Në shekujt XIII-XIV fortifikimet mesjetare në Shqipëri arritën një nivel të lartë zhvillimi. Shumica e qyteteve mesjetare shqiptare dhe e kështjellave ruajnë edhe sot tiparet karakteristike të asaj epoke. Kjo periudhë përkon dhe me fuqizimin e feudalëve arbëreshë, të cilët arritën të përfshinin në zotërimet e tyre qytete të mëdha të bregdetit dhe në thellësi të vendit, duke u kthyer në sundimtarë të pavarur.
Në fillim të shek. XIII krijohet principata e Arbërisë, qendra e së cilës mendohet të ketë qenë Kruja. Në të njëjtën kohë, si rezultat i shëmbjes së pushtetit bizantin nga invazioni i Kryqëzatës IV (1204), dhe i copëtimit të Perandorisë në zotërime më të vogla, u krijua despotati i Epirit, ku përfshihej dhe Shqipëria e Jugut, ndërsa Durrësi dhe disa zona përreth ranë nën sundimin venecian dhe krijuan Dukatin e Durrësit, që ishte në kufi me principatën e Arbërisë. Në këtë fazë fillestare te periudhës në shqyrtim u aktivizuan në mënyrë të veçantë për rimëkëmbjen e fortifikimeve despotët e Epirit. Por, gjatë gjysmës së dytë të shekullt XIV, pas një pushtimi të shkurtër të Shqipërisë nga shteti serb i Rashës, feudalët shqiptarë arritën kulmin e fuqisë së tyre, duke u kthyer në sundimtarë të pavarur. Tani, përveç Topiasve dhe Muzakëve, dolën në skenë familje të tjera feudalësh si Balshajt, Matarangët, Aranitët, Zenevisët etj.
Në këtë periudhë feudalët shqiptarë mundën të fusnin nën sundimin e tyre edhe qytete të mëdha të fortifikuara si Durrësi, Berati etj. dhe patën një veprimtari të vrullshme në fushën e ndërtimit të fortesave. Kështu, Topiasve me qendër në Krujë e Petrelë u atribuohet nga Barleti ndërtimi i kështjellës së Petrelës, ndërsa Balshajve kalaja e Shkodrës. Rreth mesit të shek. XIV, Karl Topia rindërton kalanë e Krujës, dhe një pinjoll i fundit i kësaj familjeje, Nikolla Topia, në dekadën e fundit të shek. XIV fillon ndërtimin e një kalaje bregdetare në Kepin e Melieve në afërsi të Durrësit, ndërsa në vitin 1389, Muzakët ndërtuan një kështjellë të vogël në derdhje të Semanit (Kulla e Pirgut). Dukagjinasit ndërtuan kështjellën e poshtme të Lezhës, ndërsa Nikolla Zaharia në vitin 1400 ndërtoi kështjellën në Danjë. Me sa duket, Zenevisët kryen punime në kalanë e Gjirokastrës dhe ndërtuan Kardhiqin. Por edhe në fortifikimet që ndërtuan pushtuesit, u përdorën punëtorë dhe mjeshtra vendas. Kështu, mbreti i Siqelisë Karli I Anzhu, më 1280, porositi të merren specialistë të atyre anëve për punimet fortifikuese që do të kryheshin në Durrës. Mjaft kështjella dhe qytete të fortifikuara të vendit tonë ruajnë edhe sot tiparet arkitektonike të shek. XIII - XIV,kur ato u ndërtuan apo patën periudhën e lulëzimit më të madh gjatë mesjetës. Njëra prej tyre është padyshim Kalaja e Beratit.
Ajo ndodhet mbi një kodër shkëmbore që bie me pjerrësi të theksuar mbi luginën e Osumit, në vendin ku lumi krijon një grykë të ngushtë midis dy kodrave. Gjatë kësaj lugine kalonte një nga rrugët kryesore që lidhnin ultësirën bregdetare me zonën e brendshme malore. Kështu që qyteti i fortifikuar i Beratit, përveç rolit të një qendre administrative, zinte dhe një pozitë të rëndësishme strategjike. Muret rrethuese ndjekin konturin e terrenit që ka formën e një trekëndëshi të çrregullt me perimetër 1400m. Ato përforcohen nga 24 kulla me forma planimetrike dhe përmasa të ndryshme, të vendosura në largësi që i përgjigjen kushteve të terrenit.
Kalaja ka një hyrje kryesore nga veriu, e cila mbrohet nga një barbakan (oborr i fortifikuar) si dhe hyrje të tjera më pak të rëndësishme. Në pjesën më të mbrojtur të platformës së kodrës ndodhet kështjella e përforcuar me pesë kulla. Vetë kështjella përmban edhe një ndarje tjetër më të vogël, dy kulla të së cilës shikojnë nga oborri i kështjellës. Kjo ndarje shërbente për të veçuar selinë e fortifikuar të sundimtarit të qytetit nga garnizoni. Përveç ndërtimeve të mësipërme në shpatin jugor të kodrës zbrisnin dy mure, nga qyteti deri në lumë, duke përfshirë brenda tyre një sipërfaqe prej 6ha nga 16ha që zë krejt sistemi i fortifikimit të Beratit. Ekstremet e poshtme të këtyre mureve bashkoheshin nga një mur tërthor në të cilin janë ruajtur gjurmët e tri kullave.
Rrethimi me mure i shpatit jugor të kodrës kishte për qëllim kryesisht të krijonte një zonë të mbrojtur deri tek lumi, që ishte aq i nevojshëm për furnizimin me ujë në raste rrethimi. Të njëjtit qëllim i shërbente ndërtimi i mëvonshëm i një korridori të mbuluar me qemere, që përfundonte në një kullë të ndërtuar mbi një shkëmb fare pranë lumit. Kalaja e Beratit u ndërtua mbi substruksione ilire. Gjatë mesjetës pati një jetë intensive dhe duar të ndryshme punimesh. Në vitet 1204- 1214 despoti i Epirit Mihal I Komneni, rindërtoi muret e kalasë së Beratit duke i shtuar kulla të fuqishme drejtkëndëshe me breza dekorativë tullash prej 4-5 rreshtash, ngriti nga themelet kështjellën, e cila ka shërbyer si seli e despotëve dhe për vendosjen e garnizonit ushtarak, ndërtoi apo rindërtoi barbakanin, mbi portën e të cilit la monogramin e tij të ndërtuar me tulla (fig. 28). Muret e ruajtura të kësaj periudhe arrijnë lartësinë 10m, ndërsa kullat që duhet t’i kalonin ato në lartësi në mënyrë të konsiderueshme nuk ruhen më të larta nga 12m.
Muret kanë qenë pajisur me shtegun e kalimit të rojeve dhe me një parapet të dhëmbëzuar me bedena. Kullat kanë forma planimetrike drejtkëndëshe. Ato ndaheshin me dysheme druri, në tre kate. Katet e sipërme kanë qenë pajisur me frengji shigjetash, që shërbenin njëkohësisht edhe për ndriçim dhe komunikonin me një portë me shtegun e rojeve, ngjitja realizohej me shkallë të gurta të ndërtuara nga ana e brendshme e kurtinave, jashtë trashësisë së tyre.
Në dekadat e para të shek. XIV u bë ndarja e selisë brenda kështjellës dhe u ngritën muret e bashkimit të qytetit të sipërm me lumin, të cilat deri nga viti 1280, prej burimeve historike rezultojnë të kenë qenë me ledhe dheu. Kësaj periudhe i takon dhe një portë nga ana jugperëndimore e kalasë, që përshkon një kullë të brendshme katërkëndëshe, dhe lidhte drejtpërdrejt selinë e fortifikuar me ambientin e jashtëm. Porta 2.20m e gjerë dhe 2.60m e lartë mbulohet me një hark tullash, mbi të cilin ndodhet një hark shkarkues me majë, fusha e të cilit është zbukuruar me dekor “kluasonazhi”. Si një ndikim perëndimor futet për herë të parë në arkitekturën e Beratit harku me majë, të cilin e hasim jo vetëm në portën e sipërpërmendur, por dhe në harqet e një stere që ndodhet në qendër të selisë së fortifikuar, e cila mund të ishte kati i nëndheshëm i pallatit të guvernatorit bizantin, si dhe në fazën e dytë të ndërtimit të kishës së Shën Triadhës, e cila kishte mbetur e pa përfunduar në kohën kur po ndërtohej selia e fortifikuar e guvernatorit. Kjo e fundit u ndërtua vetëm pak vite para shpërthimit të kryengritjes së viteve 1335-36 të arbëreshëve, që jetonin në zonat që shtriheshin rreth Beratit dhe Kaninës, por që nuk e shpëtoi dot Beratin nga pushtimi. Kjo kryengritje u shtyp nga perandori Androniku III Paleologu vetëm me ndihmën e mercenarëve turq. Në vitin 1417 Berati u pushtua nga turqit dhe u bë qendra e vilajetit me të njëjtin emër. Në vitin 1455 Skënderbeu dështoi në sulmin e tij për çlirimin e Beratit nga turqit. Në shek. XVIII Berati u bë qendra e pashallikut nën sundimin e Kurt Pashës, ndërsa në vitin 1810 u pushtua nga Ali pashë Tepelena. Kurt pasha, më 1768 riparoi muret e kalasë për 5 muaj rresht, ku punuan 450 ustallarë. Midis të tjerave ai mbylli hapësirat midis bedenave, ngriti lartësinë e parapetit dhe e pajisi atë me mashikula guri. Ndërtuesi i fundit ishte Ali pashë Tepelena, i cili shtoi kulla të reja për artileri, të cilat dallohen nga ato të Kurt pashës nga vendosja e kornizave, që ndajnë parapetin nga pjesa tjetër e kullave.
Një nga fortifikimet që e ka marrë trajtën themelore gjatë periudhës së principatave feudale shqiptare është dhe kalaja e Shkodrës. Kalaja e Shkodrës ashtu si Berati është ngritur mbi ndërtime Ilire. Gjatë periudhës së pushtimit romak ajo ka shërbyer si një akropol për qytetin që shtrihej rrëzë shpatit jugor të kodrës. Gjatë mesjetës, Shkodra ishte me ndërprerje herë nën sundimin bizantin dhe herë nën atë sllav deri më 1355, kur u zotërua nga Ballshajt. Humanisti shkodran i shek. XV Barleti duke bërë fjalë për kalanë e sotme mbi kodër thotë se gjer në atë kohë Shkodra ka qenë e pa fortifikuar dhe me të vërtetë në kalanë e Shkodrës veç gjurmëve antike nuk janë konstatuar gjurmë të një vjetërsie më të madhe nga shek. XIV.
Përveç Balshajve që e mbajtën Shkodrën nën sundimin e tyre deri në vitin 1396, kur ja dorëzuan Venedikut, në kala kanë ndërmarrë punime plotësuese fortifikimi edhe Venecianët.
Të ngritura mbi majën e një kodre shkëmbore, muret e kalasë ndjekin formën e terrenit, duke dhënë një planimetri të çrregullt. Sipërfaqja e brendshme ndahet nëpërmjet muresh në tri oborre, që komunikojnë me porta midis tyre. Oborri i tretë, që zë një sipërfaqe më të vogël nga të tjerët, ndodhet në pjesën më të lartë e të mbrojtur të kodrës, dhe luante rolin e një kështjelle. Në murin që e ndan atë nga pjesa tjetër e kalasë janë krijuar të dalura drejtkëndëshe që zëvëndësojnë kullat, ndërsa në murin e jashtëm kullat janë vendosur më dendur nga gjithë pjesët e tjera të kalasë, me përjashtim të zonës së hyrjes kryesore. Brenda territorit të kështjellës ndodhet një kompleks ambientesh për garnizonin, që lidhen me një kullë rrethore, një sterë, depo, si dhe një godinë trekatëshe e trajtuar në mënyrë monumentale, e cila njihet me emrin «Kapiteneria. Oborri i dytë zë pjesën qendrore të kalasë dhe një sipërfaqe më të madhe. Ai ndahet nga oborri i parë nga një mur tërthor pa kulla. Brenda tij ndodhen katër stera të mëdha katërkëndëshe të mbuluara me qemer, prej të cilave uji merrej nëpërmjet grykash pusi të rrumbullakta. Përveç sterave aty ruhen akoma disa ndërtime të vjetra që shërbenin si depo për strehimin e garnizonit, një burg si dhe një kishë trenefëshe (Shën Stefani) e kthyer më vonë në xhami.
Oborri i parë nuk ruan gjurmë ndërtimesh në brendësi dhe komunikon direkt me hyrjen kryesore të kalasë, para së cilës, midis viteve 1407-1416 u ndërtua një oborr i fortifikuar (Barbakan), një sistem paramuresh me kthesa të mprehta që zinin pjesën lindore të kalasë, si dhe vepra të tjera mbrojtëse që mbulonin rrugën nga kthesa e fundit e saj, deri tek porta e barbakanit. Po ta shohim në kompleks këtë hyrje me gjithë shtesat e fillimit të shek. XV, do të kemi pamjen e mëposhtme: barbakani përbëhet nga një kullë katërkëndëshe me gjerësi 10m dhe gjatësi 20m, kati i poshtëm i së cilës i mbuluar me një qemer cilindrik përshkohet nga hyrja. Në të dy anët e kësaj galerie ndodhen nga katër nike të mbuluara dhe këto me qemer cilindrik. Kati II i kullës përfundonte me një tarracë pjesërisht të mbuluar me çati, ndërsa pjesa tjetër ishte rrethuar me një parapet të pajisur me bedena dhe frengji. Porta kryesore është trajtuar në anën e jashtme, në mënyrë të ngjashme me portën e barbakanit. Për të hyrë brenda në kala tani duhet të kalosh një korridor në formë L-je, të mbuluar me qemer cilindrik , fundi i të cilit mbyllet nga një portë e dytë. Brenda korridorit ndodhen tre nike të mbuluara me harqe trefishe gurësh të punuar. Në kthesën e korridorit dallohen qartë gjurmët para veneciane të kompleksit të hyrjes. Një pjesë e qemerit këtu është ndërtuar krejtësisht me tulla dhe në kyçin e tij është hapur një vrimë drejtkëndëshe 40 x 55cm, që shërbente për të hedhur lëndë djegëse ose lëngje të nxehtë mbi kundërshtarin që kish arritur të shpërthejë portën e parë. Vrima komandohej nga një ambient i vogël i mbuluar me qemer cilindrik, që ndodhet në katin e dytë. Por edhe pasi të kaloje portën do të ndodheshe përballë një muri të gjerë, prapa parapetit të dhëmbëzuar të të cilit qëndronin mbrojtësit e oborrit të dytë.I gjithë sistemi i mbrojtjes së hyrjes komandohej nga një donzhon i lartë poligonal për ndërtimin e të cilit nga venecianët më 1468 bën fjalë edhe Barleti. Në shumë kulla nën veshjet veneciane me gurë të skuadruar, fshihen ndërtime më të vjetra që i përkasin periudhës së sundimtarëve Balshaj. Aty ku veshja e mureve nuk është realizuar spikat teknika e vjetër me përdorimin e copërave të tullave midis gurëve, ndërsa harqet e dritareve dhe frengjive janë punuar krejtësisht me tulla të vendosura në formë radiale, të rrethuar me bordurë.Kullat kanë forma rrethore dhe katërkëndëshe, ku mbizotërojnë këto të fundit. Ato ruhen në një lartësi 12-16m, ndërsa kurtinat kanë një lartësi rreth 12m. Duke shfrytëzuar pjerrësinë e terrenit, muret dhe kullat janë mjaft më të larta në anën e jashtme, kështu që këto të fundit janë zakonisht të mbushura deri në nivelin e brendshëm të terrenit. Zakonisht kullat përbëhen nga një kat i mbuluar me qemer dhe tarraca me parapet të dhëmbëzuar. Hyrja në ambientet e kullave realizohej nëpërmjet një porte të hapur në murin e tyre të mbrapëm, ndërsa lidhja me tarracën kryhej nëpërmjet shkallësh të brendshme druri që të ngjitnin në tarracë nëpër një baxho katrore të rrethuar anash me mur, ose me shkallë të jashtme guri. Këtë tip të fundit e hasim në një rast të vetëm në një kullë rrethore pranë kompleksit të hyrjes. Që qyteti para periudhës së Balshajve ka qenë i parrethuar me mure dhe që fortifikimet kufizoheshin vetëm me kështjellën në pjesën më të lartë të kodrës, e vërteton dhe një sondazh arkeologjik i kryer rrëzë murit rrethues të jashtëm, në pjesën verilindore të kalasë. Banesat shtriheshin përgjatë shpatit, përtej linjës së sotme të fortifikimeve, ndërsa muri mbrojtës qe ndërtuar mbi rrënoja të shek. XII-XIII.Kalaja e Krujës gjithashtu ruan deri në ditët tona fizionominë e një fortifikimi të shek. XIII-XIV. Ajo ëshë gjithashtu shëmbulli i një kalaje, e cila shquhet si për mbrojtjen e saj natyrore ashtu edhe për furnizimin me ujë, që ishin dy nga faktorët më të rëndësishëm në mesjetë për të siguruar një mbrojtje të fuqishme dhe të gjatë. Në burimet historike Kruja përmëndet për herë të parë në aktet kishtare të shek. IX si qëndër peshkopate, ndërsa si vendbanim i fortifikuar shfaqet vetëm nga mesi i shek. XIII. Nga fundi i shek. XIII kalasë iu bënë disa riparime nga Karli I Anzhu dhe më vonë, në gjysmën e dytë të shek.XIV, Karl Topia, që e bëri atë qendër të zotërimeve të tij, kreu punime të rëndësishme siç mund të nxirret nga dëshmia e Barletit.Kalaja e Krujës është ndërtuar mbi një kreshtë shkëmbore të shkëputur nga mali Sarisalltëkut dhe nga formacionet kodrinore përreth. Përveç zonës së hyrjes kryesore për në kala anët e tjera janë shkëmbinj të thepisur, praktikisht të pangjitshëm, ose vetë kodra bije me pjerrësi të theksuar. Një nga veçoritë e kësaj kalaje është mënyra e furnizimit të saj me ujë, gjë që e ka bërë të mos vuajë asnjëherë në këtë aspekt. Brenda territorit të kalasë, në shkëmb rrjedh një burim nëntokësor; i cili del në rrëzë të murit lindor të saj. Ky krua ka qenë sistemuar me kohë në një çesmë që përdoret edhe sot nga banorët për të pirë dhe për të larë. Por ujët e këtij burimi shfrytëzohej dhe që brenda fortesës nëpërmjet puseve, njëri prej të cilëve ruhet akoma në gjendje të mirë nga ana e brendshme e murit perëndimor. Muret e kalasë së Krujës, duke ndjekur konturet e terrenit mbi të cilin ngrihen rrethojnë një sipërfaqe eliptike me perimetër rreth 800m. Ato kanë një gjerësi prej rreth 1.50m dhe përforcohen nga 9 kulla të rrumbullakta ose katërkëndëshe. Kullat nuk kanë një largësi të barabartë prej njëra tjetrës, por sipas kushteve të terrenit dhe rëndësisë së sektorit që mbrojnë shihet një grupim i tyre në hyrjen kryesore, pranë burimit dhe në skajin jugperëndimor, ndërsa gjatë murit verilindor dhe juglindor, të ndërtuar mbi shkëmbin e thepisur, ndodhet vetëm një kullë. Në një nga kullat katërkëndëshe nga jugperëndimi dallohet hapja e një “mashikule-druri në murin ballor”. Interes të veçantë paraqet kompleksi i hyrjes kryesore, dhe sistemi i mbrojtjes së krojeve. Përveç tyre, në pjesën më të lartë të kodrës është ndërtuar në shek. XIII-XIV një ndarje e vogël katërkëndëshe që shërbente si kështjellë dhe seli e sundimtarit të qytetit. Nga ana e jashtme e kësaj ndarjeje, ku shkëmbinjtë bien thikë dhe janë të pangjitshëm, nuk ka asnjë kullë, por dikur këtu sipërfaqja e kështjellës ka qenë më e gjerë. Procesi i shkëputjes dhe i rënies së shkëmbinjve ka vazhduar edhe në periudhat historike, nga sa kuptohet nga gjurmët e mureve që ruhen ende mbi sipërfaqet e shkëmbinjve të rrëzuar, ndërsa në murin ndarës të brendshëm konstatohen 2 kulla katërkëndëshe. Njera prej kullave ka një lartësi prej 16m, gjë që tregon se lartësia e kullave katërkëndëshe të kësaj ndarje ka qenë mjaft e madhe, duke qenë nga ana tjetër mbi një terren dominues ato shërbenin njëkohësisht edhe për vrojtim. Kjo kullë u ruajt vetëm sepse u transformua në kullë sahati në mesjetën e vonë. Kalaja ka dy porta, njëra nga verilindja që është kryesorja dhe tjetra më e vogël e dorës së dytë në skajin jugperëndimor që të çonte në oborrin e fortifikuar të krojeve. Për të shkuar tek hyrja kryesore rruga kalon bri murit verior të kalasë. Në krahun e djathtë, pranë hyrjes ndodhen disa mure mbajtës që shërbenin njëkohësisht dhe për ta fshehur dhe mbrojtur atë prej goditjeve.Tek hyrja kryesore nga verilindja dallojmë dy periudha kryesore ndërtimi. E para përfshin një korridor me kthesë, në dy krahët e të cilit ndodhen dy nike të mbuluara me qemer tullash. Në hyrje të korridorit ndodhej një portë rrëshqitëse. Ajo ulej dhe ngrihej vertikalisht duke rrëshqitur në dy kanale të ndërtuara në muret anësore të hyrjes. Kjo portë duket se komandohej nga ambiente që ndodheshin në katin e dytë të hyrjes. Në mbarim të kthesës së korridorit ruhet dhe një portë e dytë. Si vetë portat ashtu dhe krejt korridori kanë qenë mbuluar me qemere tullash. Ky kompleks i takon një periudhe lulëzimi të kalasë së Krujës, kur u veçua dhe kështjella në pjesën më të lartë të saj, pra në shek.XIII-XIV.
Në një periudhë të dytë u ndërtua një kompleks i tërë për mbrojtjen e hyrjes kryesore. Në pjesën e brendshme u shtua një korridor i ri me gjatësi 22m i mbuluar me qemer cilindrik guri. Në të dy anët e korridorit, ndodhen nga dy nike të thella ndërtuar me qemer cilindrik. Porta e parë u vendos në vendin e portës së dytë të fazës parë, ndërsa një portë tjetër mbyllte fundin e korridorit. Të dy këto porta kanë qenë dy flegërshe dhe siguroheshin me katarah.
Në kompleksin e hyrjes, në periudhën e dytë përfshihen dhe një sërë ambientesh të lidhura me një kullë rrethore, në krahun e djathtë të korridorit të hyrjes. Nëpërmjet një porte të vogël të hapur në murin e brendshëm të këtij kompleksi hyet në një ambient me planimetri në formë kryqi, që i ngjan një kishe të tipit «Kryq i lirë», ambienti qendror i së cilës në formë katrori mbulohet me një kupolë sferike mbi tambur e cila mbështetet mbi katër pedentiva.
Në katin e dytë të kompleksit të hyrjes dhe në platformën e një kulle të rrumbullakët që lidhet në mënyrë organike me këto ndërtime të çojnë një palë shkallë të mbështetura në murin e tij lindor. Në katin e poshtëm të kullës së rrumbullakët është ndërtuar një sterë me trajtë cilindrike me diametër 3m, e cila mbulohej me një kupolë sferike të ndërtuar me muraturë guri. Për marrjen e ujit midis murit perimetral të kullës dhe të sterës është lënë një korridor i ngushtë i mbuluar me qemer cilindrik.Interes paraqet në kalanë e Krujës edhe sistemi i fortifikimit të krojeve, që ndodhet në skajin juglindor të kalasë. Vëndi i rrjedhjes së burimeve nëntokësore, që bien jashtë mureve rrethues të kalasë është mbrojtur me një mur të dytë në formë të harkuar, në të cilin ruhen ende gjurmët e tri kullave. Me kulla është pajisur edhe muri rrethues i kalasë para murit mbrojtës të krojeve, ku hetohen disa faza ndërtimi. Në këtë pjesë të fortifikimit, një kullë gjysmë rrethore përshkohet nga një tunel i ngushtë i mbuluar me qemer cilindrik me gjatësi prej rreth 15m. Nga porta në dalje të tunelit zbritet nëpërmjet të një palë shkallëve në sheshin e burimit, i cili ishte i mbrojtjur në anën e jashtme nga sistemi i mureve dhe kullave që përmendëm. Edhe në kullat që mbrojnë sheshin e burimit vërehen periudha të ndryshme ndërtimi, gjë që tregon se fortifikimi i krojeve është krijuar në një periudhë të hershme dhe ka shërbyer për një kohë të gjatë. Brenda territorit të krojeve, në të majtë të shkallëve që të zbresin në shesh është ndërtuar më vonë një kullë e rrumbullakët, e cila ngjason nga teknika e ndërtimit me kullën e rrumbullakët të hyrjes.Nga fortifikimet e tjera mesjetare ku mbizotërojnë ndërtime të shek. XIII-XIV janë dhe kalatë e Kaninës, Butrintit dhe Sopotit.Në shekullin XIII, Kanina kthehet në një qendër ushtarake të dorës së parë, duke shërbyer si placdarm për depërtimin e Anzhuinëve në thellësi të territoreve të Shqipërisë. Ashtu si në Shkodër, kalaja ndahej nga mure tërthore në tre pjesë. Prej tyre sot ruhet vetëm muri që ndan pjesën më të lartë të kodrës, i cili mbrohet nga tri kulla. Brenda rrethimit, sipas dëshmisë të udhëtarit turk Çelebiu kishte shtëpi banimi, ndërtesa për garnizonin, depo municioni si dhe stera për furnizimin me ujë. Kalaja përshkohej prej katër portash, prej të cilave njëra lidhte ndarjen e fundit në pjesën më të lartë (kështjellën) me pjesën tjetër të fortifikimit. Portat e tjera të nxirrnin në drejtime të ndryshme jashtë rrethimit kryesor. Portat e kalasë së Kaninës janë të thjeshta dhe mbrohen vetëm nga kulla anësore.Kullat që përforcojnë muret kanë forma rrethore, poligonale, trekëndëshe dhe katërkëndëndëshe. Më të hershmet janë kullat trekëndëshe, të cilat i kemi përshkruar më sipër. Nga 14 kulla që kishte dikur kalaja, siç kuptohet nga një skicë planimetrike e vitit 1658, sot kanë mbetur vetëm 7.
Butrinti në shek. XIII, në periudhën e Despotatit të Epirit, arriti të kishte sistemin e tij mbrojtës më të plotë e të ndërlikuar gjatë gjithë mesjetës. Në këtë periudhë u desh të ndërmireshin punime mbrojtëse massive. Muret e Akropolit me kullat trekëndëshe dhe kontrafortat qenë rrënuar prej kohësh. Në anën veriore ato qenë zëvendësuar me një mur me kulla masive drejtkëndëshe të ndërtuar me shumë gjasë në mesin e shek. XII nga perandori Manol Komneni, kur me flotën e tij mbante të rrethuar Korfuzin, që ishte atëhere në dorë të mbretit të Napolit, Rozherit. Në periudhën e Despotatit të Epirit punimet u përqëndruan në murin jugor të Akropolit, ku ndodhet dhe një kullë gjysmë rrethore. Gjithashtu u riparuan muret rrethuese përgjatë kanalit të Vivarit dhe u shtuan kulla të reja. Në këtë kohë u ndërtua për herë të parë muri që bllokonte ngushticën midis murit rrethues të qytetit dhe liqenit dhe u rindërtua dhe u pajis me një portë muri që zbriste nga Akropoli në portën Skea. Në këtë kohë u ndërtua dhe një kështjellë me një donzhon në këndin jugperëndimor të Akropolit. Një ndërtim të ngjashëm me këtë të fundit e hasim edhe në kalanë e Sopotit.Para periudhës së Despotatit të Epirit, aty ndodhej vetëm një kullë e veçuar mesjetare, që zinte një pozicion dominues në fortifikimin antik të Borshit, i cili rezulton të jetë riparuar në disa vende gjatë mesjetës. Në periudhën e Despotatit të Epirit, Sopoti merr pamjen e plotë të një kështjelle mesjetare.
Maja e kodrës u rrethua me mure, ndërsa kulla ekzistuese u përfshi në fortifikimin e ri si kullë murore e brendëshme. Kullat e tjera projektoheshin jashtë mureve rrethuese dhe ishin të hapura në pjesën e brendshme. Kjo fazë ndërtimore përkon me përmendjen e Sopotit si Arkonte në fillim të she. XIII. Nga analiza e burimeve historike del se kjo fazë duhet të jetë ndërtuar nga despoti i Epirit Mihali II në vitin 1235. Një periudhë tjetër e rëndësishme e kështjellës datohet rreth viteve 1690, gjatë luftës së fundit turko-veneciane në bregdetin shqiptar. Ndërhyrjet e fundit i përkasin shek. XVIII deri në fund të shek. XIX. Gjatë gjithë shek. XIII Sopoti kaloi në duar të ndryshme mbretërish perëndimorë dhe despotësh të Epirit. Në vitin 1336, gjatë kryengritjes së arbëreshëve kundër administratës byzantine, ai mbajti anën e perandorit Androniku III. Pas kësaj periudhe, për një shekull të tërë, Sopoti nuk përmendet më, deri në vitin 1431-32, kur në regjistrin osman të kësaj kohe del si qendër administrative e një krahine në fshatin e sotëm të Borshit. Përsëri merret nga mbreti i Napolit më 1456, nga venecianët më 1470 dhe nga i biri i Skënderbeut, Gjon Kastrioti më 1481. Vetëm në vitin 1492, Sulltan Bajaziti mundi ta nënshtrojë përsëri këtë krahinë. Një fortifikim që zë një vend ndërmjetës midis qytetit të fortifikuar dhe kështjellës është kalaja e Gjirokastrës, kështjellë nga përmasat dhe qytet i fortifikuar nga vendosja e shumë banesave brenda saj.Këto tipa fortifikimesh me zgjerimin e vazhdueshëm të qytetit të dalë jashtë mureve dhe spostimit të qendrës së pazarit, fillojnë të luajnë gradualisht rolin e një kështjelle për qëndrimin e sunduesit dhe garnizonit të qytetit. Nga kalaja mesjetare e Gjirokastrës, para pushtimit të saj nga Ali Pasha, ruhen vetëm pak gjurmë, pasi muret janë veshur deri në lartësi nga ndërtimet e reja, ndërsa kullat pjesërisht janë rrënuar dhe riadoptuar. Nga periudha paraturke, në bodrumet e kalasë ruhen rrënojat e një kulle të pajisur me frengji shigjete, katet e të cilës ndaheshin me dysheme dërrase. Periudhës mesjetare i takon edhe një kullë trekëndëshe gjurmët e të cilës ndodhen në anën e majtë të Portës Perëndimore. Nga ndërtimet para Ali Pashës, duhet të jetë edhe kulla e sahatit, me shumë gjasë e shek. XVIII. Sipas Çelebiut kalaja ishte ndërtuar në kohë të moçme, krejt prej guri të gdhendur. Në mes të kalasë ndodhej një rrugë e gjerë me drejtim lindje-perëndim, në të dy anët e së cilës ndodheshin 200 shtëpi. Ajo kishte dy porta hekuri me nga tre palë dyer dhe një hendek 100 hapa të gjatë dhe 20 hapa të gjerë midis namazgjahut dhe fortesës. Ndërsa të tri anët e tjera nuk kishin nevojë për hendek pasi ishin përroje natyrale. Prania e hendekut tregon se kalaja nuk zinte krejt platformën natyrale të kodrës, si në kohën e rindërtimit nga Ali Pasha. Gjirokastra përmendet për herë të parë si qytet dhe kështjellë vetëm në vitin 1336, periudhë pas së cilës ajo u bë qendër e feudalëve shqiptarë Zenevisë, dhe më vonë, gjatë sundimit të Gjin Bua Shpatës u përfshi në Depotatin e Epirit. Më 1417 kalaja e Gjirokastrës u pushtua prej turqve pas një rrethimi të gjatë.Përveç fortifikimeve të përshkruara dhe të përmendura më lart, në shekujt XI-XIV në Shqipëri ishin ndërtuar shumë kështjella të tjera të vogla përmbi maja kodrash me shpate të thepisura apo që dominonin rrugë e vendkalime të rëndësishme. Prej tyre vlejnë të përmenden Kështjella e Mborjes dhe e Podgories në rrethin e Korçës, kështjella e Delvinës që bllokonte një nga rrugët kryesore që lidhnin gjiun e Sarandës me hinterlandin, kështjella e Ndroqit që kontrollonte rrugën nga Durrësi për në Qafë Krrabë etj. Kështjella e Mborjes është ndërtuar mbi një kodër të lartë, me shpate mjaft të pjerrët në Juglindje të qytetit të Korçës. Ajo ka një perimetër prej 150m dhe rrethon një sipërfaqe poligonale të çrregullt dhe forcohet nga 4 kulla të rrumbullakta. Përmasat e vogla të kësaj kështjelle tregojnë se ajo ka qenë seli e fortifikuar e një feudali vendas. Toponimi qytet ruhet akoma për Mborjen. Ndërsa vetë emri Mborje (emporium-treg) tregon se aty ka patur një treg. Pra, këtu i kemi të gjithë elementet e evolucionit të një kështjelle tipike feudali. Kështjella në majë të një kodre të lartë të vështirë për tu ngjitur, ndërsa qyteti, faltorja dhe tregu në rrëzë të kodrës. Ndryshe nga disa qytete të tjerë të Shqipërisë që e kanë zanafillën nga kështjella, ku tregu dhe lagjet e qytetit shtrihen fillimisht sa më pranë mureve të Kështjellës, në Mborje terreni i aksidentuar i kodrës nuk e favorizonte një fenomen të tillë, prandaj mund të supozohet edhe prania e dy selive të feudalit njëra në qytet në kohë të qeta dhe tjetra në majë të malit për raste rreziku. Një tabllo të njëjtë na paraqet dhe kështjella e Podgories. Kodra shkëmbore në lindje të fshatit me të njëjtin emër, thirret nga banorët “Qytet”. Kështjella mbi majën e kësaj kodre ndjek një formë planimetrike të çrregullt me perimetër 60 m. Ashtu si në Mborje, katër kulla të vogla rrethore janë vendosur përgjatë murit perimetral. Në rrëzë të kodrës, në fushë shtrihet edhe këtu një vendbanim që vazhdon deri në mesjetën para turke.