Qyteti antik i Foinikes gjendej mbi kodrën e Finiqit (282 m), në lindje të fshatit me të njejtin emër, e cila zotëron mbi fushën e Vurgut në vendin e takimit të lumenjve Bistrica dhe Kalasa. Në antikitet prej saj kontrolloheshin edhe rrugët natyrore që vinin nga Grykat e Antigonesë, drejt Kaonisë, nëpër qafën e Skërficës, apo nëpër qafën e Muzinës. Qyteti gjendej rreth 7 km nga bregu i detit dhe skela e Onkezmit mendohet të ketë shërbyer si port i tij.
Qyteti i madh i Kaonisë është ndërtuar mbi një kodër gjatësore, që zë pjesën qëndrore të fushës që laget nga Bistrica, e cila derdhej deri vonë në liqenin e Butrintit. L. M. Ugolini ishte i mendimit se qyteti ka qenë themeluar që në shekullin e V; N. G. L. Hammond ka vërejtur se asnjë dëshmi e kësaj kohe nuk ka dalë nga gërmimet e ndërmarra në vendbanim dhe gjykon se qyteti nuk shkon më tej se viti 350, sepse fortifikimet kanë qenë ndërtuar vetëm rreth viteve 325-300. Finiqi figuron në listën e tearodokëve të Argosit, e botuar nga P. Chameux (BCH, 90,1966, f. 156- 239, rreshti 12) që datohet rreth vitit 330, dhe emri i tij zëvendëson në mëyrë të qartë atë që kishte qenë përdorur në listën e tearodokëve të Epidaurit (IG, IV l2, 95, rreshti 29), domethënë emrin e Kaonisë : që nga ky moment, Foinike (Finiqi) është qyteti i madh i kaonëve, dhe pikërisht për këtë arsye shkojnë atje teorët e ardhur nga Argosi. Në vitet në vazhdim, një mbishkrim orakullor në fletë bakri nga Dodona (shih tani së fundi, Eric Lhote, Les lamelles oraculaires de Dodone, Genëve, 2006, n ° 11) përmban kërkesën që i është paraqitur Zeusit Naios dhe Diones nga polisi i kaonëve: a është e mundur të çvendoset tempulli i Athina Poliadës ? Disa interpretime kërkojnë të shohin, në këtë polis, Foiniken. Në të vërtetë shprehja përdoret, sikurse e kishte parë me të drejtë J. A. O. Larsen (Greek federal States, f. 280, n. 3) për shtetin e kaonëve dhe jo për një qytet, aq më pak për një qytet-shtet, që nuk ekziston në këto krahina, përveçse në themelimet koloniale.
Njësimi i Epirit është kryer jo më vonë se gjatë mbretërimit të Pirros (297-272). Kaonët hyjnë në këtë shtet të ri dhe Foinike është natyrisht një prej qyteteve më të mëdha të tij. E ndërtuar disa kilometra larg portit të Onkezmit, ajo ngjall zili te popullsitë fqinje, pikërisht te ilirët që u lëshuan në piraterinë detare dhe në sulmet plaçkitëse mbi zonat bregdetare përgjatë detit Jon, deri në Elidë dhe Meseni (Poibi, II, 5, 1-2) Në verën e vitit 230, ilirët, që kishin zbarkuar për të marrë fumizime, arrijnë të merren vesh me disa nga 800 mercenarët keltë që manin qytetin e Foinikes për llogari të epirotëve. Qyteti u mor pa ndeshur në qëndresën më të vogël dhe përpjekja e ushtrisë epirote për të përzënë ilirët dështoi ; ata largohen vetëm kur u thirën nga mbretëresha Teuta për shkak të kryengritjeve të popullsive ilire që kërkonin të kalonin në anën e dardanëve. Plaçka e marrë me vete nga ilirët ishte aq e madhe sa mbretëresha Teuta u mrekullua nga sasia dhe bukuria e saj dhe Polibi (II, 8, 4) shton : “Sepse Foinikja ishte atëherë qyteti më i lulëzuar i Epirit”. Frika kapi pjesën më të madhe të popullsisë përreth “duke parë, sikurse e përshkruan Polibi (II, 6, 8) që vendi më i fortë dhe më i fuqishëm i Epirit të mposhtej si mos më keq nga kjo mënyrë e paparashikuar”. Epirotët e rimorën me shpejtësi qytetin e Foinikes, që pësoi shumë humbje, sikurse dhe tregtarët që vinin atje për të bërë tregëti, shumë prej të të cilëve nga bregu tjetër i detit Jon, që ishte në duar të romakëve. Kundërveprimi i romakëve më 229 ishte i dhunshëm, për shkak të këtyre plaçkitjeve, masakrave dhe kthimit në skllevër të shumë prej tregëtarëve italikë. Lufta e parë e Ilirisë shënon triumfin e Romës dhe zbrapsjen e ilirëve drejt veriut, ndërsa qytetet greke (Korkyra, Apolonia dhe Dyrrahu) u dorëzohen romakëve, gjë që është parë shpesh si vendosje në vend e protektoratit romak.
Qyteti i Foinikes bëhet përsëri i rëndësishëm me rastin e paqes që i jep fund luftës së Maqedonisë që vuri përballë mbretin Filipi i V, aleat i Hanibalit, me romakët aleatë të etolëve. Pas paqes së veçuar të nënshkruar midis etolëve dhe maqedonëve (206), Roma e zënë me kartagjenasit gjithnjë të pranishëm në Italinë e jugut parapëlqen t’i japë fund, të paktën përkohësisht, luftës së saj kundër Filipit të V. Ky i fundit vjen në Foinike ku takohet, së pari, me pretorët e epirotëve sipas shprehjes së Tit-Livit (XXIX, 12, 11), domethënë ka shumë të ngjarë me strategun e epirotëve dhe me dy prostatët, njeri nga molosët dhe tjetri nga kaonët; i pranishëm është edhe mbreti i atamanëve, Amynandri. Delegacioni romak kryesohej nga P. Semproni. Paqja e Foinikes, e nënshkruar në vitin 205, i jep Maqedonisë Atintaninë, ndërsa pjesa e mbetur e protektoratit romak nuk u ndryshua. Por kjo paqe nuk ishte gjë tjetër veçse një ndërprerje e përkohëshme e luftimeve që i lejon Romës të mbarojë punë me Kartagjenën dhe Hanibalin e rrezikshëm. Që nga fundi i verës së vitit 200, legjionet romake rikthehen në Epir dhe në vitin 198, konsulli i ri T. Kuinkti Flamini, duke ardhur nga Korkyra, zbarkon në bregun epirot më të afërt për të arritur në krahinën e Tepelenës, përballë maqedonëve që kishin zënë pritë në Aoi Stena, ose grykat e lumit Aoos; pa asnjë dyshim, ai duhet të ketë kaluar me eskortën e vet pranë Foinikes, përpara se të arrinte te dega e Drinos dhe e Aoosit nëpërmjet qafës së Skarficës dhe luginës së Kardhiqit. Epirotët përpiqen ta shmangin luftën duke organizuar një takim midis konsullit romak dhe mbretit Filipi i V në brigjet e Aoosit, në prani të magistratëve epirotë, strategut Pausania dhe hiparkut Aleksandër (Tit-Livi, XXXII 10, 2). Dështimi i takimit bëri që Karopsi i Vjetër, princeps Epirotarum, sipas shprehjes së Tit-Livit (XXXII 11,1 dhe 14, 5), të lehtësojë rrethimin e pozicioneve maqedone në grykat e Aoosit nga trupat romake të drejtuara nga barinj epirotë.
Lufta e tretë e Maqedonisë i jep shkas ndarjes në gjrin e koinonit epirot, më 170 : Karopsi i Ri zotëron pjesën kaone të Epirit në aleancë me Romën, ndërsa etnosi molos (sipas shprehjes së Polibit, XXX, 7, 2) i mbetet besnik aleancës me mbretin Perseu. Foinikja bëhet kryeqendra e e kësaj Kaonie të ndarë: ai i përket, sikurse gjyshi i tij Karopsi i Vjetër, etnosit të tesprotëve Opatoi; etnikoni Opatas ndeshet shpesh në mbishkrimet e Butrintit, gjë që të bën të mendosh se fiset Opatoi ose Opatai duhet të banonin në zonën veriore të Tesprotisë, me shumë gjasë në Kestrinë, krahinë që përfshihet midis lumenjve Thiamis (ose Kalamas) dhe Pavla. Pas fitores së Paul Emilit në Pidna (168), krahinat jugore të Epirit u plaçkitën dhe u shkatërruan dhe 150 000 banorë u kthyen në skllevër, ndërsa krahina kaone organizohet në një shtet të pavarur, sipas shprehjes së përdorur, pak pas vitit 165, në mbishkrimin agonistik për nder të Kasandrit të Aleksandrisë së Troadës (Syll, 653 A, n. 4 dhe B n° 22 = FD III, 1, 218) : ky është koinoni i epirotëve të grupuar përreth Foinikes (to koinon ton Epeiroton ton peri Foinikëri). Foinikja është, përgjatë një dhjetëvjetshi, deri në vdekjen e Ka-ropsit, teatri i veprimeve të dhunshme të Karopsit të Ri, të cilat na i përcjell Polibi (XXXII 5-6): në agora u bënë masakra dhe të pasurit, emrat e të cilëve figuronin në listat e ekzilit u akuzuan përpa-ra mbledhjes së popullit (demosi, shkruan Polibi), në Foinike. Pikërisht gjatë këtyre viteve të vështira organizohet, përreth Butrintit, koinoni i Prasaibëve, si një entitet i pavarur, me mbështetjen e konsullit T. Graku më 164-163, për t’u shpëtuar veprimeve arbitrare të Karopsit të Ri.
Pas vdekjes së Karopsit në Brindizi, vijnë në Romë dy përfaqësi, njera e dërguar nga kampi i atyre që mbanin qytetin e Foinikes (shprehja e Polibit , XXXII, 14 është pothuajse si ajo e përdorur në mbishkrimin e Kasandrit të Aleksandrisë të Troadës), dhe tjetra nga ata që ishin përzënë, domethënë viktimat e Karopsit. Përgjigjja e personave të ngarkuar të dërguar nga Roma nuk dihet, por ribashkimi i Epirit del të jetë kryer pak më pas, sikurse dëshmon për këtë mbishkrimi që përmban nderet që i bëhen një prokseni të Delfit, me shumë gjasë Hegesandrit Athinas (Syll, 654= FD III 2, 135) shih gjithashtu mbishkrimin e Oroposit për nder të të njëjtit personazh, rimarrë së fundi nga V. Petrakos, Oi epigrafes tou Oropou, nr. 433), rreth vitit 152: kurorën e jep koinoni i epirotëve. Por, sigurisht, krahinat jugore mbeten të shkatërruara për një kohë të gjatë si pasojë e masave të marra nga Paul Emili në vitin 167. Straboni (VII7,3 dhe 9), një shekull më vonë, i përshkruan këto krahina të Epirit me një pamje shumë të mjeruar: “vetmia mbretëron në pjesën më të madhe të vendit; përsa u përket fshatrave që gjendeshin aty-këtu, edhe ato janë gjithashtu të braktisura dhe të rënuara”. Sulmet e ndërmarra nga trakët, me nxitjen e Mitridatit në vitin 88 para Krishtit deri në Dodonë nuk rregulluan gjë, por fillimi i këtij mjerimi fillon pas ngjarjeve të luftës së tretë të Maqedonisë.
Dihen pak gjera për historinë e Foinikes në periudhën romake. Straboni (VII 7, 5) krahason pozitën e Foinikes në lidhje me liqenin e Butrintit njëlloj me atë të Kikyros-Efiras në lidhje me kënetat e grykëderdhjes së lumit Akeron, gjë që lejon të thuhet se në kohën e tij, fusha që ndodhet në jug të Foinikes duhet të ketë qenë shumë kënetore; drenazhet e kohëve të fundit kanë bërë të mundur që të zvogëlohet këneta, që duhet të ketë qenë shtrirë dikur shumë me në veri. Kërkimet arkeologjike mbi kodrën e Foinikes dëshmojnë për një qytet të zhvilluar në shekullin e II pas Krishtit, sikurse vërehet edhe në Butrint. Krijimi i provincës së Epirit, pak pas vitit 108 pas Krishtit, favorizon qytetin e Nikopolit i cili pret guvematorin dhe Foinikja nuk ka më një rol administrativ sikurse kishte patur në gjirin e koinonit të epirotëve.
W. M.Leake ishte i pari që tërhoqi vemendjen mbi fortifikimet e Finiqit dhe dalloi edhe teatrin antik. L. M. Ugolini përcaktoi shtrirjen e fortifikimit të qytetit dhe bëri një përpjekje për dallimin e tipologjisë dhe kronologjisë së mureve rrethuese. Në vitet 1926-1927 ai kreu gërmime arkeologjike, duke zbuluar thesaurosin dhe dy stera antike. Gjithashtu ai pastroi pjesë të mureve rrethuese, gërmoi disa varre në nekropolin e Foinikes dhe dokumentoi disa rrënoja të periudhes së vonë antike midis shtëpive të fshatit Finiq.
Një studim të mureve rrethuese të Finiqit e ka bërë N. G. L. Hammond.
Në vitet 1980- 1981 rifilluan gërmimet arkeologjike në Foinike nën drejtimin e Dh. Budinës, duke zbuluar një pjesë të skenës së teatrit, si dhe disa varre në nekropolin e qytetit.
Në vitet 1989-1991 A. Nanaj dhe Dh. Çondi gërmuan një banesë me peristil, pastruan një pjesë të murit rrethues, filluan gërmimin e teatrit dhe zbuluan disa varre në nekropolin e qytetit antik.
Që nga viti 2000 janë zhvilluar gërmime sistematike nga një ekspeditë e përbashkët e Institutit të Arkeologjisë dhe e Universitetit të Bolonjës, e drejtuar nga Sh. Gjongecaj dhe S. De Maria, gjatë të cilave u vazhdua gërmimi në lagjen e banesës me peristil dhe në teatrin e qytetit.
Pas ndërprerjeve të gërmimeve nga Ugolini më 1928 dhe rifillimit të tyre në vitet 80’ ka pasur dëmtime, kryesisht në zonën e agorasë, duke përfshirë edhe mure të thesaurosit. Dëmtime ka pësuar edhe zona e qytetit të poshtëm dhe e nekropolit si rrjedhim i zgjerimit të fshatit Finiq. Gërmimet e ekspeditës italo-shqiptare janë shoqëruar me konservimin e strukturave të zbuluara. Foinike është park arkeologjik kombëtar.
Monedhat më të hershme prej bronzi të prera nga qyteti i Foinikes i takojnë vitit 167, kur krijohet Koinoni i Kaonëve rreth Foinikes. Ato kishin në faqe figurën e një demi dhe monogramin XA, që i referohej kaonëve, ndërsa në shpinë dy kallza gruri brenda një kurore dafine.
Midis 167- 148 p.e.sonë. priten edhe tipet:
Koka e Zeusit / Rrufe brenda një kurore; legjenda e qytetit.
Koka e Artemisit / Majë heshte; legjenda e qytetit.
Në periudhën 44-27 p.e.sonë. u prenë tipet:
Koka e Zeusit; legjenda e qytetit / Palmë; emri i nëpunësit
Legjenda e qytetit / Palmetë; emri i shkurtuar i nëpunësit
Monedha autonome të Foinikes u prenë edhe me emrat e perandorëve Neron (54-68) dhe Traian (98-117).
Nekropoli antik i Foinikes shtrihej në anën perëndimore të kodrës, në pjesën ku shpati i saj kalonte drejt fushës. Nga gërmimet janë zbuluar tre rrugë me gjerësi 3.50- 4 m, të cilat përshkonin nekropolin nga lindja në perëndim.
Varret më të hershme që i takojnë gjysmës II të shek. IV p.e.sonë janë me uma, amfora, të vendosura në një arkëz tjegullash. Në gjysmën I të shek. III p.e.sonë, zotërojnë varret në formën e arkave të ndërtuara me pllaka. Varrimet janë me trap, me kokë nga juglindja dhe i vdekuri mban në gojë obolen e Karontit. Në gjysmën e dytë të shek. III arkat janë përgjithësisht prej tjegullash të plota. Shfaqen edhe varret me dhomëz prej tullash, të mbuluara me qemer prej tullash sektoriale, të njohura nga trevat amante dhe byline. Për periudhën romake mbizotërojnë varret me vendosje trapi dhe mbulesë tjegullash në formë çatie, si dhe varrimet me uma. Tipike për këtë kohë janë oborret e rrethuara funerare, që shërbenin për varrimet familjare dhe zhvillimin e ceremonive.
Arkitektura e Foinikes përfaqësohet nga modele tipike për arkitekturën epirote, me paralele në atë të Ilirisë së Jugut. Fortifikimi i Foinikes është i ngjajshëm për nga planimetria me atë të Gurëzezës në trevën byline, ndërsa përsa i përket teknikës së ndërtimit është i njëllojtë me atë të Butrotit, Çukës së Ajtojt, Borshit dhe Himarës. Kollonat tetëkëndëshe janë një tjetër element që dëshmojnë për lidhje me trevën byline dhe Apolloninë.
Skulptura eshtë relativisht e rrallë. Në periudhën helenistike përdoret guri i butë gëlqeror me origjinë nga Akrokeraunet, në të cilin janë punuar një shtat i Artemisit, si dhe torsi i një djaloshi me lartësi vetëm 37 cm. Tre koka mermeri të botuara nga Dh. Budina duket se i takojnë shek. III p.e.sonë.
Një numur skulpturash mermeri me kualitet të lartë i takojnë periudhës së Antoninëve. Përfaqësuese është statuja acefale e Artemisit( lartësi 0.85 m), e gjetur gjatë gërmimit të banesës C 11. Me periudhën e Severëve lidhet edhe një kokë djaloshi, punë lokale prej guri gëlqeror.
Qeramika më e hershme e gjetur në nekropol i takon gjysmës II të shek. IV p.e.sonë., por prejardhja e saj është e pasigurtë. Prodhimi vendës fillon në shek. III dhe përsërit tipet e njohura helenistike, apo, më vonë, romake.