Faza PIE
Skenari dhe skenografia e Homerit për Dodonën janë të thjeshtë në maksimum: Një korije lisash, një Kryezot që flak rrufe për ti treguar Akilit se po e dëgjon dhe interpretët e tij, profetët Sell, këmbëpalarët që flenë përdhe (Homer. II. 16. 234). Nga këto dy rituale, moslarja e këmbëve që siguronte kontaktin e vazhdueshëm fizik me Tokë/Gaian, është armiqësor për religjionin helen: Sipas Apollodorit, “Kur Herakliu u ndesh me Anteun, e mbërtheu nga krahët, e ngriti në ajër, e dobësoi dhe e vrau. Kjo pasi Anteu merrte gjithnjë forcë kur këmbët e tija preknin token, pasi, siç thuhet, ai ishte i biri i Gaias. Rituali tjetër, ai i fjetjes përdhe në korijen e shenjtë, synonte inkubacionin, kontaktin me hyun gjatë fjetjes në temenos/arealin e shenjtë, praktikë kjo e njohur që nga prehistoria në ditët tona. Por në enkomeisis klienti flinte në temenos, ku gjatë gjumit mistik vizitohej nga hyu dhe personeli i orakullit e ndihmonte në zbërthimin dhe kuptimin e ëndrrës. Ndryshe prej saj, fjetja e Sellëve përdhe në korijen e shenjtë, nënkupton porosinë e ëndrrës mistike nga klientët, teknologji e përdorur kjo sot nga shamanët, shtriganët e religjioneve etnike. Si e tillë ajo kategorizohet si ëndërr-profeci (oveigopavreia/oneiromanteia), të cilën psikanaliza e quan traun kufitar mes botës reale dhe asaj transcendentale. Nëse kjo hipotezë përkon me realitetin, ajo zbërthen dhe shpjegon enigmat Selle, përkatësisht teknikat e fazës para Indo-Europiane: kontaktin fizik me Tokën, që si i shenjtë nuk mund të lahej, dhe kontaktin psikik po me Tokën, nëpërmjet gjumit dhe ëndrrës mistike në temenos.
Faza Protoilire
Sipas Odiseas, “Odisea kish shkuar në Dodonë për të dëgjuar këshillën e Zeusit nga korija gjethedendur (Od. 14. 327, 19. 295).” Por, ndonëse Homeri përmend korijen dhe jo lisin vetmitar, tradita, viktimë e përkthimeve poetike, me orakull të Dodonës kupton lisin e veçuar duke djegur etapat e zhvillimit.
Korija përmendet nga Eskili si “mrekullia e pabesueshme e drurëve që flasin, A.Pr. 829-834. 430 p.e.s.)”, nga Platoni sipas të cilit “fjalët e korijes së shenjtë (tepco 8guoç) në shenjtoren e Zeusit në Dodonë, janë fjalët e para profetike (Plat.Phaidr.275b, 370 p.e.s.)” dhe qartë dhe prerë nga Sofoldiu: “Hyra në alsos... dhe fatin drurët shumëgjuhësh (TtoXuyXcbaaou Sguoç) të tim eti ma treguan (450 p.e.s., Soph. Trach. 1164-8)”.
Termi alsos, i cili nuk ka asnjë tjetër kuptirn përveçse korije e shenjtë, nuk lë vend për diskutimin korije a lis.
Si e tillë korija e shenjtë i përket fazës kur ende nuk shpirtërohej një objekt i veçantë, por grup objektet, pylli dhe jo pema. Ndërkohë fragmentet tregojnë qartë se parashikimi i fatit bazohej në interpretimin e fëshferimave të gjethnajës së korijes. Si e tillë ajo përfaqëson fazën e ndërmjetme, të kalimit nga ëndër-profecia para Indo-Europiane, në fazën animistike proto Indo-Europiane, të shpirtërimit të objekteve të natyrës.
Faza Ilire. Lisi i vetmuar përmendet në dy skoli që i atribuohen Hesiodit (rreth 750-650 p.e.s.): “Shkoi tek lisi në Dodonë” dhe “Ata (Zeusi dhe Diona) banonin në trungun e një lisi, prej nga kryenin tërë llojet e profecive (Hes. FRG. 212, Frg. 97).
Pa u besuar shumë skolive, Lisi Orakull shfaqet njëherazi në mes të shek. V p.e.s. Sipas Euripidit “Në lisin e Dodonës janë gratë ato që përcjellin mendimet e Zeusit (Eur. Mel.Des. 494.12-17)” dhe sipas Sofokliut “Lisi i lashtë foli nëpërmjet dy Peleiadeve (Soph. Trach. 169-172)”. Këto tregojnë se në mesin e shek. V p.e.s. orakull ishte Lisi dhe jo më Korija e Shenjtë dhe se profetët Sellë ia kishin lënë vendin e parë priftëreshave Peleia.
Dyzimi i Sofokliut, i cili një herë thotë se orakulli shërbehej nga Sellët dhe herën tjetër nga Peleiat, tregon se këto ndryshime nuk kishin ndodhur aq kohë më parë sa të fshiheshin nga kujtesa, por diku nga shek. VI p.e.s., çka përkon me kohën kur Molosët ua morën Tesprotëve Dodonën. Ky zëvendësim pushtetesh, qoftë dhe i butë, u shoqërua me zëvendësimin politik të kastës së pushtetshme të profetëve të orakullit, deri në këtë kohë Sellëve.
Në fillim të shek IV p.e.s. Demoni, nip i Demostenit, prift dhe hieark (kapiten anije me tre radhë rremash), shkruan se “Banesa e Zeusit nuk ka mure, por rrethohet nga trekëmbësha (me kazanë bronzi) ngjitur njëri- tjetrit, që po i preke hyjnë në rezonancë (FHG 1,38)”.
Kjo tregon se gjatë gjysmës së dytë të shek. V p.e.s. orakulli e kishte rindtruar teknologjinë, duke kaluar nga interpretimi i feshfërimës së gjetheve dhe fluturimit të pëllumbave, të cilët shihen në çekanin e flijimeve dhe një monedhë të Dodonës (fig. 31, 32) , në interpretimin e oshtimës së kazanëve prej bronzi. Komediani Menandër (342-291 p.e.s.)ishpotit personazhet e tij, duke i krahasuar me kazanët e bronztë të Dodonës:
“Veç drejtouni Myrtiles dhe ajo nuk do reshtë së foluri. Më lehtë ndal kazanin e bronzit në Dodonë, të cilin po e preke ushton gjithë ditën (Men. Arrhe. Frg. 59)”.
Kronometrimin e saktë të oshtimës e sjell Straboni: “Duhet të numërosh deri në 400 që të vdesë jehona e kazanit të prekur”. Si e tillë Dodona nis dhe afron me orakullin grek të Delfit, ku Pythia, kryeprofetja e orakullit, e parashikonte fatin e përkulur mbi avujt e kazanit. Por, ndërsa në qendër të Delfit ndodhej banesa e perëndisë së orakullit, tempulli i fuqishëm i Apollonit (50 x 21 m, shek.IV p.e.s.), sipas Demonit banesa e Zeusit të Dodonës nuk kishte mure. Banesë e tij ishte lisi.
Sofokliu priftëreshat i quan Peleiadon, Pausania Peleiadas dhe Straboni Pelias. Sipas tij “Tesprotët dhe molosët, gratë e thinjura i quajnë Pelia... Ashtu si Maqedonët që dinjitarët e tyre i thërrasin Peligonë (Strab. 7. frg. 2).
Vetë Homeri Akilin e quan Akil Peleiadi, Homer. II. 1.1) dhe 60 herë shkurt Peleides, i Peleut, i dinastisë Peleide. Logjikisht, priftëreshat e orakullit të Dodonës duhet të ishin të besuara dhe me origjinë fisnike.
Si i tillë emri Peleiad i tregon priftëreshat e orakullit me origjinë nga familja mbretërore Molose. Thënia e Pausanias “Peleiadet janë më të hershme se Femonoe”, poetesha mitike parahomerike, e mbështet origjinën e tyre aristokratike.
Atmosferën e orakullit e përcjeli përshkrimi plastik i Filostratit (190- 230 e.s.). Me ngjyra dhe tinguj, si të Borëbardhës dhe 7 xhuxhëve të Disneyland-it: “Dodona. Pëllumbi i artë, i urtë në shprehjet e tij është ende majë Lisit të Shenjtë. Në të janë varur girlanda, pasi ai kumton profecira si trekëmbëshi Pythik në Delf.
Dikush shkon për të pyetur, tjetri për të flijuar... Por profetët e Zeusit, të cilët Homeri i njohu si burra këmbëpalarë që flenë përdhe, janë njerëz që jetojnë sot për sotin, pa hequr asgjë mënjanë për të nesërmen. Siç thonë ata vetë, për këtë nuk do të kujdesen kurrë, pasi Zeusi kujdeset për ta dhe vetë ata kënaqen me çka u del para, pasi të tillë janë profetët.
Njëri është i ngarkuar me varjen e girlandave, tjetri me lutjet, një i tretë merret me pitet e meshave dhe një tjetër me shportën dhe kallinjtë e elbit. Dikush flijon dhe i fundmi nuk do të lejonte kurrë ndonjërin që t’ia rripte kafshën e flijuar. Këtu janë dhe priftëreshat e Dodonës, të ngurta dhe me pamje solemne, të cilat frymënxjerrin dhe kundërmojnë thimjam dhe aromë libacioni.
E tërë kjo përmbytet mjegullt nga flijimet dhe tingujt magjikë dhe këtu arrin oshtima e bronztë, pasi kazani i përkushtuar Zeusit të Dodonës oshtin tërë kohën dhe ndalon vetëm kur dikush vë dorën mbi të (Phil. Im. 2. 33).” Në v. 334 Aleksandri i Epirit dhe nipi i tij Aleksandri i Madh, nisën ekspeditat për pushtimin e botës. Aleksandri i Madh drejt lindjes, Persisë, Aleksandri i Epirit, drejt perëndimit, Italisë.
Ëndrra e Aleksandrit të Madh për të ndërtuar një “highway”, një super-rrugë që do ta lidhte Indinë me Gjibraltarin dëshmon karakterin e tij ëndërrimtar dhe globalist, krijimin e shtetit botëror. Për të dy Aleksandrët, kryeqendër religjioze dhe kulturale e kësaj tërësie do ishte Dodona, ide e vënë pjesërisht në jetë në v. 290 p.e.s. nga kushëriri i tyre Pirro, i cili ndërtoi teatrin dhe nisi festivalin e Naias, të Zeusit të Dodonës.
Dy herë Dodona e rimori veten pas shkatërrimeve të v. 219 p.e.s. nga etolët e Dorimahut dhe në vitin 167 p.e.s. nga rrënuesi i Epirit, konsulli shkatërrimtar Pal Emili. Por herën e tretë ajo u vra nga intoleranti i krishterë, perandori Theodos i cili prishi dhe dogji gjithshka, edhe lisin e shenjtë.
Përkatësia etnike
Në librin e 16. të Iliadës, në vargjet 227- 238, Homeri rrëfen lutjen që Akili i drejtoi Zeusit pellazgjik të Dodonës
“Nxori nga gjiri kupën që e rnante vetëm për Dii Patri (Zeusi ipara-paraardhësve),
E pastroi me squfur, me ujë të rrjedhshëm e shpërlau,
Ean duart dhe verë të zjarrtë në kupë libatoi.
Mes oborrit vajti, sytë nga qielli i drejtoi, verën e spërkati dhe lutjen e filloj
E pa atë Zeusi, që me potere një rrufe flakën
0 Zeus, Lord i Dodonës pellazgjike, që larg banon.
Sundimtar i Dodonës së largët dimërligë, ku Selloit,
Profetëte tu këmbëpalarë, pa shtroje përdhe flenë.
Ashtu si kobë mëparë lutjen ma dëgjove
Dhe më nderove, ushtrinë Greke frikshëm duke ma shkatërruar
Dëshirën time, sërishmi ma plotëso
Kthema Patroklin në anijet e shpejta me armët dhe shokët e tij të ndeshjeve të afërta.
Homeri vërtet shkruan se Akili shkatërroi ushtrinë Akeje dhe jo atë Helene, emër me të cilin Grekët njohin vetveten. Por Homeri grekët i njeh si Akej, emër të cilin e shkruan dhe rishkruan 598 herë. Në të kundërt, emri Helenë nuk shfaqet kund as në Iliadë as dhe në Odise. Si i tillë, vargu 237 i librit të 16'e të Iliadës, tregon se Akili, Kryeheroi i luftës së Trojës, paskësh luftuar kundër grekëve dhe me ndihmën e Zeusit jogrek, por Zeusit pellazgjik të Dodonës, i kishte shkatërruar frikshëm ata. Ky paradoks, më paradoksal se paradoksi i sofistit Zenon me breshkën dhe Akilin, por i lënë në hije nga studimet, e ndriçon krejt ndryshe strofen e parë të Iliadës, e cila e fajëson Akilin për mohimin deri të pompës funebre të grekëve të rënë në luftë me të, duke i lënë ata në mëshirën e tufave të qenve dhe zogjve grabitqarë. Theksimi nga Iliada i zvarritjes së Hektorit të vrarë para prindërve, gruas dhe femijëve të tij i jep besueshmëri vargjeve të strofes së parë:
Këndoi o Perëndeshë tërbimit të Aki/ Peleiadit,
Të mallkuarit që dhimbje të pafundme u solli Grekëve,
Duke flakur në Hades shpirtrat e shumë heronjve
Dhe kthyer trupat e tyre nëpre të qenve të rrugës
Dhe tufave të shpendëve grabitqarë.,
(Homer. Ilias. 1.1.1-3)
Ajo që të shtang, është vazhdimi i Iliadës, ku Homeri i vlerësuar si Ndërgjegjia Kombëtare Greke, i thur ditirambe dhe ngre në piedestalin e Heroit Kombëtar të grekëve pikërisht Akilin “që dhimbje të pafundme u solli Grekëve”. Por ky është një peshim me kandarin e sotëm historik. Ndërgjegjja Kombëtare, Heroi Kombëtar dhe Kombi janë nocione që lindën me revolucionin francez, qoftë me kapitalizmin agrar të shek. XVI, por krejt inekzistentë në Greqinë Homerike.
Ndërkohë në Iliadë, në ujërambledhësin më të madh të historiografisë arkaike, kishin shkarkuar për shekuj ujërat e tërë eposeve të Europës Jug-Lindore.
Parë nga këndvështrimi ushtarako-politik, Lufta e Trojës ishte një miniluftë botërore, ku palë ishin trojanët dhe ata me trojanët dhe grekët dhe ata me grekët. Si në Luftën II-të Botërore ku ndarja Ne/Ata i kishte mbyllur tërë hesapet e vjetra, duke i lënë vend vetëm ekuacionit Humbës/Fitues. Në këtë luftë që nuk përkon kund me idealin kombëtar, por thjesht me ekonominë, Akili ishte thërritur si kondotier profesionist.
Duke lënë mënjanë skenaret hollivudiane sipas të cilave Kalkasi, kryeprofeti i grekëve në Trojë, “pati thënë që kur Akili ishte 9 vjeç, se Troja nuk merret dot pa të (Apollod. 3.13. 8)”, për çka prindërit e fshehën në Skyros, ku e gjeti dinakëria e Odisesë (Phil. Jun. Im. 1, Statius Ach. 1.496— 497), variantin real e sjell Kuintusi i Smirnës. Sipas tij “Djali i Thestorit (Kalkasi) thirri: Dëgjoni o grekë luftëtarë, ju e dini që unë kam frymën e profecisë: le të dërgojmë Tydeun dhe Odisenë që të sjellin trimin Akil dhe drita e fitores do të na ndriçojë.” Portreti më i saktë i Akilit kondotier është autoportreti i tij: “Nga deti, me anijet e mia kam shkatërruar dymbëdhjetë qytete dhe nga toka njëmbëdhjetë të tjerë. Plaçkë dhe shumë të mira prej tyre mora (Hom. II. 9.328).” Listën e stërgjatë të këtyre qyteteve, shumica grekë, që nga Lesbosi i Safos tek Pedasusi i Peleponezit, e sjell Apollodori (Epit. E. 3.33). Kjo listë përligj tërësisht strofën e parë të Iliadës, e cila paraqet një Akil të mallkuar që kishte çuar në ferr shpirtrat e heronjve grekë.
Plutarku, njëri nga 5 historianët më seriozë të antikitetit, i cili si prift i Orakullit të Delfit i njihte mirë ndodhitë e rrethinave të Orakullit të Dodonës, na njeh me kurrikulën e Akilit. Sipas tij “Neoptolemi, i biri i Akilit që kishte sjellë popullin me vete, themeloi linjën mbretërore...
Akili, i cili në gjuhën e vendit quhet Aspetos, në Epir nderohet si hyjni (Plut. Pyrrh. 1.1.1)”.
Ky epitet, i shpejtë, nuk qëndron jashtë kontekstit Homerik: Në Iliadë, Homeri e quan Akilin 51 herë Akil i shpejti dhe 54 herë Akil këmbëshpejti. Kjo dhe mbështet hipotezën se Akil Aspetosi i Plutarkut është po Akil i shpejti i Homerit dhe se gjuhë e vendit, jo dialekt lokal siç tentojnë, ishte ilirishte/protoshqipja.
Duke sintetizuar sa më sipër: dërrmimin e kobshëm të ushtrisë greke, 23 qytetet e plaçkitura dhe shkatërruara, mohimin e pompës funebre ushtarëve grekë të vrarë në luftë me të dhe mosharrimin as për tre shekuj të nëmjes “i mallkuari që dhimbje të pafund u solli grekëve”, Akili nuk mund të jetë grek. As edhe Zeusi Pellazgjik i Dodonës, i cili e ndihmoi Akilin për këtë shkatërrim të kobshëm nuk mund të jetë kryeperëndi greke dhe me silogjizëm, as Orakulli i Dodonës nuk mund të jetë Orakull Grek. Kjo për përkatësinë etnike të Dodonës.