si edhe ai.
Në këtë mënyrë, në gjirin e familjes së madhe nisi të formohej një numër familjesh të vogla kliente dhe të nënshtruara. Romakët ia atribuonin krijimin e klientelës Romulit, njëlloj sikur një institucion i një natyre të tillë mund të ishte vepër e një njeriu të vetëm. Klientela është më e vjetër sesa Romuli. Fundja, ajo ka ekzistuar kudo, si në Greqi ashtu edhe në Itali. Ato që vendosën dhe përcaktuan rregullat e saj, nuk janë qytezat; përkundrazi, siç do shohim më tej, ato e kufizuan dhe e shkatërruan atë. Klientela është një institucion i së drejtës shtëpiake dhe ajo ka ekzistuar në gjirin e familjes përpara se të ekzistonin qytezat.
Klientela e kohëve të lashta nuk duhet gjykuar sipas klientëve që hasim në periudhën e Horacit. Është e qartë se, për një kohë të gjatë, klienti ishte një shërbyes i lidhur me padronin e tij. Por në kohët e para, në atë institucion kishte diçka që simbolizonte dinjitetin e tij: klienti kishte të drejtën e pjesëmarrjes në ushtrimin e kultit dhe ai ishte i lidhur me besimin e familjes. Ai kishte të njëjtën vatër, të njëjtat festa, të njëjtat sacra, si edhe i zoti i tij. Në Romë, si simbol i pjesëmarrjes në këtë bashkësi fetare, ai merrte mbiemrin e familjes. Ai konsiderohej si anëtar i adoptuar i saj. Prej aty, midis padronit dhe klientit rridhte një lidhje e ngushtë dhe një reciprocitet detyrimesh. Ja ç'thotë ligji i lashtë romak: "Nëse padroni dëmton klientin e vet, mallkuar qoftë, sacer esto, vdektë!" Padroni duhet ta mbrojë klientin e vet me të gjitha mjetet dhe forcat që ai zotëron, nëpërmjetlutjes si prift, nëpërmjet ushtës së vet si luftëtar dhe nëpërmjet ligjit të tij, si gjykatës. Më vonë, kur drejtësia e qytetit do të lejohej të thërriste për gjykim klientin, padroni duhej të siguronte mbrojtjen e tij; madje ai duhej t'i zbulonte atij edhe formulat e fshehta të ligjit, të cilat do t'i jepnin atij mundësinë të fitonte çështjen. Në gjykatë mund të dëshmohet kundër një konjati, por jo kundër një klienti; për një kohë të gjatë, detyrimet ndaj klientit do të konsiderohen më të mëdha sesa detyrimet ndaj konjatit. Cila është arsyeja? Arsyeja është se konjati ka lidhje vetëm nëpënnjet grave, nuk njihet si farefis dhe nuk bën pjesë në besimin e familjes. Përkundrazi, klienti gëzon të drejtën e bashkësisë së kultit; ai ka, sado më i parëndësishëm që është, të drejtën e farefisnisë së vërtetë, e cila, sipas shprehjes së Platonit, qëndron në adhurimin e të njëjtave perëndi shtëpiake.
Klientela është një lidhje e shenjtë, e krijuar nga feja dhe që asgjë nuk mund ta prishë. Klientela e epokave primitive nuk është raport i vullnetshëm dhe kalimtar mes dy njerëzve; ajo është e trashëgueshme, njeriu është klient për detyrë, nga ati tek i biri.
Nga të gjitha këto shohim se familja e kohëve më të lashta, me degëzimet e djalit të madh dhe degëzimet e djemve më të vegjël, shërbëtorët dhe klientëte saj, arrinte të krijonte një grupim të madh individësh. Falë besimit që ruante unitetin e saj, falë të drejtës së saj private që e bënte atë diçka të pandashme, falë ligjeve të klientelës që e mbanin këtë të fundit brenda saj, familja arriti të krijonte, në afat të gjatë, një shoqëri tejet të zgjeruar, e cila kishte prijësin e vet të trashëgueshëm. Duket se për shekuj me radhë, raca ariane ka ndërtuar një numër të pacaktuar familjesh të kësaj natyre. Këto mijëra grupe të vogla jetonin të veçuara, fare pak të lidhura me njëra-tjetrën, pa pasur nevojën e njëra-tjetrës, pa kurrfarë lidhjeje fetare apo politike mes tyre, ku secili kishte territorin, qeverisjen e brendshme dhe perënditë e tij të veçanta.