Mesdheu dhe Adriatiku - Ballkani dhe Italia. – Tipe qytetesh në perspektivën e mijëra vjetëve. - Qytetet ilire të Jugut; Medoni, Shkodra dhe Doklea. - Tipet e vendbanimeve helene: Epidamnos dhe Apolonia. Kolonitë dhe komunitetet romake. Kuflri klasik i të dyja fuqive antike në Lëzhë.
Edhe pse ende sot pjesa më e mirë e qytetërimit të bardhë shtrihet rreth Adriatikut, për një varg të gjatë shekujsh ai qe përreth detit Mesdhe. Adriatiku, i shikuar historikisht, është një miniaturë, ose, së paku, një vatër kulture e Mesdheut, sepse shtrihet në kufirin e të dyja botëve antike: Lindjes e Perëndimit.
Dy herë kaloi Lindja nëpër detin Adriatik për në Itali; së pari, me veshje helene dhe, së dyti, me veshje bizantine. Në thundrën e çizmes italiane, ku njëherë ishte Manga Graecia helene, qëndroi më gjatë sundimi bizantin. Më vonë edhe Otranto ra përkohësisht në duart e sundimtarëve turq të Kostandinopolit (në vitin 1481).
Katër herë kaloi nëpër Ballkan Perëndimi i armatosur: në kohën romake, normane, anzhuine dhe venedikase-aragonase. Kalimi i pestë vërehet në ditët tona.
Bregu i Adriatikut është plot me vendbanime të moçme. Pothuajse të gjitha qytetet në bregun lindor ekzistojnë prej mijëra vjetësh. Në këto qytete shihen jo vetëm rrymat madhështore të kulturës së elementit banues të Adriatikut, por atje lëviz edhe diçka tjetër, qe duket, sikur të ishte në gjumë: nuk shihen më skeletet e qyteteve, që dikur qenë të gjera e të hapura: vihen re ndërrime vendesh e pozicionesh. Ulqini ndërron vend nga veriu në jug; qyteti i Shkodrës oshilon përreth keshtjellës së vet; Lezha zhduket e përtërihet bashkë me akropolin që i bën kurorë; Vlora e ka ndërruar dy herë pozitën; Durrësi, porsi iriqi, është zgjeruar dhe, pastaj, në kohën e dyndjes së popujve është mbledhur prapë në një lëmsh, e ka kërcenuar klima dhe e kanë dëmtuar armiqtë; kolonitë romake e helene janë matamorfozuar topografikisht: Solini u shndërrua në Split (Spalato), Epidaurus në Dubrovnik (Raguzë), Dukla në Bar, Apolonia në Vlorë.
Qytetet, të cilat në kohën e vjetër lulëzonin në bregun lindor të Adriatikut, kanë themele ilire; më vonë morën trajtën e vjetër helene, kurse në mesjetë morën fizionimi romake. Toka e hapur, që atëherë shtrihej përgjatë bregdetit të Adriatikut, nga Epiri deri në Panoni, ishte krejt ilire dhe në shek. IX para Krishtit i shohim ilirët edhe në Italinë e Jugut (Mesapët e Japigët); në lindje me Thrakët; këta dy popuj u bashkuan dhe u rritën së toku në tokën e Shqipërisë së sotme.
Në të gjitha formimet e fiseve ilire homogjene që nga koha e hershme shihen ndryshime të mëdha kulturore, që u shkaktuan nga ndikimi i helenëve. Sa më e madhe ishte gjerësia gjeografike, aq më i fortë ishte ndikimi. Ndërsa në veri vala kulturore helene kishte prekur bregun e Adriatikut, në Shqipëri ajo kishte depërtuar thellë në tokën ilire.
Si duket, ilirët e jugut kanë filluar shumë herët ndërtimet me gur. Deri në ditët e sotme nuk është gjetur asnjë gjurmë ndërtesash në Shqipëri si ato që janë vënë re në veri, në Bosnjë afër Glasincës, ndërmjet Stolcës e Lubinjës, mbi Kiçën përgjatë Isteretvës (Narentës), Si tip i një qyteti të fisit të vjetër ilir jugor mund të shërbejë Meduni, në zonën e Kuçit të sotëm në lindje të Malit të Zi, i cili edhe në kohën tonë është një fortesë me rëndësi, me mure ciklopike, me një kështjellë që rrallë mund t'i gjendet shoqja në botë, historia e së cilës arrin 20 shekuj më parë, kjo është një Medeon, Meteon i Polibit e Livit, në tokën e fisit Labeatas; ku i dërguari (legati) romak Piperna, në vitin 168 para Krishtit, zuri rob gruan e mbretit ilir Gentit së bashku me djemtë e saj. Një qytet ose kështjellë tjetër e të njëjtit fis qe Shkodra, e cila u bë më vonë qendra e mbretërve ilirë; kjo është e fortifikuar nga natyra (munitum situ naturali oppidum), me mure të mëdha dhe pyrgje me porta.
Në fisin e afërm Dokleates, në malet e Malit të Zi të sotëm, nuk ka shumë kohë, që në themel të mbishkrimeve, u vërtetuan dy qytete të këtij fisi: Doklea, në vendin ku bashkohet Moraça me Zetën dhe ku, më vonë, ishte qyteti i madh romak e kështjella Salthua afër fshatit të sotëm Vilusit jo larg Grahovës. Atëherë, në kohën paraflaviane, në këto kështjella sundonin, nën mbrojtjen romake, dy kryetarë (princeps), që ishin dy vëllezër dhe që kishin fëmijë, emrat e të cilëve janë thjesht ilirë. Një qytet i tillë (i të njëjtit fis) ka qenë, siç duket, edhe Perasti, vendi në giykën e Rizanit, që përmendet që nga viti 1330, por emri i të cilit mund të vihet në lidhje me Pirustët ilirë; pastaj është Sarda në kthesën e Drinit në lindje të Shkodrës; më në fund, në Mesjetë (1291) është qyteti episkopat i rindërtuar Sappa në zonën e Zadrimës. Edhe ky emër të kujton fisin ilir më verior të sardeatëve ose sapejët thrakas (Eanaioi Eanaia).
Dy bashki qytetesh më të mëdha në jug, në lindje të lagunës vlonjate, kanë emra fisi ilir. Këto janë "Colonia Byllis " në viset e fisit Bullion dhe Amantia në viset e e cila kishte rreth 60 fshatra:
Nën turqit, në këto vise deri në reformat e reja, e mbante këtë titull nëpunësi i parë i policisë të një qarku të vogël. Në kohën e Venedikut, titulli "voyvoda" në Drisht (1478), në Tivar (1499) dhe në Lezhë (1502) tregonte drejtuesin e milicisë së qytetit.
Në kohën e republikave të qyteteve, në tërë Adriatikun ishte institucioni i noteriatit për caktimin me shkrim të punëve private ligjore. Këto njoftime, lista private ligjore janë si në mbretërinë bizantine, ashtu edhe në Perëndimin latin me shkronja egjiptiane, si dhe me shkronja të vjetra greke e romake. Njoftimet private të Italisë janë vijim i atyre romake, njoftimet kopte e arabe janë degët e vjetra bizantine, kurse ato serbe janë vijim i njoftimeve bizantine të reja. Atdheu i instrumentit noterial, i cili zotëronte në vetvete fuqi të plotë vërtetuese, ishte Italia e Veriut, por institucioni noterial kishte vatrat (qendrat) e veta të pavarura në tërë Italinë dhe në gjithë mbretërinë bizantine.
Pikërisht në njoftimet mesjetare të Adriatikut është mbajtur më qartë censura ndërmjet të dyja gjysmëqarqeve kulturore.
Ekzistonte paralelizmi më i ngushtë ndërmjet njoftimeve italiano-veriore e dalmatine, mandej ndërmjet njoftimeve italiano-jugore e shqiptaro-duklane.
Sikurse Italia e Jugut, ashtu edhe Durrësi kishte njoftimet dygjuhësore, latine e greke paralelisht. Në njoftimet latine nënshkruanin disa dëshmitarë greqisht dhe në njoftimet greke kishte nënshkrime latinisht. Gjurmët e gjuhës greke shiheshin edhe në Raguzë, por në shekullin XII greqishtja u zhduk fare në veri të Durrësit. Njoftimeve latine ua zunë vendin këtu njoftimet serbe.
Deri në kohën e Venedikut u mbajt në Durrës noteriati grek, krahas atij latin. Edhe në shek. XV u mbajtën këtu noterët grekë si nëpunës (1441 notarii greci autentici et alii notaril boni latini).
Edhe clomenikanët e Durrësit i shkruanin çështjet e veta ligjore greqisht (1359). Noterët grekë i përkisnin klerit ortodoks, ata përbënin korporatën, në krye të së cilës qëndronte protonoteri. Edhe në Vlorë e Ohër ishin korporata noteriale greke,
Në Durrës gjendeshin edhe (1258) nomikët. Të tilla kishte kudo nga Azia e Vogël deri në Apulia e Sicili. Edhe këta ishin shkruesit e njoftimeve. Dalloheshin prej tabularëve në radhë të parë, sepse nuk ishin të organizuar në korporata, ishin të emëruar nga pushteti shtetëror dhe e kryenin shërbimin kryesisht në truall të hapur. Të tillë nomikë ose inomikë të vjetër serbë përmenden në Prizren (1346-1366), në Trepçë dhe në Novo Bërdo (1410-1438). Në ligjin e Dushanit nuk përmenden më, por në përkthimet serbe të disa ligjeve, inomikët identifikohen me tabularët.
Noteriati latin i Durrësit nuk dallohej aspak nga ai i Ulqinit dhe i Tivarit, por dallohej thelbësisht nga i qyteteve dalmatine, sepse sa më në veri aq më i përparuar ishte. Noteriati shqiptaro-duklan kishte ruajtur shenja arkaike. Kurse në Trogir noterët numëroheshin si "nëpunës të jashtëm".
Ndërsa në Split (Spalato) nuk duhet të ishin prej provincave të Dalmacisë, përkundrazi në Tivar, Ulqin, Shkodër e Drisht ishin qytetarë te vendit. Në Raguzë punonin pa përjashtim noterë italianë, kurse në Kotorr ndaloheshin prifërinjtë të kryenin detyrën e noterit: në qytetet duklane noterët ishin patricë, priftërinj dhe kanonikë të vendit. Vetëm aty këtu shiheshin ndonjëherë noterë italianë. Zyrat e vjetra të kontëve raguzianë në Mljet (Meleda) dhe Lokrum (Lakroma) në shek. XV i drejtonin priftërinjtë shqiptarë që ishin më tepër nga Tivari.
Por si noterët, ashtu edhe thelbi i noteriatit shqiptaro-duklan kishin mbetur në shkallën arkaike. Njofitimet (listat) e qyteteve të tyre nuk ishin bërë në të vërtetë asnjëherë instrument noterial si në Dalmaci. Fuqia e tyre vërtetuese mbështetej gjithnjë te deshmitarët; noteri ishte vetëm njëri nga dëshmitarët. Si dhe në Italinë e Jugut, atje noteri i nënshtrphej kontrollit të qarkut. Bashkë me këtë e nënshkruanin dokumentin edhe dy dëshmitarë nëpunës: gjykatësi dhe dëgjuesi (auditor). Në Durrës në kohën e anzhuinëve përmendej "gjykatësi i përjetshëm për kontrata 1379.
Siç dihet, raguzianët mbajtën një zyrë të madhe për korrespondencë me hinderjandin Shumë më e thjeshtë ishte një zyrë e tillë në Kotorr. Një gjë e tillë duhet të ketë qenë edhe në Tivar, Ulqin e Drisht. Në kohën e Venedikut përmendet mjaft në Shkodër "kancelari sllav".
Nga trajta dhe brendia e njoftimeve noteriale shqiptaro- duklane, mund të rixjerrim ndonjë gjë mbi llojet e statuteve të qyteteve, sepse në anën tonë të Adriatikut nuk pushonin së funksionuari statutet kurrsesi sipas jugut me Kotorrin dhe Budvan.
Janë ruajtur statutet e qytetit të Drishtit cili në shek, XIV gjendej nën juridiksionin eipeshkopal katolik të atjeshëm.
Në rastin e ardhjes së pushtetit të Venedikut: përmenden statutet e Durrësit (1392) të Shkodrës (1396) dhe të Drishtit (1392 antiqua statuta), Ndër re :të njoftimeve bëhet qartë edhe më përpara për statutin e Tivarit (1369) e të Ulqinit (1376).
Të gjitha këto statute, sikurse edhe ato të të gjitha qyteteve të Adriatikut, ishin të shkruara latinisht dhe tregojnë qartë se prej e deri në Otranto nuk ka pasë dallim në qarkun kulturor.
Vala e kodifikimit dhe e konsolidimit të të drejtave të qyteteve erdhi nga veriu. Statutin e parë në Adriatikun lindor e pati Korçula (1214). Në Spalato, në vitin 1240, kryetari i bashkisë, lindur në Jakinë (Ancona), dha urdhër të kodifikoheshin "zakonet e mira" "kapitular" qe redaktuar rishtas në vitin 1312. Në të njëjtën, kohë (1291-1308) ndodhi edhe redaktimi i statutit të Trogirit. Në Raguzë u krye konsollim i në vitin 1272. Kjo rrymë konsolidimi vijoi në tokën e poshtme italiane e siciliane, ku u hap seria e të drejtave të qyteteve në kohën e Karlit I Azhua.
Statuti i Budvas u bë nën mbretin Dushan (1351),Në këtë kohë konsolidohet e drejta qytetare edhe në Tivar. Redaktimi i ligjeve të Ulqinit ishte kryer edhe më përpara, kur ishte atje " Marcus Pollanus i lindur në Venedik (1280).
Në kohën e sundimit të rëndë të Balshajve dhe të Topiajve (1382-1392) duket se qytetarët e Durrësit kishin qëne të shtrënguar t'i fshihnin statutet e tyre. Në fillim të periudhes së Vendikut (1398) u gjetën vetëm te françiskanët e atjeshëm krerë të atij statuti të shkruar në letër. Karakteri i këtyre statuteve ishte krejtësisht bizantin, fare i afërt me statutin e Apulies e të Barit.
Statutet e qyteteve duklane ishin shumë të ngjashme me ato të Raguzës. Në kohën e despotëve serbë në shek. XV, u plotësuan boshllëqet e të drejtave qytetare të Tivarit sipas statuteve të Raguzës. Këtu dërgonin tivarasit (1414-1444) apele përtë drejtat trashëguese. Në vitin 1440 despoti serb Gjuragji urdhëroi që të barazoheshin të drejtat e qytetit Budva me ato të Tivarit. Nëkohën e Venedikut u hoqën kudo, aq. sa qe e mundur, shumë ligje të iashtëzakonshmetë avteteve dhe statutet e Venedikut u vendosën si burim ndihmës i të drejtave.
Taksat që qytetet e Adriatikut u vunë fqinjëve: mogorishi dhe akrostiku. Lidhjet e gjakut të banorëve të qyteteve me popullsinë e hinderlandit. - Pallatet e princave në qytete. - Ulqinisi domen i mbretërve serbë. - Car Dushani dhe protovestiari i tij Nikolla Buqa Kotorrasi. - Prerja e të hollave në Shkodër e në Ulqin; të hollat e argjendta të mbretërve serbë, të Konstatinit dhe të Uroshit II.
Në kohën e rënies së pushtetit bizantin, qytetet duhej të rregulloheshin nga pronarët, zhupanet dhe kryetarët e fiseve, që të ruhej pasuria e tyre jashtë mureve të qytetit. Edhe mbreti Konstantin Porfirogeneti (aty nga viti 948) tregon se si mbreti Bazil (aty nga viti 882) kishte urdhëruar që qytetet e Dalmacisë t'u paguanin "për të mirën e paqes" princave sllavë gjithçka që ata u kishin paguar deri atëherë strategëve bizantinë. Së këtejmi shihet se taksa e tokës ishte shndërruar në një taksë të përhershme, ose tribut. Spliti (Spalato) u paguante pronarëve fqinj 200 monedha ari (dukate), Zara e Trogiri 110, Raguza 72.
Në këto dispozita duhet të kërkohet çelësi i të gjitha taksave të mëvonshme që qytetet e Dalmacisë e të Shqipërisë u paguanin fqinjëve të vet. Këto tribute quheshin edhe me emrin burimor "akrostik", si në Budva e Tivar, apo edhe census, incensus, tributum, dohodak dhe mogorish margarisum, io margariso, si në Raguzë.
Mbretërit kroatë në veri dhe mbretërit e carët serbë në jug kënaqeshin me këto taksa të përhershme. Nën carin Dushan "akrostiku" i qytetit të Tivarit ishte 1000 perpera (monedhë bizantine - shën. i H.Ç.) dhe 10 barrë vaj ulliri. Por kur u prish pushteti qendror serb, erdhën kohë shumë të vështira për qytetet bregdetare të jugut. Çdo fqinj më i fuqishëm kërkonte t'i paguhej paqja. Në një. formë edhe më të rëndë se në kohën e rënies së pushtetit bizantin në fund të shek. XII u shfaq trysnia mbi këto qytete në gjysmën e dytë të shek. XIV.
Qyteti i Durrësit qe i detyruar (1363) të vinte taksa të veçanta për mallrat e importuara që të mund të përballonte kërkesat e "tiranëve fqinjë". Gjergj Topia (1388-1392) rrëmbente pasuritë e qytetarëve dhe ua falte njerëzve të vet, kështu që shumë veta qenë të detyruar të silleshin si lypës nëpër Apulia. Edhe vetë pushteti i Venedikut qe i detyruar që, për mbrojtjen e territorit të Durrësit, t'u paguante (1401) taksën vjetore "aristokracisë fqinjësore dhe zotërinjve".
Sikurse dikur (1173) bashkia e qytetit të Tivarit shtypej (omnes, germunt et dolent) dhe e pësonte nga kërkesat e rënda në të holla të zhupanit të madh, Shtjefën Nemanjës, ashtu shtrëngohej edhe nën Gjergjin I Balshaj (f 1379), të cilit ishte e detyruar t'i paguante çdo vit më tepër se 2000 dukate (1380, quare civitas Antibari annuatim solvit dominationi plus quam duo millia ducatorum, ex quo taliter ajfligimur et afficti sumus). Edhe Shkodra e Drishti qenë shtypur keqas nga Gjergji II Balshaj. Shumë qytetarë aso kohe patën humbur pronat e tyre.
Por, me gjithë këto, prapë se prapë kishte edhe lidhje miqësore ndërmjet qytetarëve dhe fqinjëve të tyre të tokës së hapur. Në radhë të parë këto ishin lidhje martesore. Familja e patricit të Zarës Madi ishte në lidhje gjaku me mbretër kroatë (1066); de Cegis i Trogirit ishte fis me aristokratin e Bosnjës (1400); Buchia e Drago nt Kotorr ishin fis me princat e Zetës (1499). Familja e Shkodrës Span ishte fis me Dukagjinët e me despotët serbë dhe prandaj numërohej në aristokracinë e lartë shqiptare. Venedikasit e vunë re qysh herët (1247) rrezikun për Zarën në lidhje të tilla me Hindërlandin. Kundër këtyre u ngrit në Split arhigjakoni Thoma (tl266). Justiniani i porositi (1553) venedikasit të ndalonin martesat ndërmjet tivarasve e fisit fqinj të Markoviqit, pasi gjysma e qytetarëve ishin fis me Markoviqët.
Për nje kohë shumë të gjatë bujaria dhe zotërinjtë e hinderlandit e kishin zakon të shkonin në Durrës shumë herë në vit "për punët e veta ose për dëfrim". Në këto raste zotërinjtë e Durrësit u jepnin dhurata. Në vitin 1401 veriedikasit urdhëruan që kjo gjë të vazhdohej edhe më tej. Në traktatin ndërmjet anzhuinëve dhe despotit shqiptar Andresë II Muzakajt (1336) shprehimisht u jepej leje, që të vinin sipas dëshirës në Durrës.
Kjo familje, derisa u shpërngul ne Itali (1476) mbeti në miqësinë më të përzemërt me fiset e patricëve të Durrësit, të cilët e ndihmuan edhe kur iku nga Shqipëria.
Të vejën e Kur Isakovit, si dhe të bijën e princit shqiptar Karl Topisë, Vojsavën, i mbajtën për një kohë qytetarët e Durrësit. Qeveria ë Venedikut i bleu pastaj kësaj shtëpinë që kishte në qytet për 60 dukate. Ajo shtëpi, pas 'vdekjes së Vojsavës, kaloi (1406) në pronësi të despotëve serbë të Brankoviqëve. Nëna e Vojsavës ishte në të vërtetë e motra e Vuk Brankoviqit.
Zakoni që pjesëtarët e familjeve princore të hinderlandit të kishin shtëpi në qytetet fqinjë; rridhte që nga kohët bizantine. Në shek. X përmendet në Kostantinopoli "shtëpia barbarina" e princit aririenas Grigor Taronca. Shtëpi të tilla me pirgje mbi bedena kishin në Durrës Muzakajt. Princat kroatë Nelepiqet kishin rië Trogir një shtëpi të madhe (1346 magnam domum) dhë në Split kishin një pirg. Në shek. XV, mbretërit e Bosnjës dhe disabujarë, në të shumtën e rasteve si dhuratë ë bashkisë, kishin shtëpi në Zarë, Raguzë e Kotorr. Në vitin 1469 qeveria e Vendikut i fali nipit të Skënderbeut një shtëpi në Ulqin. Ky qytet kishte në shek. XIII dhe XIV një pizicion të jashtëzakonshëm. Më parë qe nën pushtetin e një dege të dytë të Nemanjiqëve serbë dhe mandej (1283-1357) ra nën sundimin ë mbretërve dhe carëve serbë. Në mënyrë analoge i përkiste qyteti Nish mbretëreshës bullgare (1336). Mbretëreshat e Hungarisë, në kohën e Arpadëve, kishin pritshmëri të gjitha komunitetet.
Mbretërit ë carët sërbë ishin shumë të dhënë pas qytëtëve latinë, veçanërisht Kotorri e Tivari u shërbenin attyre si mjet marrëveshjeje me autoritëtet e Perëndimit dhë me Papën. Edhe sot ekziston në viset rreth Kotorrit fjala e urtë: "Edhe pse tajep cari, nuk ta jep Buqa". Me fjalën car kuptohet Dushan Silni. Ministri i tij i financave ose protovestiari ishte Nikolla Buchia Kotorras.
Nën mberëtërit serbe qytetet e Dukles fituantë drejtën të prisnin të holla. Koterri, Shkodra dhë Ulqini kishin makinat ë veta për prerjën e të hollave. Në Kotorr shkriheshin "grdssi dë Cattaro” ose "dinarët e Kotorrit" (kotorski dinari) të argjendtë, me fytyrën e Sheri Trifonit, mbrojtësit të qytetit, dhe me emrin e sundimtarit serb. Pati pesë tipa të hollash argjendi të mbretit Konstantin (1321 - 1322) me mbishkrimin në anën e prapme "S. Stefanus Scutari".
Të hollat e argjendta të Ulqinit kishin në njërën anë fytyrën e nënës së Krishtit, në anën tjetër mbretin mbi fron. Të hollat e tyre autononie prej bakri, të quajtura "folarë", patën prerë qytetet: Kotorr (me mbishkrim "Civitas Catari"), Ulqin'(me mbishkrimin "moneta de Dulcino"), Shkodra ("civitas Scutariensis"), Tivari (më mbishkrim "Antibar, de Antivar"), Svaçi (Sovacii civitas") dhe drishti ("civitas Drivasti"). Makinat e të hollave në Ulqin e Shkodër punuan edhe nën Balshajt. Janë gjetur 20 tipa folarësh të Shkodrës të Gjergjit II*Strazimiroviqit (1403).
Venedikasit e mbajtën makinën e prerjes së të hollave vetëm në Shkodër deri në vitin 1453.
Amantinëve. Duket se edhe Lychnidos (Ohri) e ka fillimin e vet në qytetin ilir të Dasaretëve, Sesaretëve. Një burim të tillë ka edhe qyteti Albanopolis, që përmendet nga Ptolemeu në kohën e mbretërve romakë; kështu thuhet më tej edhe për Kotorrin, Catarum, Catera. Qyteti i parë, nga shkaku i burimeve të ujit, që i kishte brenda kështjellës, mori më vonë emrin Krue ("burim").
Qyteti i mëvonshëm u quajt Acruium. Meqenëse, përgjithësisht, nomenklatura e vjetër gjeografike e Ballkanit verior ka lidhje me atë të Evropës së vjetër dhe të Azisë së Vogël, edhe emrat e të gjitha qyteteve të Ilirisë nukjanë thjesht ilire, d.m.th. indoevropiane. Paraindoevropian është, si duket, emri i Shkodrës dhe ai i Amantis dhe krejtësisht i sigurt, sipas mendimit të përbashkët të filologëve, është baza Albi).
Mbi këto qendra shumë të vjetra zë vend deri diku kolonizimi helen dhe, plotësisht i sigurt, kolonizimi romak. Në detin e Jonit e të Adriatikut zunë vend kolonistët helenë më së pari në ishujt Korfuz dhe Hvar. Prej këndej kaluan në kontinent, fillimisht në gadishujt e vegjël me një rrip shumë të ngushtë. Të gjitha kolonitë e këtij tipi u treguan shumë të qëndrueshme. Midis tyre është Zadari, Trogiri, Durrësi (Epidamnos, i themeluar në vitin 685 para Krishtit prej fisit helen Dorë nga ishulli i Korfuzit) dhe Ulqini. Një tip tjetër më i ri kolonish helene më të reja, që kishin nevojë për një fuqi ushtarake më të madhe, u krijua në afersi të porteve lumore. Këtë tip e përfaqësojnë qytetet: Lezha në grykën e Drinit dhe, pak më qartë,Apolonia themeluar në vitin 558 paraKrishtit gjithashtu nga ishulli i Korfuzit në "fushën ilire" dhjetë stade (masë e vjetër gjatësie 178 m - shën. i H.Ç.) larg nga lumi Vjosa. Si port detar asaj i shërbente Vlora. Apolonia, duke qenë në lidhje të ngushtë me Korfuzin e me Durrësin dhe në kontakt me Byllisin e Amantinan, eskluzivisht aristokratike, u bë si qendër shpirtërore e kolonive të shumta helene të lindjes e të jugut, për të cilat sot na flasin shumë rrënoja e vetëm disa emra, si Uscania, e disa prapashtesa, si Antipatreia Bulgaropolis - Belgrad Berat dhe Antigoneia - Clausura - Klisura - Kliosh. Platoni'e quan Apoloninë qytet me ligje shumë tëmira Ciceroni e quan qytet të madh e të rëndësishëm (magna urbs et gravis). Përkundrazi, Durrësi, që ishte një qytet i afërm i saj, në kohën e vjetër ishte një qytet ndërkombëtar detarësh e tregtarësh.
Poeti romak Katuli e quan këtë qytet "Taverna e Adriatikut" (Durachium Adriae taberna), ku sundonte hyjnesha Veriera. Në kohën e pushtimit romak të Ballkanit mund të dallohen në tërë popullsinë ilire tri zona: zona e jugut me kolonitë helene e me qytete ilire të helenizuara; në veri të Durrësit e të Lezhës zona e mesme me kështjella guri fisesh e dinastish, në të cilat u krijuan mbretëritë ilire të Agronit e të Teutës; më në fund zona boshnjake-dalmatine me bërthama fisesh qytetare me rrethime dheu.
Nga pikëpamja e kolonizimit romak janë qytetet në jug të vijës Dyrrachium-Scampa. Në veri të lumit Mat u krijuan komunitete qytetesh thjesht romake. Banorët në grykën e Rizanit (Kotorrit), romakët në Zadar, ashtu edhe ata në Kvarner ishin të gjithë prej Utribus Sergia"; banorët e Dukles ishin prej Utribus Quirina".
Në mbishkrimet e Durrësit e të Skampës gjejmë fisin e quajtur "tribus Aemilia". Në kohën e Qezarit përmenden në Lezhë "convëntus civium Romanorum” Dy qytete ilire kryesore, Shkodra dhe Doklea, u zhvilluan në kështjella romake të mëdha.
Pa marrë parasysh origjinën, të gjitha këto koloni morën fizionominë e qyteteve të "orbis Romanus", atëherë kur e drejta romake, e ndërtuar sipas konceptit të komunës qytetore, imponoi unifikimin kulturor të gjithë Mesdheut, Por ky unifikim, siç e ka treguar Mitteis qe vetëm sa për dukje e në kundërshtim me fuqinë romake. Lindja e Perëndimi jetonin me bujë nën mbulesën e hollë romake, e cila për një kohë të shkurtër u shqye nga forcat e fshehta të të drejtave provinciale. Në kohën klasike, kufiri ndërmjet fuqisë latine në Adriatik dhe fuqisë helene në Mesdhe shkonte drejt mesit të Shqipërisë së mëvonshme.
Sistemi i fortifikimeve romako-bizantine. Krahinat serbe.
Varg qyteteshpërqark Dukljes romake: themelimi i Barit
Qytete të vogla përreth Apolonisë greke: hope të qytetit të Vlorës. - Klementiana e Sarachinopolis. – Braktisja dhe rindërtimi i akropolit të Lezhës. - Oborri mbretëror serb afër Shkodrës. - Fati i kurorës së trefishtë të fortiflkimeve të Durrësit. Rrënimi i qytetit pas tërmetit të vitit 1273. Muze në mure turke.
Me dyndjen e popujve, fillon edhe në këto vise seleksionimi i ndjeshëm i qyteteve ekzistuese romake; njëherazi fillon edhe periudha e ndërtimit të qyteteve të reja nga mbretëria romake e Lindjes, e cila, për të përballuar sulmet e barbarëve, kishte filluar me kohë sistemin gjigantesk të kështjellave ushtarake.
Ky sistem, në vija të përgjithshme, kishte përfunduar në kohën e perandorit Justinian. Sipas mundësisë, çdo njësi territoriale nga Danubi deri në Greqi (Heladë) duhej të kishte kështjellën e vet.
Në Epirin e ri, Prokopi numëron në librin e tij lidhur me ndërtimet e perandorit Justinian 26 kështjella të rindërtuara dhe 32 të ngritura rishtas. Prej tyre sot mund të identiftkohen vetëm disa.
Një kështjellë e tillë e rindërtuar ka qenë Tyrkanos, emri i së cilës është, pa dyshim, emër i vjetër evropian dhe duhet të kërkohet afër Tiranës. Për kështjellën Argyas, mbi lumin Janica, do të bëhet fjalë mëtej. Një kështjellë e re me emër grek është Stefaniakon, nga e cila e merr emrin e vet Peshkopia shqiptare e mëvonshme.
Bazën strategjike të këtij grumbulli kështjellash e formonte më parë e famshmja " Via Egnatia " ndërsa më vonë kur barbarët e prenë këtë rrugë Durrës-Kostantinopol, baza ishin qytetet portuale Durrësi e Lezha. Qysh në shekullin IX, thema e fuqishme bizantine e Durrësit kishte mbi 30 kështjella. Vija mbrojtëse e Veriut, dhe kjo na intereson këtu më shumë, bashkohej me brezin e fortesave të ngritura nga Bizanti kundër Gotëve të Lindjes.
Gjurmët e sistemit kundërshtar të Gotëve mund të shihen në kështjellën katërkëndëshe mesjetare Anagastum (Onogost, Nikshiqi) në Mal të Zi. "Zid Vuka mahnitoga " (Muri i Vukës së marrë), siç e quajnë malazezët fortesën kufitare të kësaj kohe, gjendej ndërmjet këtyre dy vijave.
Vija e fortesave romake shkonte nga Tivari, relativisht nga Lezha, përgjatë Drinit dhe rrugës së dikurshme romake (e cila në mesjetë quhej "Via de Zenta ") për në Prizren. Qysh nga fundi i shekullit XI, ky kufi bizantin ishte fortifikuar në të gjitha qafat e grykat me hendeqe, me mure e me pirgje drurësh ose gurësh. Që prej asaj kohe rrjëdh emri"Krajina " (shqip "Kraja "), me të cilin serbët quanin bregun përgjatë liqenit të Shkodrës ndërmjet Bunës dhe luginës së Cemit. Një tjetër Krajë drejt themës së Durrësit ishte afër Dibrës (1273, Circlani et Craye).
Qytetet antike, që nuk kishin kushte për jetesë, u shuan në këtë linjë me të shpejtë. U shuan porsi Epikaria, që përmendet nga Prokopi për herën e fundit si fortesë. Trupi i qytetit të madh të Doklesë romake u shkatërrua nga dora barbare dhe fuqia e natyrës, sepse në vitin 518 e rrënoi nga themelet një tërmet i madh. Qyteti pastaj u shkretua në kohët e turbullta të shekullit VII. Pjesët e rrënuaratë tij i morën kështjellat fqinje. Përreth tyre u krijuan në atë vijë një varg qytetesh mesjetare: Suacium (Svaç), Drivastum (Drivost, Drisht), Balecium (Balezo). Dango ose Danji (Dejë) u bashkua me fortesën romake Alovaa. Pjesa më e madhe e popullsisë së Dukles romake përfshiu rreth vetes kështjellën Avrinapyai. Qyteti episkopal Antibari, Bar ose Tivari mori përsipër edhe traditat kishtare të Dukles, sikurse Spliti (Spalato) mori përsipër traditat e Salonës (Solinës) së rrënuar dhe Dubrovniku (Raguza) ato të Epidaurumit romak.
Si shembër e Dukles është Apolonia në jug. Ajo përmendet herën e fundit nën perandorin Justinian në katalogun e qyteteve të Hieroklit. Pak më vonë u rrënua për shkak të rritjes së moçaleve dhe të sulmeve të armiqve. Me banorët e saj u mbushën qytetet e vogla, që gjendeshin në afersi, bërthamën e të cilave e përbënin kështjellat e vjetra bizantine. Kështu u formua Spinarica mesjetare në grykën e Vjosës, pastaj Klisura (Këlcyra), 1319 Clissania, 1327-1335 Clausura, në vendin ku kalon mbi Vjosë rruga Vlorë-Berat. Të dyja këto qytete u rrënuan në shek. XIV.
Qëndroi Vlora (Avlona), por kjo nuk është identike me Vlorën e sotme, as me atë antike. Vlora mesjetare shtrihej përgjatë "skelës" (scalo) së sotme të shkretuar afer kështjellës tetëkëndëshe të rrënuar. Kjo kështjellë turke është një "castrum Avellone " mesjetare, e cila në shek. XIII, nën Anzhuinët, pati një rëndësi të madhe, por që më vonë këtë rol ia mori qyteti i sipërm Kanina, që ishte shumë më i fuqishëm dhe më i lartë. Kështjella mesjetare e Vlorës është me prejardhje të vjetër bizantine te Prokopi gabimisht në vend të (AvXcbv). Si një ushunjëz, kjo kështjellë thithi banorët e Apolonisë në kohën e dyndjes së popujve. Por ajo tërhoqi mbi vete edhe tërë Vlorën antike, e cila në veri, mbi gjuhën ndërmjet lagunës së Vlorës dhe detit, afer fshatit të sotëm Plakë, ka lënë rrënojat e veta. Varoshi përqark kësaj kështjelle u shkretua pas murtajës së madhe të vitit 1481 dhe nga shkaku i luftës për kështjellën ndërmjet mbrojtësve turq dhe sulmuesve napolitanë e shqiptarë.
Pas shek. IX u shuan pak nga pak të gjitha kështjellat romako-bizantine, që nuk morën karakter qyteti. Për një kohë më të gjatë duket se qëndroi fortesa (te Prokopi), e cila duhet kerkuar pranë doganës mesjetare të Shën Shëlbuemit (Sveti Spas) mbi Drin. Sepse prej kësaj fortese mori emrin e vet në shek. XVII fisi shumë i fuqishëm i Klementinëve (i Këlmendit), embrioni i të ciiit në mesjstë gjendej mbi rrugën ushtarake romake Shkodër- Pukë-Prizren.
Një qytet i tillë shtrihej ndoshta në shek. IX në bregdet afër Medue (Shën Gjinit) dhe shërbente si pikëmbështetje e kusarëve arabë. Këtë na e përkujton fshati Sarachinopoli në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416. Krejtësisht e sigurt është me prejardhje bizantine edhe fortesa Obliquus (in Obliquo ad custodienditm castellun) në bregun e djathtë të Bunës, ku, sipas kallëzimit të priftit Duklan, mbreti bullgar Samueli (pra vitit 998) rrethoi dhe kapi princin serb Vladimirin. Ky vend, që sot quhet Oblike, gjendet për të parën herë në aktet e vitit 1398 (Oblich) e më vonë më shpesh si fshat, pronari dhe "paesium" (krahinë).
Por edhe qytetet e vjetra, që përjetuan periudhën e vështirë të seleksionimit, pësuan në mesjetë ndryshime të rëndësishme në fortifikimet e tyre. Lezha në mesjetë mori një trajtë të dyfishtë: si një qytet i epërm ose akropoli mbi mal dhe si varosh i përforcuar mbi Drin. Pas zhdukjes së sundimit bizantin, u shkretua qyteti i epërm në shekullin XIII Varoshi mbi Drin u quajt "castrum de Leexio". Në kohën kur Dukagjinët ua dorëzuan këtë qytet venedikasve (1393), akropoli mbeti vetëm si rrënojë. Muret qenë ruajtur mjaft mirë. Venedikasit ushqyen mendimin për të restauruar qytetin e epërm (1398). Por këtë mendim e realizuan turqit në kohën e sulltan Selimit I (1512-1520). Këtë gjë e bënë, sepse venedikasit e patën rrënuar fortejsën e varoshit mbi Drin, kur në vitin 1501 qenë detyruar, më në fund, ta lëshonin Lezhën.
Sot akropoli, që në vitin 1614 u quajt "castelnovo ", është fare i rrënuar. Shkodra mesjetare "sllavisht grad Skadar" (italisht Scutari, bërë nga raca vendore Skandari), qendra e princërve Duklanë dhe e mbretërve të rinj serbë, nuk gjendet plotësisht në vendin e qytetit romak. Qyteza ka mbetur natyrisht e njëjtë, por qyteti i fortifikuar ka lëvizur rreth qytezës pak në perëndim. Qyteti ka pasë edhe lagje periferike të hapura. Në shek. XIV nën Shkodrën mbi Drisht" përmendet oborri i mbretërve serbë me pallate shumë të bukura. Ishte rrënuar në vitin 1331 në luftën për marrjen e fronit, por pastaj qe rindërtuar përsëri. E morën Balshajt. U rrënua krejtësisht në kohën e pushtimit të përkohshëm të Shkodrës nga ana e turqve (1392-1395). Vendi ku gjendej oborri mbretëror, u quajt në vitin 1416 "la corte de lo imperator".
Themelet e fortesës mesjetare të Durrësit i vuri mbreti bizantin Anastaziu (491-518, që kishte lindur në atë vend. Shtysë për të hedhur këto themele u bë gjendja e mjerueshme e Durrësit pas largimit të Gotëve dhe, ndoshta, edhe dëmi që shkaktoi tërmeti katastrofal i vitit 345, pas të cilit nuk qe meremetuar kurrë plotësisht.
Anastaziu dha urdhër për fortifikimin e qytetit me kurora fortesash të trefishta të cilat, pas tërmetit të vitit 518, i përmirësoi diçka mbreti Justin dhe i kreu plotësisht Justiniani. Sikurse e kërkonte nevoja për kohën e dyndjes së popujve dhe për fuqinë e madhe detare të Bizantit, sistemi i fortesave u përshtat për mbrojtjen kundër sulmeve nga toka.
Fortesën e fundit e përbënte mbyllja e rripit të ngushtë, 7 km në veri të qytetit, në rrugën nga ana e Bishtit të Pallës. Ideja e fortesave të tilla u realizua në atë kohë edhe në "murin e gjatë " para Kostantinopolit, mandej në Termopilet, më vonë në gadishullin Kasandri afer Selanikut dhe në Hersonez të Thrakisë.
Ky mur ishte 200 m i gjatë, 1 m i trashë dhe me tulla të bukura bizantine. Edhe sot të çon rruga nëpër porta të këtij muri dhe, sipas tyre, të gjitha rrënojat quhen Porta. Qysh nga koha kur Venedikasit e pushtuan Durrësin (1392), këto fortesa gjenden në formën e rrënojave.
Nga ana e tokës, trajta t qytetit ka qenë e kufizuar deri në kohën e Venedikut me kurorën e dytë, me muret e Varoshit, të cilat ishin aq të gjera, saqë mbi to mund të kalonin katër kalorës përbri njëri-tjetrit. Këto mure u rindërtuan me interesimin e despotit të Epirit dhe të mbretit të mëvonshëm Theodhor Dukë Komnenit, i ati i Anës Dukaine, e cila u martua rreth vitit 1220 me mbretin serb Stefan Radosllavin, dhe që pas thyerjes së të atit në betejën afër Klokotnicës, iku në Durrës së bashku me burrin e vet (1234) dhe atje e la atë në shpresë të një "Frankut të madh". Nga këto mure edhe sot shihet një pirg, natyrisht jashtë Varoshit të Vogël, më një mbishkrim greqisht të vitit 1225, që thotë se këtë ndërtesë. të fuqishme të jashtëzakonshme e ka ngritur Theodor Komneni.
Brezin e tretë të fortifikuar e përbënte, në këndin juglindor të qytetit, kështjella ose qyteza. Kur anzhuinët, pas tërmetit të vitit 1273 (rreth 1280) ndërtuan mbi portin e Durrësit kështjeliën e re, ajo e vjetra bizantine quhej "castrum superius".
Fillimin e rrënimit të Durrësit e shënon tërmeti katastrofal i vitit 1273, i ngjashëm rne tërmetin e Dubrovnikut të vitit 1667. Shumë qytëtarë në këtë rast gjetën vdekjen, shumë të tjerë ikën nëpër male e në Berat, nga ku vetëm një pjesë guxoi të kthehej në shtëpi në vitin 1284. Pas tërmetit, plasi një zi buke e gjatë, pastaj një murtajë e tmerrshme në vitet 1348 e 1363, më vonë lufltimet për pushtimin e Durrësit dhe trysnia e tiranëve shqiptarë.
Nga këto shkaqe, një pjesë e madhe e popullsisë qe e detyruar të shpërngulej në Apulia, ku jetonte me të lypura. Durrësi, ndoshta, do të kishte mundur të përballonte gjithçka, po të mos ia kishin mbyllur forcat tektonike të tërmetit rrjedhën e kënetës së madhe në det dhe po të mos ishte shkaktuar "ajri i keq". Në një masë më të madhe se në Vlorë e në Modonë, malarja bënte dëm në popullsi, ndërsa frika prej turqve i shtynte qytetarët e shëndoshë të emigronin ne vende të huaja.
Në vitin 1403 venedikasit zvogëluan rrethin e qytetit, nga shkaku se ky nuk mund të mbrohej kurrsesi nga madhësia që kishte dhe nga numri i vogël i ushtarëve, kurse nëm vitin 1423 qyteti u shkretua pothuaj fare. Venedikasit nxorën shpalljen se nuk do të paguanin taksa ata që donin të banonin në Durrës. Më në fund, Republika e Venedikut vendosi të realizonte dëshirën e kahershme të qytetarëve, që Durrësi, me anë të hendeqeve e gërmimeve, tëshndërrohej në një ishull, d.m.th. që këneta të bashkohej nga ana e veriut dhe e jugut me detin, që uji i detit me baticë të hynte në të, ndërsa me zbaticë të dilte jashtë saj. Në krye të kësaj pune, për të cilën edhe zotërinjtë shqiptarë patën dhënë shumë punëtorë, në vitin 1455 ishte një inxhinier venedikas. Por edhe ky mundim i madh u tregua i pamjaftueshëm përballë fuqisë së natyrës. Kanalet, ekzistencën e të cilëve e vërtetojnë edhe sot tregimet e banorëve, mbylleshin me të shpejtë nga rëra e detit. Do të kishte qenë e nevojshme që ato të gënjeheshin e të pastroheshin çdo vit, si për shembull në Trogiri (Trau) në mesjetë, pcr kjo punë nuk u bë. Përsëri filluan ankimet për "ajrin e keq", kur në gusht të vitit 1501 turqit, duke kaluar kënetën, që në shumë vënde ishte tharë, sulmuan befas dhe pushtuan Durrësin.
Turqit përnjëherë ngushtuan gjithë qytetin në hapësirën ndërmjet dv kështjellave, në këndin para kështjellës bizantine. Këta atje, paralel me muret e vjetra romake, një km larg, dhe me muret e vjetra bizantine, gjysmë km larg, ngritën në drejtim të veriut një mburojë të re, të ndërtuar me gurë rrënojash të vjetra.
Ky mur, me një pirg katërkëndësh mbi "porta grande me copa mermeri, me skulpturë të vjetër, me mbishkrime romake, bizantine e venedikase, mandej me gurë varresh e me stemë, dukej si një muze i vërtetë.
Bërthama (nukleus) qytetesh në Adriatikun lindor - Struktura etnike e ndërlikuar e Durrësit. - Fuqia (ozmoza) sllovene e shqiptare. - "Romakët e Drivastumit". – Sundimi romak dhe kllapa kulturore e Adriatikut. - Vija adriatike Trani - Lezhë. - Lidhje e fuqishme dukljane - apuliane: Shën Kolli i Barit. - Vatra veriore e elipsit të Mesdheut.
Kur pas dyndjes së popujve u qetësua deri diku Ballkani, qytetet përgjatë Adriatikut lindor: në Istria, në Dalmaci, në Dukle e në Shqipëri u bënë trupa të huaj, çerdhe antike, me plazmë etnike të re të hinderlandit. Bërthamën etnike të të gjitha këtyre qyteteve, që nga Kërku e deri në Durrës e Krujë, e përbënin në mesjetë pasardhësit e qytetarëve romakë: Romanët e Perfyrogenetit, Latinët e priftit të Dukles e të arhigjakonit Tome, Ladhinionët e Arap Edrisit, të quajtur prej kroatëve e serbëve Latinë e prej shqiptarëve Latin.
Gjuha e këtyre romakëve, shkencërisht e quajtur dalmatine, ka qenë një dialekt i veçantë, i zhvilluar plotësisht "idioma latinum" gjurmët e të cilit i gjejmë së pari në listat dalmate të shek. XI e në tepricat e të cilit vëreheshin në vitin 1898 në qytetin e Kërkut.
Ky dialekt largohet pak nga italishtja dhe në pikëpamje të gjinisë e strukturës dallohet nga gjuha tjetër latine në Ballkan, nga rumanishtja. Në jug ra nën ndikimin italiano-jugor; gjithashtu e pësoi me depërtimin etnik të sllavëve, përkatësisht të shqiptarëve. Elementi sllav u duk edhe në Durrës në mesjetën e vonshme (1243 cur Cumano de Succotrno, l344 Slogubiça, 1355 Miroslavo).
Ky qytet i rëndësishëm (Durrësi) portual ka pasur në mesjetë një popullsi shumë të përzier. Në shek. VII pranoi një numër të madh të mërguarish romanë nga Salona (Solina). Në shek. XI ekzistonte atje një koloni e fortë venedikase dhe amalfe. Grekët këtu qenë përherë në pakicë. Në shek. XIV elementi luftarak shqiptar ishte i fortë në qytetet (Topia, Skura, Muzaka); ka pasur atje; edhe komandantë vojvodë) shqiptarë të veriut (Burilla voyvoda 1389-1393 në vitin 1333 ishte te mbreti Shtjefën Dushani ".
Si në qytetin e Korfuzit dhe në shumë qytete të Greqisë, ashtu edhe në Durrës gjendeshin hebrej (1401, pauperes et pauce familie), të cilët kishin atje të njëjtën pozitë sikurse e kishte bashkëfisi i tyre në Apulia dhe në qytetet siciliane.
Në qytetet e tjera nuk kishte popullsi kaq të përzier. Aty-këtu kishte pak venedikas, gati të gjithë tregtarë nga Raguza (Dubrovniku). Gjithkund popullsia ishte e përzier me qytetarët e vjetër romakë dhe me qytetarët e rinj sllavë e shqiptarë.
Kruja në shek. XIII e humbi bërthamën e vet romakë, ndërsa Lezha më vonë, në shek. XIV. Kjo ndodhi edhe në Dejë, ku në shek. XIV u dukën edhe gjurmë romake. Qyteti Sappa banohej, sipas fjalëve të kryepeshkopit Vilim Adae (1332), vetëm nga shqiptarë. Ky qytet ishte shembull i qytetit kroat Biograd (laravechia) në bregdet, i cili banohej, sipas njoftimit të Arap Idrisit (1151) vetëm prej "Siqlab "-ve (sllovenë). Vilimi i Tivarit thotë se Tivari, Ulqini, Svaçi, Shkodra e Drivastum banoheshin vetëm prej latinësh (inhabitant soli Latini): Por, në vitin 1404 venedikasit dallonin këtu latinët dhe shqiptarët. Elementi jo-romak qe shumë i fuqishëm në Shkodër në shek. XIV- sundimtarit të Venedikut (1399) iu desh të mbante një përkthyes nga shkaku i gjuhës, që nuk e kuptonte (propter linguam quam nescit). Në Drivastum përmenden familje patriciane me prejardhje thjesht Shqiptare (Scapudary Precali), po ashtu edhe në Ulqin (1376 Maliocus). Në këtë qytet numërohej në bujarinë e vjetër (1553) edhe familja Pamaltotti, që rrjedh nga Markojeviqët serbë të ardhur. Justiniani i tregon (1553) ulqinakët si shqiptarë të pastër, kurse tivarasit dygjuhësorë; gjysma sllavë e gjysma shqiptarë.
Shumë më pastër dhe më gjatë qëndroi elementi romak në qytetin malor Drivastum (familjet Polombo ose Colomba, de Leporibus, Barba Biancha, Sutnma, Bello). Banorët e këtij qyteti në shek. XV e kishin për krenari të quheshin romakë. Por, përveç fisit shqiptar, kishte edhe sllovenë (familjet Berivoj, Svinja).
Këta romakë ishin sundues trashëgimtarë të të gjitha qyteteve të Adriatikut lindor. Ata i kishin këto qytete qysh nga koha romake.
Kishin kristalizuar, nën ndikimin e drejtpërdrejtë të Bizantit dhe nën trysninë e fqinjëve sllavë e shqiptarë, të drejtën romake me statute qytetesh shumë interesante. Kishin krijuar autonomi qytetesh, në të cilat asimilonin popullsinë e ardhur nga hinderlandi. Ndjenja e autoriomisë qytetare mbeti e paprekur edhe kur gjuha e këshillit të lartë të qytetit u bë sllave, si në Trogir (Trau) e Raguzë (Dubrovnik), ose shqipe si në Ulqin. Nga Istra deri në Vlorë latinët e këtyre qyteteve i drejtonin sytë nga vëllezërit e tyre përtej detit; që andej atahuazuan gjykatës, oficerë e rektorë, morën edhe administratorë "zakonesh të mira". Në dorë të tyre ishte fuqia, që krijonte njësinë kulturore, duke filluar nga Adriatiku mesjetar, nga Venediku deri në Palermo dhe nga Pulja deri në Vlorë e në qytetet e të dyja brigjëve, si një zinxhir i vetëm i pandërprerë me asnjë mesditës.
Sipas raporteve etnike e politike, atje ekzistonte një ndryshim i madh. Ndërtimet e qyteteve thjesht romake me një fizionomi të lehtë sllave në Istria e në Dalmaci ishin nën drejtimin e Italisë Veriore. Elementi i vjetër grek (Magna Graecia), ashtu edhe ndikimi i gjatë bizantin kishin lënë gjurmët e tyre në gjysmën e jugut, në Apulia dhe Kalabri, si dhe në Shqipëri. Vija që nderpriste qarkun kulturor të Adriatikut shkonte përafersisht nga Trani deri në Lezhë, ku në kohën klasike fillonte kufiri latino-helen. Në veri të Lezhës, vargu i shtatë qyteteve të Dukles, nën udhëheqjen kulturore bizantine të Raguzës, formonte kalimin në qytëtet dalmatineme bazë rortiakë dhe jo tërësisht të banuara nga Bizanti.
Kontakti i fuqishëm ndërmjet qyteteve të përtejdetit kryhej në radhë të parë dhe kryesisht në kuadrin e gjysmërrethit të veriut e tëjugut Lidhjet ndërmjet Dalmacisë së jugut, Dukles dhe Italisë jugore ishin me të vërtetë të forta. Kotorri ishte (1089-1328) nën arkipeshkvin e Barit të Apulies. Princi i Dukles Bodini u martua (1080) me të bijën e qytetarit të përmendur të Barit. "Sanctus Nicola de Bario " dhe "Sanctus Angehts de monte Gargano de Appulea " ishin shenjtore të përmendura për Dalmacinë e jugut.
Në kohën e murtajës së madhe të vitit 1348 u nis për në këto dy shenjtore vala e murgëve dhe e priftërinjve për të paraqitur kushte të përshpirtshme. Shën Kolli i Barit merrte dhurata të mëdha nga mbretërit serbë. Edhe sot këndohet mbi pllakën e argjendtë në shpinë të altarit kryesor të kësaj katedraleje, ky titull i mbretit serb, i datuar në vitin 1319: -Uroshi, mbreti i Rashës, i Dukles, i Shqipërisë, i Bullgarisë dhe i gjithë bregdetittë gjiut të Adriatikut, nga deti deri te lumi i Danubit të madh).;Në vitin 1254 u bë ipeshkëv i Crotones Nikollë Durrësaku "i stërvitur në gjuhën latine e greke,
Kalabrezët, që dinin gjuhën greke, e kryenin detyrën e protonoterit në shek. XV deri në Ohër. Në mesjetë qytetet shqiptare zinin një vend të shkëlqyer në rrethin e qyteteve të Adriatikut. Më i shkëlqyeshmi ndër to ishte Durrësi, qytet i madh në mesjetë, me bërthamë antike, në të cilin elementi Iatin mbante baraspeshimin me gjurmë helene. Ky ishte qytet i klasës së parë, të cilin mund ta quanim lulishte e Adriatikut, ku tipi i qytetit dalmatin e italiano-jugor pasqyrohej në kuadrin greko-bizantin. Ky lidhte ngushtësisht Adriatikun me Vlorën e Korfuzin në jug dhe me komunitetet e qyteteve të Epirit të vjetër, me Janinën e Artën, ose me ato të Maqedonisë, me Ohrin e me Shkupin. Në rrethinat e tij kufizoheshin në shek. XIV tri qendra të mëdha gjuhësh të shkruara të Evropës së mesjetës: qendra latine, greke dhe sllave. Në këtë pikëpamje, Durrësi mesjetar formonte vatrën e dytë të elipsit të Mesdheut, sikurse Palermo në Sicili, ku gjuhës letrare latine e greke i bashkohej nga jugu arabishtja.
Aparatet më të çmueshme, të cilat gjatë shekujve shënonin automatikisht të gjitha rrymat kryesore kulturore në Adriatikun mesjetar përcaktonin në to pozicionin dhe raportin e ndërsjellë të disa qyteteve; këto aparate të çmueshme janë emrat e bashkive të qyteteve, trajtat e diplomave dhe statutet e tyre.
Koha heterokronike e vetëqeverisjeve në Adriatik. – Vala aristokratike e veriut dhe e demokracisë arkaike tëjugut.
Atrofizimi i organeve shtetërore dhe përshtatja e autoriteteve bashkiake sipas formës së shtetit: stratigot, kapetan, satnik dhe vojvodë. - Lista italiano-jugore dhe shqiptaro-duklane. - Noteriati latin e grek në Durrës. - Konservatizmi i listës noteriale në Dukle. – Zyra (kancelari) sllave. - Statutet e qyteteve tëAdriatikut lindor.
Periudha e vetëpërcaktimit dhe e themelimit të republikave pak a shumë aristokratike nëpër qytetet e Adriatikut nuk fillon gjithkund në një kohë. Më parë nisi në gjysmërrethin e Adriatikut të veriut dhe, më vonë, në atë të jugut. Pushteti i Bizantit mori fund më parë në Istria në shek. VIII, pastaj në Dalniaci e në Italinë e Jugut dhe shumë më vonë në themën e Durrësit. Tjetër trysni bënte pushteti shtetëror kroat e mandej ai hungarez në Dalmaci lidhur me përshtatjen e të drejtave bashkiake, tjetër bënte pushteti i mbretërve serbë në Dukle, pastaj anzhuinët në Durrës, ose normanët e anzhuinët në Italinë jugore, ku edhe periudha arabe kishte lënë gjurmë të forta në formimin e organeve qytetase.
Vala aristokratike e këshillave të vogla dhe e këshillave të lutësve (consilium rogatorum) nuk depërtoi në jug kurrë më larg se deri në Tivar. Qysh rreth vitit 1330, bashkia e qytetit të Kotorrit thërriste me zë kambanash mbledhjen popullore (in pleno arengo inpleno populo) në sheshin para katedrales së, Shën Trifonit. Ky këshill i përgjithshëm u hoq fare në vitin 1361 dhe vendin e tij e zuri këshilli i madh (consilium maius), i cili përbëhej në vitin 1312 prej 72 anëtarësh. Vetëm në vitin 1372 u formua në Kotorr senati (consilium rogatorum) sipas shembullit të Raguzës e të Venedikut. Atëherë u formua në Tivar, krahas këshillit të përgjithshëm të vjetër (1247), edhe "cosseyo consilium i veçantë. Kjo luftë në gjirin e aristokracisë, e cila donte të prishte mbledhjen popullore, që mbronte të drejtat e vjetra të popullit, vazhdoi për jetë a vdekje gjatë gjithë shek. XV (1553 odio antico et inestinguibile). Në Ulqin e kishte fuqinëm demokracia e pastër e primitive edhe në vitin 1553. "Bashkia e qytetit nuk ka këshill të rregullt; kur e kërkon nevoja, mblidhen aristokratët, qytetarët dhe zejtarët dhe mbajrië mbledhje gojarisht; çdo vit, ditën e Shën Markut, zgjedh kontët (bujarët) nëpunës: dy gjykatës, katër furnizues (ekonomistë), që merren nga radhët e qytetarëve, si dhe katër a pesë nëpunës të tjerë, ndërmjet të cilëve janë përfaqësuar edhe bujqit ("lavoratori di terra").
Në gjysmërrethin jugor të qyteteve të Adriatikut, në qytetet e Apulies, në Durrës, Vlorë e në Korfuz, sundonte dhe vendoste vetëm mbledhja e përgjithshme demokrate ose "universitas Atje ruhej forma arkaike e vetëqeverimit, të cilën e bartnin të gjithë qytetarët. Kur autonomia përparonte në një qytet, për shkak të rënies së pushtetit shtetëror, atëherë titulli i përfaqësuesit të shtetit kalonte mbi nëpunësin e parë të bashkisë dhe zbriste edhe shumë më poshtë. Në emrat e bashkive shohim atëherë rudimente të vërteta romake, bizantine ose serbe. Rënia e autonomisë shkonte paralel me përshtatjen e pushtetit të lartë shtetëror të qytetit. Titulli i kryetarit të bashkisë bëhej titulli i përfaqësuesit shtetëror të qytetit.
Në krye të themave bizantine qëndronin në shek. XI komandantët ushtarakë, iqë quheshin strategë (odnaoçauo) e katapanë. Me rënien e pushtetit bizantin, ky titull kaloi te mbartësi i pushtetit të qytetit, i cili në qytetet nga Zara (918) deri në Kotorr (1166) e në Krujë (1166) quhej "prior' në në Istria "primas". Ky titull shihet edhe në Zarë (1060 prior et straticus civitatis Jadere) dhe më qartësisht shihet sidomos ndër qytetet e Italisë e të Sicilisë. Atje kryetarët e bashkive quheshin katëpahi, ndërsa në Mësknë u mbajt titulli "stratigotus " për kryetar deri në kohën e re. Por në Palermo dhe në Sirakuzë në shek. XIII "acatapanus " do të thoshte njësoj si edhe "magister platee", mbikëqyrës i sheshit; në Raguzë (Dubrovnik) "Kotopan" quhej edhe një agjent tregtar privat i zakonshëm (1372 famulus et cothopanus de Narento).
Në fund të shek. XII përdorej më tepër titulli "comes" për kryetar të pushtetit autonom kudo, nga Raba deri në Ulqin. Kështu ndodhte edhe në Kotorr (1181). Kur Zhupani i madh serb Nemanja pushtoi këtë qytet, dërgoi atje satnikun e vet ose sotnikun (1186 setnicus directus in civitate Catari a predicto magnoiupano) si drejtor të përgjithshëm. Vendin e satnikut e zuri me të shpejtë kudo "comes", i cili me të vërtetë kryente detyrën e qefalisë serbe ose të kapetanit të qytetit. Por në Budva u mbajt titulli "setnik", vetëm se ky emër tregonte atje (1351 lo senico) atë që kryente dispozitat gjyqësore.
Në despotatet serbe (1421-1443), në Drivast e në Tivar, emri "vojvoda" shënonte mëkëmbësin e tyre. Ky ishte një titull thjesht ushtarak: te serbët shënonte flamurtarin, prandaj në vitin 1333 u përkthye në gjuhën latine "vexillifer". Te kroatët dhe boshnjakët e mbajtën këtë titull princat e vërtetë (Nelepiqët, Vukshiqët, Hraniqët); te këta kishte kuptimin e fjalës "hercog"i Larg, në jug, në tokën e despotatit të dikurshëm serb të Vlorës, vojvodë në shek. XV donte të thoshte drejtor i qarqeve më të vogla. Musachi (1510) thotë kështu për vojvodën e qarkut të Tomornicës, e cila kishte rreth 60 fshatra: "questo sopradetto voivoda lo mettevano li nostriper governatore, che voldire voivoda com'a direcapitano overgovernatore". Nën turqit, nëkëto vise deri në reformat e reja, e mbante këtë titull nëpunësi i parë i policisë të një qarku të vogël. Në kohën e Venedikut, titulli "voyvoda" në Drisht (1478), në Tivar (1499) dhe në Lezhë (1502) tregonte drejtuesin e milicisë së qytetit.
Në kohën e republikave të qyteteve, në tërë Adriatikun ishte institucioni i noteriatit për caktimin me shkrim të punëve private ligjore. Këto njoftime, lista private ligjore janë shkruar si në mbretërinë bizantine, ashtu edhe në Perëndimin latin me shkronja egjiptiane, si dhe me shkronja të vjetra greke e romake. Njoftimet private të Italisë janë vijim i atyre romake, njoftimet kopte e arabe janë degët e vjetra bizantine, kurse ato serbe janë vijim i njoftimeve bizantine të reja. Atdheu i instrumentit noterial, i cili zotëronte në vetvete fuqi të plotë vërtetuese, ishte Italia e Veriut, por institucioni noterial kishte vatrat (qendrat) e veta të pavarura në tërë Italinë dhe në gjithë mbretërinë bizantine.
Pikërisht në njoftimet mesjetare të Adriatikut është mbajtur më qartë censura ndërmjet të dyja gjysmëqarqeve kulturore. Ekzistonte paralelizmi më i ngushtë ndërmjet njoftimeve italiano- veriore e (dalmatine, mandej ndërmjet njoftimeve italiano-jugoree shqiptaro-duklane.
Sikurse Italia e Jugut, ashtu edhe Durrësi kishte njoftimet dygjuhësore, latine e greke paralelisht. Në njoftimet latine nënshkruanin disa dëshmitarë greqisht dhe në njoftimet greke kishte nënshkrime latinisht. Gjurmët e gjuhës greke shiheshin edhe në Raguzë, por në shekullin XII greqishtja u zhduk fare në veri të Durrësit. Njoftimeve latine ua zunë vendin këtu njoftimet serbe.
Deri në kohën e Venedikut u mbajt në Durrës noteriati grek, krahas atij latin. Edhe në shek. XV u mbajtën këtu noterët grekë si nëpunës (1441).
Edhe domenikanët e Durrësit i shkruanin çështjet e veta ligjore greqisht (1359). Noterët grekë i përkisnin klerit ortodoks, ata përbënin korporatën, në krye të së cilës qëndronte protonoteri. Edhe në Vlorë e Ohër ishin korporata noteriale greke. Në Durrës gjendeshin edhe (1258) nomikët (vofiiicoç). Të tilla kishte kudo nga Azia e Vogël deri në Apulia e Sicili. Edhe këta ishin shkruesit e njoftimeve. Dalloheshin prej tabularëve në radhë të parë, sepse nuk ishin të organizuar në korporata, ishin të emëruar nga pushteti shtetëror dhe e kryenin shërbimin kryesisht në truall të hapur. Të tillë nomikë ose inomikë të vjetër serbë përmenden në Prizren (1346-1366), në Trepçë dhe në Novo Bërdo (1410-1438). Në ligjin e Dushanit nuk përmenden më, por në përkthimet serbe të disa ligjeve, inomikët identifikohen me tabularët.
Noteriati latin i Durrësit nuk dallohej aspak nga ai i Ulqinit dhe i Tivarit, por dallohej thelbësisht nga i qyteteve dalmatine, sepse sa më në veri aq më i përparuar ishte. Noteriati shqiptaro-duklan kishte ruajtur shenja arkaike. Kurse në Trogir noterët numëroheshin si "nëpunës të jashtëm".
Ndërsa në Split (Spalato) nuk duhet të ishin prej provincave të Dalmacisë, përkundrazi në Tivar, Ulqin, Shkodër e Drisht ishin qytetarë te vendit. Në Raguzë punonin pa përjashtim noterë italianë, kurse në Kotorr ndaloheshin prifërinjtë të kryenin detyrën e noterit: në qytetet duklane noterët ishin patricë, priftërinj dhe kanonikë të vendit. Vetëm aty-këtu shiheshin ndonjëherë noterë italianë. Zyrat e vjetra të kontëve raguzianë në Mljet (Meleda) dhe Lokrum (Lakroma) në shek. XV i drejtonin priftërinjtë shqiptarë, që ishin më tepër nga Tivari.
Por si noterët, ashtu edhe thelbi i noteriatit shqiptaro-duklan kishin mbetur në shkallën arkaike. Njofitimet (listat) e qyteteve të tyre nuk ishin bërë në të vërtetë asnjëherë instrument noterial si në Dalmaci. Fuqia e tyre vërtetuese mbështetej gjithnjë te deshmitarët; noteri ishte vetëm njëri nga dëshmitarët. Si dhe në Italinë,e Jugut, atje noteri i nënshtrohej kontroIlit të qarkut. Bashkë me këtë e nënshkruanin dokumentin edhe dy dëshmitarë nëpunës: gjykatësi (iudex) dhe dëgjuesi (auditor). Në Durrës në kohën e anzhuinëve përmendej "gjykatësi i përjetshëm për kontrata" (1379).
Siç dihet, raguzinët mbajtën një zyrë të madhe për korrespondencë me hinderlandin. Shumë më e thjeshtë ishte një zyrë e tillë në Kotorr. Një gjë e tillë duhet të ketë qenë edhe në Tivar, Ulqin e Drisht. Në kohën e Venedikut përmendet mjaft në Shkodër "kancelari sllav" (1416).
Nga trajta dhe brendia e njoftimeve noteriale shqiptaro-duklane, mund të rixjerrim ndonjë gjë mbi llojet e statuteve të qyteteve, sepse në anën tonë të Adriatikut nuk pushonin së funksionuari statutet kurrsesi sipas jugut me Kotorrin dhe Budvan.
Janë ruajtur statutet e qytetit të Drishtit të cilat në shek, XIV gjendeshin nën juridiksionin eipeshkopatit katolik të atjeshëm. Në rastin e ardhjes së pushtetit të Venedikut: përmenden statutet e Durrësit (1392) të Shkodrës (1396) dhe të Drishtit. :të njoftimeve bëhet fjalë edhe më përpara për statutin e Tivarit (1369) e të Ulqinit (1376).
Të gjitha këto statute, sikurse edhe ato të të gjitha qyteteve të Adriatikut, ishin të shkruara latinisht dhe tregojnë qartë se deri në Otranto nuk ka pasë dallim në qarkun kulturor.
Vala e kodifikimit dhe e konsolidimit të të drejtave të qyteteve erdhi nga veriu. Statutin e parë në Adriatikun lindor e pati Korçula.
Në kohën e sundimit të rëndë të Balshajve dhe të Topiajve (1382-1392) duket se qytetarët e Durrësit kishin qëne të shtrënguar t'i fshihnin statutet e tyre. Në fillim të periudhës së Vendikut (1398) u gjetën vetëm te françiskanët e atjeshëm 35 krerë të atij statuti të shkruar në letër. Karakteri i këtyre statuteve ishte krejtësisht bizantin, fare i afërt me statutin e Apulies e të Barit.
Statutet e qyteteve duklane ishin shumë të ngjashme me ato të Raguzës. Në kohën e despotëve serbë në shek. XV, u plotësuan boshllëqet e të drejtave qytetare.të Tivarit sipas stsituteve të Raguzës. Këtu dërgonin tivarasit (1414-1444) apele përtë drejtat trashëguese. Në vitin 1440 despoti serb Gjuragji urdhëroi që të barazoheshin të drejtat e qytetit Budva me ato të Tivarit. Në kohën e Venedikut u hoqën kudo, aq sa qe e mundur, shumë ligje të jashtëzakonshme të akteteve dhe statutet e Venedikut u vendosën si burim ndihmës i të drejtave.
Taksat që qytetet e Adriatikut u vunë fqinjëve: mogorishi dhe akrostiku. - Lidhjet e gjakut të banorëve të qyteteve me popullsinë e hinderlandit. - Pallatet e princave në qytete. – Ulqini si domen i mbretërve serbë. –Car Dushani dhe protovestiari i tij Nikolla Buqa Kotorras - Prerja e të hollave në Shkodër e në Ulqin; të hollat e argjendta të mbretërve serbë, të Konstatinit dhe të Uroshit II.
Në kohën e rënies së pushtetit bizantin, qytetet duhej të rregulloheshin nga pronarët, zhupanet dhe kryetarët e fiseve, që të ruhej pasuria e tyre jashtë mureve të qytetit. Edhe mbreti Konstantin Porfirogeneti (aty nga viti 948) tregon se si mbreti Bazil (aty nga viti 882) kishte urdhëruar që qytetet e Dalmacisë t'u paguanin "për të mirën e paqes" princave sllavë gjithçka që ata u kishin paguar deri atëherë strategëve bizantinë. Së këtejmi shihet se taksa e tokës ishte shndërruar në një taksë të përhershme, ose tribut. Spliti (Spalato) u paguante pronarëve fqinj 200 monedha ari (dukate), Zara e Trogiri 1105 Raguza.
Në këto dispozita duhet të kërkohet çelësi i të gjitha taksave të mëvonshme që qytetet e Dalmacisë e të Shqipërisë u paguanin fqinjëve të vet. Këto tribute quheshin edhe me emrin burimor "akrostik", si në Budva e Tivar, apo edhe census, incensus, tributum, dohodak dhe mogorish margarisum, io margariso, si në Raguzë.
Mbretërit kroatë në veri dhe mbretërit e carët serbë në jug kënaqeshin me këto taksa të përhershme. Nën carin Dushan "akrostiku" i qytetit të Tivarit ishte 1000 perpera (monedhë bizantine - shën. i H.Ç.) dhe 10 barrë vaj ulliri. Por kur u prish pushteti qendror serb, erdhën kohë shumë të vështira për qytetet bregdetare të jugut. Çdo fqinj më i fuqishëm kërkonte t'i paguhej paqja. Në një. formë edhe më të rëndë se në kohën e rënies së pushtetit bizantin në fund të shek. XII u shfaq trysnia mbi këto qytete në gjysmën e dytë të shek. XIV.
Qyteti i Durrësit qe i detyruar (1363) të vinte taksa të veçanta për mallrat e importuara që të mund të përballonte kërkesat e "tiranëve fqinjë". Gjergj Topia (1388-1392) rrëmbente pasuritë e qytetarëve dhe ua falte njerëzve të vet, kështu që shumë veta qenë të detyruar të silleshin si lypës nëpër Apulia. Edhe vetë pushteti i Venedikut qe i detyruar që, për mbrojtjen e territorit të Durrësit, t'u paguante (1401) taksën vjetore "aristokracisë fqinjësore dhe zotërinjve".
Sikurse dikur (1173) bashkia e qytetit të Tivarit shtypej (omnes, germunt et dolent) dhe e pësonte nga kërkesat e rënda në të holla të zhupanit të madh, Shtjefën Nemanjës, ashtu shtrëngohej edhe nën Gjergjin I Balshaj (f 1379), të cilit ishte e detyruar t'i paguante çdo vit më tepër se 2000 dukate (1380, quare civitas Antibariannuatim solvit dominationi plus quam duo millia ducatorum, ex quo taliter affligimur et afficti sumus). Edhe Shkodra e Drishti qenë shtypur keqas nga Gjergji II Balshaj. Shumë qytetarë aso kohe patën humbur proiiat e tyre.
Por, me gjithë këto, prapë se prapë kishte edhe lidhje miqësore ndërmjet qytetarëve dhe fqinjëve të tyre të tokës së hapur. Në radhë të parë këto ishin lidhje martesore. Familja e patricit të Zarës Madi ishte në lidhje gjaku me mbretër kroatë (1066); de Cegis i Trogirit ishte fis me aristokratin e Bosnjës (1400); Buchia e Drago nt Kotorr ishin fis me princat e Zetës (1499). Familja e Shkodrës Span ishte fis me Dukagjinët e me despotët serbë dhe prandaj numërohej në aristokracinë e lartë shqiptare. Venedikasit e vunë re qysh herët (1247) rrezikun për Zarën në lidhje të tilla me Hindërlandin. Kundër këtyre u ngrit në Split arhigjakoni Thoma (1266). Justiniani i porositi (1553) venedikasit të ndalonin martesat ndërmjet tivarasve e fisit fqinj të Markoviqit, pasi gjysma e qytetarëve ishin fis me Markoviqët (perchë la metta di Antivarani sono congiunti di sanguë di Marchovich).
Për nje kohë shumë të gjatë bujaria dhe zotërinjtë e hinderlandit e kishin zakon të shkonin në Durrës shumë herë në vit "për punët e veta ose për dëfrim" (pro suis factis vel pro placere). Në këto raste zotërinjtë e Durrësit u jepnin dhurata. Në vitin 1401 veriedikasit urdhëruan që kjo gjë të vazhdohej edhe më tej. Në traktatin ndërmjet antizhuinëve dhe despotit shqiptar Andresë II Muzakajt (1336) shprehimisht u jepej leje, që të vinin sipas dëshirës në DUrrës (libere venire apud Duracium vos et ipsi possitis et veleatis si et quociens placuerit vobis et cis). Kjo familje, derisa u shpërngul ne Itali (1476) mbeti në miqësinë më të përzemërt me fiset e patricëve të Durrësit, të cilët e ndihmuan edhe kur iku nga Shqipëria.
Të vejën e Kur Isakovit, si dhe të bijën e princit shqiptar Karl Topisë, Voj savëri, i nibajtën për një kohë qytetarët e Durrësit. Qeveria ë Venedikut i bleu pastaj kësaj shtëpinë që kishte në qytet për 60 dukate. Ajo shtëpi, pas 'vdekjes së Vojsavës, kaloi (1406) në pronësi të despotëve serbë të Brankoviqëve. Nëna e Vojsavës ishte në të vërtetë e motra e Vuk Brankoviqit. Zakorii që pjesëtarët e familjeve princore të hinderlandit të kishin shtëpi në qytetet fqinjë; rridhte që nga kohët bizantine. Në shek. X përmendet në Kostantinopoli "shtëpia barbarina" e princit aririenas Grigor Taronca. Shtëpi të tilla me pirgje mbi bedena kishin në Durrës Muzakajt. Princat kroatë Nelepiqet kishin në Trogir një shtëpi të madhe (1346 magnam domum) dhë në Split kishin një pirg. Në shek. XV, mbretërit e Bosnjës dhe disa bujarë, në të shumtën e rasteve si dhuratë ë bashkisë, kishin shtëpi në Zarë, Raguzë e Kotorr. Në vitiri 1469 qeveria e Vendikut i fali nipit të Skënderbeut një shtëpi në Ulqin. Ky qytet kishte në shek. XIII dhe XIV një pizicion të jashtëzakonshëm. Më parë qe nën pushtetin e një dege të dytë të Nemanjiqëve serbë dhe mandej (1283-1357) ra nën sundimin ë mbretërve dhe carëve serbë. Në mënyrë analoge i përkistë qyteti Nish mbretëreshës bullgare (1336). Mbretëreshat e Hungarisë, në kohën e Arpadëve, kishin pirteshin mbi të gjitha komiinitetet. Një shembull për këtë gjë mund ta gjejmë në Bizant; ku qytetet Nikopole, Vesha e Farsal (1198).
Mbretërit e carët sërbë ishin shumë të dhënë pas qytëtëvë latinë,; veçanërisht Kotorri e Tivari u shërbenin atyre si mjet marrëveshjeje me autoritëtet e Perëndimit dhë me Papën. Edhe sot ekziston në viset rreth Kotorrit fjala e urtë: "Edhe pse ta jep cari, nuk ta jep Buqa". (Ako car da, ali Buca ne da). Me fjalën car kuptohet Dushan Silni. Ministri i tij i financave ose protovestiari ishte Nikolia Buchia Kotorras.
Nën mberëtërit serbe qytetet e Dukles fituantë drejtën të prisnin të holl. Kotorri, Shkodra dhë Ulqini kishin makinat ë veta për prerjën e të hollave. Në Kotorr shkriheshin "grdssi dë Cattaro ose "dinarët e Kotorrit" (kotorski dinari) të argjeridtë, me fytyrëri' e Sheri Trifonit, mbrojtësit të qytetit, dhe me emrin e sundimtarit serb. Pati pesë tipa të hollash argjendi të mbretit Konstantin (1321 - 1322) me mbishkrimin në anën e prapme "S. Stefanus Scutari".
Të hollat e argjendta të Ulqinit kishin në njërën anë fytyrën e nënës së Krishtit, në anën tjetër mbretin mbi fron, me mbishkrimin "rëx Urosius".
Të hollat e tyre autonome prej bakri, fë quajtura "folarë", patën prerë qytetet: Kotorr (me mbishkrim "Civitas Catari"), Ulqin'(me mbishkrimin "moneta de Dulcino"), Shkodra ("civitas Scutariensis"), Tivari (më mbishkrim "Antibar, de Antivar"), Svaçi (Sovacii civitas") dhe Drishti ("ci.vitas Drivasti"). Makinat e të hollave në Ulqin e Shkodër punuan edhe nën Balshajt. Janë gjetur 20 tipa folarësh të Shkodrës të Gjergj it II*Stracimiroviqit (t 1403). Venedikasit e mbajtën makinën e prerjes së të hollave vetëm në Shkodër deri në vitin 1453.
Në qendrën etnike të Ballkanit. - Reliktet kombëtare të malësive. - Pozicioni i gjuhës shqipe, burimi i "tipit të Ballkanit". - Gjeneza e emrit Arbanas: Pozicioni qendror I fiseve Arbën mbi rrugën e Carit. - Emra të përbashkët në veri: Shqiptar, Malok dhe Malësor (Shkipetar, Malok e Malesur).
Në shek. XI, shkrimtarët bizanitinë, duke përshkruar grushtet ushtarake të shtetit dhe kryengritjet, që e paten burimin në Durrës, përmendin për të parën herë Arbanasit. Këta atëherë përbënin një pjesë me rëndësi të ushtrisë, që pretendentët Manijak (1042) dhe Basilak (1078) e kishin ngritur kundër mbretërve në Bosfor. Prej kaosit etnik të Ballkanit, të mbuluar me hijen politike të Bizantit, dallohet dhe hyn në histori dukshëm një popull jashtëzakonisht interesant. Baza etnike e këtij populli, që në kohën e vjetër, krijoi një faktor të fuqishëm të historisë. Pastaj u zhduk për syrin e historianëve në pështjellimet e Gadishullit Ballkanik, por fshehtazi bashkëpunonte në veçoritë gjuhësore e folklorike të kombeve ballkanike. Më në fund, në metamorfozën e vet arbanase, dha një nyjë të re të forces kinetike.
Porsi baskët në Pirenej, keltët në Irlandë e në Wales tuaregët e kabilët në Atlas dhe si reliktet e shumta kombëtare në Kaukaz, ashtu edhe shqiptarët, të mbrojtur nga malet, janë formë madhështore e vjetër. Ata nuk janë kurrsesi teprica të ngurosura e të pafuqishme, por qelizë kombëtare e gjallë me bërthamën rreth Krujës.
Gjuha shqipe "lingua albanesesca " përmendet qartë për të parën herë në vitin 1285, jashtë tokës shqiptare, në Raguzë. Ekzemplarët e parë leksikorë i mblodhi "Ritter Arnold, von Harf nga vojvoda Jtilich në Rajnën e Poshtme, kur ai (1496), duke kaluar nëpër Durrës, shkonte në Jeruzalem për udhëtim të shenjtë (pelegrin). Kjo gjuhë është degë plotësisht e pavarur e trungut indoevropian. Për një kohë të gjatë nuk qe e njohur si e tillë. Meritat më të mëdha për caktimin e saj në rrethin e familjes së gjuhëve indoevropiane i përkasin filologut të famshëm Gustav Majer. Pikëpamjet e tij i saktësojnë dhe, në njëfarë mënyre, I modifikojnë sot me një sukses të madh Holger Pederseni, Norbert Jokli (Vjenë) dhe Henrik Bariç (Beograd). Gjuha shqipe është e afërt me grupin indoevropian baltiko-sllav, por është e afërt edhe me grupin frigermen në Azjnë e Vogël. Mund të mbahet si ndërmjetëse e këtyre dy grupeve të përmendura, madje, po të ishte e ruajtur më mirë, do të tregohej shumë më afër me grupin baltiko-sllav.0 Në gjuhën shqipe është ruajtur burimisht një prefiks, i cili ka ngjeshur "tipin ballkanik" gjuhësor, që në gjuhën rumune e bullgare ka krijuar nyjen e prapme. Kjo në rumanisht nuk është kurrsesi romane, as në bullgarisht nuk është sllave.
Te shkrimtarët bizantinë të shek. XII-XV emri i përbashkët për shqiptarët është. që nga koha e carit Kantakuzen përdoret pa përjashtim emërtimi i fundit. Toka shqiptare quhet te mbretëresha Ana Komnena Apflavov; te Gjergj Akropoliti Aflavov. Latinët e quanin popullin shqiptar Arbanenses (1166) dhe, tokën e tij Arbanum (1204,1205); pastaj prej kohës anzhuine (1271), pothuaj pa përjashtim gjendet emir Albanenses dhe Albania. Prej kësaj rrjedh italisht Albanese (1313), në Raguzë, nën ndikimin sllav e grek, Arbanese, Alvanes (1318), në Tivar në vitin 1536 Arbania.
Nga forma latine ose romane u krijua emërtimi mesjetar sllav Arbanasi (1230). Kjo fjalë edhe sot në rrethinat e Raguzës dhe në Mal të Zi tregon shqiptarin katolik. Sot te serbët dhe bullgarët përdoret forma më e re Arnaut, Arnautin. Është krijuar nga trajta turke, që ka dalë prej greqishtes së re. Nëpër
formën turke ka kaluar edhe emri i vjetër hungarez "arnot" (1693). Në serbishten e vjetër vendi quhej Rabana (1198) dhe mbiemri ishte rabanaskL Kjo është bërë duke hequr zanoren fillestare të fjalës Arbanum, Apfiavov, ashtu siç është bërë Rasha nga Arsia, Labin nga Albona (Istria), Lomnga Almus (Bullgaria).
Sot viset përreth Vlorës e Kurveleshit quhen Arbëri dhe banori I këtyre viseve Arbër, por edhë në dialektin e Veriut Arbën. Sikurse shihet prej këtyre shembuj ve, shkronja r është në emrin popullor krejt origjinal. Këtë gjë të kujton edhe emri i përveçëm Arbenieus, që përdornin venedikasit e vjetër, ashtu edhe Arbëria liburna dhe emri i ishullit të Kuarnerit Arbe (sllav. Rab). Te Ptolemeu, i cili në shek. II pas Krishtit përmend për të parën here fisin Aipavtiov me qytetin AXpavoizoXiç në krahinën e madhe të Maqedonisë afër krahinës së Dalmacisë, nuk gjendet shkronja K.
Këtë formë e ka ndikuar, pa dyshim, baza paraindoevropiane Albtë cilën e gjejmë në gjeografinë e vjetër të Italisë e të Kaukazit. Për fuqinë e formës Alb në mesjetë na flet? përveç formës bizantine, edhe emri i sotëm për krahinën Arbni. Y^o tingëllon L'abëri, Uapëri (banori L'ap, forma e shquar l'abi) pa dyshim, është formuar në kohën e qeverisjes serbe në këto vise (1346-1418) prej sllavi shtes Labana fare analogj isht si Rabana]).
Përgjithësimi i këtij emri Arb- dhe Alb- nuk ka rrjedhur sigurisht nga fiset shqiptare. Edhe emri Ilir, që përdorej përgjithësisht për fiset e shumta përgjatë Adriatikut dhe që ishte përdorur gjithkund në kohën e Herodotit, ka rrjedhur prej të huajve. Në kohën e vjetër me emrin (IXkopioç) quheshin fqinjët më të afërm të veriut të helenëve.
Pastaj të huajt, në bazë të emrit të përbashkët, zgjodhën emrin e fisit të vjetër Arbën, i cili përmendet prej Ptolemeut dhe gjendet në një listë anzhuine të vitit 1304, është një gjë krejt e kuptueshme. Albanopolis i Ptolemeut është, pa dyshim, Kruja e mëvonshme.
Fisi Arbën e ka pasë pozicionin qendror në mjedisin sljqiptar; degët shkonin përmes qendrës kryesore të Ballkanit të vjetër e të mesjetës, d.m.th. përmes rrugës së famshme Via Egnatia. Sot shqiptarët për të treguar kombësinë e vet përdorin emrin shqiptar, dhe për të treguar vendin përdorin fjalën Shqipnia në dialektin e veriut, Shqipëria në dialektin ejugut, ndërsa për gjuhën që flasin shqip. Por ky është relativisht emër i ri, që nuk njihet prej shqiptarëve, të cilët në shek. XIV e XV u shpërngulën në Greqi e në Itali. Gjurma e parë e këtij emri del në shek. XIV. Del në dritë në Veri, në qytetin e Drishtit si emër i familjes (1368- 1402 Schibudarf Schepudei\ Sehapudarf Scapuder). Meqenëse ky emër del në dritë në "këndin malazes (crnogorskom kutu), ku gjatë shekujve u fërkuan fiset shqiptare, serbe e rumune, interpretimi i G. Majerit, sipas të cilit fjala shqiptar shënon njeriun "i cili (gjuhën e) merr vesh "(shqipon = excipere) është krejtësisht e besueshme.
Emri tjetër i përbashkët, që shqiptarët i jepnin vetes në mesjetë në Veri, ishte "Mal-ofc". Në Prapratue, në qarkun e vjetër pjellor e të ujitur, mbi bregun e detit ndërmjet Tivarit e Ulqinit, që ishte banuar nga shqiptarët, përmendet në shek. XV dhe XVI fisi serb me flokë të gjatë? Mrkojeviq: Li Mirchoe, de Marchois, alli Marchoi, alli Markovich. Në Ulqinin shqiptar dhe nga fqinjët e shqiptarëve, ky fis quhej Pamal 'ok, Ne-Mal-ok. Sipas këtij emri, përkujtimoret (dokumentet) e Venedikut (1420 e më vonë) gabimisht i shënojnë Mrkojeviqët edhe me emrin: pamaliot, pamaleot, ypamaliothi, tamalioti, pompalioni, pampalioni, Së këtejmi është lehtë të nxjerrësh emrin Mal-ok (shqip "mal" dhe prapashtesa -ok) ose malësor, që shqiptarët e Veriut quanin veten. Por ky emër, si emër familjeje, qe ruajtur në Ulqin në vitin 1376 (Lazarus Malliocus, noter i qytetit). Edhe sot ekziston kjo Çalë si ndajshtimtallës për gegët në Berat, që do të thotë njeri i pagdhendur e i trashë. Në mesjetë kishte kuptimin malësor, fjalë të cilën e gjejmë në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 si mbiemër në fshatin Grizhë nën malin Maranaj (Petro Malizori, Teodor Malizori); edhe sot tregon një fis të madh katolik shqiptar.
Nocioni i turbullt i Shqiperisë në mesjetë. – Qendra shqiptarepë rreth Krujës. - Elasticiteti i nocionit gjeografik të Shqipërisë sipas Veriut, ngurtësia sipas Jugut – Kuptimi shkencor i Shqipërisë së mesjetës. - Dukla ose Zeta dhe Piloti i Sipërm e i Poshtëm. - Ndërfandena, Hunavia, Dibra, Çermenika, Mokra. - Skuria dhe Mesha. – Slanica dhe Savra ose Fusha Ilire. - Njësi të vogla gjeografike në Veri - Mali i Zi ose Crna Gora.
Kufijtë e Shqipërisë së sotme i caktoi mbledhja e përfaqësuesve të gjashtë Fuqive të Mëdha në Londër në vitin 1913. Këta kufij kanë luajtur një rol vendimtar edhe pas luftës botërore. Duke pasur parasysh ata, Shqipëria u pranua njëzëri në Lidhjen e Kombeve më 17 dhjetor 1920. Kundërshtimi që pati ekzistuar edhe më tej për shkak të vijës së demarkacionit të hequr nga gjenerali Franchet d'Espërey në nëntor të vitit 1918, e cila I kapërcente kufijtë e sotëm, mori fund me dekretin e Konferencës së Ambasadorëve më 9 nëntor 1921. Ky vendim forcoi kufijtë e vitit 1913 me disa përmirësime. Por, që kufijtë nukjanë as sot fare të vendosur, këtë na e tregon manastiri i Shën Naumit në bregun juglindor të liqenit të Ohrit, që nuk dihet se kujt do t'i përkasë.
Që nga viti 1913 Shqipëria përbën një nocion të qartë politik. Para këtij viti, në thellësi të mesjetës, ajo ka qenë kryesisht një nocion gjeografik dhe etnografik, kurrë i qëndrueshëm, por gjithmonë në rritje. Kur në mënyrë kalimtare mori një caktim politik, si në kohën e Topiasve në shek. XIV dhe të Skënderbeut në shek. XV, ndodhi që ai të bëhej shumë më i vogël; u tkurr si iriqi. Kur mori në kohën e anzhuinëve emrin politik më të shprehur "regnum Albanie " ky nocion pikërisht atëherë u bë më i turbullt.
Dhe kjo jo vetëm për hulumtuesit e historisë, por edhe për sundimtarët e atëhershëm dhe pushtuesit. Në vitin 1372; Ludeviku i Navarës, i shoqi i dukeshës Johana Durrësakes, bëri një marrëveshje me prijësin frëng, grafin e Couey-t"për pushtimin e gjithë mbretërisë së Shqipërisë " (super conquesta flenda de toto regno Albanie). Aty bëhej fjalë për kushtet në rast pushtimi të fshatrave, qyteteve dhckështjellave, për kushtet në rast kapjeje rob të aristokratëve "në mbretërinë e Shqipërisë". Anzhuinët atëherë e mbajtën plot njëqind vjet qytetin e Durrësit, kurse Ludeviku, hercogu i qytetit, pohoi shprehimisht se ai "nuk i njeh kufijtë e mbretërisë së përmendur të Shqipërisë" (et quia dictus dominus dux ignorat confinia dicti regni Albanie).
Qendra e kuptimit të Shqipërisë ishte e lidhur me qytetin e lartë Krujë në shpinë të Durrësit. Kjo ishte ajo origjinalja Apfiavov i bizantinëve, Arbanum i latinëve përreth dhe ndërmjet rrugëve të mëdha Durrës-Dibër e Dibër-Ohër. Peshkopi krutan quhej për excellence peshkopi shqiptar (episcopus Arbanensis). Karl Topia (1388), të cilin venedikasit e quanin "princeps Albanie", ai e quante veten "Zoti i Shqipërisë" ("gospodin rabanaski"), e kishte selinë e vet në Krujë dhe sundonte tokën e trashëguar ndërmjet lumit Mat dhe Shkumbin. Kur turqit pushtuan Krujën për herë të parë (1415), Ballaban Beu u quajt "subasha (mbikëqyrës) i Krujës dhe i Shqipërisë" dhe kishte nën vete "Krujën dhe tokën shqiptare".
Në fund të shek. XII, serbët numëronin në Shqipëri edhe krahinën e dyfishtë Pulati (Piloti) (ot Rabna Pilota oba) përgjatë rrugës së madhe Shkodër-Prizren. Në fund të shek. XIII, në kohën e anzhuinëve, Shqipëria gjendej edhe pas Vlorës, në trevën e Aranitasve e të Muzakajve. Në shek. XIV u zgjerua ky nocion gjeografik në drejtim të Veriut. Brenda saj hynte, sipas burimeve të Raguzës (1386), Shën Shirgji mbi Bunë (1429), qyteti i Tavarit, (1430) Lushtica afër Kotorrit, (1448) Podgorica. Një përshkrim gjeografik i vitit 1570 quan Shqipëri tokën nga Ulqini deri në Vlorë dhe deri në brigjet e Himarës. Natyrisht, që në vitin 1602 edhe Petroviqët afër Budvas janë "de Albania". Kur venedikasit (1571) humbën tepricat e fundit të Shqipërisë së vërtetë, ata e lidhnin edhe Kotorrin me Shqipërinë. Kështu vijmë deri te Shqipëria frënge nën Napoleonin dhe te Shqipëria austriake para vitit 1848.
Në kohën e shtrirjes së vet në shek. XIV, shqiptarët depërtuan larg, në jug, në Epir e Thesali.^Por emri i Shqipërisë nuk i ndoqi prapa atje. Deri në depërtimin e përsëritur të shqiptarëve nga ana e juglindjes në shek. XVII, pothuaj deri në kohën e Ali Pashë Tepelenës së Janinës, kufiri i këtij nocioni gjeografik qe mjaft I qëndrueshëm. Arriti deri te malet e Akrokeraunisë, deri te Capo Linguetta në gjirin e Vlorës. Atje ishte, afer Porto Raguseo, sipas përshkrimit të një venedikasi afër vitit 1517, "z/fine dell 'Albania " (mbarimi i Shqipërisë). Nga Vlora deri në istmin e Peloponezit (alIstmo della Morea), sikurse njoftonte Papën2) në vitin 1603 ipeshkvi i Stefanisë "se dice Epiro".
Në pikat kryesore mbulohej, pra, nocioni gjeografik I Shqipërisë me "Illiricum proprium" dhe me "Pirus Nova" të kohës romake, me themën e Durrësit të bizantinëve dhe me rregullimin kishtar të metropolisë së Durrësit.
Në qoftë se merren si qortim zgjerimi kompakt i popullsisë shqiptare dhe qendrat historike të fiseve shqiptare dhe, mandej, edhe sferat e familjeve aristokrate thjesht shqiptare, si dhe plastika e tokës, atëherë ky është nocioni i njohur shkencor i Shqipërisë së mesjetës, i cili është shumë më i vogël se nocioni i sotëm politik. Ai përfshin, në kuptimin më të gjerë, tokën nga Alpet shqiptare, nga malet e Përhinit ose të Përhënës (1603 monte delle Ceneri che in quello linguaggio si chiama Perhim) deri në Tomor, nga Drini deri në Vjosë, ose katërkëndëshi Tivar-Vlorë-Ohër-Prizren. Dy këndet e fundit janë marrë vetëm për shkak shënimi.
Më saktësisht, në vend të këtyre dy këndeve duhej të merreshin dy emra të tjerë më pak të njohur, dhe këta janë Shën Shëlbuemi (Sv.Spas) mbi Drin dhe Struga në lartësinë veriore të Liqenit të Ohrit, në jetëshkrimin e Shën Naumit quhet "Liqeni i bardhë" (Belo Jezero). Në veri hyn pjesërisht në këtë nocion shkencor të abstraguar edhe krahina serbe e vjetër dhe e madhe Dukla dhe më pas Zeta.
Krahina Dukla e ka marrë emrin e vet sipas qytetit romak Doclea. Në pikëpamje territoriale ishte e lidhur me krahinën Praevalis, që e pati themeluar mbreti Dioklecian, duke e ndarë hga krahina më e madhe e mëparshme e Dalmacisë. Nën ndikimin e tregimeve për mbretin Dioklecian "mbretit të Duklesë", u quajt krahina Duclea - Duklja a Dioklitija. Princët serbë të Duklesë, në fundin e shekullit XI e patën selinë e vet në Shkodër. Emri I krahinës u mor si titull nga mbretërit serbë. Zgjerimi i saj u bë nga ana e detit, kështu që emri i saj vjen rregullisht në lidhje me bregdetin (Dioclea et Maritima).
Duke filluar nga shek. XI, emrin e Duklesë e sposton emërtimi Zeta (Zëvra) te Kekaumeni 1080; në dokumentet latine gjendet Zenta, Genta), që ka rrjedhur nga përroi me të njëjtin emër të Moraçës. Kjo ka qenë një krahinë e dyfishtë: Zeta e Poshtme ishte përgjatë bregdetit nga qendra e fisit të Petroviqëve afër Budvas deri në Shën Shirgj mbi Bunë (1377 Sanctus Sergius de Genta). Zeta e Sipërme shtrihej nga brigjet eNjegushit mbi Kotorr deri në bregun lindor të liqenit të Shkodrës. Natyrisht që ky nocion, i lidhur më parë me lumin e vdgël të Zetës, arrin deri në bregun perëndimor të liqenit. Kështu Hristovulja e Deçanit (aty nga viti 1335) njeh si pjesë të Zetës përveç fshatit Tuz edhe fshatin Krushevë. Ky fshat kufizohet me Kamenieën dhe me Kupelnikun dhe, sipas Hristovuljes së manastirit të Shën Arkangjelit afër Prizrenit (1348), hyn në Pilot të Poshtëm.
E gjithë toka malore me një gjerësi të madhe gjatë rrugës Shkodër-Prizren dhe në veri përgjatë Drinit, quhej në kohën bizantine Tloladoi në shënimet e ipeshkvit në vitin krahinapalatesh " (ende në vitin 1459 përnjendet "Villa Palazzo" afër Shatisë) serbisht Pilot (1198), latinisht Polatum, Li Paliti te Muzachi (1510). Pulti i sotëm shqiptar është një mbetje shumë e vogël e kësaj krahine të dyfishtë. Në shek. XIV (1348) shkonin me Pilotin e Sipërm fshatrat Shikla e Kruimada në juglindje të Prizrenit. Qendra shpirtërore e këtushme ishte manastiri i Benediktinëve S. Paulus Polatensis, Shën Pali.
Pilotit të Poshtëm i përkiste fshati i madh Kupelnik (Cupelnich te prifti Duklan, Copenico 1416) në lindje të liqenit të Shkodrës. Në listat e Papës në shek. XV1} përmendet krahina Nderfandena, Trafandena në lidhje me manastirin e Benediktinëve Shën Maria në dioqezën shqiptare. Emri i pare është shqip, i dyti roman. Që të dy tregojnë krahinën "ndërmjet të dy lumenjve Fandi"
Ndërmjet Durrësit dhe rrjedhjes së sipërme të lumit Mat përmend shkrimtari grek Gjergj Akropoliti në shek. XIII krahinën Hunavija. Shumë kohë më parë, në shek, IX, përmende ipeshkvi i kësaj krahine nën mitropolin e Durrësit.
Më vonë dekretet e Papës e njohin gjithashtu këtë krahinë (1250 quasdam amplas poopitlosas provincias Philot, Arbaniam et Hunaviam prope Hungarisitas), ia prishnin nganjëherë emrin dhe e quanin Canavia, Canovia, Cimania dhe e përzienin gjithashtu me krahinën hungareze Kumania (1304 quasdam amplas et populosas provincias Albaniam, Cumaniam et Polatum ac Duratium prope Hungariam sitas). Etimologjia popullore e mesjetës, emrin Hunavi e bjen në lidhje me shqipen kunavi, kunadi, në greqishten e re Kovvadi (sllav. "kunic" nga sllavishtja e vjetër "kuna". Në një listë serbe të vjetër kombesh, të shpallur nga Shafariku, të cilët mbanin shenja totemizmi, shqiptari shënohet si dabar = kastor, hunavi si lepur, serbi si ujk, hungarezi si rrëqebull dhe vllahu si mace. Megjithatë, emri I krahinës Hunavia është shumë i vjetër dhe kurrsesi nga burimi indoevropian. Ka lidhje me Kavdaovia e Strabonit, me "Canadavii montes" (malet e Kandavisë). Baza mandej e këtij emri është fjalë krejtësisht e vjetër evropiano-paraaziatike kanda V "mal, lartësirë". Këtë bazë e gjejmë në toponomastikën e vjetër të Azisë së Vogël e të Ballkanit dhe është ruajtur si fjalë në dialektet e sotme romane të Alpeve Qendrore e Lindore, duke u shtytur thellë në territorin e vjetër të Venedikut.
Në verilindje të Hunavisë shtrihej krahina e Dibrës (1223) Prej kësaj krahinerrjedh, pa dyshim, në listën e vjetër serbe, që u përmend më sipër, shenja “dabar" për shqiptarin. Kjo ka qenë një krahinë e dyfishtë, e sipërme dhe e poshtme. Në jug të këtyre dy krahinave shtrihej Çermenika e sotme. Musachi (1510) e njohu me emrin Cherminichi. Në mesjetë kjo del me emërtim Iipeshkëvor të gabuar (1210-1451). Në juglindje të Çermenikës, përgjatë bregut të liqenit të Ohrit, ishte krahina Mokra.
Peshkopata e kësaj krahine gjendej nën mitropolinë e Ohrit deri në vitin 1761. "Contrata de Scuria Mari-skuria e sotme e madhe dhe e vogël (sllav. "dudova Skurija"), përmendet në përmendoret venedikase përreth qytetit të Durrësit (1401 cirka territorium nostrum Durachii). Këtë e njohin edhe historianët shqiptarë Barleti dhe Musachi (tutte due Scurie). Shtrihej deri në krahinën e dyfishtë të Tiranës, për të cilën heshtin burimet mesjetare. Kjo mbante emrin e fisit Skura.
Pas fisit të rënë Mesha - nga i cili ka dalë emri i familjes aristokrate Messia (1272), fshati Messi dhe mbiemri i shpeshtë Messi, Mexi (Meksi) në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 - quhej krahina ndërmjet Kepit të Rodonit, Krujës dhe Lezhës. Për këtë krahinë të dyfishtë thotë Musachi: fi-a Croia edAlessio ilpaese de la Misia.
Te kjo formë ndikonte përbërësi humanistik, d.m.th. emri i krahinës romake të dyfishtë shumë të vjetër e të madhe Mesia. Nga një dorëshkrim j humbur i familjes kotorrase de Pasqualibus, citon Farlati shënimin që flet për themelimin e manastireve franciskane në Kotorr, Tivar e Ulqin të vitit 1288. Aty përmendet motra e mbretëreshës serbe Jelenës, Marija, e veja e aristokratit francez Anselmitde Cau (dominaMariadedomo Chiutiz (!) de Francia), e cila në vitin 1280 kishte ardhur nga Napoli në oborrin serb dhe atje kishte marrë si pronë të vetën qytetin e Ulqinit.3) Shënimi i jep zonjës Maria titullin: "regina de Zenta hoc est Mysie Inferioris in partibus Albaniae Duket se ky shenim rrjedh prej kohës humanistike.
Meqenëse bregdeti i Zetës dhe i Shqipërisë në mesjetë ishte mbushur me kripore (sllav, solana), nuk na duket i habitshëm emri i krahinës së Slanicës (1297 contrata quae dicitur Slaniça) ndërmjet grykës së Shkumbinit e të Devollit (Semani). Ky emër është që nga periudha bullgare kur në shek. X Berati (sllav. Belgrad) quhej BovXyeponoXiç.
Për krahinën e dyfishtë të Myzeqesë, të quajtur me këtë emër prej familjes së despotëve Muzakaj, do të bëjmë fjalë në pjesën e fundit. Emri më i vjetër për gjithë fushën e madhe përgjatë lumit Devoll-Seman, deri në Osum e Vjosë, ka qenë Savra. Barleti përmend (aty nga viti 1480) "pllanicies Saura " afer Beratit; ashtu edhe përshkrimi venedikas i vitit 1570 e identifikon këtë fushë
me Myzeqenë. Mbretëresha Ana Komnena në shek. XI e njeh këtë fushë të madhe me emrin ilir.
Shumë nga njësitë e vogla gjeografike, që gjenden edhe sot, janë bërë të njohura që në fund të shek. XIV. Një krahinë e tillë është "Breg Mati" (1374), rumanisht "Colle-Matia" (1402), "Zali de Matcho (1397), sot "Bregu i Matës" në grykën e lumit Mat.
Pastaj atje është Vilipolje (1449 Villipole, Uilipoia, Medoa cum el Vilipoglj) në zonën e qytetit antik portual të Nymphaeum afër Shën Gjinit (Medue); mandej Zabojana (1396) në veri të Bunës; po ashtu dhe formimi analog me prejardhje serbe Zadrima d.m.th. (sllav. "kraj iza Drima" tokë pas Drinit), (1459 elpiandel Satti cicë la Xadrima), që u identifikua nga kryepeshkopi i Tivarit Bizzija (1610 me farsaljen e Cezarit e të Pompeut (che ë l 'antica Farsalia dove successe ilfatto d'armi trn Cesara e Pompeo fra Scutari e Alessio).
Rogomania, Rogomëni (sllav. Kraj strmina, shqip "buzë gremine"), e cila në shek, XV përmendet në lidhje me qytetin e vogël të Danjes (1463 le ville de la Rogomania), rrafshnalta e sotme Rogaml, ujërate së cilës derdhen në Valbonë. Për vjetërsinë e kësaj krahine (Valbona), flet emri i saj romak. Dëshmitë mesjetare mungojnë. Në shek. XVII ky lumë quhej edhe crnica (1666, Valbonafiume vulgo Cernizza).
Përmbi grykën e Valbonës, në jug të Shëlbuemit (Sveti Spas) mbi Drin theksoj krahinën Mal'zi, Malcija (1452 Malisium, Rogami et Dusmani, 1463 Malici), e cila në mesjetë kishte edhe emrin serb Crna Gora (1444, oppidum Dagni cum Satho et Cerna Gora vel Mali) te Musachi Nontagna Negra. S'ka dyshim se ky emër rrjedh prej një bime të quajtur crnogorice, e cila gjendet me shumicë në këto vise. Një krahinë me ketë emër gjendet edhe sot afër Tiranës, MaVzija e Tiranës;) në mesjetë përmendet edhe Crna Gora e Skopjes.Emri i Zetës së vjetër u zhduk fare kundrejt emrin Crna Gora; embrioni i saj mbetet në një Crna Gora të veçantë fare të vogël të mesjetës (1302 Bogdanus Çernagora, 1348 Stipcho Balsich de Cerna Gora).
Sipas nj ë dhurate të interpoluar të mbretit Uroshi III me fëmij ët e tij, manastiri mori emrin "Shën Nikolla Vranjinski ot Çërne Gore ot Arbanas Vasilja". Kjo Crna Gora, pra, duhet të ketë qenë diku afer bregut verior të Liqenit të Shkodrës. Ne të banonin barinj shqiptarë. Në vitin 1435 venedikasit bënë një marrëveshje me despotin serb Gjergj Brankoviqin në pallatin e tij në Smederevo (apud Semedrum). Në këtë marrëveshje, përveç të tjerave, "despoti kërkoi që t'i jepeshin fshatrat e Crna Gorës" (Petebat prefatus dominus despotus catunos Cernagore sibi assignari). Por venedikasit këtë e mohuan "pasi këto fshatra Crna gore gjenden në kufijtë e sundimit të Venedikut" (cum ipsi catuni Cernagore in confinibus dominii Venetiarum inclusi sint).
Së këtejmi dhe në lidhje me marrëveshjen e Vranjinskit, del e qartë se Crna Gora e mëparshme e vogël është trashëguesja e emrit Zeta, që ka qenë një vis rreth vendit të sotëm Katuni ndërmjet Cetinjës dhe liqenit të Shkodrës.
Stuhia ballkanike e mesjetës: Rekordi i qytetit të Durrësit. - Adriatiku lindor në prag të kalimit të parë të Italisë në Ballkan. - Shqiptarët, kroatët dhe serbët në betejën normane-greke pranë Durrësit në vitin 1081. – Pushtimi i parë i Durrësit nga përtejdeti.
Çelësi i Ballkanit në mesjetë ishte qyteti i madh i Durrësit, pika e nisjes e rrugës së rëndësishme që lidhte Kostantinopolin me Romën. Këtë rrugë në mesjetë serbët e quanin "carev put", shqiptarët "Udha e Mbretit". Në kohën romake ajo e kishte emrin "Via Egnatia sipas qytetit Egnat, Egnati në Apulia, ku "Via Traiana", duke vijuar nga Roma, arrinte në det. Dhe gjatë gjithë mesjetës pulsi në Ballkan rrihte gjatë kësaj gjerësie gjeografike.
Pesëkëndëshi i madh përreth Durrësit dhe rrugët e tij, me këndet Lezhë-Durrës, Ohër-Berat-Vlorë, gjatë vargut të gjatë të shekujve ishte rregullatori i vërtetë i fuqive të mëdha të Lindjes e të Perëndimit. Nga ky rregullator qenë drejtuar sytë e mbretërve bizantinë. Këndej sulmuan, kur qenë të fuqishëm, bullgarët e mandej serbët; këndej e drejtuan tërë fuqinë e vet pushtuesit italianë; këndej qe vëmendja e papëve të Romës. Si vendi i përrallave, në të cilin përplasëshin erërat e të gjitha anëve të botës, Durrësi ndjeu çdo lëvizje dinamike në Ballkan e Adriatik dhe në pikëpamje të ndryshimeve të pushtetit politik fitoi rekordin mbi të gjitha qytetet e detit Mesdhe. Në katër shekuj (992-1392) e ndërroi, sipas numërimit tim, 32 herë sundimtarin e vet. Shumë herë qe bullgar (989? 997,1040), norman (1082-1085), venedikas (1205-1213, 1241, 1392-1501), epirotas (1213-1258, 1266- 1272), hofenshtaufen (1258-1266), anzhuin (me ndërprerje të mëdha e të vogla 1272-1382), serb (1295, 1343, 1385) dhe shqiptar (1368, 1386-1392).
Rëndësia e Durrësit filloi të lartësohej jashtëzakonisht kur arabët, pasi pushtuan Tarentin (839) dhe Barin (841), e kërcënuan nga themelet pushtetin e Bizantit në Adriatik, ku filloi të ndihej nga veriu trysnia e fuqisë frënge (812). Krahas ishullit të Qefalonisë, që atëherë ishte mbështetja kryesore e Bizantit kundrejt Italise, filloi të sistemohej edhe qarku i Durrësit, si bazë operacionale kundrejt zonës koncentrike "të vasalëve" në Perëndim, në Lindje dhe në Veri. Pas pushtimit të përsëritur të Barit (871), u mbajtën nëpërmjet Durrësit marrëdhëniet me Apulien dhe me qytetet romake të Dalmacisë e të Dukles.
Në gjysmën e dytë të shek. XI, kur mori fund ndarja e kishës (1054) dhe pushtuesit normanë të Italisë së Jugut u bënë vasalë të Papës, kur hyri frikapara "krimbit e karkalecifnorman (kështu e quan mbretëresha bizantine Ana Komnena Robert Gviskardin e të birin e tij, Boemundin), atëherë Durrësi u bë pulsi kryesor i zemrës bizantine.
Nga stuhia e ngjarjeve, që u shkaktuan prej ndeshjes së parë ndërmjet Lindjes e Perëndimit, u tërhoq për në Durrës krejt bregdeti, nga Zara deri në Glikë në Epirin e Vjetër. Që këndej iu vunë pritat kroatëve të hinderlandit dalmatin dhe serbëve të Dukles; që këndej u nxit liturgjia sllave kundër kishës romake.
Në Durrës banonin të ikurit e Dukles dhe lakmuesit që donin të bëheshin princa serbë. Prej këndej dilnin fljet, që ngatërronin zotërinjtë e Apulies në kryengritje kundër Robert Gviskardit. Përpjekjet dhe mundimet bizantine ndesheshin gjithandej në rrymat kundërshtare papale normane. Kur qe pjekur mendimi i sulmit norman në Shqipëri, anëtarët e Papës, konti norman Amiko nga Gjovenazza, zuri rob mbrojtësin e Bizantit, mbretin kroat - Slavcën dhe e çoi në robëri (1075). Pasardhësi i tij, mbreti Zvonimiri, u shpall botërisht si vasal i Papës. Kjo punë, më vonë, (1088) pas vdekjes së Papës Gregorit VII, ia hëngri kokën. Në Dukle punonin për Romën dhe për normanët, romanët e qytetevë: pastaj edhe ipeshkvët latinë e opatët. Ngjau edhe martesa (1080) ndërmjet princit Bodin dhe së bijës së qytetarit të shkëlqyer të Barit të Apulies, që ishte atje kryetari i partisë normane, por në pikëpamje politike sundonte atëherë në Dukle ende ndikimi bizantin.
Kur, pas pushtimit të vjetër romak, Italia kaloi për të parën herë në Ballkan (1081-1107), luftimi i parë për të ndarë njërën dysh ndodhi në muret e Durrësit në tetor të vitit 1081. Në njërën anë ishte ushtria normane-italianojugore, aleate e Papës së madh Grigorit VII; në këtë ushtri kishte luftëtarë kroatë dhe në flotën e saj ishin anijet e Spalatit e të Raguzës. Në anën tjetër ishte mbreti. Aleks I Komneni. Ajkën e ushtrisë së tij e përbënin ushtarët me pagesë varezë e anglo-saksonë. Rojën e Durrësit e përbënin, në pjesënmë të madhe, shqiptarët. Ushtarët e rinj shqiptarë që arritën, mbreti nuk deshi t'i presë. Në ndihmë i erdhi edhe princi i Dukles, Bodini, por ai nuk mori pjesë në luftë. Qëndroi në njërën anë, derisa kalorësia e rëndë normane nuk e ndërpreu luftimin. Pas mundjes së mbretit, u bashkua edhe politikisht me Papën. Kujtimi i asaj lufte hyri thellë në ndjenjën kombëtare të sllavëve të jugut. Edhe në shek. XVI dëgjohej në Siano të Dalmacisë jugore vjersha për ikjen e mbretit të madh të Lindjes.
Edhe armët normane nën Boemundin kremtuan shumë herë fitoret e veta në Ballkan. U mor Vlora, mandej Durrësi në fillim të vitit 1082 dhe pastaj Kastoria (Kosturi). Normanët hynë deri në Ohër, në Berat e në Larisë. Meshumë vështirësi do të mund të përparonte kundërmësymja bizantino-venedikase, po të mos kishte vdekur në vitin 1085 Robert Gviskardi, i cili bënte përgatitje gjithnjë për mësymje në mbështetje kryesore të Bizantit në detit Jon, mbi ishullin e Qefalonisë. Shpirtvogëlsia e kaploi ushtrinë normane. Duke lënë përgatitjet dhe prëtë e luftës, normanët filluan të ktheheshin në shtëpitë e tyre me anije të vogla. Ushtarët e normanëve në Ballkan dhe, ndërmjet tyre, edhe ata të Durrësit iu dorëzuan grekëve dhe hynë në shërbim të tyre. Në shërbimin bizantin, si sevast i mbretit (sebasto imperiali), kaloi nëpër Dalmaci (dum pergerem in partibus Dalmatie) aty nga viti 1091 Gottfridi, i biri i Amikut, kontit norman, i cilinjëherë, si vasal i Papës, pat zënë rob mbretin kroat Sllavac. Si mbështetje e sulmit të përsëritur të normaneve në Ballkan (1107) qenë viset ndërmjet Durrësit, Vlorës dhe Ohrit. Por këtë herë Durrësi nuk ra në dorë.
Mësymja e dytë e Italisë në Ballkan. - Paja e së bijës së despotit Manfred Hohenstaufit 1258. - Marrëveshja e Karlit Anzhuin me përfaqësuesit e pavarur të Korfuzit dhe të Vlorës. - Dorëzimi vullnetar i Durrësit. I pari "rex Albanie" (mbreti i Shqipërisë) 1272. - Disfata e rëndë e anzhuinëve nën muret e Beratit 1281. Shqipëria hyn në titullin e mbretërve serbë 1296. – Katastrofa e anzhuinëve në Adriatikun lindor. Lidhja kundër mbretit Urosh II në vitin 319.-Dhuratatefundittëaristokratëveshqiptarë, kontëve durrsakë 1336-1338. - Në vitin 1343 mbreti Dushan mbajti Durrësin. -Perëndimi i sundimit anzhuin në Durrës 1346-1368, - Karl Topia pushton Durrësin 1368, por e kthen me ndërmjetësinë e mbretit Ludovik I i Madh. - Përgatitja e ekspeditës për pushtimin e të gjithë mbretërisë së Shqipërisë 1372. - "Duka i Durrësit Balsha II.
Kundër Durrësit e Vlorës, mandej edhe kundër Beratit ishte përqëndruar edhe mësymja e dytë e Italisë në Ballkan. Këtë mësymje e udhëhoqën mëse një shekull anzhuinët e Napolit, të mbështetur nga Papa (1269-1379. Parapërgatitjet për këtë i kishin bërë Hohenstaufët. Despoti i Epirit, Mihaili II, që ishte në luftë me mbretërit grekë të Nikejës, që më vonë e mëkëmbën mbretërinë bizantine, kërkoi ndihmë e mbështetje në Perëndim. I fundit i Hohenstaufëve, mbreti i Napolit Manfredi, kishte marrë për grua të bijën e dhespotit, Helenën, dhe si pajë kishte marrë prej vjehrrit ishullin e Korfuzit dhe qytetin Butrinto në Epir, kurse Durrësin, Beratin e Vlorën në Shqipëri (1258). Këtu ishte si sundimtar i Manfredit admirali Filip Ghinardi dhe në Korfuz Gvarner Alemani.
Kur mbreti Manfred u vra (1266) në luftën me Karlin Anzhuin, despoti Mihail kërkoi menjëherë të merrte prapë pajën e së bijës,së vet, e cila në vitin 1271 vdiq si robe e anzhuinëve në Nucerë. Meqenëse përfaqësuesit e Manfredit e kundërshtonin një gjë të tillë, njerëzit e despotit vranë Filip Chinardin në fund të vitit 1266. Në këtë rast Durrësi hyri nën mbrojtjen e despotit dhe Berati ra në duart e tij. Por Gvarneri e mbante Korfuzin edhe kundër anzhuinëve; as Vlorën nuk donte ta dorëzonte kështjellari i atjeshëm Jakovi de Basiniano (Jaques de Baligny). Vëllai i këtij kështjellari, Filipi, luftonte gjithnjë kundër anzhuinëve dhe me, anëtarët e Kontradinës (1269) ishte rrethuar në Galipolin e Apulies.
Karli I përpiqej të bënte për vete kapedanin e Korfuzit, Gvarnerin, po ashtu edhe kështjellarin e Vlorës, Jakovin. Në 20 mars 1267 ky e emëroi Gvarnerin si kapedanin e tij në Korfuz, por ky nuk iu nënshtrua kurrsesi urdhrave të tij. U bënë marrëveshje deri në vdekjen e Alemanit (në mars 1272). Disa muaj më vonë, i biri i Gvarnerit, Aymoni, ia dorëzoi Karlit I ishullin e Kqrfuzit kundrejt një shpërbjlimi të madh në të holla.
Marrëveshjet me kështjellarin e Vlorës u zgjatën më tepër. Karli I i kërcënohej me pasurinë e pushtuar dhe me të vëllanë, që ishte rrethuar në Galipoli dhe që më vonë u zu rob. Këto marrëveshje bëheshin edhe me ndërmjetësinë e princit të Ahajës, Vilimit. Në Vlorë, pranë kështjellarit Balsinjan gjendeshin edhe fëmijët e të ndjerit Filip Chinarda. Mbreti Karl kërkonte edhe dorëzimin e tyre, por kështjellari nuk ia jepte. Më në fund erdhën në marrëveshje në mars 1273. Jakovi de Balsiniano iu nënshtrua pushtetit të Karlitdhe mori prej tij, sa qe gjallë,"castruth Canine, Caninian etAvelloman çum archondiis", dhe ky i dorëzoi fëmijët e Chinardit dhe disa grekë, që i mbylli në kështjellën Trani.
Kështjellari i Vlorës mbeti vetëm per një vit dhe mandej mori disa vende në krahinën e Beratit dhe në Bazilikatën e Italisë në shkëmbim të Kaninës dhe të Vlorës.
Përpara kësaj gjëje, në fillim të vitit 1272, i ishte dorëzuar Karlit Durrësi fare vullnetarisht. Këndej hyri në Shqipëri ushtria e madhe "e mbretit të Sicilisë e të Shqipërisë" (rex Sicilie et Albanie), nën komandën e mareshalit të tij, Vilim Bernardit, i cili iu nënshtrua "përfaqësuesit të përgjithshëm të mbretërisë së Shqipërisë" me qendër në Durrës.
I treti kapedan i përgjithshëm Narzon de Tuziaco, de Toucy (1274-1275), bëri fitime të mëdha në Shqipëri. Këtij iu nënshtruan të gjithë aristokratët shqiptarë të qyteteve nga Lezha deri në Vlorë, e mandej deri në Dibër e në Berat në brendësi të vendit. Kruja ra në duart e anzhuinëve në vitin 1277.
Por pas vitit 1274, kur paleologët e Kostantinopolit morën Beratin dhe hynë deri në grykën e Devollit (Semanit), filluan ngatërresat në gjithë Shqipërinë. Aristokratët shqiptarë filluan të bashkohen me grekët dhe me serbët. U vunë në rrezik edhe pasuritë e pronat e Shqipërisë e të Romanjes (Butrinti, Himara e Subotumi).
Më në fund, u shpall një luftë e rreptë ndërmjet grekëve dhe anzhuinëve. Lufta u zhvillua në det dhe në viset shqiptare. Kapedani i përgjithshëm i Shqipërisë e i Romanjes (inpartibus Albanie, Durachii, Avellone, Butron tuy, Subutoj et Corfoj), Hugo de Sully (Soliaco), i quajtut "iKuqiu nis për në Berat në fund të pranverës së vitit 1280 me një ushtri të fortë të përbërë nga këmbësorë, kalorës e shenjtarë saracenë, si dhe nie një përgatitje teknike të plotë. Në fund të qershorit e rrethoi atë qytet të lartë. Nga Durrësi dhe Vlora merrte pa ndërprerje ndihma në njerëz dhe teknikë luftarake; nga kështjella e Vlorës
iu dërgua më 26 gusht edhe "zjarri grek". Në fund të nëntorit, sulmuesit vendosën të merrnin muret e para të Beratit {suburbia castri Bellogradi). Mbreti Karl e shtynte Hugun të merrte qytetin me forca e shkathtësi dhe të mos priste që të dorëzohej nga uria.Nëmars të vitit 1281 ishte duke vijuar rrethimi,kur ndodhi një thyerje e tmerrshme e ushtrisë anzhuine. Sully vetë u kajp rob nga grekët.
Anzhuinët i mbajtën edhe për një kohë pozitat e veta në bregun e Adriatikut lindor. Megjithatë, planet e tyre të Orientit, përveçse në Berat, kishin pësuar një grusht të tmerrshëm në mbrëmjen siciliane (1282) dhe me daljen e aragonëve nëltalinë jugore. Edhe më 7 shtator 1284 mbreti Karl lëvdontë kështjellarin e Vlorës "për kujdesin që kishte treguar në mbrojtjen e kështjellës vlonjate". Pas kësaj kohe nuk përmendet më emri i Vlorës në regjistrat e anzhuinëve; një muaj më vonë nuk u përmend më as emri i Durrësit. Në vitin 1286 u dukën në Romë ipeshkvët katolikë të dëbuar nga Vlora dhe Kruja. Në vitin 1288, mbreti Androniku i I dekretoi që populli i atij qyteti të lartë të mos paguante më taksa në Durrës. Por në vitin 1296 mbreti Urosh II Milutini ua mori Durrësin grekëve. Që nga ajo kohe mbretëria e Shqipërisë hyri për të parën herë nën titullin e mbretërve serbë në vitin 1309. Durrësi u bë prapë qytet grek në vitin 1301.
Vlora mbeti deri në arritjen e mbretit Dushan (1347), nëri-mbretërit grekë dhe u bë port kryesor i tyre në detin Adriatik. Anzhuinët nuk e morën dot më as këtë qytet, as Beratin, megjithëse Filip Tarëntini në vitin 1328 u përpoq për pushtimin e tyre, madje pati caktuar edhe kalorësin për ta dërguar atje si "comes Bellogradi et Avalone".
Përkundrazi, anzhuinët aty nga shekulli XIV e pushtuan dhe e humbën Durrësin shumë herë.
Në vitin 1304 u gdhi në Shqipëri me një fuqi të madhe dhe sipas një plani të hershëm (1294), i biri i mbretit të Napolit, Karlit II, princi i Tarentit Filipi. Në muajin shtatpr shpalli botërisht privilegje për qytetin e Durrësit, që e kthente "nën pushtetin e tij", dhe për shumë aristokratë shqiptarë të shënuar emër për emër nga Mati deri në Vjosë, e veçanërisht për familjen Blinishti e Matarango.l) Filipi mori titullin "despoti i Romanisë, zoti i mbretërisë së Shqipërisë dhe i qytetit të Durrësit". Më vonë u bë princi (1306) i Ahajës dhe i Moresë.
Në këtë kohë anzhuinët përhapën politikën e Vet në gjithë bregdetin e Adriatikut. Bënë lidhje shumë të ngushta me autoritetet e Kroacisë dhe veçanërisht me princat e Bribirit, Shubiqët, dhe me Baboniqët e Vodicës. Fituan edhe kurorën e Hungarisë (1301). Në një formë më të madhe se në kohën e normanëve, u përsërit ndeshja ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit latin. Në planet e mëdha të orientit të anzhuinëve u fut edhe ideja e luftës së Kryqëzatës nëpër Ballkan për në tokën e Shenjtë.
Në muajin maj 1319 u krye dhe u pranua nga Papa lidhja ndërmjet princit Tarentin Filipit dhe mbretit të Hungarisë, Karlit Anzhuin dhe Banit) kroat Mladenit II Shubiqit. Kjo lidhje ishte drejtuar në radhë të kundërt të mbretit serb Uroshit II Milutinit.
Nga Bari deri në Ohër e në Vlorë, Shqipëria ishte gërshetuar me rrjetën e politikës së Papës. Pothuaj të gjitha epishkopatat ishin në duar prelatash egoiste, që ishin pothuaj të gjithë domenikane francezojugorë. Me ndërmjetësinë e tyre u shpallën në qershor dhe korrik dekretet e Papës, që u ishin drejtuar aristokratëve shqiptarë nga Buna deri në Vjosë. Në këto dekrete përmendet shqiptari katolik Vladislav Jonima së bashku me zhupanin ortodoks Radislavi (nobili viro Radislao comiti Albanie, dilecto filio nobili viro Bladislao Gohome Dioclee et Maritime Albanie comiti). Të dy ishin zhupana të mbretit serb të bregdetit të Dukles. Përmenden dhe famiijet e para të fuqishme: Blinishti në Mirditën e mëvonshme, Matarangu ndërmjet Shkumbinit e Devollit, Muzakët dhe Arianitët ndërmjët Devollit e Vjosës. Të gjithë këta deklaruan se pranonin urdhrat e Papës dhe se, si burra katolikë, do të përfltonin prej rasave dhe do të hidhnin tej zgjedhën e skizmatikut dhe të armikut të fesë së krishterë, mbretit të lig të Rashkës ("tamquam viri cathelici et orthodoxe fidei veritate fundati illius regis perfldi Racie nedum veri scismatici et religionis Christiane totaliter inimici nequentes ulterius ferre perfidiam - curaverunt - opportunitate captata consurgere et tugo sue tirannidis abiecto in libertatem ac confessionem fidei prosilire "). Në korrik Papa thirri banin e Kroacisë e të Bosnjës, Mladenin II Shubiqin, që të ngrihej kundër "heretikëve boshnjakë". Në gusht filluan ungërt luftën në Maçvë. Serbët jo vetëm se qenë mbrojtur në Shqipëri me lehtësi nga ai plan, por anzhuinët në atë vit (1319) humbën edhe Durrësin nga shkaku i kryengritjes së madhe të qytetarëve (Acta Albaniae 1659). Me të vërtetë e morën prapë këtë qytet në vitin 1322 (Acta 1, 673 e 693, por fiiqia në mesin e Shqipërisë fllloi të shpërndahej si në vitin 1336 në jug të Matit. Viset më në veri i mbajtën serbët, me gjithë kryengritjet vendase, të cilat në kohën e luftimeve për frontin serb, i kishin ngritur vojvodat (dukët) e vegjël serbë e shqiptarë (1332, Demetrius Suma, Bogoe vojvoda cum aliquibus aliis baronibus).
Atëherë në jug, përtej "fushës ilire", përgjatë Vjosës filloi të sulmonte trumba e fiseve malësore shqiptare. Mbreti bizantin, Androniku III, u ngrit me ushtri kundër tyre (1336) dhe, me ndihmën e turqve të paguar, i dëboi në malësitë e tyre.
Të shtypur prej grekëve nga ana e jugut dhe më tepër prej serbëve nga ana e veriut, aristokratët shqiptarë iu drej.tuan anzhuinëve në Durrës e në Napoli. I lajmëruan se dëshironin "të shkëputeshin nga mbreti i Rashës, i cili pa ndonjë autorizim mbante mbretërinë e komitetet e Shqipërisë" (proposuerunt a rege Rasie dictorum regni et comitatus detentore illiçito abscendere et adnos et dictum ducem perpetuo adherere). Mbreti Robert u drejtoi në gusht të vitit 1336 "aristokratëve, baronëve dhe feudalëve të tjerë të mbretërisë së Shqipërisë e të dukatit të Durrësit" një shpallje, me anën e së cilës i falënderonte për atë përfundim që kishin arritur; u lutej të ndërmjetësonin edhe pranë baronëve të tjerëpër atë qëllim dhe u premtonte për dimrin në vazhdim një ndihmë të vogël, por që në pranverë do t'u jepte një ndihmë ushtarake më të madhe.
Dhe me të vërtetë u nis atje me ushtri në fund të tetorit djali i dytë i mbretit Robert dhe i vëllai i kontit të Durrësit, Karlit, Ludviku. Më 30 dhjetor 1336, ai lidhi në Durrës një marrëveshje me despotin shqiptar, Andrenë II Muzakun. Në vitin 1338 iu përkul anzhuinëve dhe Tanush Topia, fqinji më i fortë i Durrësit. Në këtë rast u njoh principata e tij ndërmjet Matit dhe Shkumbinit, që e pati pasur nga Papa i Romës (et insuper confirmamus eidem comitatum a Maet usque Scampinum, donatum eidem comiti ut poniturper dominum summumpontificem).
Në vitin 1343, mbreti Shtjefën Dushani i dërgoi një shkresë qytetit të lartë, Krujës, të shkruar greqisht. Kjo shkresë është ruajtur, e përkthyer latinisht, iyie vërtetim të mbretit aragonas, Alfonsit V (1457). Dushani në këtë shkrim quhet "crales Bugarorum". Ky u njihte qytetarëve, "sipas lutjes së ipeshkëve, të klerit e të aristokratëve të qytetit, të gjitha pasuritë e qytetit dhe të tëra të drejtat e dhëna nga mbretërit serbë e grekë. Përveç kësaj, i lironte nga çdo pagesë "si në Durrës, ashtu edhe në ndonjë vend tjetër" (volumus ut nullam ipsi gabellam exolvere debeant ubicumque rperiantur sive Durachii sive alibi).
Nga kjo shkresë shihej se në vitin 1343 kishte rënë nën pushtetin e Dushanit jo vetëm Kruja, por edhe Durrësi. Por ky i fundit në vitin 1346 ra përsëri në duart e anzhuinëve, të cilët e mbajtën për 22 vjet. Brenda këtij harku kohor durrsakët provuan një herë (1350) të viheshin nën sundimin e Venedikut. Një herë tjetër u rrethua qyteti "nga ana e detit dhe e tokës (1362). Qytetarët qenë të shtrënguar (1363) të vinin 'në veprim një taksë të veçantë mbi plaçkat e importuara, për t' u paguar tributin (haraçin) fqinjëve tiranë (in subsidium damnorum et expensaru incumbentiumcivitati ex oppresionibus latis per nonnullos tyrannos; nostros - convicinos et erriulus). Në vitin 1364 venedikasit, si rojat e Adriatikut, (quia custodia istius culfi ad nos pertinet de iure) i dhanë urdhër kapedanit të Kulfit që, me masa më të rrepta, të ndalonte çdo armatosje të galerave dhe anijeve nga ana e disa shqiptarëve në viset e Durrësit. Kapedani u përpoq t'u jepte zemër durrësakëve që të mbroheshin trimërisht kundër këtyre shqiptarëve, duke u thënë se së shpejti do t'i vihej fre fuqisë së tyre në det (hortemini illos de Dirdchio quod steni constantes et fortes ad defendendum se contra dictos Albanenses in mari non teneant aliqua navigia armata). Me gjithë këtë, në fillim të vitit 1368, Durrësi ra në duart e princit të fuqishëm shqiptar, Karl Topisë, të cilit dy vjet më parë i ishte dorëzuar dekreti i artë për qytetarinë venedikase.
Por në vitin 1372, në muajin mars, i shoqi i Johanës, vojvodneshës së Durrësit, Ludviku i Navarës, përgatiti një ushtri te madhë. Në Napoli lidhi një marrëveshje me prijësin e përmendur, me kontin e Gaskonjës de Coucy (de Cociaco), për pushtimin "e gjithë mbretërisë së Shqipërisë" Pas marrëveshjeve të bëra me shkrim dhe kontratave të lidhura, Ludviku përveç të tjerave, kishte për t'i dhënë de Coucy-së 15 000 florinta si paradhënie dhe mandej përsëri një shumë të tillë pasi të mbaronte shërbimin. Ky shërbim do të zgjaste një vit, duke filluar nga koha që do të nisej nga Brindizi. Ushtria do të përbëhej prej 500 kalorësish të rëndë dhe 500 të lehtë. "Të gj ithë banorët e magnatët së Shqipërisë (20 veta), po ashtu edhe rebelët e kontit të Durrësit, që do të ziheshin robër, do t'i dorëzoheshin kontit të Gaskonjës kundrejt një shpërblimi të përshtatshëm." Përjashtoheshin Karl Topia e Gjergj Balsha, armiqtë e vjetër të zotit kont, pë.r të cilët caktohej një shpërblim prej 100 dukatesh.
De Coucy me të vërtetë përgatitej për t'u nisur për në Shqipëri. Në shtator 1372, Papa Gregori XI i njoftonte me gëzim nisjen e shpejtë të tij (cum bona et magna gentium armigerarum quantitate in Albania ad exaltationem fidei Christiane) mbretëreshës së Napolit, Johanës, së cilës i lutej të lehtësonte kalimin e tij përmes Apulies. Por, meqenëse pak më vonë vdiq Ludviku i Navarës, kjo ekspeditë, siç duket, ra në gjumë dhe nuk di më asgjë për të.
Por, nga marrëveshjet e lartpërmendura me prijësin e Gaskonjës, del qartë se Durrësi atëherë ishte në duart e anzhuinëve. Në atë paragraf të shkresës ku flitet mbi të ardhurat e iseve që do të pushtonte de Coucy, përjashtonte konti Ludvik "te ardhurat e qytetit të Durrësit, që kishte atëherë" (redditibus et iuribus civitatis Duracii quam nunc possidet signanter et expresse exceptis).
Nëmëstë vitit 1373 raguzanët e njoftuan mbretin e Hungarisë Ludvikun se kishin ardhur galerat me një ambasador nga Venediku te prici i Zetës, Gjergji I Balshaj. "Ky ambasador kërkon ndihmë ushtarake nga Gjergji kundër Jush dhe për këtë punë venedikasit i kanë dhënë fjalën se do t'i japin qytetet Tuaja, Kotorrin dhe Durrësin" (civitates vestras Catari et Duraci).
Nga ky dokument shihet se Durrësi aso kohe ishte nën mbrojtjen e lartë të anzhuinëve hungarezë. Siç duket, Karl Topia e kishte dorëzuar vullnetarisht këtë qytet jo shumë kohë pasi e kishte marrë. Në këtë punë, pa dyshim, kishte pasë ndërmjetësuar ungji i Karlit, Domenik Topia, për të cilin do të flasim më tutje. Më vonë (1379) Karl Topia gjendej në një lidhje me mbretin hungarez, "de liga domini nostri regis sikurse thonin raguzanët.
Është më se e sigurt se Durrësi gjendej nën anzhuinët edhe më 8 korrik 1379. Atëherë, pas një konkordati ndërmjet Durrësit e Raguzës, sundonte këtu, në emër të Robertit, de Artois, me të cilin ishte martuar dukesha e Durrësit, Johana, pas vdekjes së burrit të saj të parë, Ludvikut të Navarës.
Pas vdekjes së mbretit hungarez, Ludvikut I Anzhuin (1382), Balshall Balshaj, sundimtari i Zetës e i Vlorës, pushtoi Durrësin. Ky, në dekretin e vet mbretëror të vitit 1385* e quan veten "për mëshirë të Zotit, dukë i Durrësit" Këtë titull bashkë me Durrësin e trashëgoi nga anzhuinët. Por ai "titull i shkëlqyeshëm" i sekondogjeniturës anzhuine (1363) famosus titulus domus Duracii qui a civitate et dvcatu Durancensi sumitur) rrjedh me të vërtetë prej dukatit. të moçëm të Venedikut (1205-1213), i cili përsëri lidhet me dukën bizantin.0 Ky titull i mbeti linjës durrësake të shtëpisë Anzhu deri në vitin 1435, kur kjo u zhduk fare. Kalimi i Italisë në Ballkan me veshje venedikase. - Biografia e një pioneri venedikas: Filip Barelli 1364- 1403. - Gjendja në Durrës në prag të dorëzimitnë vitin 1392. - Gruaja me dy burra të gjallë: Helena Topia, Marko Barbadigo e Konstantin Balshaj. - Skeleti i një romani historik. - Dorëzimi i Shkodrës e i Drishtit 1396.
Luftëra te despotëve serbë për pronat e Balshajve.-Kulmi i fuqisë venedikase në Adriatikun Lindor 1442. –Thyerja e kësaj fuqie në Shqipëri 1479. Kur për të tretën herë Italia, pas tërheqjes së fundit të napolitanëve dhe pas shuarjes së anzhuinëve hungarezë, kaloi Ballkanin me një fuqi të madhe e me veshje venedikase, këtë gjë e bëri nëpërmjet Zarës, Durrësit e Shkodrës. Ra në luftë me Balshajt, mandej me despotët serbë dhe më në fund me turqit. Natyrisht që venedikasit i përkrahën Papët e Romës dhe përbri tyre qëndronte edhe kleri katolik i Adriatikut.
Tashmë shumë kohë më parë, qysh në epokën e Bizantit të fuqishëm (998), ishin vënë themelet për kalimin e vendikasve në qytetet më veriore të Adriatikut lindor. Pas rënies së parë të mbretërisë greke (1204), venëdikasit theitieluan dukatin durrësak (1205-1213), mbajtën Zarën, u bënë si e vetmja rojë legjitime" në Adriatik, të cilin e konsideronin si gji të vetin. I tërë bregdeti lindor ishte gërshetuar në njetin e tyre tregtar. Në të gjitha qytetet më të mëdha ata kishin kolonitë e tyrë. Kudo ku ende nuk kishin pushtet të drejtpërdrejtë, kishin konsujt e tyre. Në bregdetin shqiptar kishin konsuj në Durrës (1373), ne Spinaricë (1277) dhe në Vlorë (1359).
Në vitin 1280, Ulqini kishte kryetar bashkie një venedikas (comes Marcus Pollanij. Në vitin 1357, Këshilli i Lartë i Venedikut i lejonte qytetarët e vet të zgjidheshin për kryetarë e nëpunës (pro rectoribus et officialibus) në Vlorë e në vende të tjera të despotatit" (locus Avalone et alia loca despotatus). Dhe kur, pas vdekjes së Dushanit, mbretëria serbe u shndërrua në një varg principatash, nga të cilat lindëndinastitë e vogla nga Shkodra deri në Vlorë, disa veriedikas arritën të kishin ndikim të madh. Pionieri më i madh i pushtetit të përtej detit ishte Filip Barelli.
Ai u paraqit në vitin 1364 në Raguzël) dhe në Kotorr, pastaj. në Ulqin. Merrej me tregti me shumicë. Në Ulqin hyri në kontakt të ngushtë me Balshajt (1374), të cilët gjendeshih përherë në rrethana të papërshtatshme financiare. U bë protovestiar ose ministër i financave i dukës së Durrësit, Balshajt II (1385). Me sa duket, në Durrës u martua me Helenën, të bijën e Andresë III Muzaka. Mbi këtë gjë, ndoshta me dyshim, njoftohemi nga një fragment i "Historisë së shtëpisë së Muzakajve" (1510).
Duket se Helena Muzaka ishte gruaja e dytë, sepse kronologjikisht është gjë e pabesueshme që i biri i Barelli-t, Zanino, i cili më 1388 përmendet si delegat i Gjergjit II Balshajt pranë raguzanëve, të ishte edhe biri i saj.
Pas vdekjes së Balshajt II (1385), Filipi hyri në shërbim të Gjergjit II Balshaj. Këtu gjeti rrënimin e vet. Një ditë të marsit 1390 erdhi te Filipi një njeri, që shitej si persdn besnik i princit serb Vuk Brankoviqit, zotit të Prishtinës, të Trepçës (Trepshit) dhe Prizrenit, mandej edhe i Shkupit e Krushevcit në rrjedhën e poshtme të Moravës perëndimore. Ky i ofroi Filipit 500 libra argjend, në qoftë se i dorëzonte Brankoviqit Ulqinin. Filipi nuk deshi as të dëgjonte për këtë gjë dhe e nxori atë njeri jashtë (Qui Pylippus perseverans. in fidelitate et bohat dispositione ad honorem et bonum statum magnificentie expulit dictum nuntium cum verbis iniuriosis et reprehensibilibus et nolluit ullo modo atiendere ad aliquod quodredungere posset contra honorem magnitudinis sue). Për këtë shkak Balshajt e futën Filipin rië burg dhe ia konfiskuan tërë pasurinë. Këtu ia vlen të thuhet se Gjergji II Balsha ishte kunati i Vuk Brankoviqit. Këta të dy ishin burrat e të dy bijave të princit serb Lazarit, që kishte gjetur vdekjen në Kosovë(1389).
Me ndërmjetësinë e qeverisë së Venedikut, Filipi qe liruar nga burgu në fund të vitit 1391 dhe i qe kthyer pasuria. Menjëherë hyri në shërbim të Gjergj Topisë, i cili kishte për grua motrën e Vuk Brankoviqit. Si protovestiar (ministër financash) i Gjergjit, ai ishte i pranishëm në dorëzimin e kështjeilës së Durrësit venedikasve (1 prill 1392) dhe dërgoi pastaj traktatin e hartuar për ratifikim në Venedik.
Kur u vra duka i Durrësit, B alsha II, në nëntor 1385 në betej ën me turqit, në fushën e Savrës afër Beratit, Karl Topia pushtoi Durrësin. Pas tij, këtë e trashëgoi (1388) i biri i tij, Gjergji.
Menjëherë në fillim të sundimit të vet, Gjergji u dorëzoi venedikasve kështjellën e jashtme të Durrësit në port (turris Durachil a Marinay turris lnferiory castrum inferus a portu, turris Veneta). Atë kështjellë e pati ndërtuar mbreti i Napolit, Karli I aty nga viti 1280, me qëllim që të siguronte portin e Durrësit kundër sulmeve të flotës detare bizantine. Kështjella e vjetër bizantine përmbi qytet quhej kështjella e sipërme (castellum Superrus dhe, sipas kishës që gjendej aty, quhej edhe "Pyrgu i Shën Ilijes". -
Përveç trysnisë së turkut, i cili në atë kohë ishte jashtëzakonisht i fuqishëm, këtu ndodhën edhe momente të tjera të rëndësishme, të cilat e përshpejtuan dorëziriain e tërë" Durrësit venedikasve. Princi i ri Gjergji ishte shumë i sëmurë. Qytetarët nuk i përuleshin (1388 etiam ipse dominus sine dubio erit securior a civibus suis qui haberebt aliam intentionem contra eum). Në qytet ishte edhe një parti e Balshajve. Më 2 maj 1391, venedikasit e urdhëruan kapitenin e portit Kulf, që të përpiqej rië rast vdekjeje të Gjergj Topisë, të merrte menjëherë Durrësin. Sepse në këtë qytet rrinte në pritë Konstantin Balsha në marrëveshje me sulltanin turk, Bajazitin (ille constantinus anelat multum ad instantiam Baysit Bey ad faciendum se dominum Durachii). Në anën e Venedikut qëndronin kryeipeshkvi i Durrësit, Gjoni, ipeshkvi i Krujes, Dhimitri, Tanush Topia, Kapedani i qytetit Progon Skura, Andrea III Muzaka, që kishte pasuri në Durrës, si dhe bujarët e tjerë të Durrësit. Përveç kësaj, Papa Bonifaci IX mallkoi princin Gjergj (1391), sepse ky, si mik i anzhuinëve, qëndronte në anën e antipapës, Klementit VIII. Balshajt atëherë, që të shtinin në dorë Durrësin, u mbajtën me Papën Bonifac.
Të gjitha këto bënë që Gjergj Topia t'u dorëzonte venedikasve kështjellën e sipërme të Durrësit. Mbajti sa qe gjallë pushtetin mbi qytet dhe të ardhurat i regjistronte për vete. Në muret e kështjellës rojet venedikase edhë më tej do të jepnin urdhra në emër të tij (clament tutellam nomine domini Georgii). Pas vdekjes së princit, kaloi në duar të venedikasve edhe qyteti.
Kjo ngjau në muajin tetor 1392, kur vdiq princi Gjergj Topia. Meqenëse nuk kishte fëmijë, e trashëguan në Krujë motrat e tij, përkatësisht burrat e tyre. Vojsava ishte martuar me Kyr Isakun, Kursaka, siç quhej, me kryetarin e familjeve të patricëve durrësakë, Engjëllin. Helenë Topia kishte burrë patricin venedikas Mark Barbadigo. Çifti i parë jetonte në Durrës; por Vojsava më vonë vdiq (1394). Çifti i dytë mbante Krujën në emër të Venedikut, sepse Republika pretendonte se ai që ishte pronar i Durrësit ishte edhe pronar i Krujës. Por Helenë Topia ishte e mendimit të kundërt.
Ajo e nxiti burrin e vet (1394) (dispositio ipsius dominae non est bona quicquid fit pro maiori parte, fit de volutante et beneplacito suo etfortasse de suo mandato) kundër venedikasve. Mekëtë, pa dyshim, edhe djali i motrës së saj, Konstantin Balshaj, i biri i Gjergjit I Balshaj dhe i Theodorës, së bijës së sundimtarit të Dejanit e të Eudokisë, së motrës së carit Dushan. Burri i parë i Theodorës qe Zharko Mërkshiqi; me këtë ajo pati djalin Mërkshan Zharkoviqin, sundimtarin e Vlorës (1391-1412).
Në fund të vitit 1394, Barbadigo ti shpall kryengritës i komunës venedikase. Republika u përpoq me të gjitha mjetet për ta shtënë në dorë atë dhe qytetin e lartë, Krujën. Ai plaçkistë nëpër territorin e Durrësit dhe pengonte kalimin e karvaneve tregtare. Po edhe mësyjti oborrin e Filip Barelli-t në Kepin e Rodonit, e plaçkiti, kapi rob atje gruan e Filipit, i cili me mundime të inëdha mundi të ikte (fecit incursionem super territorio Durachii in loco qui dicitur Ponta de Rodoni et depredatus fuit domum ser Philipi Bareli civis Veneciarum et cepituxorem dictiserPhilipi ipso serPhilipofugiente in nemore in vepres et senies).
Si aleat i Venedikut, princi Niketa Topia e mundi me të vërtetë njëhexë Barbadigun në fushë të hapët, por nuk do të ishte thyer po të rrios ishin bashkuar kundër tij e shoqja Helena Topia dhe Konstantin Balsha.
Më 14 shkurt 1395 Konstantini kishte në dorëzim Krujën, si vasal turk që ishte. Venedikasit dërguan tek ai një ambasador, që dintë gjuhën greke.
Venedikasit kërkuan nga Gjergj II Balsha dorëzimin e Barbadingut, që gjendej si rob në duart e tij; ishin të gatshëm të jepnin 1000 dukata për të, vetëm që të mund ta gjykonin për mosbindje. Ai iu paraqit vullnetarisht gjyqit të Venedikut në vitin 1401, i cili e dënoi mjaft butësisht. Filip Barelli në vitin 1403 ishte ende gjallë dhe banonte në Raguzë.
Konstantin Balsha, që u martua me Hëlena Topinë, kishte në dorëzim Krujën. U bë sundimtar i gjithë krahinës së Skurisë afër Durrësit, ndërsa në vitin 1401 u bë qytetar i Venedikut së bashku me të shoqen e me fëmijët. Por planet e tij të vjetra për pushtimin e Durrësit, qoftë edhe me ndihmën e turqve, nuk i kishte lënë në harresë. Pak më vonë përfundçi tragjikisht; para datës 22 tetor 1402 u gjykua në Durrës, kurse nëna e tij Theodora dhe e shoqja Helena qenë dërguar në Venedik.
Qyteti i lartë, Kruja kaloi në duart e Nikita Topisë, që e mbajti deri sa vdiq. Në vitin 1415 ishte atje turku Ballaban beu "si subash i Krujës dhe i Rabnës". Në kufi të tij sundonte e forcohej pa ndërprerje Gjon Kastrioti, i ati i Skënderbeut. Pas vdekjes së Skënderbeut (1468), Kruja mori një ekuipazh rojash venedikase, por në vitin 1478, pas një qëndrese heroike, kapitulloi para turqve.
Gjatë gjithë mesjetës Kruja është konsideruar një sy i qytetit të Durrësit. Tjetri, usyri i djathtë i Durrësit" konsiderohej qyteti i Lezhës. Këtë qytet e morën venedikasit në vitin 1393 nga dora e familjes së Dukagjinëve, të cilët ndoshta, pas vdekjes së dukës së Durrësit Balsha II* ua kishin marrë Balshajve. Përpara se të binte në duart e Venedikut, Shkodra me Shën Shirgjin mbi Bunë ishin përkohësisht në duart e turkut (1393-1395). Ua kishte dorëzuar Gjergji II Stratimiroviq Balsha si shpërblim ngaqë e kishin zënë rob në vitin 1392, .
Më 14 prill 1396, të plotfuqishnut e Gjergjit II, të cilët ai më 10 nëntor 1395 i kishte dërguar në Venedik, iu dorëzuan venedikasve qytetin eShkodrës me rrethin e me portin e Bunës, Shën Gjirgjin, si dhe qy tetin e Drishtit, sepse "Gjergji epa se nuk mund t' i mbante këto vende për shkak të trysnisë së mbretit Bajazid". Për këtë shkak, ai dhe trashëgimtarët e tij u bënë bujarë venedikas, hynë në.Këshillin e lartë dhe merrnin 1000 dukate në vit nga tëardhurat e vendeve të dorëzuara. Në letër a pergamen Gjergji u dorëzoi me atë rast venedikasve edhe "qytetin Shati me doganën në Danjë".
Por, kur administfatorët venedikas morën pa kundërshtim Shkodrën e Drishtin, qytetet e vogla mbi Drin, Danja dhe' Shati, nuk u dorëzuan.Këto vende, mbi të cilat në vitin 1395 sundonte Konstantin Balsha, nuk dëgjoi t'i dorëzonte kështjellari i tij, shqiptari Kojë Zaharia. Ai më vonë u quajt "dominus Sabatensis et Dagnensis" dhe herë ishte partizan i turkut, herë aleat i Venedikut. Por e bija e tij, Boja, ua dorëzoi venedikasve këto qytete të vogla (1444). Më vonë ua morën prapë Danjën, por ua ktheu rishtas "Skënderbeu (1447-1448) dhe Dukagjini (1456-1458).
Disa qytete të tjera të vogla episkopale nuk ekzistonin më në shekullin XV. "Citta de Balezo", në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 përmendet si një fshat i zakonshëm me 25 shtëpi. Qyteti Svaç në vitin 1406 ishte në një gjendje të pashpresë. ipeshkvi i Svaçit u kërkoi atëherë venedikasve leje dhë ndihmë për të rindërtuar fortesat
Por, në vitin 1343 Svaçi ishte një fshat, ndërsa në vitin 1476 quhet "villa de Suazzo ". Pas vdekjes së Gjergjit II (1403), e veja e tij Lena, e bija e princit serb Lazarit, dhe i biri i saj, Balsha III, filluan luftën e papajtueshme kundër venedikasve për trashëgiminë e familjes së tyre. Por në fillim të vitit 1405 plasi kryengritja në Shqipërinë e Veriut. Shkodra e Drishti dëbuan magjistarët venedikas dhe zunë rob ekuipazhi e rojave itë qyteteve. Balsha III zbriti nga malet dhe filloi të plaçkiste pa .mëshirë viset e Venedikut. E mbështeste edhe hercogu i Bosrijës, Sandal Hraniqi.
Por venedikasit morën masa të shpejta e të rrepta si me ushtri, ashtu edhe me të holla. Flota e fuqishme, nën komandën e kapitenit Marin Karaveli, mbërriti në qershor e korrik para Ulqinit e Tivarit. Qytetet u dorëzuan vullnetarisht sipas marrëveshjeve të veçanta. Kështjellat ranë në duart e venedikasve me tradhti.
Me venedikasit, që dërgonin trupa pa ndërprerje, u bashkuan pak nga pak edhe banorët e fshatrave, të egërsuar nga plaçkitjet e egra të Balshajve. Venedikasit me të shpejtë u morën vesh me Bajazitin, me Brankoviqët e Lazareviqët, që të fitonin asnjanësinë e tyre. Në anën e venedikasve u vu hapur edhe Kojë Zaharia.
Kështu, pra, Shkodra e Drishti në gusht 1405 ishin prapë të Venedikut. Merita të veçanta për këtë fituan franciskanët e Shkodrës. Deri në fund të jetës (1421) Balsha vijoi luftën e rreptë kundër venedikasve. Pas një rrethimi të gjatë, arriti të merrte Drishtin (1418). Para se të vdiste, la për trashëgimtar të vetin despotin serb, Shtjefën Lazareviqin, i cili në lidhje me mbretin hungarez, Sigismundin, ripërtëriti fuqinë e Serbisë. Por më vonë, atij që mori Drishtin, iu desh t?u lëshonte venedikasve Tivarin e Budvan (1423). Por, kur turqit pushtuan për të parën herë despotatin serb, këto qytete së bashku me Drishtin ranë përsëri në duart e venedikasve (1442). Pasi mbreti Sigismund (1433 e 1437) ua shiti Dalmacinë gjithsesi të humbur, fuqia e venedikasve mbi bregdetin lindor të Adriatikut arriti në kulmin e vet. Nga Kvarneri e deri në Durrës ata i mbanin të gjitha qytetet bregdetare.
Në Shqipëri e thyen fuqinë e Venedikut turqit. Në vitin 1478 ranë qytetet: Drishti, Kruja dhe Lezha; vitin tjetër ra Shkodra. Durrësin e morën turqit në vitin 1501; Ulqinin e Tivarin në vitin 1571.
Fiset zeto-shqiptare dhe lidhja e 12 brezërive kroate
Metamorfozat kulturore të totemit. - Fizionomih biologjike e njëjtë e Zetës dhe e Shqipërisë së Veriut. - Fshati i zones qendrore dinarike. - Brezi mesjetar i famullive të fiseve të fuqishme nga liqeni i Shkodrës deri te liqeni i Baltës (Blatno jezero). - Pushteti mbretëror ndaj famullisë dhe fshatit. - Rrënimi I fiseve të fuqishme në Serbi, Podunavlje dhe në Sllavoninë e vjetër. - Anastrpfa e ndërgjegjes fisnore te kroatët.
E shkuara dhe e tanishmja e shqiptarëve dhe e malazezëve përbën një lëndë të ngarkuar mirë, e cila ka vlerë të dorës së pare edhe nga pikëpamja e historisë së përgjithshme të njerëzimit. Edhe pse këto krahina shtrihen në Adriatikun e lartë kulturor, struktura shoqërore e mbulesës së tyre indoevropiane është edhe sot thjesht fisnore. Këto vise janë klasike për studime të organizimit klanor, por krejt ndryshe nga viset amerikane të totemeve parësiore indiane. E vështruar sociologjikisht, historia e Shqipërisë është një krijim i pandërprerë mjegullash fisnore dhe rrënim i sistemeve të Vjetra klanore. Ekziston edhe sot ajo tepricë e kohës së vjetër, por kjo nuk është ruajtur në mënyrë autentike si në fushat e Wild West-it (Perëndimit të Egër), duke qenë se disa herë ka kaluar retortën e lartë. kulturore.
Fiset ilire janë shkrirë nëpër retortën romake dhe fiset shqiptare në radhë të parë nëpër retortën bizantine e serbe. Ajo që ne shohim sot atje, është fqrmacioni i tretë klanor në truallin shqiptar, njëkohësisht i dyti në truallin malazez.
Ato janë relikte shoqërore të mesjetës së vonshme. Ato nuk janë shpirti origjinal, por formimet e lindjes së vjetër, të krijuara me depërtimin e atavizmit kolektiv, të shkaktuara nga pushtimi I tmerrshëm turk. Ky depërtim ndodhi në atë kohë, kur luginat ishin fare të buta, plot me kulturë adriatike, kur atje, në agimin e Disit ose të Perëndimit evropian, nën thjerrën e fermentit aristokratik shqiptar e serb, shkriheshiri traditat e shkëlqyera të Bizantit, Serbisë e Bullgarisë. Nën thikat turke filluan menjëherë të shkatërroheshin ndërthurjet shoqërore me strukturë romako-bizantine. U kthyen në formën e mëparshme, që të qëndronin, të përziheshin e të ripërtëriheshin rishtas. Në plagën që e godet thika, organizmi social në Shqipëri e Mal të Zi reagon njësoj.
Sepse Zeta dhe Shqipëria e Veriut përbënin një fizionomi biologjike të vetme; ishin të lidhura në mënyrë të pandarë me një truall të njëjtë plastik, me një gjak të njëjtë ilir dhe me të njëjtat vuajtje historike.
Që nga koha kur ilirët e vjetër adhuronin Perëndinë e veçantë të barinjve e deri në ditët tona, kur (1908) baroni Nopcsa gjeti pjesëtarë të fisit afër Rugovës me kopetë e veta në rrethinat e Durrësit, në të gjithë këtë krahinë oshilacioni i barinjve të maleve ndërmjet kullotave verore e dimërore përbën një konstante biologjike. Në mesjetë, ashtu edhe më vonë, deri në ditët e sotme, emri Arbanas (shqiptar), Arnaut te bujqit sllavë është me kuptimin bari. Kjo mënyrë jetese gjysmënomade, në të cilën bujqësia u zhduk para blegtorisë, u shkaktua nga plastika e tokës, Kësaj mënyre jetese iu nënshtruan edhe elementët sllavë në Hercegovinë dhe në Dalmacinë e jugut. Malet e zonës dinarike-qendrore krijuan "stanin " (sllav. stan). Në këtë mënyrë u krijuan fshatra barinjsh, katundet shumë të vjetra paraindoevropiane, të cilat, pa marrë parasysh gjakun shqiptar, sllav a rumun, kudo janë njësoj; për sa i përket organizimit, ky është i njëjtë në të gjithë shekujt dhe në thelbin e vet është fare i ngjashëm me jetesën e barinjve të Alpeve Qendrore dhe me bashkimet (asocionet) e barinjve të Pirenejve.
Njëherë kjo zonë klasike e Adriatikut, me formime klanore në bazë të katundit vagant, pati vijimet e veta në veri ndër famullitë e mëdha. Në shek. IX e X shtrihej nga liqeni i Shkodrës deri te liqeni i Baltës, vendi homogjen i zhupanëve (famullive) sllave, i atyre amebave shtetërore, në krye të të cilave qëndronte zhupani, burri më i vjetër e më i shquar i "qytetit zhupan”, që ishte i fortifikuar me gardhe e penda dheu. Fjala "zhupan" është parasllave dhe do të thotë "zotëri në qark"; rrokja e parë e kësaj Fjale është në lidhje gjuhësore me fjalën shqipe"zot" (sllav. gospodin). Në lëkurën e hollë të pushtuesve turanë të Podunavljes, plazma klanore e jugut, me ndërmjetësinë e fiseve sllovake, ishte në lidhje me fiset çeke.
Fuqia mbretërore, qoftë e huaja apo e'vendit, ishte armiku më i madh i formimeve të vogla të fiseve sedentare. Kjo fuqi krijonte nga zhupani oborrtarët dhe nga oborrtarët krijonte peshqit e mëdhenj, që përlanin peshqit e vegjël të liqenit të vogël fisnor, asgjësonin bashkëfiset e tyre, fiset e vogla në kuptimin burimor të kësaj fjale? duke grabitur pasuritë e tyre të trashëguara dhe duke i kthyer në bujqër. Por megjithatë, fuqia mbretërore nuk arriti të shkatërronte dot katundin vagant. Ajo mund të shndërronte përkohësisht kryetarin e tij në oborrtar, por nuk mund të shkallmonte tërë fshatin dhe ta zbrazte atë.
Në viset shqiptare, fuqia mbretërore bizantine bënte për vete vetëm pronarët, të zotët e tokave ushtarake. Nga këta krijonte fisnikërinë feudale. Edhe keta feudalë kapërdinë deri në fund të shek. XIII shumë fise, duke ruajtur vetëm emrin e tyre. Por fshati përsëri mbeti në malësinë e lartë.
Bërthama kombëtare serbe ishte kudo sedentare. Megjithatë, administrata bizantine i kishte shpërndarë fiset shumë kohë më përpara Në mbretërinë e pavarur nuk gjendej asnjë gjurmë e fiseve serbe. Qëndroi vetëm pronari (vlasteliçiq), aristokrati (vlastelin) dhe "personaliteti fisnik" (blagorodni velmuzh) dhe pas shkatërrimit të mbretërisë së Dushanit qëndruan disa dinastë të vegjël.
Edhe në veri, te çekët dhe në Pudunavlje, për shkak të fuqisë mbretërore gjithnjë e më të madhe, u shkatërruan formacionet fisnore nga themeli, por jo aq shpejt si në Serbi. Në Hungari fiset ishin dyfarësh: fisi i pushtuesve nomadë hungarezë (pak edhe turq) dhe ai i popullsisë sedentare autoktone sllave. Të dy tipat u shuan pothuaj në një kohë. Në shekullin XIV u panë ende disa gjurmë të gjalla të tyre.
Famullitë (zhupanet) e fiseve sllave u bënë atje njësi administrative (varmegye). Institucionet e tyre ligjore i mori përsipër pushteti qendror i mbretërisë, sikurse mund të shihet shumë bukur në përdorimin e vulës gjyqësore dhe të ndihmës avokatit.!
Pleqësia e fisit të famullisë (zhupanës) u shndërrua në bashki të fiseve varmegjane, të cilat i mbanin tokat e veta në bazë të dhurimit mbretëror, që u jepej kryetarëve të familjes dhe trashëgimtarëve të tyre.
Ashtu si në Podunavlje, njësoj ishte edhe në Sllavoninë e vjetër ndërmjet Dravës e Gvozdës. Mbeturinat e fundit të famullive të flseve të vogla i përthithi pushteti mbretëror me dhuratat e veta kolektive, sipas të cilave pjesëtarët e një fisi të vogël fitonin tokë si fisnikët feudalë. Nga famullitë e fiseve, aq sa kishte atëherë, u krijuan bashki fisesh, gjurmët e të cilëve i shohim edhe sot, si p.sh. në Turopolje dhe në Draganiq.
Vetëm në territorin e mbretërisë së vjetër kroate pranë detit nuk u zhdukën fiset aq shpejt. Përkundrazi, para shkatërrimit të saj në shek. XV, ato kaluan nëpër një fazë anastrofale shumë interesante, e cila nuk ka paralele në mbarë botën.
"Bujarëte dymbëdhjetë fiseve të mbreterisë së Kroacisë" 1350-1459. - Depërtimi i ndërgjegjes fisnore pas humbjes së dinastisë kombëtare. - Prirja e përmirësimit dhe fuqia e zakoneve të vjetra. - Emri kroat dhe traditat e mbretërimit. - Pranimi i sistemit feudal hungarez: Lidhja e fiseve kroate kundër vasalëve të shumëfuqishëm në praktikë dhe kundër së drejtës hungareze në teori. Fuqia e numrit të shenjtë 12 në Adriatik.
Formimi i veçantë i ndërgjegjes fisnore kroate, dhe lidhur me të i bujarisë së vjetër, është lidhja e dymbëdhjetë fiseve, e cila dokumentisht u tregua pas vitit 1350 (duodecim generations Croatorum), dhe që në një mënyrë zyrtare quhej: (tnobiles duodecim generationum regni Croatiae" (1360). Territori në të cilin kjo lidhje funksiononte, nuk ëshfë fiksuar asgjëkundi shprehimisht. Por pas shumë te dhënash të tërthorta, mund të pëfcaktohet përafërsisht me përpikëri në zonën ndërmjet Gvozdës (Kapela) dhe Cetinjës, me qendër rreth Kninit. Për herën e fundit përmendën 'nobiles duodecim generationum regni Croatie " në vitin 1459 dhe pastaj, për shkak të sulmeve të turqve, u shua ndërgjegjja për atë lidhje.
Në rijoftimet e kohës së mbretërve kombëtarë (deri në vitin 1096), përgjithësisht nuk përmenden fiset. Që këto ekzistonin fshehurazi edhe në kohën e pushtetit mbretëror, këtë na e tregon të përmendurit e shpeshtë të tyre në dokumentet e shek. XII. Aty përmenden: Kaçiq-të (1166), Kukarët (1178), Shubiq-të (1182), Çudomiriq-të (1207), Mogoroviqtë (1164), Gusiq-të (1187), Lapçanët e Karinjanët (1166), Poleçiq-të (1194), Laçniqiq-të (1207), Tugdmiriq-të (1189). Kaçiq-të ishin të njohur mirë edhe në Kostantinopoli në kohën e mbretit Emanuel Komnenit.
Nga dokumentet e shekujve XIII e XIV, te fiset kroate shihet prirja e fuqishme për përmirësim, çka qe përgjithësisht një gjë e natyrshme në të gjitha formimet fisnore. Për fisin Svaçiq, që përmendet në dokumentet e viteve 1329-1350, kam treguar0 se ky ishte me të vërtetë dega e fisit të fuqishëm Kaçiq. Mandej shihet prapë një cilësi tjetër e përgjithshme e formimeve të të gjitha fiseve, d.m.th. të ndjekurit e zakoneve të vjetra (1361 consuetudines Croatorumf* dhe të lirisë së fisit (1370 libertates, 1379 iura Croatorum). Edhenë vitin 1273 shihej se veçanërisht ndërgjegjja burimore e parafisnisë, sipas së cilës bujar (nobilis) ishte secili; që i përkiste fisit dhe si i tillë nuk paguante taksë për tokën e vet (veri, primi et naturales regni Croatie nobiles). Më në fund del se në territorin e Kroacisë së vjetër, në kohën e hegjemonisë së 12 fiseve, kishte edhe fise të tjera, që mbaheshin si bujarë të vërtetë kroatë në bazë të së drejtës së proriës, edhe pse nuk bënin pjesë në Lidhje (1350 licet de nulla generatione duodecim generationum Croatorum suboles juissent). Të tillë ishin fiset e Vireviç-ve e të Glamoçann-ve, që përmenden në shek. XII.
Shtytjen e parë evolutive e dha organizimi patriarkal kroat bujarme kristalizimin e mbretërisë kombëtare. Me të vërtetë edhe atëherë plëqësia e zhupaneve, në të cilën mund të merrte pjesë çdo "burrëbujar", shkrihej në këshillin e përgjithshëm të të gjitha zhupaneve nën pushtetin mbretëror. Një këshill i tillë fisesh qe ruajtur edhe në kohën e Arpadëve. Në kohën e Anzhuinëve, përbri banit apo nënbanit ishte "congregatio generalis" (1353) ose "colloquium universale" (1354), i cili nën Knin a Podbrisanë mbahej si trup këshilldhënës. Në territorin përreth Zarës (Zadarit) gjendej një e tillë "mbledhje e përgjithshme" edhe në kohën e venedikasve. Në këtë mbledhje merrnin pjesë fiset, të cilat që prej kohësh shumë të vjetra ishin lidhur me emrin e përbashkët kroat. Zgjerimi i grumbullimit të tyre në territore përpjesëtimisht të vogla, u mundësoi fiseve kroaite një kontakt të fortë e të pandërprerë, gjë që i ndihmoi shumë, kur pronave e lirive të tyre u kërcënohej rreziku nga ana e vasalëve mbretërorë dhe nga sistemi feudal hungarez.
Ky sistem, shumë dukshëm, filloi të kapë bregdetin kroat në fundin e shek. XII. Në vitin 1193, mbreti Bela III i dha princit a zhupanit të Kërkës (comes) Dujmit zhupën Modrush si pronë.
Për merita të veçanta politike, stërgjyshi Nelepiq, zhupani I Shibenikut Domaldo, mori në vitin 1210 tërë zhupën e Cetinjës. Me dekret mbretëror të vitit 1223, atij iu desh t'ia lëshonte Gregorit dhe Shtjefnit nga fisi Shubiq.
Me anë të ndërmarrjeve të tilla mbretërore, u zhvilluan në mes të fiseve familje të fuqishme, kryetarët e të cilave punuan me këmbëngulje për zgjerimin e pasurive të tyre dhe të fisit të vët; ideali politik i tyre ishte nderi trashëgues i banit, kurse qëllimi jëtik ishte thyerja e kundërshtarëve. Duke u mbështetur në pushtetin qendror mbretëror, këta kryetarë u bënë vasalë të fuqishëm dhe rrezik i tmerrshëm për pasuritë e fiseve, po edhe për mbarë fisin. Zhupanët e Bribirit (iupani Bribirstici) përpinë pak nga pak Shubiqët, Nelepiqët e Cetinjës, Svaçiqët, Kurjakoviqët, Gusiqët.
Krijimi i këtyre familjeve të fuqishme, ndaj të cilave, në fundin e shek. XIII, u bë i pafuqishëm edhe pushteti i Arpadëve të fundit, u dha në tërësi fiseve kroate shtytjen që të provonin së bashku, në Lidhjen e ndërsjellë, të mbronin të drejtat e bujarëve të vegjël në mbledhjet, në gjyqet e banit e të mbretit.
Një lidhje e tillë fisesh ekzistonte në tërësi në praktikë, kur, në gjysmën e parë të shek. XIV, anzhuinët hungarezë Karli I dhe sidomos Ludviku I i Madh filluaritë thyenin dinastitë e vogla të Shubiqëve të Bribirit dhe të Nelepiqëve të Cetinjës, por kur metodikisht filluan të viniii në zbatim feudalizmin e rreptë.
Njoftimet e viteve 1350-1360 japin një pamje të qartë të kësaj prirjeje të dyfishtë, veçanërisht të kuptimit të bujarisë natyrore dhe asaj mbretërore.
Nga njëra anë mbreti shpallte të pavlefshme vendimet e dinastive të vogla kroate (1349, non valente prescriptione tempore tirampnorum terram Croatie contra nostram maiestatem tenentium) nga ana tjetër ndodhnin kundërshtime të forta në pikëpamje të se drejtës së pronës dhe të mbledhjes së taksave {census) ndërmjet pushtetit mbretëror5 administrativ e gjyqësor dhe kroatëve (1354, contetione non modica existe ite inter predictum dominum vicebanum et Croatos). Mbreti qëndronte I patundur në atë që kundërshtime të tilla "nuk kanë zgjidhje sipas zakonit të kroatëve ose dalmatëve, por sipas ligjit hungarez" (1361, non more aut secondum consuetudinem Croatorum an Dalmaticorum, sed iux' a legem et consuetudinem hungaricalem).
Ky është momenti kur lidhja e dymbëdhjetë fiseve, e krijuar për mbrojtjen e fisnisë kroate, përpiloi teorinë e vet të të drejtave dhe këto fise, në njoftimet gjyqësore më të larta, dalin si"nobiles regni Ciroatie duodecim generatiorum " (1370).
Numri i fiseve kroate qe më i madh, edhe pse lidhja përbëhej prej dymbëdhjetë fisesh; kjo është fare/e kuptueshme, kur merret parasysh fuqia biblike e këtij numri, në të vërtetë e numrit themelor të sistemit shumë të vjetër seksagezimal akadq-asiras (5x12). Ky numër kishte rëndësi për tërë Adriatikun. Në një marrëveshje ndërmjet Raguzës e Venedikut (1232) lexohet ky paragraf: "Raguzanët do të japin dymbëdhjetë pengje njerëzish prej dymbëdhjetë familjeve të bujarëve të qytetit të vet" (de duodecimparentatibus nobilioium illius terrae). Përdorimi i këtij numri ishte i përgjithshëm në procedurën gjyqësore të të gjithë sllavëve të jugut. Në Istria, në Kroaci, Bosnjë e Serbi numri i gjyqtarëve dhe i të betuarve ishte dymbëdhjetë. Edhe gjykata e lartë, e themeluar (1771) në Mal të Zi nga Shqepan Mali, përbëhej nga 12 personalitetet më të shkëlqyera. Fisi shqiptar I Këlmendasve ndahej në shekullin XVII në 12 vëllazëri.
Dymbëdhjetë fiset kroate, që paraqiteshin bashkërisht para të gjitha gjyqeve dhe në të gjitha çështjet, qenë: Kaçiq-të, Kukarët, Shubiq-Vt, Çudomiriq-XQ, Svaçiq-tQ, Mogoroviq-të, Gusiq-të, Karinjanët e Lopçanët, Poleçiq-të, Laçniçiq-Xt ose Lisniçiq-Xt, Jamometiq-të, Tugomiriq-të.
Emrat e tyre i dimë nga përshkrimet e përmendura në dorëshkrimin e arkigjakonit të Spalatit (Splitit); Thomës (1265).
Redaktimi më i vjetër i atij përshkrimi, të shkruar në gjuhën latine, tregon dorën e shek. XIV. Përmbajtja e tij u përket pikërisht 12 fiseve kroate dhe i jep asaj lidhjeje sanksionimin e vjetër, Tregon se si përfaqësuesit e atyre 12 fiseve (XIInobiles sapienciores de XII tribubus Chroatie) patën përfunduar në vitin 1102 traktatin me Kolomanin, mbretin hungarez. Numëron gjithçka që e pati brengosur fisin kroat në shek. XIV. Çfarë këta i brengoste, natyrisht, ishte e padrejtë, sepse si pasjen e lirë të pronave pa paguar taksa, ashtu edhe shërbimin ushtarak, sipas vërtetimit të këtij përshkrimi, i pati pranuar me kënaqësi të plotë edhe mbreti Koloman.
Perëndimi i formimeve të fisëve shqiptare të dorës së dytë: Arianitët, Zenevizët; Mazrekët, Shpatët, Skiirajt, Matesët, Lëtinët; Buzëzezët, Logoresë% Arbënt, Vdekja e tyre është lindja e dimistive. - Dita e madhe efshatit të Zetës dhe e Arbrit.
Për syrin e historianit, boshti politik bizantin fshehu për një kohë të gjatë sistemimin ekaosit të fiseve, që ndodhi kur pushtimi romak pati shkatërruar fiset e para ilire të Labeatëve, Pirustëye, Sardeatëve, Batiatëve, Partinëve etj. Vetëm në shek. XI, 'duke përshkruar vendimet gjyqësore dhe kiyengritjet me burim në Durrës, shqiptarët bizantine përmendin Arbariët (Shqiptarët) (Apfiavhai, Alfiavof). S'ka dyshim se në kohët e turbullta e të errëta të dyndjes së popujve u bënë? ndërmjet Matit e Vjosës, formime të reja e të fuqishme të fiseve, të cilat, duke marrë parasysh formimet e para ilire, qenë formime të dyta.
Në një listë anzhuine (Acta Albaniae 1, 563) përmenden 13 fise, të cilat në vitin 1343 banuan në ato vise. Lista origjinale në bazë të së cilës u puriuan dokumentet mbretërore anzhuine të ruajtura, duket se do të jetë bërë në gjuhën greke, Kjo statistikë del në dy lista e në tri vende. Megjithëse emrat e fiseve për të tri hërët, sipas tekstit duhej të ishin në rasën dhariore, kjo statistikë në mënyrë stereotipe thotë kështu: "Albos, Spatos, Catarucos, Bischesmi, Zeneuias, Bucceseos, Logoreseos, Mateseosfidelibus stiis "
Atje, pra, përmenden Aranitasit, të quajtur kështu sipas lumit të Vogël, që në kohën romake kishte emrin Argyas (mbishkrim në Bilidi: itempontes in Argyaflumine), dhe që ishte një degë e Devollit- Semanit, të Janicës së sotme. Në listën e kështjellavë, që mbreti Justinian kishte dhënë urdhërtë rindërtoheshin nëEpir të Ri, prokopi përmend kështjellën Apyvaç. Atje ishin Zenevët e Jugut, për të cilët do të flasim, si dhe për fisin Mazrek, emri i të cilëve, në statistikën e mësipërme, është pa dyshim i gabuar, që i quan: Marchaseos, Fisi Shpata, i quajtur me këtë emër sipas shpatave të gjata greke, i dha emrin krahinës së Shpatit në jug të Skampës (Elbasanit). Sipas Skurajve, mori emrin krahina e mesjetës Skuria afer Durrësit, që sot quhet Manskuria (sllav, dudova Skurija = Skuriae manave). Matesejët u quajtën me këtë emër sipas lumit të Matit. Diku, nën vijën Lezhë-Krujë, afër Mises, provincës së mesjetës (7 paese dela Misia), pranë Kepit të Rodonit, duhet kërkuar qendra e "Latinëve" (Lecenis në vend të Letenis, 1227 sevastus Petras Leti, shqip Lëtin, Latin, katolik), emri i të cilëve është me origjinë fetare; pastaj fisi Buzëzezë" (Bacceseos, 1274 savasto Tumisius Bessossia; në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 gjendet shpeshherë mbiemri Busese-ssi, Bitsessia). "Logoresejtë" mendoj se kanë banuar në malet akrokeraune, një pjesë e të cilave quhen sot Lungarë.
Në krye të të gjithëve përmenden Albët Emri i tyre, siç është shpjeguar tashmë, u bë i përgjithshëm për gjithë grupin gjuhësor. Këta përmenden, për herën e fundit, pikërisht në këtë statistikë anzhuine.
Të gjitha këto fise, përveç Zenevivëve e Mazrekëve të Jugut, të cilët u shtynë deri në Thesali, në këtë kohë janë në rrugën më të mirë që të zhduken. 1 asgjësoi ato sistemi pronësor e feudal, si dhe titujt bizantinë, serbë, papnorë e anzhuinë, që i pranuan kryetarët e tyre. Fisi i Mesve (krot. MeSd), i quajtur kështu në kundërshtim me emrin Letinë, që sipas zakonit ortodoks merrte prosforën (shqip mesha "prosfora")? nuk përmendet më në statistikën anzhuine. Por më përpara (1272) përmendet"sevastus.
Petrus Messia". Në shek. XIV vendin e këtyre fiseve e zunë dinastitë e Dukagjinëve, të Topiajve, Aranitasve, Muzakëve, Matarangjëve dhe Shpatajve.
Kur në shek. XIV filluan të prisheshin që nga themeli organizimet shoqërore të centralizuara të shfetit bizantin e serb; kur në shek. XV turqit fshinë dinastitë e vogla; kur qytetet shumë të vjetra vdiqën prej vdekjes filetike, - atëherë ra ora e fshatit të bariut, që kishte trashëgiminë e kohës së lashtë, i armatosur me hobe, me një shkop të trashë dhe me një shigjetë helmuese, I shtytur nga instikti për vetëmbrojtje: me hakmarrje, me besë dhe me lidhje gjaku (vëllamë). Ai fshiu fshatrat e buta në fusha dhe, së bashku me to, fshiu edhe organizimet juridike bizantine-serbe.
Kështu për të tretën herë, e të dytën here pas zhupaneve sllave të mëparshme, mbulohet Shqipëria e Mali i Zi me formime fisesh të fuqishme, që qëndrojnë edhe sot. Edhe Jireçeku pohon se fiset e sotme malazeze, fillimi i të cilave është prej shek. XIV, e kanë prejardhjen nga fshatra të mëdhenj barinjsh. Këto fise janë: Zubcët nën malin Orjen - 1305, Meleshevcët në rrethinat e Bileqes 1397, Banjanët 1389, Drobnjakët në Dormitor 1354, BjellogUavcët në fushën e Zetës 1348, Ohzrihniqët e Njegushët mbi Kotorr 1435, Piperët në Moraçë 1416, Vasojeviqët afër kullës së Medunit 1444.
Edhe fillimi i shumë fiseve shqiptare është që nga shekulli XV, por edhe nga shek. XIV. Kastratasit, embrioni i të cilëve ka qenë afër rrënojave të "taborit" romak, afër rrënojave të Kastrës, të parë që në vitin 1559 mbi rrugën Shkodër-Orosh; pastaj Prekalët, Malësorët; Shkrelasit, Mirditasit dalin si mbiemra familjesh në kadastrën e Shkodrës së vitit 1416. Emri I Kelmendëve, që më vonë qenë të fuqishëm, (shqip Këlmend, në shumës Këlmendët) rrjedh prej kështjellës bizantine Clementiana, që përmend Prokopi, dhe të cilën duhet ta kërkojmë mbi rrugën romake Shkodër-Prizren, afër doganës mesjetare të Shën Spasit (sllav. Svetoga Spasa, shqip të Shën Spasit). (1353, dominus Georgius filius Georgti Clementi de Spasso).
Gjaku i pastër i barinjve bashkëvepronte edhe në krijimet e fiseve malazeze. Për bashkëpunimin e rumunëve flasin emrat Piperi e Mogushi. Përzierjen e fortë të gjakut shqiptar e tregojnë emrat e disa vëllazërive të vjetra malazeze. Të tilla qenë:
Mataguzhët afër Podgoricës (1335), Mahinët përgjatë bregdetit (1435), të cilët nakujtojnë Mavioi ilirë, mandej Malonshiqët m luginën e lumit Zetë, pastaj Matarugët të shuar prej shumë kohësh (të quajtur me këtë emër sipas shpatave që mbanin), të cilët sot rrojnë në përrallat në Grahovë. Kjë kujtim për vëllazërinë baritore shqiptare është ruajtur në emrin Goljemade (Gojëmadhe) (1444), thellë në Mal të Zi? ku sot nuk kupton askush shqip. Në këtë pikëpamje janë karakteristike edhe përrallat, të cilat e shpien bufimin e fiseve shqiptare e serbe në stërgjyshër të përbashkët. Sipas tyre, për shembull, serbët e sotëm, Vasojeviqët, Piperët dhe Ohzrihniqët, ashtu edhe Krasniqët e Hotët shqiptarë rrjedhin nga pesë vëllazëritë.
Por ndonëse vërtetohet se në përgjithësi të gjitha këto fise janë formuar prej fshatrave, megjithatë gjeneza e tyre, po ta shikojmë hollësisht, është shumë e koklavitur dhe e trazuar.
Formime të treta flsesh. - Fshati luftarak si bërthamë fisesh: Tuzi e Hoti. - Sistemi pronësor dhe fshati I kërkuar i fushës. ~ "Compagnie overo communi" fshatrash me luftëtarë. - Mbledhja e fshatrave ose kuvendi ("kuvent"), - Çfarë sjell fshati e çfarë katundi në mjegullën fisnore?
Në listën e Deçanit (1335) përmendet "Katun Arbanas", kryetari i të cilit ishte Llesh Tuzi. Ky ishte fshati Tuz i kadastrës së Shkodrës së vitit 1416, në bregun lindor të liqenit të Shkodrës me 16 shtëpi të vetë tuzasve. Por tërë fisi i Tuzit, vendi i të cilit shtrihej nga lumi i Rrjollit në bregun lindor deri në Vir (shqip "kullotjedimërore") në bregun perëndimortë liqenit, pati (në vitin 1416) 150 shtëpi dhe 500 luftëtarë. Në vendin e këtij fisi gjendej edhe fshati Kamenicë (Chameniza), banorët e të cilit ishin në shek. XIV shumë të përzier; gjysma e tyre përbëhej prej të ardhurve nga fshati Momusha afër Prizrenit.
Në qoftë se merret në këtë mënyrë, rasti interesant i tuzëve si paralele edhe origjina e Piperëve malazezë, të cilët, sipas kërkimeve të Erdeljanoviqit, janë formuar prej Piperëve dhe ptej bariorëve shumë të fuqishëm të zhupës së vjetër të Luzhës dhe prej Mugoshëve ruiriunë bredhës, atëherë del fare e qartë origjina e fiseve të treta.
Një vëllazëri (1416 Vlasamr në qarkun e Shkodrës), që ishte një shoqëri barinjsh, mbizotëronte mbi banorët e fuqishëm e bredhës të një krahine dhe u shkrime taushtarakisht në orën ë rrezikut.
Një vëllazëri e tillë shqiptare e Krushevës dhe e Kamenicës kanë qen Bythëdosët ("podex porci"), të çilët në dokumente quhen Bisdos (1335), Busadosa, Butadossi, Bitidossl Këta më të shpejtë u shkrinë me Tuzët (1415, Octi, Tusi et Bitidossi).
Në të njëjtën mëriyrë bëhet jashtëzakonisht i fortë fisi i Hotit (Otti, Octi, Chioti, Coti 1414 e më tej). Djepin e këty fisi duhet ta kërkojmë në Plavë përmbi Guci mbi Lim (1330) "Hotina Gora", sot Mali i Hotit). Në vitiri 1417 ky fis ishte në gjak (quia manus posuit sanguine eorum) me Balshën III Balshaj. Ky "mal" (montanea) në vitet 1417 gjendej kryesisht në shërbim të Venedikut, por herë-herë shkretëronte edhe distriktin e Shkodrës.
Kryetari i tij quhej kapetan (capitaneus montanee Ottorum). Në vitin 1434 quhej: Junch Hoth iam dominus in partibus Albanie. Te Pamalokët ose Mërkojeviqët në bregdetin e Ulqinit, kryetari në atë kohë (1419) quhej vojvodë.
Kështu, duke përfshirë katundifshatra të fuqishme të luginës, ai mori me vete dy elemente të reja, një element ushtarak dhe tjetri ligjor.
Fshati i fortë ishte i lidhur, pra, pas sistemit të pronave, që u jepte shteti, ndërsa më vonë pas dinastive të vogla ushtarake. Një fshat i tillë, në kohën paraturke, nuk ishte i formuar prej një fisi të vetëm, por ishte i përbërë prej elementesh shumë të ndryshme. Lidhjet e gjakut aty ishin shumë herë më të dobëta se në katund. Në kadastrën e Shkodrës (1416) vetëm disa fshatra kishin banorë homogjenë me një mbiemër; fshatrat e tjerë ishin të përzier. Në fshatin Grisë përmenden p.sh. tri familje me emër Tomaristë, mjaft larg nga Jugu, nga krahina rreth Tomorit në Muzeqe (në kroat. Muzëkji); pastaj përmendet njëfarë Andrea Lochoy (nga vendi Lohe afër Kupelnikut në Pilotin e Poshtëm; afër Lohës (1348) përmendet edhe "Berishin dol" ("lugina e Berishës" dhe dy Malësorë. Kastratasit, Tuzët, Schirelli, Prekalët e Hotët duken të shpërndarë nëpër fshatra të ndryshëm. Në shumë fshatra si "cavo" (kryetar) përmendet ndonjë Hot; kurse Alexius Castrati në vitin 1403 ishte "caput trium villarum”
Fshatrat shqiptare të mesjetës ishin të shpërndara, sikurse janë edhe sot. Fshati Podgora (20 shtëpi) kishte (më 1416) 5 lagje me kufij të veçantë, sikurse edhe lagjet e fshatit Shikle (më 1348), të cilat quheshin Kruimada e Kërsti, në Pilotin e Epërm. Për fshatin Oblikë, nën malin Tarabosh, thuhet (më 1448) "potius vocanda est paesium quam villa.
Fuqia e fshatit ndryshonte jashtëzakonisht. Nga 114 vendbanime, që përmend kadastra e Shkodrës, më i dobët ishte Aycadicami me një shtëpi dhe më i fuqishëm Copenico (Kupelnik, Koplik) me 89 shtëpi. Qëndrueshmëria e disa vendbanimeve në këtë kohë ishte shumë e pasigurt; në zonën e Shkodrës përmenden 8 fshatra të shkretuara (desabitado). Fshatin Renesi me fusha të punuara mirë, e lanë banorët dhe shkuan në viset e qytetit të Drivastit, që të mos paguanin taksat.
Nën udhëheqjen e kryetarëve (cavo) të vet ose të pronarëve, këto fshatra organizoheshin në njësi ushtarake, lidhnin kontrata të veçantame Venedikun (më 1417 fshati Barbarossi) lidheshin me katunde fisesh luftarake, të cilët shpesh u jepeshin pronarëve të tyre. Këta ishin "compagnie overo communV\ të cilët në raste rreziqesh të mëdha lidheshin midis tyre. Sistemi i pronarëve pak riga pak u shua; vendin e tyre e zuri mbarë fshati i luftëtarëve. Në shek. XVI dhe XVII gjendeshin shumë statistika fshatrash të Malit të Zi dhe të Shqipërisë Veriore, në të cilët, përveç numrit të shtëpive, shënohej edhe numri i luftëtarëve.
Në vitin 1455 përfaqësuesit e 51 fshatrave të Zetës së Sipërme nënshkruan në ishullin Vranina se bashkoheshin me venedikasit. Atje u bë një konventë e dukshme, shqip kuvendi ose mbledhja e fshatrave (tutto el convento de Xenta).
Përveç elementeve ushtarake, bizantine-serbe proriësore, në fshatrat e luginës, fermentin e të cilave e formonte katundi malësor i lidhur me gjak e fis përmbanin në mjegullën fisnore të gjitha ato elemente të jetës ligjore, që u zhvilluan në një shkallë më të lartë, të cilat sot shihen në zakonet e malësorëve shqiptarë. Tradita sipas së cilës këto zakone ligjore, të quajtura me emrin "Kanuni i Lekës është në lidhje me Lekën III Dukagjinin (1459-1479), të marra në mënyrë simbolike, nuk janë kurrsesi të shtrembra.
Këto zakone janë plot me ndikime të së drejtës bizantine-serbe tëmesjetës. Përkundrazi, katundi i barinjve futi në fiset e ndryshme njësi të trashëguara nga koha e vjetër: gjakmarrjen, besën dhe vëllazërimin, që në shek. XI përmenden te barinjtë vllehë në Thesali.
Formimi i lidhjes së Mirditasve katolikë; "prenku " i "të tre bajraqeve të Ohrit" - Ndikimi i kishës në organizimin e fiseve. - Amebat (zyrat) hierarkike shtetërore: Prifti Shtjefën i Mirkojeviqëve (15.53) dhe "shtëpia e parë" e tij; ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji (1676); "kryeipeshkvi i Kuq " Afanasi (1596). - Formimi ifiseve shqiptare të Toskëve në fund të shekullit XV: Grisejët; Kirilejsët, Plesejët, Kordhesejët.
Në bazë të fshatrave të organizuara ushtarakisht, fi Iloi në shek. XV edhe lidhja e madhe e Mirditës. Katundet kishin atje rolin e bashkimit.
Gjurmën e parë të emrit Mirditë në mbiemrat e dy familjeve në fshatin Mensabardi ("Manza e bardhë") nën Shkoder (1416 Jon Mirdit, Petro Mirdit). Këta njerëz kishin ardhur këtu nga viset ndërmjet Fandit e Matit, banorët e të cilave, dhe pastaj e tërë krahina, morën ndajshtimin sipas përshëndetjes së zakonshme që përdorej atje "mirë dita".
Në vitin 1436, duke u kthyer prej Tokës së Shenjtë, kaloi nëpër Raguzë (Dubrovnik) "filius ducis PrenghiKy është i pari kujtim i titullit prink, pringi (prenk-princeps), që edhe sot e mbajnë me fanatizëm kryetarët e mirditasve katolikë, të cilët që nga koha e vjetër ishin nën ndikimin e fortë të abatëve benediktinë të Shën Lleshit (Sanctus Alexandër de Monte) n'6 Malin e Shenjte.
Mirditasit përmenden rrëth vitit 1570 si një lidhje ushtarake fshatrash jashtëzakonisht e fuqishme drejtoheshin nga udhëheqës të trashëgueshëm. Në vitin 1610 mirditasit kundërshtonin të pranonin kalendarin Grigorian, sepse kjo do t'u pakësonte të ardhurat; kjo ishte një karakteristikë e veçantë e jetës së tyre.
Seprej çfarë elementesh të ndryshme ishte e përbërë ajo lidhje fisesh, këtë na e tregojnë edhe sot tre bajraqet e Ohrit, që quhen: Kthella, Bishkashi dhe Selita. Stërgjyshërit e këtyre vëllazërive, siç dukët, kanë ikur në viset e Mirditës qysh në kohën e tmërreve të para të turqve në Ohër dhe në rrethinat e tij (1466). Edhe në vitin 1641 dalloheshin përmbi Lezhë, rië Mat dhe rreth Kurbinit Mirditasit, Bugarët dhe Selitët. Turqit atëherë i quanin kryengritës.
Në kohën e vetorganizimit të fiseve shqiptare e të Zetës, kur atje ishte zhdukur fare aristokracia e lartë dhe kur turqit i paten dëbuar fare venedikasit, atëherë ndikimi i kishës u bë shumë I madh mbi të gjitha ato fise luftarake.
Nga malet e Zetës dhe deri në Ohër e Himarë shihen prova të qarta të shformimit të fiseve të organizuara në njësi hierarkike shtetërore. Sikurse dihet, Mali i Zi u bë me të vërtetë nën vlladikët e vet.
Kryeipeshkvi i Tivarit, Bizzi, i cili në vitin 1610 kishte vizituar dioqezën e vet, tregon për banorët e fshatit Blinisht, se si ata, sapo shihnin priftin, linin çdo punë dhe vraponin t'i puthnin dorën. Kryetari kryelartë, Gieclalos, njeriu që kishte bërë vrasje te shumta e të shëmtuara, shkon dhe i bie në gjunjë kryeipeshkvit dhe i lyp bekimin. Në vitin 1601 u strehua në malet e Dukagjinit ipeshkvi i Stefanisë e i Bendës nga shkaku i persekutimeve. Kur turqit, në bazë të denoncimit të venedikasve, deshën ta kapnin këtu (1603), u ngrit ky popull i armatosur dhe i vrau të gjithë këta.
Për Mirkojeviqët a Pamalokët afër Tivarit, tregon Justiniani (1553) se ishin nën udhëheqjen e priftit Shtjefën shtëpia e tij ishte më e fuqishme ndërmjet Markojeviqëve "shtëpia e parë"; banonte në fushë në rrëzë të malit afër "Shpellës së Zezë".
Priftërinjtë dhe vetë ipeshkvët ishin atëherë luftëtarë tëfortë, që i përshtateshin qarkut të vet. Në vitin 1602, tregohet për një franciskan, që shërbente meshën dhe i kiyente detyrat shpirtërore i veshur me rroba qytetare, por edhe me fustanellë turke me armë në brez.
Në atë kohë (1642) në Shqipërinë e Veriut kishte priftërinj të rinj pa asnjë kualifikim: ushtarë, që në Lombardi kishin mësuar italishten, konkurronin me përfundime të mira për priftërinj. Përkundrazi kishte ndodhur që njëfarë Dom Mark Grasutit, kandidatit të kolegjit ilir, ia morën famullinë e Barbullushit priftërinjtë e Shkodrës. Në shek. XVII, ipeshkvët e Lezhës kishin ndikim të madh mbi ushtarët në Ndërfandë; këta rregullonin atje të gjitha çështjet e kundërshtimet qytetare.
Ipeshkvi Gjergj (kroat. gjuro) Vladanji (1656-1692) shkaktoi në vitin 1676 mërinë e turqve kundër vetvetes, sa dha urdhër të ndërtonin një kullë (casa forte) në famullinë e Shën Nikollës (ndoshta abatia e mëparshme në grykën e Bunës).
Por shumë e fuqishme dhe më përpara se në Mal të Zi, u pa ndikimi i princave fetarë larg në Jug. Në fund të shek. XV gjendeshin edhe në Shqipërinë e Jugut, në vend të Zenevjevëve e të Shpatëve, të cilët i mori me vete stuhia etnike në Thesali, mjegulla më të buta fisesh, Për këto kemi njoftime nga koha, kur turqit depërtuan në truallin e Italisë, morën Otranton dhe e mbajtën që nga 25 korriku 1480 deri më 8 shtator 1481) Atëherë, pushteti Napolitan, që t'i dëbonte nga ato vise, ndërmori kundërmësymjen mbi Vlorën, Kaninën dhe Himarën. Operacionet i drejtonte këtu "Constantino Musachi Carli", nipi i Skënderbeut.
Në arkivin e Milanos gjenden raporte të mjafta mbi atë luftë në Shqipëri, të drejtuara dukës së Kalabrisë dhe Otrantos. Atje gjenden edhe dy letra të Konstantin Muzakës, njëra e ruajtur në përkthimin italisht, sepse origjinali ka qenë i shkruar në gjuhën greke, ndërsa tjetra në kopje të thjeshtë. Në një nga këto raporte dhe në dy letra përmenden fiset shqiptare prapa Vlorës deri në Himarë.) Këto fise janë: Chirlejsët (Churlisey), Plesejët e Covesejët. Emri i këtyre të fundit ishte drejtësisht Kordhesejë.
Analogjisht, sikurse Shpatët quheshin me këtë emër sipas shpatave që mbanin, ashtu edhe Kordhesejët ishin thirrur kështu, sepse e kishin zakon të mbanin kordha. Kirilesejët quheshin, padyshim, me këtë emër sipas britmës luftarake të tyre Kvpie. Duket se ky ishte emri i përbashkët, nën të cilin kuptoheshin Plesejët e Corvesejët së bashku.
Njëqind vjet më vonë, këto fise dhanë lufiëtarë, të cilët ishin prej atyre (Albanesi e Cimmarioti) 10.000 vetave, që në vitin 1596 përmenden nën udhëheqjen e metropolitit ortodoks të Ohrit, Anastaziut, dhe që ishin të veshur përherë me rrobë të kuqe si kryeipeshkvi i tyre, të cilin e donin më shumë se çdo njeri tjetër si fëmijët, ashtu edhe populli primitiv e turmat moderne.
Lezha dhe Shqipëria e Veriut sivatër e lëvizjes së madhe të krishterëve në Ballkan 1593-1614. - Vlladikët dhe Këshillat e pleqve, "pleqësi" - Lidhja adriatike e fiseve në vitin 1620. - Veriu shqiptar dhe Jugu shqiptar.
Kjo dukuri e Kryeipeshkyit të Kuq, i cili i dha vetes titullin e patriarkut të Bullgarisë, të Serbisë dhe të Shqipërisë, është në lidhje me lëvizjet e mëdha të elementit të krishterë në Ballkan kundër turqve, që filloi në vitin 1593. Papa dhe disa fuqi të mëdha të Perëndimit ishin pleksur në këtë lidhje. Vatra kryesore e lëvizjes ishte Shqipëria dhe këtu kryeqendra ishte përsëri qytëti i Lezhës.
Pranë shqiptarëve, serbëve, himariotëve dhe hercegovinasve duhej të dilnin edhe shqiptarët e Apulis (Pulies) (1595 quetti Albanesi che in Pnglia si trovano e con prestezza potriano da BrindisitraghetarsiinAlbania). Ekspertët e Perëndimit e kishin vlerësuar zonën nga Shkodra deri në Himarë (1593) për 40 000 luftëtarë. U provua të veprohej edhe me forcën e traditës historike
Në fillim luajtën një rol të madh si agjeritë politikë disa pjesëtarëtë familjeve të dikurshme të patricëve në Lezhë (Thomas Pelessa, Paolo Dukagjini), në Tivar (Marco Samuelis), një ulqinak (1595 uno de Dulcigno di famiglia Gliubizza), pastaj Mark dhe Gjon Gjini, siç duket, bajraktarë të Mirditës. Por venedikasit, që mbanin anën e turqve, e bënë të pamundur realizimin e aksionit të këtyre njerëzve, pjesërisht duke i paraqitur si aventurierë, pjesërisht se me ndihmën ë besnikut të tyre, Pal Dukagjinit, (1602 spione delli signori Venetiani), kishin zënë kalorësin Thomë Pelessën (1596). Edhe kushërinjtë e tij, të dy Gjinas, u bashkuan atëherë me të.
Por në krye të krejt lëvizjes ishin princiit e kishtërë: metropoliti i Ohrit, ipeshkvi i Lezhës, Patriarku i Pejës, Gjoni, (1614) dhe ipeshkvi i Korçulës. Pas shpinës së vlladikëve (peshkopëve) " shqiptarë fshiheshin gjerentët; "këshillat e pleqve" ose pleqsitë, të cilat u panë më së pari në Lezhë dhe qe nga shek. XVI luajtën një rol të madh edhe në Greqi. Në këshillat e fiseve bashkëpunonin pranë kryetarëve ose "pleqve tëparë" edhe kleri i lartë e i ulët.
Edhe për vendimet e mëvonshme, shumë të rëndësishme, e morën nismën prelatët; këtyre ua ngarkuan edhe zbatimin.
Nuk mund të ishte, pra, e dyshimtë që ndikimi i kishës, përveç urrejtjes ndaj turqve, bëri që ksenofobia dhe urrejtja e pafre e njësive të vogla bujare të mund t'u shërbente qëllimeve më të larta. Tani me të vërtetë u krijuan edhe lidhje shumë të mëdha, të cilat të kujtojnë tamam Lidhjene njëkohshme të Irokezëvë (1560) në Amërikëri e Veriut, që u kënduan prej Longfellout në "Song of Hiawatha" e famshme.
Patrici katolik Bolizza (i Kotorit) njofton në vitin 1614 se fiset e veriut (Hoti, Kuçi, Shkreli etj.j kishin lidhur besë për ndihmë të ndërsjellë dhe për mbrojtje kundër turqve. Atëherë Hotët numëronin 600 luftëtarë, Këlmendasit 650, Kuçët 1500, Shkrelët 80 dhe Kastratasit 130.
Kulmi i këtyre lidhjeve arriti në vitin 1620. Në atë vit (më 11 nëntor) u bashkuan, nën pretekstin se do të paguanin taksën, në Beograd mbi Danub, vojvodët nga Lika, Polj ica, nga i gjithë Mali i Zi; pastaj u bashkuan edhe kryetarët e Kuçit, të Dukagjinit e të Kelmeridit, që do të vendosnin për çlirimin e të gjitha krahinave të pushtuara me ndihmën e spanjollëve dhe të Papës.
Rolin kryesor, si bërthama e atëhershme e shqiptarëve katolikë, e luajtën Këlmendasit në fundin e shek. XVII, kur ushtria austriake (1689) kishte depërtuar thellë në Ballkan. Atëherë në tërheqjen e shqiptarëve për kryengritje kuridër turqve, meritat më të mëdha i pati franciskani Toma Rospasari, ndërsa udhëheqësi i kryengritësve serbë ishte pariarku i Pejës, Arseni III. Nën udhëheqjen e tij u krye lëvizja e madhe e sërbëve në veri (1690); pak më vonë (1723-1727) u themelua kolonia e shqiptarëve afër Zarës me bashkëpunimin e kryeipeshkvit të Tivarit, Vinçenc Zmajeviqit, prej viseve afër Shkodrës e Tivarit.
Kundërshtimi ndërmjet Shqipërisë së vogël të Veriut, ku edhe sot ekziston lidhja e fiseve katolike të mirditasve, e trashëguar nga historia, dhe Shqipërisë më të madhe të Jugut e myslimane, ku nuk u arrit deri në formacione të mëdha fisnike e të qëndrueshme, por sistemi turk i çifligjeve është bashkuar me organizimin bizantin e me pronat e mëdha të aristokratëve shqiptarë; ky kundërshtim është kaq vital, sapër një kohë të gjatë nuk do të shuhet ndjesia, që mirditasit kërkojnë një republikë të vetën.
Mbiemri i habitshëm "serbo-alvanito-bullgaro-vllah " në kronikën e Janinës të vitit 1400. - Arvanito-vllehët e sotëm në Thesali. Në Manastirin e Shën Pantej lemonit në ishullin e liqenit të Janinës ruhet një kronikë e shkruar në gjuhën greke. Kryesisht përfshin ndodhitë e qytetit të Janinës (1355-1400), që atëherë ishte ende shprehimisht qytet grek shumë i pasur, famën e të cilit më vonë e përhapi në mbarë botën i fuqishmi dhe i tmerrshmi shqiptar, Ali Pashë Tepelena (1822), një nga krijesat më të përkryera të gjakut violent dinarik.
Kjo kronikë, nën titullin "Tregime të murgut Komnen dhe të Proklit", u botua shumë herë dhe më në fund u botua së bashku me përkthimin serbisht të Evta Avramoviqit në Glasnik Srpske Slovesnosti (1862). Lajmi më i fundit i saj thotë tekstualisht kështu: "Më 29 tetor, të mërkurën, (1400), despoti Spatas kaloi në përjetësi. Menjëherë pas kësaj, vëllai i tij Zguri pushtoi Artën.
Pas disa ditësh sulmoi kundër tij Vonko serbo-albanitas-bullgaro- vllah, i cili e përzuri Zgurin, filloi t'i lajkatojë eprorët e vet, I mbylli në qytet dhe rrënoi pasurinë e tyre". Pas këtyre fjalëve vijojnë disa ankime për rrënimin e tokës së mrekullueshme të Akarnanisë dhe për humbjen e dy autorëve, që heshtën përgjithmonë.
Një ciklon i tërë etnik qindravjeçar është simbolizuar në mbiemrin serbo-alvaijito-bullgaro-vllah, të cilin popullsia greke e qyteteve ia kishte ngjitur ngadhënjyesit të Spatëve, fituesit të ri e të përkohshëm të Epirit. ky mbiemër tregon,se ekzistenca e këtij ciklofii ishte e njohur plotësisht tashmë nga vëzhguesit e asaj kohe. Por për të edhe 500 vjet më parë shihej edhe ai mozaik kombëtar, sikurse shihet edhe sot më në lindje, në Maqedoni, i mbushur me element të fortë turkë e pastaj më pak elementë izraelitë të ardhur në shek. XVI nga Spanja. Shihet edhe se emri "arvanito-vllahë" që sot grekët u japin Farsheriotëve rumunë nomadë në Thesali, është teprica e një përzierje etnike shumë më të ndërlikuar.
Ku dhe sa gjatë është përdredhur kjo stuhi, kjo mund të tregohet lehtë nga historia e Ballkanit e shek. XIV. Por që të tregohet se nga janë elementët jogrekë dhe josllavë të këtij mozaiku, duhet depërtuar shumë më thellë në të shkuarën.
Gjurmët e racës paraindoevropiane në Atlas, në Pirenejtë, , në Alpet, në Kaukaz dhe në malet Dinarike, - Përhapja e Ilirëve të vjetër. - Zona e përzier iliro-thrake. - Thyerja e shtresave tëpara në kohën e romakëve. - Romanizimi intensive i bregut te Adriatikut: Huazimet latine në gjuhën shqipe. - Gjuha telefonike e malësorëve, - Romanizimi përhapës mbi Danub, gjuhët rumune të kompromisit.
Më përpara dyndjes së sllavëve, më përpara kolonizimit romak, Ballkani në veri të Heladës u përkiste fiseve ilire përgjatë detit Adriatik dhe fiseve thrake në Brendësi, Në kohën e pushtimit romak, në Malin e Zi të sotëm ishin DokleatëL Fqinjët e tyre përgjatë liqenit të Shkodrës ishin Labeatët; përreth grykës së Kotorrit ishin Pirustët. Sikulotët banonin në viset përreth Drinit të bashkuar dhe siç duket, prej këndej kishte ardhur herët një pjesë e Sardeatëve, që ishin më në veri. Ndërmjet Lezhës e Durrësit banonin Batiatët; mbi Shkumbin (Genussos) ishin Partinët; tafër liqenit të Ohrit Dasaretët* mbi Vjosën e sipërme Atintanët, Amantët, Bulinët; në kufi të Maqedonisë banonin' Linkestët dhe Orestët Ilirët e vjetër gjuhësishti përkasin grupit indoevropian (arian).
Por ata kur erdhën në Ballkan, sikurse edhe thrakët e Helenët, gjetën një shtrat më të vjetër të një race, e cila, sipas gjakut e gjuhës, nuk ishte ariane. Racat e humbura dhe gjuhët e tyre I ruan më mirë malësia. Në Atlas kanë qëndruar Kabilët dhe Tuarezët, në Pirenejtë Baskët? kurse Kaukazi është muzeu i vërtetë i kombeve të humbura. Linguistika moderne i ka kushtuar një vëmendje të madhe relikteve gjuhësore të malësive, si për gjuhët e plota, ashtu edhe për dialektet. Dhe në bazë të këtyre studimeve, ajo ka depërtuar thellë në të kaluarën dhe në elementët e gjuhëve evropiane ariane, shumë më thellë sesa ka mundur deri tani me krahasimin e thjeshtë të gjuhëve ariane.
Edhe në gjuhën e malësorëve shqiptarë janë skalitur shenja nga e kaluara e largët, paraindoevropiane, paleoevropiane. Aty gjenden fjalë, sidomos Çalë blegtorie, të cilat nuk mund të shpjegohen me mjetet ariane, por të cilat jetësohen në dialektet gjermane të Alpeve përmes Helvetis deri në dialektet romane mbi liqenin e Gjenevës: (shqip mëz = zhdrijebe, lopë = krava, berr = ovca).Për disa fjalë të përbashkëta të gjuhës shqipe e rumune (shqip - mal, rum. mal) kanë vërtetim në gjuhën ilire (Dimallum = mal me dy krerë) dhe në gjuhën thrake (Dacia maluensis = Dacia ripensis). Kjo tregon se të dyja këto gjuhë ishin të ekspozuara ndaj ndikimit të ndonjë idiome parahistorike.
Kjo hipotezë përforcohet edhe me atë, që te shqiptarët janë ruajtur gjurmë të forta të numërimit vigezimal joindoevropian (njëzet (20), dyzet (40); trezet (60), që i gjejmë plotësisht te pasardhësit e Iberëve të vjetër, te Baskët e sotëm në Pirenejtë. Ndërmjet këtyre dy gjuhëve ekzistojnë edhe krahasime të tjera: (shqip bisht, në gjuhën e Baskëve buston).1} Pa dyshim pastaj, që materiali toponomastik në Iliri e në Thrakë "ka ruajtur nënshtresën e përbashkët paleoevropiane, përrtibi të cilën u derdhën, në kohë të ndryshme, fise të ndryshme indoevropiane".
Përhapja tërësore e popullsisë ilire është vështirë të përcaktohet, sepse dhe vetë bërthama e saj qe në lëvizje të pandërprerë. Ashtu si fiqnjët e tyre të Lindjes, ilirët ishin ndarë në grupe të panumërta, të mëdha e të vogla, gjendeshin në luftë fisesh ndërmjet njëri-tjetrit dhe, përveç kësaj, paraqisnin një plazmë të lëvizshme, sepse mënyra e jetesës së tyre ishte baritore.
Në skajet e bërthamës ilire mund të vërehet qysh herët një përzierje e fortë me popujt fqinjë. Japudët, që banonin në Kroacinë e sotme, Straboni i quan "popull kelto-ilir'V Pikërisht në të njëjtin skaj, ku më vonë shihet cikloni i madh serbo-shqiptar e bullgaro-vllah, në Epir, Akarnani dhe Etoli, për shkak të ekspansionit të fiseve ilire, formohet popullsia e përzier iliro- greke, të. Euripidit, gjuhën e të cilëve Tukididi e tregon fare të pakuptueshme dhe të cilën shkenca e sotme nuk e numëron në ilirishten e vërtetër
Kur u bë kolonizimi romak i Ballkanit, nënshtresa etnike e atjeshme nuk formonte njësi homogjene. Ndërmjet popullsisë ilire e thrakase shtrihej një zonë e madhe e përzier, e cila sa më në jug, aq më e gjerë ishte. Shtresat etnike të mëparshme ishin shpërndarë dhe asimiluar. Brendësia e vendit ishte më pak e populluar se bregdeti. Përveç kësaj, pushteti politik romak grabiste shtresat e fiseve me fuqi elementare; këtë na e tregon dyndja e fisit të Pirustëve, nën mbretin Trajan, nga malet ilire për në grykën e Rizonit, në vise të largëta, të populluara nga Thrakasit. Të gjitha njësitë luftarake ilire i kishin banimet e veta edhe në shek. VI pas Krishtit në vende të huaja.
Pakësimi i ngadalshëm dhe i vijueshëm i popullsisë bëhet I dukshëm, po të krahasojmë numrin e madh të njerëzve që nxorën fiset ilire ne rastin e kryengritjes kundër perandorit August, megjithëse në kohën e dyndjes së popujve këto vende ishin fare të dobëta. ,
Pra, ai medium i rrjedhshëm dhe me dendësi të ndryshme ishte i larmë, në të cilin thyheshin rrezet gjuhësore të kolonizimit romak për 800 vjet në bregdetin shqiptar e dalmat dhe për 500 vjet në Danubin e Poshtëm.
Përgjatë bregdetit Adriatik, ku bashkitë romake mundën të ngrinin foletë e veta në qytete të sheshta dhe të forta, deri në Durrës e Skampa në jug dhe ku mundën të qëndronin në kontakt të vazhdueshëm me Italinë, romanizimi zhvillohej intensivisht. Atje qëndroi gjuha romake dhe pastaj u zhvillua gjuha dalmatine, e cila nga të gjitha bijat romane është më e afërt me italishten.
Gjuha latine ndikoi fuqishëm mbi ilirët përreth Durrësit e Shkodrës, qëndresën e të cilëve e theu më së pari administrate ushtarake e civile romake.
Nga shek. III para Krishtit e deri në shek. VI pas Krishtit, kur këtu gjuha latine ishte ende gjuhë zyrtare, parashqipja edhe për pak qe duke u shndërruar në një gjuhë romane. Gjuha e sotme shqipe, edhe pse e marrë rreptësisht nuk është gjuhë gjysmëromane dhe e përzier, por është e mbushur me elemente latine. Huazimet e shqipes nga latinishtja nuk janë vetëm në nocionet e kulturës, që romakët sollën me vete, por edhe në emrat e kafshëve, të metaleve, të gjellçve, të veshjeve, të pjesëve të trupit dhe të kuptimeve, që kanë të bëjnë me banimin. Ndikimi latin ka prekur edhe ndërtimin shtëpiak të fleksionit; në zgjedhimin e foljes shqipe gjejmë kohët dhe mënyrat latine, shumësi i lakimit të emrave shënohet edhe në mënyrën latine.
Sikurse mbi gjuhën ilire, ashtu edhe mbi formën e fjalëve shqipe ka vepruar sigurisht një moment antropogj eografik, duke mbuluar përherë e më shumë burimin e tyre indoevropian. Dihet se malësorët shqiptarë mund të merren vesh njëri me tjetrin me thirrje në largësi të madhe, nga mali në mal. Një bisedim të tillë në largësi na e 'vërtetojnë drejtpërdrejt burimet e mesjetës
Ky zakon i natyrshëm është shumë i vjetër dhe gjendet në të gjithë popujt që banojnë në zona malore. Kudo ka vepruar ai në përshtatjen e gjuhës për të folur në largësi, në drejtim të elizionit, kontraksionit dhe të gjymtimit të fjalëve. Parimi i emrave të përveçëm, të gjatë indoevropianë,. sipas të cilit këta formojnë kompozita dhe i cili është ende i dukshëm tek ilirët e vjetër, ka humbur te shqiptarët si dhe te malësorët e tjerë arianë (Frigasit, Armenasit), ndoshta nga shkaku i të folurit në largësi të mëdha.
Nga gjuha e Baskeve në Pirenejtë, ky zakon krijoi gjuhën e komprimuar telefonike klasike po ky zakon bëri që huazirriet e shqipes nga latinishtja të mbeteshin shumë shpesh vetëm rrokje të theksuara.
Krejt ndryshe nga bregdeti ishte kolonizimi romak në perandorinë (limes imperii) e Danubit. Këtu ai mbajti një karakter thjesht ushtarak. Ngulimet e; veteranëve të legjioneve të kufirit arritën deri thellë në jug, në rrethinat e Prizrenit dhe të Shkupit Këtu bëheshin qendra etnike romanizimi jo qytetet e mbyllura të fortifikuara, por legjionet ushtarake të veteranëve. I mbartur prej legjionarëve të panumërt të shërbimit dhe familjeve të tyre në brendësi të vendit, romanizimi veproi në këto anë ekstensivisht.
Gjuha latine u përhap me të shpejtë, por u egërsua dhe u largua përherë e më shumë prej asaj të Italisë dhe Dalmacisë. Në territorin ku banonin "militares et paene barbari" romakë, nuk qëndronte asnjë gjuhë autoktone, por krijohej një grup "gjuhësh kompromisi" dhe ky sipas fuqisë së romanizimit dhe sipas cilësisë të shtresës etriike vendase (ilire e thrake). Bërthama (nukleus) e niadhe dhe kryesore u formua mu në bregun e Danubit; atje ku shtrati latin në vendet e Danubit të Poshtëm kishte gjerësinë më të madhe, gjendej qendra pararumune, por nga ana e jugut, deri afër viseve parashqiptare, gjendeshin formime të tjera me bërthamë romane. Përreth këtyre formimeve do të ishin kristalizuar, sikurse në gadishullin e Pirenejve, dialekte romane të veçuara, po të mos kishte arritur cikloni i madh i dyndjes së popujve, veçanërisht invazioni sllav.
Dyndja sllave rrethon bërthamën shqiptare dhe thyen shtresat rumune. - Brezi dalmatin i Morlakëve dhe vijimi duklan i tij. - Zona veriore e simbiozës shqiptare-rumune- serbe. - Kolonitë e mercenarëve të Osetëve. – Terminologjia ndërkombëtare e barinjve.
Në kufijtë romakë u grumbulluan gjatë shumë shekujve energjitë e mëdha të popujve të ndryshëm borealë. Kur nën këtë trysni shpërtheu ledhi romak, u derdhën në Ballkan, porsi lumë I idalë nga shtrati i vet, popujt nomadë dhe pastaj prapë u zhdukën, siç thotë fjala e urtë çeke, si Obrët. Mbeti vetëm raca sedentare (bujqësore) sllave, e cila, duke qenë pa impulse të gjakut nomad, kudo u ngjit për trualli me forcë të madhe ashtu si kinezët. Në shek. X, mbretërit bizantinë fërkonin sytë si në ëndërr se si u "sllavizua mbarë vendi". Qendra sllave më e fortë ishte atëherë në gadishullin Halkidik: Njoftimet ë manastireve të Atosit përmendin në fqinjësi më të afërt grumbuj sllavësh të fortë. Në Peloponez edhe sot e kësaj dite dëshmojnë emrat topografikë për ngulimet e shumta të dikurshme të sllavëve.
Bërthamat shqiptare me qendrën e vet përreth Krujës kurrë nuk mundën sllavët t' i vërshonin etnikisht. Por, ngulimi sllav e ngushtoi dhe e ngjeshi në mënyrë të dyfishtë këtë bërthamë. Zona depërtuese sllave ndaj detit Adriatik shkonte në veri përtej Shkodrës, përgjatë Drinit e Bunës, deri në krahinën e vile Poles (Vilipolle, Uilipola në listat latine të shek. XV, sot Velipojë) afër Medues, sikurse u quajt në gjuhën sllave zona e iportit të vjetër Nymphaeum. Në Jug u bë një depërtim përtej Çermenikës (Scampa) e Beratit (Beloga grada) deri në selinë ipeshkëvore të Glavnikës nën Vlorë e deri në zonën bregdetare të Silavicës (1297 contrata que dicitur Slaniça, sot quhet Soli) ndërmjet Devollit dhe Vjosës.
Dyndja sllave edhe pse nuk i shkatërroi bërthamat shqiptare në male, megjithatë shpërndau kristalizimet romake përmes Ballkanit. Kjo dyndje ngjeshi pjesën e madhe të masës tërësore etnike romane; hodhi tërë shtresat e barinj ve rumunë të veriut në shtresat e jugut, në masa kompakte i shtyu ata në lindje, i dëboi ata thellë në jug përtej kufirit klasik të gjuhës greke e latine dhe i qarkoi ata në perëndim deri para portave të qyteteve bregdetare dalmatine.
Stërgjyshërit e Morlakëve të mëvonshëm (Maurovlachi, Crnim Vlasi, vllehët e zinj), të cilet edhe në shek. XVI përhapeshin përgjatë mbarë Dalmacisë, nga Kotorri deri në Senjë dhe një herë, në shek. XII, përtej Istrës deri në Tagliamento, përmenden edhe në letrat dalmatine të shek. IX (Negulus, Draculus, Dedullus).
Që këta qenë me të vërtetë rumunë, shihet prej prapashtesave - ul Në Maqedoni dhe në Thesali, që në shek. XIII e XIV quhej "Vllahia e Madhe" (Msyalrj BXaxia), përmenden në shek, X e XI stërgjyshërit e Maqedono-Rumunëve të sotëm, të Aromunëve, të Cincarëve ose të Kucovllehëve. ^
Pjesë të forta rumunësh, si vazhdim jugor i Morlakëve tëjugut, shihen në viset e Malit të Zi liridor të sotëm. Jo vetëm dy maja malesh, Durmitori e Visitori, mbanin në vitin 1330 emër rumun, por edhe dokumentet e vjetra serbe, që kanë të bëjnë me vise edhe më Brenda lindjes, janë plot me emra sllavë me prapashtesën rumune {Gradul, Radul, Bvladul). Vëllazëritë e shumta të barinjve rumunë banuan këtu, u grumbulluan së bashku, si Piperët e Mogushët, ndërmjet lumenjve të Zetës e Moraçës dhe dhanë, bashkë me Luzhanët sllavë, material për krijime fisesh malazeze. Origjinën dako-romane të këtyre rumunëve e jep emri i Mogoshëve, të cilët jetojnë edhe sot në shumë vende të mbretërisë rumune (Mogosani, Mogosesci, Mogosoie); pastaj sidomos vëllazëria "Vllehët Sremlanë", që në vitin 1330 banonin afer Pejës. Kjo vëllazëri me emrin e vet ka ruajtur kujtimin në Srijem (Syrmium). Ëdhe në harkun e veriut të Drinit të bashkuar në rrethinat e Shkodrës dhe në rrethin e Pukës (Epicaria) kanë mbetur elementë rumunë bredhës.
Viset ndërmjet Ulqinit, Raguzës e Prizrenit, nga deti përgjatë Drinit deri në masivin e Alpeve shqiptare (Bjeshkët e Namuna) dhe deri në anën e mëngjërt hidrografike të lumës, formonin në mesjetë rijë brez të fortë të simbiozës etnike, në të cilën elementi shqiptar e rumun i barinj ve shkrihej me banprët sllavë bujqësorë.
Pranë detit, shqiptarët në mesjetë shtriheshin në veri më lart se sot. Degët e trungut shqiptar të prerë nga kolonizimi sllav i zhupanëve të vjetër ndërmjet Ulqinit, Budvas dhe liqenit të Shkodrës, shiheshin në shek. XIII dhe XIV përreth Raguzës e Kotorrit, pastaj prapë në emrat malazezë dhe në emrat e vendeve të Hercegovinës (Golemade 1441, shqip "Gojamadhe", Beri 1444, edhe sot Shën Gjoni e Shekulare në Mal të Zi, 1300 Burmazi afër Stolcës, prej fjalës shqipe;"burri i madh"). Në fund të shek. XIII u shtua, për shkak të përhapjes së shqiptarëve drejt veriut, edhe popullsia e re shqiptare.
Në mesjetën e vonshme, në distriktin e Shkodrës gjendej edhe kolonia e Osetëve kristianë nga Kaukazi, të cilët rusët dhe serbët i quanin "Jasi" dhe që patën ardhur këndej si ushtarë mercenarë nën mbretin Urosh II (1296-1321). Në kadastrën e vitit 1416 përmendet "villa Oseti, cavo Pietrq Oseti", dhe-'tS tillë Osetë (OsettU Ochsete) gjendeshin të shpërndarë edhe në fshatra të tjerë.
Sikurse për shkak të plastikës së tokës në zonën dinarike të katundeve të vjetra dhe sllavët iu nënshtruan mënyrës së jetesës së barinjve, kështu u krijua këtu ndërmjet Kotorrit e Prizrenit edhe terminologjia shqiptaro-rumune-serbe në sferën e blegtorisë e të bulmetit, e cila i kishte bazat e veta paraindoëvropiane. Në shek. XV një banor i Kotorrit quhej "Gurcho Vrda" një tjetër thirrëj (1427) "Pantho de Briza".
Në fshatin Repisht afër Shkodrës përmendet (1416) "Gjin Brinzi". Bmimet verore të fisit shqiptar të sotëm Merturiqxhsn Briza.Edhe në dialektet malazeze gjenden mjaft gjurmë të kësaj terminologjie (turin, hira, frus).
Fiset e vjetra rumune u asimiluan mjaft shpejt. Përkundrazi, procesi -i amalgamizacionit ndërmjet serbëve e shqiptarëve qëndron edhe sot, Raca më tipike është rasti i fisit tq Kuçit, për të cilin në vitin 1610 thuhet se "gjysma qe ortodokse e gjysma latine".
Përhapja e malësorëve shqiptarë drejt Jugut. – Cikloni shqiptaro-vllah afër Gramozit dhe Pindit. - "Gjinde e egër " dhe "rëmënjtë ". - Zona jugore e simbiozës shqiptaro-rumune-sllave. - Zbritja e serbëve të Humës në jug nën mbretin Dushan.
Shumë më intensive se në veri ishte simbioza apo amalgamizimi i popullsisë shqiptare e rumune në jug të masivit shqiptar, në Vllahinë e madhe. Në fund të shek. XIII filloi të vërshojë me vrull bërthama shqiptare. Shqipëria ndërmjet Tivarit, Prizrenit, Ohrit e Vlorës ishte në qytete e fusha me të vërtetë të qytetëruara. Por në gryka, në male të pakalueshme banonin njerëz gjysmë të egër,"gjinde e egër. Në këto vise qëndronte qysh nga koha e vjetër hobja dhe shigjeta e lyer me helm. Atje sundonte katundi i lëvizshëm, I mbushur plot me prona të trashëguara të kohëve shumë të vjetra, me besë dhe me marrjen e gjakut, të cilën kudo në fusha e kishte hequr ndikimi i kishës dhe i shtetit të fortë.
Nëpër malet shqiptare, të paprekura nga luftërat dhe rreziqet, popullsia e një race shumë të bukur u mbajt e freskët, pjellore, e fortë, me një vitalitet të jashtëzakonshëm në disa individë, e qëndrueshme në të gjitha fatkeqësitë, luftëtarë, të cilëve u ishte "dyshek toka dhe jastëk guriAi-element bredhës filloi të rrotullohej nga malet në ultësira, i lodhur nga luftërat e pandërprera dhe rreziqet e vazhdueshme, pranë Thesalisë e Pilurit, tokë me pyll", sikurse e quanin atëherë shqiptarët Epirin (1510 te Muzaki: Epiro ch 'in lingua albanese se dice Pylloria). Shtytjen për këtë ciklon fort të madh e dha lufta ndërmjet anzhuinëve në Durrës dhe bizantinëve, veçanërisht pas goditjes së gjeneralit të Napolit Sullyes-it kundër Beratit (1280). Shqiptarët u derdhën mbi "fiishën ilire", mbi Savrën a Muzakin (Myzeqenë), dhe me gra e femijë, me, bagëti e kuaj, u grumbulluan në Thesali, duke shkretuar tokën e hapur (1325, et ad presens consumunt et destruunt taliter, quod nihil remansit penitus extra castra). ~Në luginën e Ahelousës, në viset e Angelokastrës (Gjirokastrës), u bashkuan shqiptarët me Remerimët (shqip rëmen, shumë rëmënjtë), sikurse quheshin rumunët prej shqiptarëve, që u formua nga emri: Romanus. Nga gjaku dhe mënyra e jetesës, ky popull ishte i aferm me shqiptarët dhe ishte i lëvizshëm si zhiva. Sot fjala "emër" nuk është më emër i përveçëm, por do të thotë sikurse fjala turke "çoban", me të cilën shqiptarët emërtojnë vllehët përreth Beratit.
Kundër shqiptarëve e aleatëve të tyre u ngrit mbreti bizantiri dhe Katalonët, që ishin sundimtarët e dukatit të Athinës. Ky I dëboi me ndihmën e ushtarëve mercenarë turq deri në kreshtat e maleve, kurse emri "katalla" kaq ka hyrë në kujtesën e shqiptarëve, sa edhe sot me këtë fjalë kuptojnë "njeriun e lig" (mizorin, katilin). Kundër dyndjes së popullsisë shqiptare u mbrojt popullsia urbane greke; qyteti i Thesalisë Phanarion kërkoi që ata të mos vendoseshin kurrsesi në tokën e tij. Kjo, pa dyshim, ndodhte për të njëjtat shkaqe, prej të cilave në kohën e diasporës shqiptare, Ankona nxori statutin e vet të famshëm kundër shqiptarëve, prapë nga këto shkaqe qyteti Chieti në Italinë jugore i detyroi shqiptarët të banonin jashtë qytetit (në geto); kurse baronët e Napolit ua ndalonin atyre (1506) mbajtjen e çdo lloj arme. Por të gjitha këto masa nuk sollën asnjë dobi në Thesali dhe Greqi. Në gjysmën e shek. XIV silleshin nëpër Thesali Mazrekët e fortë shqiptarë në kronikën e Janinës, te Kantakuzeni, Marchaseos 1304 në diplomat anzhuine: ky emër është i përbërë nga fjala shqipe mas (mbas) dhe "rëke"); ashtu silleshin edhe Zenebishët bashkë dhe Malakashët e Bujët, të cilët shkenca sot i njeh si rumunë dhe të cilët mbreti Kantakuzen - që është shumë karakteristike - i emërton gabimisht si shqiptarë. Në vargjet e maleve të Pindit e të Gramozit, në viset ndërmjet Janinës dhe Kosturit, u ngrit cikloni i madh etnik, i cili zgjati plot një shekull; kaloi në Maqedoni dhe Heladë dhe thithi në dredhën e vet gjigante pjesë të të gjitha kombësive të Ballkanit. Në vitin 1346 banonin "vllehët, bullgarët dhe shqiptarët" në terrenet e episkopatit Stagi në Thesali. Atje u pa në pakicë simbioza e këtyre tre kombeve, e cila gjatë një shekulli, më parë dhe më pas, u bë e madhe dhe arriti deri në paralele interesante në shprehje dhe në fraza të gjuhëve shqipe, rumune, bullgare dhe të greqishtes së re, deri në krijimin e "tipit ballkanik" e sidomos në sintaksë.
Mbreti Dushan pushtoi në vitin 1348 Epirin dhe Thesalinë deri në kufirin e dukatit të Athinës. Në ushtrinë e tij gjendeshin më shumë shqiptare. Në vitin 1350 udhëheqësi i ushtrisë serbe, Prelubi, depërtoi deri në kështjellën e Pteleonës në gjirin e Volosit përkundruall Negropontit. Venedikasit i quanin trupat e tij "Albanenses Arhontët e stratiotë grekë u dëbuan nga terrenët e tyre me ardhjen e Dushanit në Epir e Thesali. Vendet e tyre I pushtuan në pjesën më të madhe kryetarët e luftëtarët shqiptarë dhe pak serbët. Këta erdhën në masa të mëdha në Maqedoni, duke pushtuar vendet e pronarëve grekë. Në vitin 1350 përmenden në Beri 30 bujarë serbë me fëmijë e gra dhe me 1500 kalorës. Në këtë kohë zbritën në jug banorët e viseve të largëta malore të Perëndimit. Vojvoda Mlladen, i ati i sebastokratorit Branko në Ohër, dikur ishte komandant në rrethinat e Raguzës. Nipi i tij, mbreti Gregori (Grgur), ndërtoi (1361) në bregun lindor të liqenit të Ohrit kishën përkushtuar "Bogorbdici Zahumskoj" - Shënmërisë Zahumska (sot manastiri i Shën Naumit). Në ato vise gjendeshin (1379) bujarë nga Nevesinja e Lubomira e Hercegovinës.
Kur u shkatërrua mbretëria e Dushanit, pjesët e reja serbe në jugun e largët, në Thesali, dhe rië jugun e Maqedonisë, së bashku me popullsinë bujqësore sllave, nganjëherë e quajtur sipas emrit të shtetit bullgar, hynë në vorbullën e ciklonit shqiptaro-vllah, gjë që e ka fiksuar kronika e Janinës në shprehjen: serbo-albanito, bullgaro-vllah.
Nën shtypjen turke lëvizi bërthama serbe e kroate drejt veriut; fillon diaspora shqiptare dhe rithyerja e shtresave rumune. - Përparimi i shqiptarëve drejt veriut e lindjes 1690-1878. - Zbatica sfyqiptare në horizont.
Dhe në atë kohë vjen goditja e tmerrshme turke. Popullsinë bujqësore sllave nuk e vuri në lëvizje për një kohë të gjatë; për tre shekuj bërthama serbe e kroate lëvizi ngadalë nga jugu drejt Danubit, përkatësisht drejt Dravës, Por trysnia turke ktheu menjëherë rrjedhën e popullsisë shqiptaro-rumune në drejtime të tjera.
Invazioni shqiptar lëvizi në jug, në dukatën e Athinës (1387), në Argolidë dhe Napuli (1380); prej këndej në ishullin Negroponte dhe më në fund (1550), me mbështetjen e turqve, edhe në ishujt e tjerë të detit Egje.
Pasojë e trysnisë turke është edhe diaspora e madhe e bërthamës shqiptare, përbri së cilës dhe nën emrin e së cilës u dyndën gjatë shek. XV edhe rumunët e sllavët nga Dalmacia e jugut, Duklja dhe nga viset e lumit Vjosa për në Jakin, Venedik,
Istria dhe pastaj më e shumta në Apuli e Kalabri. Sulmi i parë turk shkaktoi një turbullirë të madhe në popUllsinë shqiptare në veri. Në senatin e Raguzës u diskutua në muajin gusht 1388 për të arratisurit shqiptarë (faciendo libero relaxari omnes Albanenses fuqientes captos për mostros). Në atë vit, në muajin maj, mori vendim qeveria e Venedikut për të arratisurit nga viset përreth Durrësit (de partibus Durabhii). Thuhet për ta se ishin "fshatarë të thjeshtë eprimitivë" (dicteanime suntrustice et rudis intellectus).
Në Rekan atë përmenden të arratisurit në vitin 1437; në Ankonë në vitin 1458 dhe në Venedik në vitin 1444 përmenden kolonitë e forta shqiptare. I përzier me sllavët e zonës veriore të përzier dhe mandej me dalmatinët e jugut (1419) filloi të rridhte nga mbarë Shqipëria (1442,1467,1478) një lum i vërtetë njerëzish në Apuli dhe në Kalabri (1467).
Sikurse shihet qartësisht nga emrat, që në amzë gjenden me shkurtimet latinisht, ishin përzier edhë toskët shqiptarë nga Shqipëria e Jugut (Prori, Niccolaus de Durazo, Nicolaus Musayhgi, Musaghy, Musaghius, Petrus de Ghonno Spati) me elementë sllavë të jugut (Bracassin).
Në vitin 1482? mbreti i Napolit, Frideriku, u premtoi liri të gjithë sllavëve, shqiptarëve dhe grekëve, që niseshin për në Brindizi. Këta në të vërtetë ishin shqiptarë nga Greqia. Shpërnguljes për në Itali i dhanë fund emigrantët nga Himara në vitin 1744. Në vitin 1886 numëroheshin në Itali 196 768 shqiptarë në 79 bashki.
Dialektet e tyre janë fare të afërm me dialektet toske të shqiptarëve të Greqisë.
Kolonia e sotme e shqiptarëve afër Zarës (Borgo Erizzo), që u krijua në vitet 1723-1727 doli prej viseve të Dukles së vjetër, nga zona e përzier serbo-shqiptare. Këtë gjë nuk e tregojnë vetëm rastet në të cilat u krye ajo shpërngulje me ndërmjetësinë e Tivarit dhe me ndihmën e kryeipeshkvit të Tivarit, Viçenc Zmajeviqit, por edhe kujtimi i disa familjeve të shpërngulura (Sestani, Vladagni), të cilat mbajnë emrat e fshatrave përreth Tivarit, përkatësisht të Shkodrës.
Sulmi turk mbi fiset rumune të Maqedonisë e të Thesalisë veproi në të kundërtën e dyndjes sllave dikur mbi rumunët e kufirit të perandorisë romake. Shtresat, nën sundimin turk, u copëtuan nga jugu në veri. Në vitin 1610 dëshmonte vendi Molocussi se afër Krujës gjendeshin pjesë të Malakashëve të Jugut. Ndërtimet që u bënë nën manastirin e famshëm benedikttë Shën Lleshit në Malin e Shenjtë të Mirditës mbanin emrin Orosh; këtë emër ia dhanë, pa dyshim, të arratisurit rumunë (rum. oroshi d.m.th. varosh). Në Bosnjë, në rrethin e Foçës, gjendet një fshat, që quhet Paraun. Analiza gjuhësore interesante e këtij emri, që e bën prof. Skok, tregon se ai rrjedh nga rumunët, që erdhën atje nga jugu dhe që jetonin në kontakt të ngushtë me shqiptarët e vjetër (paraun vjen prej shqipes prrue, përrua, sllav. potok). Dialekti i rumunëve të sotëm në Shqipërinë e Veriut është maqedono-rumun. Fjalë sllave në dialektin e rumunëve, që në fundin e shek. XV u dyndën në Istria, formojnë tepricat e rinezmit, që të çojnë te gjuha bullgare e mesjetës. Shumë fjalë shqipe të blegtorisë, barinjtë rumunë ua lanë gjatë ikjes së vet sllavëve dhe maxharëve (hungarezëve).
Vala rumune, që ushtoi drejt veriut, ngrihej pjesërisht edhe në qendra të afërme. Ekzistonte edhe zona e madhe e Morlakës përgjatë bregut të Adriatikut, por as blloku kroat as ai serb nuk ishte kaq i dendur si sot. Qysh atëherë (nga fundi i shek. XVII) u sllavizuan edhe Morovllehët e fortë. Sot në viset thjesht slave gjendet një sasi fare e vogël aromunësh, të cilët, si për shembull në Bosnjë, e kanë humbur gjuhën e vet qysh prej asaj kohe që u dyndën. I njëjti fat i priti edhe maqedono-rumunët, që mbetën të shpërndarë në jug. Përreth Selanikut e Serës ata u shndërruan në grekë, përreth Velesës, Perlepit e Prizrenit u shndërruan në serbë, përreth Elbasanit, Ber^atit e Tiranës u kthyen në shqiptarë.
Në shek. XVII në këto vise filloi një ciklon i ri. Dhe prapë atë e shkaktuan barinjtë shqiptarë, por tani të besimit muhamedan, drejt qendrës së Ballkanit dhe pastaj drejt Maqedonisë. Që nga koha e pushtimit turk, popullsia serbe u tërhoq gjithnjë e më shumë drejt veriut, derisapas vitit 1690 vijoi një dyndje e madhe në Hungari. Në banimet e vjetra të serbëve hynë shqiptarët nëpër Opojë, Lumë, përgjatë Drinit të Bardhë në Kosovë e deri në Novi Pazar e Nish. Peja, ku për 600 vjet ishte selia kryesore e kishës serbe, u bë, si Gjakova e Gusia, njëfarë republike qytetare shqiptare në të cilën, për shkaktë popullsisë luftarake e kusare, ishte më vështirë të arrije sesa te gërmadhat e qytetit Ninivë.
Tërheqjen etnike të serbëve dhe përhapjen e shqiptarëve e shkaktuan kryengritjet serbe (1804-1815), sidomos lufta turko-serbe 1876-1878. Nga shek. XVIII ngjeshën rëndë Maqedoninë. Në luginën e sipërme të Vardarit qëndruan nëpër pronat muhamedane (çifligje) bujq sllavë; territoret e tjera i banonin barinjtë shqiptarë, Shqiptarët zunë edhë bregun jugperëndimor të liqenit të Ohrit. Fshatra shqiptarësh kishte afër Kumanovës, Kosturit etj. Të gjithë këta shqiptarë, që depërtuan larg në lindje, e dinë saktësisht se cilit fis të anës malore i takojnë. Përhapja e shqiptarëve u krye brenda dy shekujve, ashtu siç është vënë re në prag të Luftës Ballkanike (1912) nga prof. Cvijiq dhe shumë nxënës të tij në rrethinat e Pologut, të Tëtovës, Kërçovës e gjetiu. Së pari lindën banda shqiptare të forta prej 300 vetash, morën me vete femijë e burra (zullum), që t' i lironin pastaj kundrejt një shpërblimi. Popullsia sllave pësoi shqetësim, humbi sigurinë dhe ndërpreu punimet bujqësore të zotërinjve;
Këtu erdhën 2-3 familjë shqiptare, duke u paraqitur si zotërinj. Autoritetin ua jepte gjakmarrja, sepse prapa këtyre individëve qëndronte i bashkuar krejt fisi. Më në fund, fshatarët, duke mos mundur të duronin terrorin, larië tokën e tyre dhe u tërhoqën në brendësi të vendit.
Edhe lufta e madhe evropiane, si dhe pasojat e saj politike në të gjitha ato vise, që kanë elementë josllavë, shkaktuan, siç duket, një stuhi të re etnike. Dihet, për shembull, se traktati i Perlinit shkaktoi zbaticën e shqiptarëve, të cilët në verilindje filluan të tërhiqeshin nga distriktet e reja të Serbisë. Nëse një ciklon i tillë i ri do të ndryshojë mozaikun etnik të Maqedonisë ose nëse mandej do ta shkrijë në një masë të vetme, kjo gjë, siç mund të thoshte Homeri i vjetër, "është në duart e zotave".
Dalmacia e Sipërme dhe e Poshtme në mbarim të shekullit XII. - Kroacia e Kuqe dhe e Bardhë e priftit Duklan.. - Qendrat e emrit kroat:Knini dhe jusha e Duvanjës; fisi Hrvatinë Sana. - Zonajugore sllave e bashkimit kroato- serb. - Huazimet çakaike në gjuhën shqipe; Gjoni (Ivani) dhe Mikleushi. - Kroacia e Kuqe dhe e Bardhë si kujtim I vjetër i atdheut të lashtë. - Kuptimi i emrave Hrvat (kroat) dhe Srbin (Serb). –Krahina e Kuqe Cermnica dhe Kuçeva ndërmjet Budvas dhe liqenit të Shkodrës; Kuçi shqiptar (slav. "Crveni").
Prifti Duklan nga Tivari (rreth vitit 1200), në kronikën e vet, e cila përzien kujtimet e vjetra të kombit sllav, tregon: Në mbledhjen në fushën e Duvanjës, mbreti Sventoplak e ndau Bregdetin (Maritima) në dy provinca. E para shtrihej nga Duvno (Dlamno, Delminiumi i vjetër ilir) deri në Vinodol. Kjo quhej Kroacia e Bardhë ose Dalmacia e Poshtme (a loco Dalmae usque ad Valdevino vocavit Croatian Albam quae et lnferior Dalmatia dicitur). E dyta shtrihej nga Duvno deii në Durrës. Kjo ishte Kroacia e Kuqe ose Dalmacia ë Sipërme (Croatia Rubea quae et Superior Dalmatia dicitur).
Një ndarje e tillë e krahinës në të sipërme dhe në të poshtme është karakteristike për të gjitha provincat mesjetare nga Drava deri në Vjosë, nga Sllavonia deri në Myzeqe. Hollësisht zbatohej kjo ndarje në truallin shqiptar. Dekretet e Papës të viteve 1410- 1443 përmendin dy Shqipëri: flasin për "tota Albania", për krahinat e "utriusque Albanie si dhe për krahinat e "Albanie superioris et inferioris".
Koncepti i dy Dalmacive, sikurse e ka fiksuar prifti Duklan, me një gabim të vogël në jug, në kohën e tij ka qenë i gjallë dhe krejt i freskët.
Kur "legjionet romake" të perandorit Emanuel rreth vitit 1165 mundën përfundimisht hungarezët (ugerët).dhe serbët, dhe hynë në Dukle e Dalmaci deri në Zërmanje, kur perandorit i dhuruan edhe fisin e fuqishëm kroat të Kaçiqve, thema e Durrësit nuk u rivendos më në hapësirën e vet të vjetër. Për të parën herë u pa në ato kohë, se vargu i qyteteve romake e kroate (Omishi, Shibeniku, Ostërvica, Skradini) nga Nini e deri në Split, me popullsi të dyfishtë të hinderlandit (kroate e vllahe), po ashtu edhe vargu i qyteteve romake nga Raguza deri në Ulqin, me popullsi të trefishtë të hinderlandit, formonin dy gjysma të njëjta të zonës bregdetare dalmatine.
Me Duklën së bashku me qytetet e saj, të cilat dikur i takonin themës së Durrësit, dhe me Dalmacinë jugore në veri të Neretvës, u krijua një njësi nën perandorin Emanuel Komnenin. Përkonte deri diku me provincën e dikurshme romake Praevalisë. Në krye të saj ishte "dux Dalmatie et Dioclee" (1166). Pastaj, në krahinën nga Zërmanja deri në Neretva sundonte nga Spliti "dux Dalmatie et Croatie" (1171-1180); Zara (Zadar) mbeti nën venedikasit.
Përgj atë bregdetit lindor të Adriatikut, pak më përpara se filloi të shkruante prifti i Tivarit, në vend të dy krahinave të dikurshme të themave bizantine (Durrës e Dalmaci), ishin tri dukata bizantine: dukata e Durrësit, dukata dalmato-duklane dhe dukata dalmato-kroate.
Sipas kësaj del fare e qartë dhe e vërtetë ndarja e Dalmacisë; sikurse e paraqet prifiti i Tivarit. Përveç kësaj, Jçuptohet edhe përse shkrimtarët grekë të kohës së Komnenëve i quajnë serbët në më të shumtën e herës dalmatinë dhe përse shkrimtari Kinam
I e vë qytetin Ras në Dalmaci. Nuk është aspak e habitshme as ajo, që, sipas Stjepan Përvovjençanit, Shkodra gjendej në "Dalmacinë e vërtetë",'ndërsa sipas kryegjakonit Tomë (t 1265), Ulqini dhe Tivari gjendeshin në "Superior Dalmatia".
Diçka ndryshe qëndron çështja te prifti i Tivarit përsa i përket Kroacisë së Bardhë dhe Kroacisë së Kuqe. Pavarësisht nga ai, por lidhur me emrin e mbretit përrallor S vetopuka, i njeh dhe i përmend këto emërtime (rreth vitit 1350) edhekronisti venedikas Dandulo (a plano itaque usque Hystriam Croatiam Albam vocavit et a dicto plano usque Dyrrachium Crpatiam Rubeam). Orbini (1601), i cili ka përdorur kronikën e Tivarit dhe shumë burime të tjera të humbura, flet (f. 204) mbi "Dioclea che ju la metropoli della Croaia Rubea.
Këtu, për shembull, në veri i përkiste tërë Sllavonia e vjetër ndërmjet Dravës dhe Gvozdës: në jug ishte kryesisht krahina nga Spliti deri përtej Raguzës. Statutet qytetase të Kotorrit të shek. XIV i dallojnë qartë kroatët më në veri nga sllavët (Sclavi), të cilët të përzier me rumunë (Vualachi) dhe shqiptarë, banonin në afërsi të qyteteve. Në një marrëveshje tregtare ndërmjet Raguzës dhe Ankonës (1293), me emrin Sllavoni kuptohej krahina ndërmjet lumit Neretva dhe Drinit e Bunës (et dicta Selavonia intelligatur a loco qui dicitur Orenta usque in flumen Lessi). Kjo ishte mbetje e kuptimit të gjerëtë dikurshëm gjeografik, Sclavinica, e cila në shek. VII deri në të X përfshinte të gjitha vendet ndërmjet Zarës, Selanikut dhe Rodopit.
Sikurse emri kombëtar serb në mjedisin "sllav" në fillim ishte, i përhapur në territore përpjesëtimisht të vogla, ndërmjet Pivës, Tarës dhe Drinës së Sipërme, ashtu edhë emri kroat e kishte qendrën e vet më të fortë ndërmjet Zërmanjes e Cetinës, e sidomos në lindje të Zarës, në rrethinat e Ninit dhe të Kninit (Tininium, në Tunva, Teneu, in Teneno.^Ipeshkvi i Kninit quhej par excellence "ipeshkëv kroat", krejt analogjikisht sikurse ipeshkvi i Krujës në qendrën shqiptare quhej "ipeshkvi shqiptar". Ky atribut (Croatensis, në regjistrat i shkruar e i kënduar keq Croacensis), ka shkaktuar, që në shek. XIV e XV, të viheshin nganjëherë në evidencë "episkopus Croatensis" dhe "episcopus Tininiensis përveç kësaj, i pari përzihet me ipeshkvin e Krujës në Arbani (episcopus Croensis, Croyacensis), Këtij ipeshkvi kroat i paguanin "sipas zakonit të vjetër" të dhjetën të gjithë bujarët kroatë. Përtej fushës së Duvnës u përhap shumë herët emri kroat në Bosnjë deri në Neretvën e Sipërme, ndërsa nga Knini deri në Gvozdë dhe deri në lumin Sana në "Donje krajeve" (krahinat e poshtme) të Bosnjës. Aty banonte në shek. XIII fisi i fortë kroat, Hërvatiniç, në pronatë shumta, disa prej të cilave (Çeçva, Tuklek) me emrin e vet të çojnë në vendbanimet ilire, përkatësisht shqiptare. Në këtë fis u krijua edhe emri i përveçëm Hrvoje, që është zvogëlim (diminutiv) i emrit Hrvatin, mbartës më I shkëlqyer i atij emri që vojvoda i madh i Bosnjës dhe i Splitit, Hrvoje Vukçiq Hrvantiniq (1416). Për shkak të. lidhjeve të farefisnisë me të mëdhenjte shqiptarë të jugut, emri voje u përhap edhe në Shkodër në modë. I madhi katolik shqiptar Pjetër Spani (1430-1457) kishte djalin e vet me këtë emër.
Që degët e qendrës kroate depërtonin edhe larg në jug nëpër zonën "sllave " dhe atje takoheshin me qendrën serbe, këtë na e dëshmojnë burime të drejtpërdrejta dhe të tërthorta.
Shkrimtarët grekë Skilit?es (1081) dhe Zonaras (1118) flasin për "fisin kroat, të cilin disa e quajnë edhe serb" dhe për "fisin serb, të cilin 'e quajnë edhe kroat".
Ky i fundit, sipas tregimit të Skilitzit, hyri me forcë rreth vitit 1075 në Bullgari. Zonaras flet edhe për fisin kroat në numër të madh. Në gusht të vitit 1203 kryeipeshkvi bullgar Baziliu qëndronte në fshatin "in villa Vrovatachori", i dërguar nga perandori Kolojan te Papa Inocenti III, duke pritur lejën e kalimit nëpër Durrësin bizantin. (Acta Albaniae 1,127). Ai "fshat i kroatëve" siç duket, është identik me vendin e sotëm Hrvati në Prespën e Poshtme. Në vitin 1372 ankohet në Raguzë "Stanchus frater Cheruatinipse i kishte plaçkitur shtëpinë në Shën Shirgj Gjergji I Balshaj. Djali i këtij Stanku, Stojani, jetonte në Shkodër në vitin 1388 (Acta Albaniae 2,297).
Nën këtë pamje të diskutueshme gjuhësore, në gjuhën shqipe gjenden fjalë të huazuara nga dialektet çakaike të bregdetit (l'is "hrast", drinv "pruqe", ç"'sto" ose uça"). Që në këndin e bërthamës shqiptare, në zonën sllave ,të përzier duklane nën pushtetin fiolitik serb, kishte elemente të njëjta me ato të zones më veriore, të sferës kroate, për këtë na flasin disa shenja të tërthorta.
Kjo formë Pavel (e në vend të a-së) nuk të çon kurrsesi në mjedisin shtokaik që në vitin 416 e kishin dy banorë të fshatit Kupelnik në Pultin e Poshtëm (Ivan Sudija, Ivan Budimir), është karakteristik për brezin katolik të bregdetit nga Tivari dhe Raguza në veri.
Edhe i ati i Skënderbeut quhet në shkresat e veta serbe "gospbdin Ivan"; po ashtu e quajnë (Ivan Castrioth) dokumentet e Venedikut ' (1407-1443). Nga ana e kryetarit të familjes së Kastriotëve, ata që kryenin shërbimin e qefalisë së Kaninës, përmenden (1368) në oborrin e Zotit Aleksandër në Vlorë "Prodan vojevoda dhe Mikleushi". Ky i fundit, sipas emrit të tij (Miklaush, Mikula), sikurse thotë Jireçekun, "sigurisht është Kroat; dalmatini I jugut, serbi e shqiptari do të ishte quajtur Nikola ose Niksha".
Gjithçka që u tregua nuk është, natyrisht, një dëshmi se Kroacia e Bardhë, e sidomos Kroacia e Kuqe, ishte me të vërtetë në kohën e prifiti të Dukles. Por këto dy Kroacijetonin në përrallat e popullsisë së bregdetit, ndoshta edhe në jug të Neretvës deri në Tivar. Kjo përrallë përmban në vetvete elemente të vjetra (praelemente), që ishin të përbashkëta pothuaj për të gjithë sllavët, të sjella nga atdheu i vjetër, i largët në veri, përtej Karpateve. Perandori Konstantin Porfirogeneti (950) njeh Kroatët e Bardhë dhë Serbët e Bardhë në veriun e largët, përtej Karpateve në fushat ruse. Përkundrazi, kronika më e vjetër ruse i përmend "Horvate belii" në jug. Në Rusi ekzistonte edhe një paralele e plotë për Kroacinë e Bardhë dhe të Kuqe: nga shek. XV ekzistonte Bjelorusia me qendrën përreth Smolenskut dhe Çermnaja Rus në Haliç përreth Lavovit (Leopolit).
Emrin Hrvat (Kroat), charvata e nxjerr linguistika e sotme, më korrektësisht, nga emri paraindoevropian i maleve të Karpateve, i cili u bë prej fjalës së vjetër evropiane ose alarishtes "kar" = "gur" dhe prej shkronjës që është forma e shumësit. Por edhe emri enigmatik Serb, duket se merr shpjegim më të mirë në ndonjërën prej gjuhëve të shumta të maleve të. Kaukazit, që janë një muze i vërtetë për mbetjet e popujve të shumtë paraindoevropianë, të cilët dikur patën jetuar në fushat e gjera të Skitëve (Skythjes). Sipas kësaj gjuhe, që e bën shumësin me prapashtesën -b} emri "serb" do të kishte kuptimin "njerëz pra, një bërthamë e vërtetë në thëniet e perandorit bizantin dhe të priftit të.Tivarit. Ndërmjet këtyre të dyve ekziston edhe njëfarë lidhje. Edhe bërthama, edhe lidhja përmbahen kryesisht në kujtesën e heshtur të kroatëve dhe të serbëve, të dyndur në atdheun e tyre të dikurshëm verior. Por duket se kroatët ndërmjet Zërmanjës e Cetinës, dikur quheshin me të vërtetë Kroatët e Bardhë "Bijeli Hrvati".2)
Nëse ka pasur ndikim portreti i banorëve në Kroacinëe Kuqe (Crvena Hrvatska) në krijimin e emrit të krahinës së vjetër të Cërmenicës dhe të krahinës fqinje të Kuçit në krijimin e emrit të fisit Kuçi (prej shqipes "kuq, sllav. "crven"), ose mandej emrat e krahinave të përmendura kanë shërbyer si impuls për nxjerrjen në pah të kujtimeve të lashta nga atdheu i lashtë, kjo nuk është e lehtë ta vendosësh. Por që ndërmjet të dyjave ekziston lidhja reale, për këtë s'ka dyshim.
Të dyja këto krahina të kuqe "crvene zupe" (Cermeniza, Cuceue = Kuceue) i përmend prifti i Dukles. Crmnica (në sllav. E vjetër crarnana, çramana "crven") shtrihej përgjatë bregut veriperëndimor të liqenit të Shkodrës me këto fshatra kryesore: Tërnpvë, Orahovë dhe Gudinje.^ Emri i Kuçevës, sipas priftit duklan, shtrihej përgjatë anës më të afërme të qytetit të Budvas.
Por e vërteta është se këta dy emra, shqip e sllavisht, përdoreshin për krahinën e madhe ndërmjet Budvas dhe liqenit të Shkodrës. Sikurse mund të shihet prej shkresave serbve për manastirin e Shën Kollit të Vraninës, në shek. XIII atje ishte një përzierje e fortëe popullsisë sllave e shqiptare. Në vitin 1278 përmendet në librat e Raguzës njëfarë "Bardogna de Coçoa de Genta Bardhonji prej Kuçit në Zetë, i cili më vonë, në shkresën serbe del si banues i fshatit të Orohovës (Bardonja sa deti, Petar zlatar Kuçeviqi Bardonja nga deti, Pjëtër argjendar Kuçeviçi). Për sa i përket emrit të fisit Kuçi, po përmend se ky Kuç (Cucci) del së pari (rreth vitit 1335) në fshatin Tuz (Petro Kuç) dhe mandej në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 del si mbiemër i disa banorëve në fshatrat e rrethit të Shkodrës: Sardani, Bolsa, Egressi, Ibardi (shqip "i bardhë) bashkë me Bitrin, Lekën e Progonin, që është emër i përveçëm kombëtar (i vjetër). Në këtë rreth, në vitin 1402, ishte gjithashtu Uquedam villa vocata La BarbadirossV\ në vitin 1641 Barbalussi, sot Barballushi mbi Drin.
Por, për vlerësimin e plotë të çështjes së hedhur këtu për diskutim, duhet theksuar edhe kjo: Në shkresën e mbretit Uroshi III për manastirin e Vraninës, në caktimin e kufijve të fshatit "Shtitar" (në jug të Cërmenicës në Krajë), lexohet kjo copë Crlenu pesteru, ot Crlenepestere pravo u katun " (në shpellën Çërlen, prej shpellës Çërlen drejt në katund). Në vitin 1333, afër Tivarit gjendej gurorja e gurit të kuq (incidendo sibi iuxta Antibarum lapides rubeas circa centum). Në brendësi të vendit, ndërmjet Danjës dhe Oroshit, quhej në vitin 1446 një fshat Guricuchi (Gurakuqi) (sllav. ukamen" rumanisht (1459) "Piera Rossa")
Edhë sot gjendet në veri dhe lindje të Elbasanit krahina malore "Çermënika". Prej kësaj krahine, siç duket, quheshin në mesjetë ipeshkvët e qytetit të rrënuar të Skampës edhe "episcopi Cernicenses", përveç titullit "episcopi Vregenses". Në vitin 1603, Papai dha urdhër ipeshkvit të Stefanjakës që të dërgonte në ato vise (in certipaesi alli confini di Tessalia chiamati Birsenstapolis et Cermanica) priftërinj, pasi atje kishte afër 4 000 shpirtra të krishterë.
Pikërisht për këtë, gjithashtu, për krahinën e vjetër të kuqe do të ishte me vlerë të hulumtohej nëse në të ka pasur formacione gjeologjike përkatëse, që të kenë vepruar në formimin e emrit të saj, apo është ky një krijim i pastër i ndjenjave sllave për atdheun e largët të lashtë.
Bashkëpunimi i gjallë i klerit të Tivarit dhe të Splitit në fund të shekullit XII - Kontaktet e para të bërthamës shqiptare e kroate. Fshehtësia e arkivit të Blagajskit: Princi i Vodicës - Ivan Baboniqi në Shqipëri dhe traktati i Filip Tarentinit me mbretin Urosh II Milutinl - Politika e anzhuinëve të Hungarisë: Ludviku I i Madh dhe Karl Topija. –Ndërmarrja e guximshme e ipeshkvit të Korçulës, Domenik Topisë, kundër Raguzës. - Karli i Durrësit në Kroaci - Gjergji II Balshaj si zhupan i Korçulës dhe i Hvarit (Lesinës).
Pikërisht në kohën e priftit Duklan, sikurse u tregua më lart marrëdhëniet ndërmjet klerit të Tivarit e të Splitit ishin jashtëzakonisht të mira. Prelati i Tivarit, Gregdri (1173-1189), I cili lindi dhe vdiq (1185) në Zarë, në luftën kundër uzurpimit kishtar të Raguzës kërkoi mbështetje e ndihmë te kryeipeshkvi I Splitit, metropolia e të cilit përfshinte bërthamën kombëtare kroate. Në Tivar u desh të dëshmonin se prelati i Raguzës në përgjithësi nuk ishte kurrfarë kryeipshkvi, por një sufragan I zakonshëm i metropolisë së Splitit (1177), ex antiquis resscriptis et monumentis antecessorum et diverssis qliis coqiecturis veritatem perpendens, quod Salonitana ecclesia totius Dalmatie dominatum etprimatum quandam optinuit). Kjo ishte koha kur në Tivar kërkoheshin me zell të madh gjatë gjithë bregdetit Adriatik reminishencat historike, por edhe tregime për ndarjen politike e kishtare. Atëherë u ngjallën edhe kujtimet për sundimin e vjetër të Gotëve në Dalmaci e Shqipëri (libellus Gothorum te Duklani; Gotët te kryegjakoni i Splitit Toma. Në atë kohë (rreth vitit 1199) edhe ipeshkvi i Svaçit, Domeniku, i paditur për vrasje, pati ikur nga frika e mbretit të Dukles, Vëllkanit, sikurse thotë edhe dekreti i Papës "adpartes Hungarie.
S'ka aspak dyshim, se në kohën bizantine ekzistonin marrëdhënie të gjalla ndërmjet qyteteve romake të Adriatikut dhe sidomos, ndërmjet këtyre dhe Italisë Jugore. Por kontakt politik, qoftë miqësor, qoftë armiqësor, nuk ekzistonte ndërmjet bërthamës kroate dhe shqiptarëve; por, për shkaqe gjeografike, bërthama kroate nuk kishte marrëdhënie aq të gjalla me bërthamën fqinje serbe. Thema e Durrësit mbulonte bërthamën shqiptare dhe e tërhiqte atë drejt jugut dhe lindjes. Thema e Dalmacisë nuk i mbulonte bërthamat kroate. Dalmacia në kohët e para qe e lirë dhe anonte nga veriu dhe perëndimi.
Marrëdhënie politike ndërmjet veriut e jugut të bregdetit ekzistonin kohë pas kohe vetëm atëhere kur fuqitë botërore tërhiqnin në valët e veta tërë bregun. Një rast i tillë ndodhi, sikurse u pa, në kohën e sulmit norman dhe, më tepër e më gjatë, në kohën e anzhuinëve, kur pothuaj i pavaruri dhe trashëgimtari "bani i Kroacisë dhe i Bosnjës dhe princi i Zarës", Mlladeni II Shubiq, në lidhje me Filip Tarentin dhe me Papën (1319), bashkëvepronte me të gjithë bujarët e lartë shqiptarë.
Në këtë pikëpamje po tregoj këtu një hollësi tjetër tërheqëse: Mlladeni II i përkiste familjes se fuqishme kroate të princave të Vodicës së Baboniqve, fuqia e të cilëve, në fillim të shek. XIV, kapej në Slloveni dhe hapej në viset ndërmjet Kupës, Savës, Unës, Sanës dhe Verbasës. Një degë e kësaj familjeje mori mbiemrin Blagajkët, sipas qytetit Blagaj në viset^ poshtme të Bosnjës.
Në arkivin e kësaj familjeje, pak kohë pas humbjes së saj, u gjet një pergamenë (sot në muzeun kombëtar të Budapestit), e cila nuk tregon ndonjë lidhje me interesat e kësaj familjeje.
Këtë shkresë e pati bërë Filipi "princeps Achaye et Tarenti, Romanie despotus et regni Albanie dominus", ku gjendej "in campisprope Bosticiam " më 6 gusht 1306. Me këtë ai i jep fund të plotë kancelarit të vet, ipeshkvit të Bisaçit, Francesku, të pranojë betimin e mbretit Uroshi II (ab Vrossio rege Rassie) "mbi marrëveshjen e përfunduar ndërmjet ipeshkvit të Shkodrës, Shtjefnit, të dërguarit të mbretit të lartpërmendur" dhe Filip Tarentinit (super certis factis et conventionibus habitis et initis inter Stephanum episcopum Scutarensem, nuncium dicti regis ex una parte et nos ex alia).
Kjo marrëveshje, sikurse e përmend qartë letra, ishte e shkruar dhe e vulosur me vulën e ipshkvit të Shkodrës. Përmbajtja e saj nuk dihet, por përse bëhej fjalë, kjo mjmd të kuptohet me lehtësi, po të merret parasysh, që jo shumë kohë më parë (1304) Filipit I ishin dhuruar disa fise shqiptare mbi lumin Mat, por pikërisht deri atje arrinte pushteti i mbretit serb. Në vitin 1308, të dërguarit e Uroshit bënë një marrëveshje në Melunë (në Francë) me Karlin de Valois dhe me perandorin titullar të Kostantinopolit, kundër perandorit faktik grëk, Andronikut. Aty mbreti Urosh i premtonte "perandorit" Karl ndihmë për pushtimin e perandorisë bizantine, kurse ai i premtoi mbretit ndihmë kundër çdonjërit, që do të guxonte të sulmonte mbretërinë serbe, përjashtuar kushëririn e vet, Filipin e Tarebtit. Në këtë rast vërtetohet si mbret serb, përveç të tjerave, edhe mbi "provincën e Dibrës deri në lumin e Matit".
Përsa u përmend më lart, plotfuqishmëria e rëndësishme e Filip Tarentinit erdhi në arkivin e Blagajsve; kjo shpjegohet më mirë, ngaqë në përcjelljen e të dërguarit të mbreti Urosh gjendej një Baboniq. Ky ka qenë princi Ivan (Gjon). Për këtë mësohet më vonë (1324) se ishte në marrëdhënie shumë të mira: me princin e Tarentit. Ai ishte (1316-1322) "ban I gjithë Sllavonisë". Në vitin 1322 goditi "sipas urdhrit të mbretit" banin Mlladenin II Shubiq dhe u bë ban "i tërë Sllavonisë, Kroacisë dhe Dalmacisë".
Por ky qëndrim i aristokratit kroat Baboniqit në Shqipëri, tregon edhe që anzhuinët e Hungarisë fusnin hundët aktivisht në punët specifike shqiptare edhe përpara Ludovikut I të Madh.
Me paqen e Zarës (1358), mbreti hungarez Ludovik Anzhu e detyroi Republikën e Venedikut që të hiqte dorë nga çdo ndikim mbi bregdetin lindor të Adriatikut (a medietale Quarnerii usque ad confines Duracci). Ky bregdet, deri në Raguzë e Kotor hynte kryekëput në sferën e anzhuinëve të veriut, i cili pak nga pak u zgjerua edhe në vetë Shqipërinë. Qyteti i Raguzës me rrjetin e vet të fortë tregtar shërbeu si vëzhgues i shkathët më parë për Zetën dhe pastaj edhe për viset më jugore.
Natyrisht, mbreti Ludovik qëndronte në një lidhje të drejtpërdrejtë me Durrësin, gjersa ky ishte i anzhuinëve. Lajmëtarët e tij kalonin atje edhe nëpërmjet Raguzës (1366, barca que portait Bernardum nuncium regis Duracium). Por ky qysh herët kisfye lidhje edhe me princin Karl Topinë, i cili më vonë (1379), u bë anëtar i lidhjes hungareze kundër venedikasve. Rolin e madh nç këtë lidhje e luante ungji i Karlit dhe vëllai i Tanush Topisë, Domeniku. '
Ky Domenik iu kushtua titullit të rregulltarit. Kishte hyrë në urdhrin e domenikasve, të cilët kishin ardhur në Durrës qysh në vitin 1278. Si i tillë u bë kapelan i oborrit dhe këshilltar i mbretit Robert të Napolit. Më vonë (1345-1351), si "vicar i përgjithshëm i urdhrit të vet për Dalmacinë dhe Durrësin", punoi, duke banuar në Raguzë, për themelimin ë manastireve në Shkodër, Kotorr dhe Shibenik. Rreth vitit 1358 u bë ipeshkëv i Korçulës.
Por një vit më pas u gjend në Shqipëri. Një shkresë e shkruar greqisht, me të cilën manastiri domenikan në Durrës nxirrte në ankand vreshtat, e përmend atë si administrator i atij ankandi. Pikërisht atëherë, pas vdekjes së Tanushit, Karli mori në dorë fuqinë e shtëpisë së Topisë.
Duket se Karli, në marrëveshje me të nipin, Domenikun, përgatiti një plan të madh e të guximshëm, në mënyrë që të shtinte në dorë pushtetin mbi Raguzën.
Në Shqipërinë e Veriut gjendeshin atëherë shumë qytete (Drivasti, Svaçi dhe Balezi e ndoshta edhe Sappa), në të eilat ipeshkvi ushtronte edhe tërë pushtetin laik. Këtë shembull sigurisht e pati parasysh edhe Domeiiiku, kur filloi (1360) intrigat e tij të mëdha, që të zinte selitë kryeipeshkvnore vakante në Dubrovnik. Në këtë çështje, ndihmën kryesore ia dha njëfarë Theodhori nga Drishti.
Por këshilli i Raguzës ishte vigjilent. E kishte ndier rrezikun. E kishte paralajmëruar atë për një rrezik të tillë i ndieri kryeipeshkëv, Ilia Saraka, patric i Raguzës (t 1329). Sikurse tregon një kronist i mëvonshëm i Raguzës, ai kryeipeshkëv i kishte njoftuar, sa ishte në shtratin e vdekjes, parësisë së Raguzës "disa fshehtësi" (arcanaet acculta quadarh), të cilat në qoftë se.nuk ishin vigjilentë, mund t'ikërcënonin lirisë së qytetit një frezik të madh; sepse me lehtësi të madhe ai vetë do të mund të fitonte pushtetin e qytetit ose ta mbartte atë te të tjerët.
Raguzianët vigjilentë kapën disa letra, që i kishte shkruar ndihmësi i Domenikut, Theodhori, dhe të cilat "përmendnin simoninë" (quefaciunt mentionem de symonia). Këto letra çuan peshë një furtunë të madhe.
Më 4maj 1360, qyteti dërgoi te Papa kancëlarin e vet, që"të kërkonte një kryeipeshkëv për kishën e Raguzës". Në shënimet e të dërguarit lexohet edhe ky paragraf: "Dhe në qoftë se paraqitet rasti, që ndonjë dalmat, shqiptar, venedikas ose nga krahina jonë e Raguzës do të donte të merrte kryepeshkopatën tonë, ti do t'I kundërshtosh së bashku me miqtë tanë në çdo mënyrë". Më 6 maj, këshilli i lartë vendosi që të thirrej ipeshkvi Domenik dhe t'i jepej urdhër ta linte qytetin. Më 8 maj u dërgua Theodori I Drivastit.
Domeniku natyrisht u largua nga Raguza. Por ai shkoi drejte te mbreti, Ludoviku I dhe këtë e ngacmoi aq shumë kundër raguzianëve, saqë këta u detyruan (më 16 dhjetor) të dërgonin delegacion të posaçëm te mbreti se bashku me "ato letra mashtruese, të falsifikuara e të gënjeshtërta, të cilat i dërgonte ipeshkvi i Korçulës, që të bëhej kryeipeshkëv i Raguzës".
Në vitin 1362 raguzianët kishin kryeipeshkvin e rL Ky ishte gjenovezi Hugo Cigala. Me këtë u prishën të gjitha planet e Domenikut. Ai u bë kryeipeshkëv i Zarës (1367). Pas vitit 1374 humbi fare gjurma e tij.
Kam përmendur se Domeniku ndëirmjetësoi te nipi i vet, Karl Topija, kur ky pushtoi Duirësin (1368). Këtu po shtoj se pak pas humbjes së këtij qyteti, hercogu i Durrësit, Karli, u bë "dux Dalmatie et Croacie" (1369-1376). Si i tillë, banoi rregullisht në Zarë. Sikurse dihet, ai më vonë (1385), diike u mbështetur kryesisht në bujarinë kroate e sllave, u bë mbret i Hungarisë, por mbaroi shpejt në një mënyrë tragjike.
Në kohën e Ludovikut të Madh dhe të luftëtarëve të tij kundër Vendikut, si dhe në kohen e Sigismundit e të luftërave të tij kundër turqve, ishte gjë fare ë natyrshme, që edhe Balshajt e Zetës të vështronin nga veriu. Qëndronin në marrëdhënie të drejta me banët e Dalmacisë e të Kroacisë.
Pushteti i Balshajve kaloi edhe mbi ishujt e Dalmacisë. Pas betejës së pafat afër Nikopoljes (1396), duke qëndruar në Raguzë (21-28 dhjetor), mbreti Sigismund i dha Gjergjit II Balshaj titullin (princeps Albaniën) dhe e emëroi zhupan të vetin në Korçula dhe Hvar. Këtë ndeiim e mbajti Gjergji deri në fund të jetës së tij (në muajin mars 1403). Përmenden me radhë tre vikarë (ndihmës famulltar) të tij në Korçula. Dy prej tyre ishin patricë të Tivarit.
"Bani shqiptar në mbretërinë e kroatëve " – Përbërësit e këtij fiksimi në shekullin XIV. - Shtatë bana e dymbëdhjetë bujarë të kroatëve. - "Shtatë kralët" shqiptarit.
Në dy kapitujt e mësipërm mund të gjenden disa përbërës më të fortë, të cilët në gjysmën e shek. XIV, bashkëvepruan për prishjen e fiksimit ekzotik mbi "banin shqiptar në mbretërinë e kroatëve". Këtu veproi fakti, që emri Albani në kohën e anzhuinëve, për shkak të lidhjeve jashtëzakonisht të forta me atë dinasti, u bë te kroatët shumë i njohur. Dy bana, një Shubiq dhe një Baboniq, kishin marrëdhënie të drejtpërdrejta me Shqipërinë.
Njëri prej tyre edhe banonte atje. Ndoshta shkresa për këtë trillium kaq të vonuar, është e njëkohshme me hercogun kroat, Karl Durrësakun. Ndoshta ka bashkëvepruar edhe lidhja fonetike ndërmjet fjalëve Alba e Albania; prandaj përmendet CroatiaAlba dhe qyteti Alba, sikurse të gjithë "beli gradi" (qytetet e bardhë) të tjerë quheshin Biograd në bregdet.
Kujtimi për këtë fiksim të vjetër të banit shqiptar është ruajtur në regjistrin e manastirit benediktin të Shën Pjetrit ndërmjet Splitit dhe Omishit (S. Petrus de Gumal i themeluar në vitin 1080), I cili ruhet sot në arkivin e kishës së Splitit. Ky regjistër njoftimesh për pronat e manastirit është shkruar me shkronja beneventane në fillim të shek. XIII. Por ka edhe shumë passhkrime të mëvonshme, që nuk kanë asnjë lidhje me manastirin. Përkundrazi, përmbajtja e tij tregon se ato përshkrime i kanë shkruar disa njerëz, te cilët këtë regjistër e patën studiuar shumë herët, në shek. XIV e XV, për qëllime më të gjera juridike-historike, por fare praktike.
Një shënim i tillë, i shkruar prej një dore të shekullit XIV, në vendin bosh nën dorëshkrimin origjinal betievetan, thotë pjesërisht kështu: "Në kohën e kaluar ishte zakon në mbretërinë e kroatëve të ishin shtatë bana, të cilët zgjidhnin mbretin në Kroaci, kur ai vdiste pa lënë fëmijë (trashëgimtarë); këta ishin: I pari bani i Kroacisë, i dyti i Bosnjës, i treti i Sllavonisë, i katërti i Pozhegës, i pesti i Podravskës, i gjashti i Albanisë dhe i shtati I Sremës".
Meqenëse ky shënim të kujton pakëz të 12 fiset kroate (duodecim tribus Croatorum), s'ka dyshim se është punuar me atë problemin interesant, i cili u bë jashtëzakonisht akut në kohën, kur anzhuinët, sidomos pas vitit 1345, filluan të zbatojnë centralizmin e rreptë feudal në Kroaci. Për këtë flas më shumë në një vend tjetër.
Këtu po përmend se numri 7, megjithëse ishte më pak I zakonshëm se numri 12, ishte i njohur në viset jugore pikërisht në lidhje me sundimtarët. Perandori Konstantin Porfirogeneti na paraqet emrat e dukëve, që patën sjellë kroatët në atdheuri e ri.
Këta dukë ishin shtatë: pesë vëllezër dhe dy motra. Pavarësisht nga kjo, arhigjakoni i Splitit, Toma, thotë se në kohën e dyndjes, kroatët ndaheshin "në shtatë a tetë fise bujarësh" (septem vel octo iribus nobilum). Tomko Marnaviq (rreth vitit 1630) flet për 7 krajlëte Bosnjës. Sipas kuptimit të shqiptarëve të Veriut, bota është e ndarë "ndërmjet perandorëve dhe shtatë kralëve" (n'der t'mretit e t'shtat krajleve). Kundër mbretit janë ngritur shtatë kralët, thotë vjersha shqipe:
Bash te mbreti kenka hi
Kish kërkue shtatë krali
Kryetarët e fiseve dhe stratiotët bizantinë në vallën e magjistricave tëpolitikës botërore. - Sevastët dhe milites në territorin bizantin. - Fati I familjeve Blinishtie Jonima në darën e mbretërve serbë. - Shtëpia e fortë e Dukagjinëve të vërtetë. - Të mëdhenjtë e jugut dhe të qendrës shqiptare: Arianitasit, Muzakët, Matarangët, Gropajt, Topiajt.
Kur erdhën anzhuinët në Durrës (1272), retorta shtetërore bizantine pothuaj e kishte shkrirë përgjysmë shtresën e dytë të fisëve, që, pas ilirëve, ishte formuar në këtë truall. Ata gjetën atje familje të fuqishme fisesh; bënë marrëveshje me bujarinë e sebastëve, që patën zënë vendin e kryetarëve të fiseve (1272- 1274) dhe me kalorës bujarësh (1272) Vlado Blinisti miles, Theopia miles), që kishin nxjerrë krye në tokën feudale të stratiotëve a të pronarëve bizantinë.
Këtë bujari shqiptare anzhuinët e quajtën me emrin e përbashkët "comites et barones (etfeudarii) regni Albanie". Në betejën e ashpër njëqindvjeçare të dy botëve, duke i shërbyer herë perandorit të madh të Lindjes, herë Papatit, herë Anzhuinëve, herë Nemanjajve serbë, në shek. XIV, arriti që dikush prej sevastëve të bëhej kryesevast, protoalagator, dukë, por edhe despot, kont (comes) dhe mareshal i Papës ose i anzhuinëve, kaznac dhe zhupan i madh i serbëve, ndërsa pas rënies së mbretërisë së Dushanit, edhe dinast i pavarur.
Natyrisht që një anomali e tillë ndërmjet fuqive të mëdha ishte plot rreziqe vdekjeprurëse, prandaj shumë familje sevastësh, që përmenden me rastin e ardhjes së anzhuinëve, pothuaj që në fillimet e para të "politikës botërore" të tyre, u rrënuan nga themelet {Bracca, Bessossia, Clange, Leti, Limi, Verona).
Ndonjëra prej tyre u rrënua menjëherë në kulmin e fuqisë së vet, kur ishte ngjitur lart në mes të një vargu brezash.
Një familje e tillë ishte Blinishti (në shkrime zakonisht jepet e gabuar: Bleusi, Bleuisti, Bletisti, Blevisci). Vendi i kësaj familjeje gjendej ndërmjet lumit të vogël të Gjadrit afër Lezhës (1416) fshati Blinisht me kishën e Shën Shtjefnit 1610; emri i fshatit vjën nga fjala shqipe blini ("brijest") dhe abacia e famshme e Shën Lleshit (de Monte) në Malin e Shenjtë të mirditasve.
Stërgjyshi i kësaj familjeje Vladi (Vlado), ndoshta prej fisit të Matjanëve (Matesei), bëhet i njohur (1274) si stratiot (miles) bizantin. Më parë u bashkua me anzhuinët, por pak më vonë u lidh me serbët, që i dhanë titullin "Kaznac". Në vitin 1279 ky kaznac u kap prej kapitenit të Durrësit dhe u përcoll në Brindizi i prangosur. Por kjo qe për të një fatkeqësi e vogël. Në vitin 1304 mori diplomën e Napolit, në bazë të së cilës u bë "comes" (kont) ndërsa djali i tij, i cili kishte një emër krejt perëndimor Guillelmus, u bë marëshall i Arbërisë.
Këtij Vilhemi i erdhi përdorësh (1319) që t'u shtonte titujve të vet perëndimorë edhe atë të kryesevastit bizantin. Një kushëri i tij, Kalojan Blinishti (1304-1319) kishte titullin "comes". Por kjo familje u zhduk përgjithmonë në kryengriljen e madhe, që e nxiti selia e Papës (1319-1336) kundër serbëve, përgjatë gjithë Adriatikut, duke filluar që nga Mladeni II Shubiqi kroat, në veri e deri te Matarangat shqiptarë ndërmjet Shkumbinit e Devollit dhe deri te Muzakajt afër Vlorës e Këlcyrës.
Për asgjësimin ë saj, duket se, përveç mbretit serb, patën bashkëpunuar me gjithë shpirt edhe Dukagjinët dhe veçanërisht Topiajt.
Në një kohë me Blinishtët, por vetëm përkohësisht, u zhduk edhe familja Jonima (Gonoma, Guonimi) në personin e Vladislav Jonimës, zhupanit të Dukles e të Shqipërisë bregdetare (1319 dekreti i Papës thotë: dilecto filio Bladislao Gonome, Dioclee et Mariiime Albanie comiti), i cili në vitin 1303 jetonte në oborrin e mbretit serb dhe, pa dyshim, ishte pasardhësi i "sevastit Jonimë", që e përmend dokumenti anzhuin i vitit 1274. Sikursë shihet prej titullit të dekretit të Papës, zhupani Vladislav ishte katolik. Familja Jonima shfaqet përsëri në fillim të shek. XV rreth qytetit të vogël të Danjës dhe Shatit mbi Drin, barabar me Zaharitë e atjeshëm (1365 Nikola Zaharia, kështjellari i Budyas) dhe Dushmanët (1403) në Pultin e Sipërm, të cilët, të pavarur ose si vasalë të Venedikut, bënin rojë kundër turkut.
Familja e Dukagjinëve mbajti deri në kohën e Turqisë rëndesinë e familjes së madhe, të vëllazërisë. Ndoshta si partisan i Paleologëve bizantinë, por ndoshta edhe si flamurtar e vojvodë në ushtrinë e mbretit serb, kryetari i kësaj familjeje, Gjin Tanushi fitoi titullin "dukë". (1281 ducam Ginium Tanuschum Albanensem). Edhe ky qe zënë rob prej kapitenit të Durrësit. Më vonë, siç duket, u vra nga malësorët katolikë nën drejtimin e abatëve bënediktinë në Trafandia (Ndërfandë). Kjo familje e madhe (shtëpia e fortë) sundonte në viset ndërmjet Lezhës e Fandit, ndërsa qendra kryesore e saj ishte qyteti i Lezhës në grykëderdhjen e Drinit (jo në akropol, i cili në vitin 1396 ishte rrënojë e vjetër). Në dorëzimin e këtij qyteti venedikasve (1393).
Një degë e kësaj familjeje kryesore të Lezhës, ndoshta V trashëgimtare e Tanushit II Dukagjinit, të birit të Lekës I, ishin sundimtarë në Prelat (1402). Përv.eç këtyre, Dukagjinëve të vërtetë, siç thotë Muzaki, ka pasur edhe linjatë tjera. Një i tillë (Nicolaus Tudervich Duchaghin) përmendet në vitin 1377. Në Lezhë ata qëndronin në kohën e turkut për një kohë të gjatë.
Procesin e plotë nga kryetar fisi dhe nga stratiot bizantin në dinast të pavarur e kryen sidomos familjet e Arianitasve, Muzakajve, Matarangëve, Gropajve dhe Topiajve. Sipas burimeve, më theilë në të kaluarën vazhdoi gjurma e familjes së dëgjuar të Arianitasve. Qendra e saj, si edhe e fisit nga i cili rridhte, gjendej mbi lu'min e vogël të sotëm Janicë afër fshatit të sotëm Aranitas.
Në luftimet e tmerrshme, që zhvilloi kundër bullgarëve pikërisht në truallin e Maqedonisë dhe të Shqipërisë Jugore, cari Vasili II (996-1025); u dallua si dukë i ushtrisë bizantine upatrici David Arianitasr kohën ë parë ahzhuine (1274) Arianitasit ishin sebastë, por në vitin 1319 dekreti i Papës përmend Vilhelm Arianitin si protoalagator bizantin (Guillermo Aranite protholçgaturo).
Në shek. XV Golem Arianit Komneni, i lavdishëm pothuaj si Skënderbeu, sundonte nga Mokra mbi liqenin e Ohrit përtej Shpatit deri në Vlorë e Kaninë. Mbreti i Aragonës i deklaroi atij shprehimisht (1451) krahinën e Myzeqesë (Muzakisë). Arianitët në njëfarë mënyre ishin konkurrentë të familjes së fuqishme të Muzakajve, djepi i të cilëve ishte në rrethinat e Vlorës, në të ashtuquajturën Muzaki e Vlorës. Ky mbiemër duket se është me prejardhje greke. Hahn-i2) sheh në të diminuitivin e greqishtes së re të emrit Muzë, Mojsi. Gjithsesi nuk është një mbiemër fisi, por qyteti. I pari i kësaj familjeje përmendet në shkresat e vitit 1280 Johannes dictus Muzac qe kapur si tradhtar i madh së bashku me Vlado Blinishtin, por me kërkesën e bujarisë shqiptare, pas.pak kohe u lirua. Kushëriri i tij (i biri?), Andrea , mbante anën e anzhuinëve dhe banonte me gruan e fëmijët në Kështjellën e Vlorës. Në vitin 1319 mbante titullin e mareshallit të Shqipërisë; në të njëjtën kohë, i biri i tij Theodori I "Pletenica (Chiscetisi "Gërsheti") ishte kryesevast. Kushëriri i tij, Mentul Muzaki" mbante në zotërim qytetin e Këlcyrës (Clausura) mbi Vjosë. Andrea III fitoi nga perandori Andoniku III titullin më të lartë të shkallës së oborrit bizantin, titullin e despotit. Iu dorëzua, sikurse tregon Gjon Muzaki (1510), dekreti i artë dhe një fron5 në të cilin ishte qëndisur me margaritarë stema e perandorit. Si despot bëri marrëveshje (1336) në emër të gjithë gjakut të vet me anzhuinët në Durrës, ku kishte gjithashtu prona. Ky qe kulmi i fuqise së familjes, e cila atëherë shtrihej deri në Durrës në veri, pastaj thellë në Epir, ndërsa përtej Beratit deri në Kostur në lindje.
Despoti Andrea, sikurse tregon Gjoni (1510), u varros në kishën e Shën Ndout në Durrës. Edhe Andrea III banonte rregullisht në Durrës (1388-1393). Atje përmenden në atë kohë edhe disa kryetarë të tjerë shqiptarë.
Me disa të shkëlqyer prej tyre, Andrea mbante kështjellat kryesore të qytetit të Durrësit, por natyrisht në emër të Gjergj Topisë, i ciii banonte në kështjellë. Në aktet e Venedikut, Andrea përmendet edhe në katërshen e të mëdhenjve të Durrësit, si besniku kryesor i Venedikut në përgatitjet për rimarrjen e qytetit. Në jug degët e kësaj familjeje ishin atëherë në kundërshtim me zonjën e Vlorës.
Komnenën, të vejën e Balshës II dhe të bijën e despotit Gjon Komnen Ascnit, të vëllait të mbretëreshës serbe, Helenës, (1390). Në fillim të shek. XV iu kërcënuan me Niketa Topinë, të cilin në vitin 1412 Theodori II Musachi e kishte zënë rob. Viset ndërmjet Vregës (Shkumbitlit) e Devollit, veçanërisht provinca Slanica me portin kryesor në grykëderdhjen e Vregës, që quhej Caravastassi i përkisnin në shek. XIII e XIV familjes Matarango, Materango. Në brendësi të vendit pushteti i saj arrinte përtej manastirit në zë Panagia tis Apollonias, afër rrënojave të Apolonisë së vjetër.
Ndërmjet të mëdhenjve të shumtë shqiptarë, që iu përuiën anzhuinëve në vitin 1274, "Paulus miles" dhe "sevasto Blasius" ishin që të dy anëtarë të familjes Matarango. Tek ajo, të dy këta emra ishin të rëndomtë. Në vitin 1304, një Matarang iu nënshtrua Filip Tarentinit.
Ky qe në të vërtetë Pali, mbi të cilin ishte drejtuar dekreti i Papës i vitit 1319, që ishte kundër mbretit serb, Uroshit II. Autoriteti i kësaj familjeje arriti kulmin e vet nën Vlashin II (1358-1367). Ai në vitin 1365 mbante titullin e sebastokratorit, të cilin ia kishte dhuruar cari serb Simeoni. Pas vdekjes së tij,J) ia pushtoi vendin Karl Topija; vetëm një pjesë të vogël e mbajti I biri i sebatokratorit, Gjoni. Atë e zgjodhën raguzanët si qytetartë vetin në vitin 1386. Këtë iamilje e bënë për vete, me lidhje gjaku, Muzakajt, nga të cilët pënnendet mbi Shkumbin në vitin 1371 Gjon Muzaki. Ky është, pa dyshim, "signor Gino", i biri i Andresë III, i ati i Andresë IV i cili ishte gjyshi I kronistit Gjon Muzaka.
E së njëjtës kategori me Matarangët ishte në brendësi të vendit edhe familja Gropa, e cila në fillim ishte fqinje e Blinishtëve në malet e Mirditës, pranë fshatit të sotëm Krajë e deri te liqeni I Ohrit e ndoshta deri në Devollin e Sipërm. Në vitin 1273, mbreti I Napolit, Karli I, i konfirmoi sevastit Pal. Pushteti i kësaj familjeje prirej drejt jugut. Ata u bënë fqinj të Arianitasve dhe Shpatajve. Pas vdekjes së mbretit Vukashin, doli në pah zhupani i madh Andrea Gropa (në mbishkrimin e Ohrit të vitit 1378 është shënuar: si sundues, sunduesi i fundit i krishterë i Ohrit para pushtimit turk). Kjo familje në kohën e Zaharia Gropës (Groppa) u shpërngul në Itali, nën mbrojtjen e pushtetit napolitan.
Fillimet feudale bizantine i kishte familja Topija, e cila nga viti 1368 deri 1392, sundoi me disa ndërprerje, mbi Durrësin dhe, natyrisht edhe në Krujë. Topija i parë, që përmendet në letrat, ishte pronar në zonën e fisit të vjetër e qendror Arbën (1274, Theopia miles). Edhe sot gjendet një fshat me këtë emër në një degë të Ishmit, ndërmjet Tiranës e Krujës. Kësaj familje iu desh t'i tregonte merita të mëdha Selisë së Shenjtë, sepse me të vërtetë, sipas sugjerimit të ipeshkvit të Krujës, Andresë (1318 deri 1334), Papa Gjoni XXII i dhuroi Tanush Topisë titullin e kontit dhe krahinat ndërmjet lumit Maf dhe lumit Shkumbin. Ky Tanush I u martua me thjeshtrën (unafigliuola bastarda) e mbretit të Napolit, Robertit, e cila, siç trëgon Gjon Muzaka (1510), më vonë ia hëngri kokën; Në mbishkrimin trigjuhësh, greqisht, latinisht e serbisht, të manastirit të Shën Gjonit afër Elbasanit (1381), i biri i Tanushit, Karli, thotë se rrjedh "prej gjakut të mbretit francez". Ai ishte sundimtar krejt i pavarur; emri i tij Karlo tingëllon anzhuinisht; venedikasit e quanin "catolicus princeps Albanie', nga serbët quhej "upari velji" (zhupan i madh) dhe në letrën e Papës (1374) quhet "magnus comes". Djali i tij i vetëm, Gjergji, vdiq pak kohë pas dorëzimit të Durrësit venedikasve (1392). Kështu u shua dega mashkullore e këtij princi të madh. Por mbeti dega e dytë e Tanushit II Topija, i cili përmendet në vitin 1389. Nikollë Topija (1415), i cili në vitin 1402 ua rrëmbeu Krujën Konstantinit II Balshaj dhe Helena Topisë, ishte me të vërtetë i biri i këtij Tanushi.
Paria e luftëtarëve, e flamurtarëve dhe e fshatarëve në viset serbe. - Sunduesit efundit serbë të Vlorës. – Balshajt e Zetës 1360-1421 dhe Shtjefën Balshaj Maramonte 1419- 1444. - Dinastitë e Cërnojeviqve dhe të Kastriotëve. ' '
Diçka është e ndryshme, gjeneza e dinastëve veriorë, veçanërishit e atyre të Zetës. Periudha në të cilën ata lindën është njëqind vjet më e re. Këto vise formonin afër mbarimit të shek. XI një pjesë përbërëse të shtetit serb. Familjet nuk e tërhiqnin degën (fisin) nga sevastët bizantinë, por nga zhupanët serbë dhe qefalitë. Lartësimi i tyre ishte jashtëzakonisht i shpejtë. Në bulëzimin që filloi me rënien e mbretërisë së Dushanit (pas vitit 1355), këto familje nuk patën nevojë që të kishin një burim (një varg brezash) për t'u lidhur bashkë. Ato ishin fillestare të një rrethi luftëtarësh të vegjël, të cilët nganjëherë shkrinin procesin e brezave në një person të vetëm. Në të gjitha viset e ish-mbretërisë serbe mbinin tipa të tillë. Shembullin më të mirë për këtë na e japin mbreti Vukashin dhe vëllai i tij Uglesha. Vukashini nën pushtetin e carit Dushan ishte zhupan në Prilep (1350). Car Uroshi e emëroi despot dhe ai menjëherë u deklarua si mbret pranë carit të vet (1366). Vëllai i tij Uglesha mbante titullin e despotit me të gjitha atributet e fuqisë mbretërore.
Fillestari i vërtetë në veri ishte Zharko Mërshiqi, I cili nën pushtetin e carit Urosh (1357) drejtonte një krahinë të madhe mbi Bunë. U martua me Theodorën, të bijën e savastokratorit Dejan, të motrën e Konstantinit, sundimtarit të Maqedonisë Lindore. Pas vdekjes së tij, Theodhora u martua me Gjergjin I Balshaj. I biri i Zharkut, Mërksha (il re Marchisti te Muzakajt) u martua me Ruginën, të bijën e Balshës II dhe u bë sundimtar I Vlorës dhe i Kaninës (1396-1414). Nga duart e kësaj dinastie serbe, Vlora kaloi në duart turke.
Vëllezërit Balshaj (Strazimiri, Gjergji I dhe Balsha II, duke filluar nga viti 1360 paraqiten si zhupanë në Zetë, më parë në Budva e Tivar, pastaj në Shkodër, Ulqin e Prizren (1372) dhe pothuajse po në atë kohë, me lidhje martesash, edhe në Vlorë e Berat. Fuqia e kësaj familjeje arriti kulmin e vet në vitin 1383, kur Balshaj II re Balsa te Muzakajt pushtoi Durrësin dhe mori titullin "duka I Durrësit. I ati i këtyre tre vëllezërve pati qenë një bujar i varfër, I cili nën pushtetin e carit Dushan zotëronte vetëm një fshat në Zetë.
Balshajt rridhnin nga rumunët ose vllehët, flisnin si arbanët, korrespondencën e kryenin serbisht dhe mbaheshin si trashëgimtare të mbretërisë serbe. Brezi i tretë i tyre gjendej në shkatërrim. Pas vdekjes së Balshës II (1385) nuk e mbajtëri dot më as Durrësin, as Vlorën, as Beratin. Turqit e mandej edhe venedikasit (1396) ua morën edhe Shkodrën. Në brezin e katërt (1421) u shua ajo familje e Zetës. Për njëfarë kohe e luajti akoma rolin dega e kësaj familje në Apulia, sepse per historianët është enigmatik njëfarë Balshaj, të cilin venedikasit dhe raguzianët (1419-1444) e quajnë me emra të ndryshëm: Stephanus, Stiepan, Stipan Balse, de Balsis dhe Stephanus de Maramonte. Ky ishte, pa dyshim, i biri i të pafatit Konstantin Balshajt dhe i Helenë Topise.
Që ky çift i martuar pati djem, këtë na e dëshmon dokumenti venedikas, me të cilin Konstantinit i premtohej (1401) qytetaria venedikase (ipsi cumfiliis). Pastaj duhet marrë parasysh edhe fakti se Helenë Topija kishte kushërirën e vet, Maria Topinë, të martuar me Filipin, baronin e fuqishëm të mbretit të Napolit, që ishte prej farefisit shumë të vjetër të Maramontes. Këtu, në Lecce ose Otranto, erdhi Helena nga Venediku, ku ishte çliruar nga çdo bashkëfajësi për humbjen e bashkëshortit. Këtu ajo, te Maramonti, rriti djalin e vet, Shtjefnin (Stjepanin).
Ky ishte i çuditshëm, i egër, i xhindosur, i paqëndrueshëm, shpirtlig dhe gjendej në armiqësi me tërë botën. Më përpara kishte lidhje të ngushtë me Balshën III Strazimirin dhe pastaj u konsiderua si vasal i tij e trashëgimtar. Më 3 qershor 1419 u lexua në shkrimet e fshehta të senatit të Venedikut një vendim, që duhej me çdo çmim të vritej Balsha III.
Për këtë qëllim u bë ripropozimi, që për këtë detyrë të provohej të fitonin Shtjefën Maramonten, të cilit i premtoheshin 4000 dukata dhe toka e atij që do të vritej. Por Balsha III vdiq në vitin 1421 natyrshëm, kështu që Shtjefni u kthye në Apulia.
Por në fillim të vitit 1427 Shtjefni shkoi përsëri në Zetë me një anije raguziane dhe, pas pak kohe, undez flakëi gjithë vendi nga Lezha deri në Drivast. U lidh me Tanushin e Vogël Dukagjinin, pastaj më Gojçin Cërnojeviqin; po ashtu edhe Kojë Zaharia e përkrahu me gjithë fuqinë. U shkaktoi treqind mjerime vënedikasve, despotit serb, turqve, mbretit të Napolit dhe banit Matko Talovac.
Më 1 janar 1430 venedikasit morën një vendim të fshehtë: shpallën çmimin e 500 dukatave dhe të dy kuaj ve për kokën e tij "sepse do të zhdukej shkaku kryesor i të gjitha të këqijave në Shqipëri kur të zhdukej Shtjefën Maramonte, "kryengritës I bashkisë sonë". Më 3 shkurt e gjithë Shqipëria (Albafiia), përveç kështjellave, gjendej në duart e Maramontit; ndërsa më 2 dhjetor 1430 doli vetë para senatit dhe i premtoi shërbim me çdo lloj kushti që të ishte. Venedikasit vendosën që ky person të mbetej "tek ata nën dëgjesën e tyre" dhe e mbajtën si kondotier. Shkoi në Lombardi si komandant i një kompanie prej 30 kalorësish, por përsëri u prish me venedikasit dhe ndërronte me radhë shërbimet te sundimtarë të ndryshëm. Shtëpinë e vet e kishte në Venedik.
Më 1 maj 1444, mbreti i Sicilisë ndërmjëtësoi për të në Venedik me anë të të dërguarve të tij. Venedikasit u habitën për këtë gjë, sepse ai, thonin, ishte treguar i gatshëm të luftonte (bellicosus) me të gjithë sundimtarët e vet, me mbretin e Bosnjës, me despotin e Serbisë, me princin Matko Talovac dhe vëllezërit e tij; përveç. kësaj, kishte qenë edhe partizan i turkut. Trashëgimtarë të vërtetë të Balshajve të Zetës u bënë despotët e Serbisë, përkatësisht Cërnojeviqët.
Prej vëllazërisë së madhe të Zetës, prej fshatit baritor të Cërnojeviqëve (Zernoevichi chiamadi Giurasi) u dallua më pare kryetari i tyre Gjurashi, i cili në vitin 1326 përmendet si komandant në oborrin e mbretit serb. Sipas emrit të këtij Gjurashi ose Kollogjorgju, fshati mori dhe emrin Gjurasheviq. Në gjysmën e dytë të shek. XlV erdhi në fuqi Radiç Cërnoja. Ky në vitin 1371 ishte qçfali i Gjergjit I Balshaj në Budva. Në vitin 1389 ngriti krye kundër sundimtarëve të vet dhe në betejën me Gjergjin II Balshaj (1396) u vra. Pranë kësaj "shtëpie të fortë" të Cërnojeviqve u mbajt për disa kohë e gjithë vëllazëria. Por në vitin 1425 Shtjefën Cërnojeviqi, bashkëkohës i Gjergj Kastriotit, ishte dinast i vërtetë, i vetmi sundimtar i krejt Zetës së Sipërme (capitaneus etvoivoda Zete superioris). I fundit i Cërnojeviqve, Skënderbej,
Nënshkruhej "Sanxhaku i Malit të Zi dhe zot i gjithë tokës së Dioklicisë" 1523. Në Vlorë, në oborrin e despotit Gjon Komnen-Asenit (1350 deri 1363), të kunatit të carit Dushan dhe të mbretit bullgar, Gjon Aleksandrit, gjendej djepi i fuqisë së Kastriotëve. Në një shkresë mbretërore serbe, që i dërgohej "zotit të Vlorës ë të Kaninës,, Aleksandrit, ndoshta të birit të despotit Gjon (Jovan), përmetidet (1366) "Kastrioti si qefali i Kaninës". Sikurse tregon emri, ky qefal ishte me prejardhje greke. Ky mori nga Balsha II (rreth vitit 1383) si shpërblim dy fshatra në Shqipërinë e Mesme mbi Mat. Pasardhësi i tij "zoti Gjon", në shkresat mbretërore sërbe "Ivan Castrioth", përmendet qysh herët në dokumentet venedikase (1407-1443) si "zotëri mj aft i-fuqishëm në viset e Arbërisë". Kur Kruja (1415) ra në duart e turkut, ai u bë vasal turk. I biri i tij mandej, Gjergji, i cili (para vitit 1428) iu dha përkohësisht si" peng turkut, dhe u bë mysliman duke marrë emrin Skënderbeg, u bë dinasti më i fuqishëm i Arbërisë (1468).
Rrjeti ballkanik i gjakut aristokrat: Karakteristika ë bujarisë së lartë shqiptare. - Parimi i pleqërisë, gjurmët e matriarkatit, parëlindja, - Oborri, kancelaria e trefishtë, stemat e gjenealogjitë. - Familja e Angjelëve, - Kosaçët shqiptarë. - Skënderbeu dhe lavdia e tij. - Familja e Spanëve. - Rrënimi i bërthamave të vogla shtetërore. - Përmendore gjeografike.
Të gjitha këto familje, si dhe disa të tjera te Shqipërisë dhe të Zetës në shekullin XV ishin të lidhura midis tyre me lidhje gjaku të forta e të shumëfishta. Prejardhja nga ana e nënës shfaqej në rastet më të rëndësishme, sidomos në rastin kur kjo anë nuk kishte më degë mashkullore; posaçërisht janë theksuar me lidhje të mbiemrit të babës dhe të nënës: Matarango-Musachi, Musachi-Thopia, Thopia-Arianit- Komnen.
Por këto familje ishin në farefisni edhe me dinastitë e mëdha të Paleologëve, Nemanjëve, Asnjëve dhe Anzhuinëve. Në jug ishin farefis me despotët e Janinës, pastaj me Lazareviqët e Brankoviqët, me hercegët e Bosnjës, Sandal Hraniqin e Stjepan Vukçiqin (il signor erceho) dhe, nëpërmjet tyre, edhe me aristokracinë kroate në veri. I madhi kroat, Mlladen III Shubiqi (1384), kishte për grua Helenën, motrën e car Dushanit. Motra tjetër e carit të Eudokisë ishte e shoqja e sebastokratorit Dejan dhe e ëma e Theodor Balshës. Këtë rrjet të fuqishëm gjaku, që mund të vërtetohet edhe me dokumente, e tregon më së miri "Historia e shtëpisë Muzaki" (1510), në të cilën shkriheshin traditat e shkëlqyera të Bizantit, Bullgarisë, Serbisë, Shqipërisë dhe të Zetës.
Të gjitha këto familje nga gjaku ishin të barabarta. Vetëm për pushtuesit, të cilët në fillim të shek. XV, si udhëheqës të bujarëve, pushtuan Epirin dhe caktuan rezidencat e tyre në Artë, Gjirokastër, Janinë e në Lepant, Gjon Muzaka flet për njëfarë epërsie, duke i quajtur ata "signoriper se". Kështu quan ai veçanërisht të zotin e Zardarisë, Vugën, Vongën (gabimisht edhe Kongo, Drugo), I biri i të cilit, Pal Zardari, u martua me një nga Muzakajt. Ky Vago nuk është askush tjetër, përveçse serbo-shqiptaro-bullgaro- vllah i kronikës së Janinës.
Parimi i pleqësisë (sinioratit) ishte që në fillim edhe te shqiptarët si zakon, njësoj si te sllavët dhe në dinastinë hungareze të Arpadëve. Në fund të shek. XII shihej gjurma e qartë e kësaj dinastie. Progoni, arhonti i shqiptarëve (arbanëve) me qendër në Krujë, kishte dy djem: Gjinin dhe Dhimitrin. Pas vdekjes së Gjinit, erdhi në pushtet Dhimitri, i quajtur në dekretet e Papës (1209) "iudex Albanorum" Gruaja e tij ishte Komnena, e bija e zhupanit të madh serb dhe e mbretit të mëvonshëm, Stjepan Bërvovjençanit, dhe e Eudokisë, së bijës së car Aleksandrit III.
Më vonë (rreth vitit 1253) u pa në ato vise, sikurse e arsyeton këtë Drinovi, edhe njëfarë trashëgimie në linjën femërore).
Parëlindja depërtoi vetëm në kontakt me anzhuinët (1381 Karl Topija "cum illustrissimo suo primogenito"). Ndikimi I anzhuinëve shihet edhe në emrin Karl te Topiajt, si dhe në emrin Vilhelm te Blinishtët e Arianitasit. Secila nga këto familje përbënte një bërthamëz shtetërore të vërtetë. Të gjitha ato mbanin një oborr, në të cilin shkonin e vinin bujarët vasalë, të mëdhenj e të vegjël, (zentiluomini, boiari kishin ministrat e tyre të financave (protovestiari), kancelarët (lagofeti) dhe "dijakët" (dhjakët); kryenin administrimin mb anë të qefalëve dhe vojvodëve.
Në shkresat e tyre përdoreshin të tre gjuhët e shkruara të Evropës: latinishtja, greqishtja e sllavishtja, Shembull tipik për këtë është mbishkrimi trigjuhësh i Karl Topisë (1381) në manastirin e Shën Gjonit afër Elbasanit. Në veri mbizotëronte kancelaria serbe, kurse në jug ajo greke. Gjuha latine u shua. Në vitin 1434, raguzianët e njoftuan carin dhe mbretin hungarez, Sigmundin, se Andra Topija kishte vetëm "kancelarë sllavë" (sclavonos cancellarios) dhe, për këtë arsye, duhej që letrat e carit t'ua jepnin për t'i lexuar noterët latinë në qytetet bregdetare, kështu që përmbajtja e letrave nuk mbetej sekret. Jo vetëm Balshajt, por edhe Dukagjinët (1387) e Kastriotët (1422) kishin kancelari sllave. Por Gjon Kastrioti, si vasal turk, mbante korrëspondencë me venedikasit në greqisht. Niketa Topija nënshkroi greqisht (1408) një marrëveshje të shkruar latinisht.
Edhe anzhuinët u dërgonin Muzakajve shkresa në greqisht (133 et ecce pro maiori certificacione vestra de omnibus convencionibus fieri vobus mandavimus litteras in greca lingua scribendas). Pjesëtarët e kësaj familjeje i shkruanin edhe në vitin 1481 letra në greqisht hercegut të Kalabrisë. Kontakti i drejtpërdrejtë me anzhuinët dhe me kalorësit francezë të Ahajës në jug, bëri që të përdorej në këto vise herët stema. Drejt saj arriti rryma hungareze nga vëriu nëpërmjet Bosnjës. Mbi gurin me mbishkrirhin e Karl Topisë në Shën Gjon është gdhëndur luani i kurorëzuar, nën të, në një fushë e pjerrët, zambakët anzhuinë. Mbi stemën e vjetër të Muzakajve, sikurse tregon Giovani (1510), ishte një burim me dy pishtarë, ndoshta një aluzion për burimet e vjetra të naftës në afërsi të Vlorës. Kur Muzakajt (Andrea II) u bënë despotë nën pushtetin e perandorit Andronik (para vitit 1336), morën në stemën e vet shqiponjën dykrenare me yll (Varme delV impero). Dukagjinët kishin në stemë shqiponjën e bardhë.
Në vulat e Balshajve shihej koka e ujkut me dhëmbë jashtë; shkrimi ishte qirilisht. Qysh nga viti 1369 nuk kishte çdo vëllazëri vulën e vet, por një të përbashkët. Vulat.e Dukagjinëve, Topiajve e Muzakaj ve nuk ishin të njohura. Të dërguarit e Arianit Koinnenit vunë në marrëveshje me mbretin e Aragonës (1421) vulën e zotërisë së vet. Kastriotët përdornin për vulë pelikanë antikë.
Qysh herët bujaria shqiptare ndjeu freskun e humanizmit italian, i eili krijoi modën, që gjenealogjia të bëhej me prejardhje klasike, helene ose romake. Edhe në truallin shqiptar u sajua përralla se Muzakajt rridhnin nga Molosët helenë të lashtë në Epir. Dukagjinët, që të mund ishin të barabartë me Topiajt, kënaqeshin me përrallën, se rridhnin prej dukës së Anginës, vëllait të vojvodës.
Në Itali kjo direktivë solli fryte të habitshme në falsifikimin gjenealogjik të "princit" shqiptar Andre Angjelit (1553-1567). Ky Andre e nxori linjën e familjes së tij nga perandori Theodhos dhe mbahej si trashëgimtar i Angjelëve mbretërorë. Njëlibër i Barletit (Romë 1553) mbante këtë dedikim
Sipas dokumenteve e vërteta është vetëm ajo, që Angjelët kanë qenë një familje patricësh të Durrësit (1352, condam comitis Angeli de Durachio), që prej kësaj ka dale kryeipeshkvi në zë i Durrësit, Pali (1460-1469), "Myrice regionis iudex" Vëllai i tij, Pjetri, arriti merita të mëdha te venedikasit (1478) dhe ndoshta u bë "vojvodë i Drivastif'.
Të mëdhenjtë shqiptarë ishin krejt të barabartë me bujarët e lartë të Italisë. Kur pas vdekjes së Skënderbeut (1468) atyre iu desh të iknin në Itali, shpesh edhe pa pasuri e pa ditur gjuhën italiane, i priste atje jo vetëm mëshira e dinastisë së Napolit, por edhe përkrahja e plotë e aristokracisë së atjeshme.
Siç tregon Muzaki, bujaria shqiptare mbante në vendlindjen e vet flokë të gjatë deri në supe, të përdredhur e të gërshetuar. Sipas kësaj veshjeje, një pasardhës i tij, Theodori I (jetoi rreth vitit 1319) mori mbiemrin (vuol dir trezze). Këtë veshje të lashtë kombëtare shqiptare, që mund të shihej edhe në vitin 1860 pranë Klementi nëve në Srema (fshati Nikitinci), e mori edhe fisi serb i Mërkojeviqve afër Ulqinit (1570, portano capili lungissimi. Ajo u bë modë edhe larg te boshnjakët dhe; sipas saj, shtëpia e herceg Sandalit (1435) mori mbiemrin "Kosaça" (shqip "gërshetës).
Histori shkruesi i vjetër i Shqipërisë, Barleti, lavdëron bukurinë trupore të Kastriotëve, të Topiajve dhe të Arianitasve. Nga kjo racë njerëzish fort të bukur, me gjak të nxehtë dinarik, dolën kalorës të përmendur në luftimet kufitare dhe pastaj në luftën shfarosëse me turqit.
Produkti më hyjnor i këtij seleksionimi vdekjeprurës, luftëtari më i tmerrshëm, qëe krijoi në përgjithësi përleshjae Evropës me turqit, është Gjergj Kasfrioti Skënderbeu. Ky edhe për së gjalli u madhërua nga Evropa Perëndimore me legjenda. Paragjykimi se Skënderbeu kishte fuqi demoni, i bëri turqit që të mos besonin në kisinet. Fantazia e popujve të Ballkanit, të dërrmuar prej të pafeve, krijoi prej tij heroin e këngëve të vetadhe të përrallave të mbledhura. Qysh në shekullin XVII, por edhe në praninë e turqve, shqiptarët këndonin (da tuti gli Albanesi) këngë për Skënderbeun.
Po ashtu të tilla këngë prej asaj kohe kreshnike janë ruajtur te kolonistët shqiptarë në Italinë e Jugut, ku kanë gjetur edhe Macphersonin e vet.
Emri i tij jeton edhe sot në Mat, si dhe përgjatë Fanit deri në Pukë në disa lugina {Fusha e Skënderbeut) dhe shkëmbinj, njëri prej të cilëve mban emrin "Gjurma e atit të Skënderbeut pranë Lekës III Dukagjinit, Skënderbeu paraqitet edhe në përrallat e shqiptarëve të Veriut, i zbukuruar me motive prej ciklit të Kraljeviq Markut dhe të mitit nordik për Barbarosin. Vëllazëria më e fortë e Kuçëve të Malit të Zi, Drekuloviqët, e lartësojnë "brezin e të parëve të vet", duke thënë se rrjedhin prej Skënderbeut. Nimbusi i këtij heroi u zgjerua edhe në mjedisin e sllavëve të jugut. Pranë tij dhe pranë Lekës përmendet I pamposhturi shqiptar Musa Kesexhia, njeri me tri zemra. Ky është "Moses Dibranus " i Barletit, "Moise Araniti" i Muzakit,"Valente cavaliere "uomo di core e chi valera ", i cili si pararojë e bujarisë shqiptare e të Zetës, gjeti vdekjen (pas vitit 1461) nga dora turke.
Nën kërcënimin turk e gjithë bujaria shqiptare u bashkua në një lidhje politike. Në kuvendin e Lezhës (1444), Skënderbeu u zgjodh nga bujaria shqiptare prijës i përgjithshëm kundër turqve.
Në atë kuvend mori pjesë edhe shqiptari katolik Pjetër Spani, pronar i madh rreth Shkodrës dhe Drishtit. Familja Span, de Span, Hispanus Spanoviq kishte prejardhje greke (onavdç), do të thotë qose, pa mjekër, (kjo ishte një fjalë fyese te grekët e mesjetës). U dynd në ato vise në fillim të shek. XIV. Më parë (1322) përmendet në Shkodër. Me tregti fitoi pasuri të mëdha, veçanërisht nën despotët serbë. Të bijtë e tij quheshin Bozhidar (1474), Aleks (Llesh) dhe Hërvoje.
Nën Skënderbeun, bërthamat e shumta shtetërore të këtyre familjeve u shkrinë në një shtet të vetëm, në shtetin e fundit të krishterë më të madhin në Ballkan, pas rënies së Kostantinopolit, të Serbisë dhe të Bosnjës. Pranë Shqipërisë ishte Mali i Zi nën Stjepan Cërnojeviqin.
Pas vdekjes së Skënderbeut (1468), turqit i shkatërruan këto bërthama shtetërore. Bujarët shqiptarë u vranë në luftë dhe një pjesë ikëri në vende të huaja. I biri i Skënderbeut, Gjoni, mori në Napoli dukatën e Shën Pjetrit (San Pietro) në Galatina dhe markontën Soleto. Brezi i tij mbaroi në shek. XVI. Pasardhësit e të vëllait të Skënderbeut, Stanishit, qëndruan nën titullin "Marchesi d'Atripalda" në Itali deri në vitin 1873. Në Napoli, Giovanni Musachi (1510) shkroi historinë e shtëpisë së vet. Kjo familje vdiq këtu në linjën mashkullore rreth vitit 1600. Në shek. XVI u shuan në Itali dhe Arianitët. Në Venedik dhe në Ankona qëndruan pasardhësit e Dukagjinëve deri në shek. XVII. Cërnojeviqët mbetën në atdhe dhe u turqizuan. Në shek. XVI Mali i Zi u bë kadillëk turk; në Shqipëri sunduan sanxhaqet. Por në vënd të bërthamave shtetërore të thërrmuara, u ngritën shpejt mjegullat kombëtare të fiseve.
Kujtimi për dinastitë e shuara shqiptare ishte shumë I fuqishëm. Në truallin mbi të cilin patën sunduar, mbiemrat e tyre qëndruan edhe shumë kohë pas rënies së tyre. Sikurse Epiri në administratën e vjetër turke u quajt "Karl-UV' ("toka e Karlit"), sipas emrit të sundimtarit të vet kristian të fundit, Karl Toccos, ashtu edhe krahina përgjatë Semanit quhet edhe sot "Myzeqe".
Kjo krahinë është e dyfishtë: Myzeqeja e Madhe dhe Myzeqeja e Vogël. Në shekullin XVI, emri i saj ishte Musakitë; "Musachia in albanese se dice Musachit. Ky është shumësi i emrit të përveçëm Musaki (Muzak). Analogjisht thonin serbët rreth vitit 1360: na Zetu na Balshikje' ("mbi Zetën mbi Balshikin")
Krahinën e dyfishtë Skuria afër Durrësit e kçmi përmendur; po ashtu edhe për Misjen kemi bërë fjalë. Afër Lezhës, Musachi: "lopaese de GuonimV'. Krahina e Dukagjinëve, pasi kaloi në administrimin turk (1334, Ismail Teucro voyvoda contrate olim Tanus Ducayn) u ruajt deri në ditët e sotme. Njëherë, (1452) përmendet edhe distrikti i Dushmanëve. Në një përshkrim të Shqipërisë të vitit 1570, malet verilindore të Shkodrës quhen sipas emrit të familjes Span (li monti che si dicono Spani sotto qualie fra li monti delli Docagini corre Drino).
Perandorinë e vet të përtejdetit (Stato da mari) Republika e Shën Markut e kishte themeluar pas kryqëzatës së katërt (1204) Nga trashëgimia e shtetit bizantin Venediku mori kontrollin mbi rrugët tregtare në Detin e Zi, që prej viteve 1204-1261 mbeti i mbyllur ndaj çdo konkurrence, si dhe mbi një radhë portesh, të cilat u shërbenin lundrimeve me anije si baza, më vonë edhe si tregje në brigjet e shtete- ve sinane e palestineze të kryqëzatave. Perandoria latine e Konstandinopojës (1204- 1261) ishte përgjatë periudhash të tëra kohore një protektorat venedik.
Rivalja më e madhe nga Liguria, Republika e Gjenovës, i dha fund monopo-lit venedik në Detin e Zi dhe në Kostandinopojë pas shembjes së perandonsë së kryqtarëve (1261), i nguci keqas tregtarët venedikë prej Romanisë deri në Krime dhe u vu në garë me Serenissiman për të fituar hiret e perandont bizantin, por pa e mundur ta nxjerrë dot jashtë loje konkurrendn. Luftërat e shpeshta midis dy republikave italiane u ndërprenë nga vite të një bashkëjetese me më pak tensione.
Egjeu dukej se ishte ndarë midis venedikasish dhe gjenovezësh. Të parët parapëlqenm sundimin e drejtpëdrejtë të qytetit mëmë, i cili dërgonte funksionarë dhe ushtarë për administrimin e territoreve të përtejdetit dhe drejtonte gjithçka në Stato da mar prej jetës juridike deri në tregti; ndërsa ligurasit nuk e njihnin këtë lidhje të ngushtë me qendrën porse mblidheshin tok në kompani të veçanta si persona
privatë që merrnin përsipër zotërimin dhe shfrytëzimin e sundimeve levantine, më së shumti duke vetërrezikuar. Republika e Venedikut dhe familjet venedikase, Venierët, Sanudot, Querinët, Ghisët jetonin në Kretë dhe në ishujt e Arqipelagut; gjenovezët, Zaccariat dhe Gattilusiot në Kios, Lesbos dhe në bregdetin e afërt të Azisë së Vogël. Në Konstandinopojë të dyja republikat kishin përfaqësitë e tyre tregtare, gjenovezët më të pnvilegjuar në lagjen e periferisë Pera. Venecianë e gjeno- vezë lundronin në Detin e Zi duke ngritur aty filiale tregtare dhe konsullata në Trapezunt, në Tanë të detit Azov dhe në gadishullin e Krimesë.
Sinjoria e Venedikut nuk e kishte ngritur shtetin e vet të përtejdetit për të nxitur zhvillimin ekonomik të popullatave të atyshme e për t’u siguruar atyre një administratë të qëndrueshme; Stato da mar i shërbente pasurimit të qytetarëve të vet. Venediku ndiqte me një politikë këmbëngulëse hegjemomale zgjenmin në hapësirën e Mesdheut lindor: synimi ishin këtu sundimi i rrugëve detare për në tregjet e Levantit dhe të Detit të Zi. Në sytë e shtresës udhëheqëse të Venedikut ia vlenin mundimet për të arritur tregtinë fitimprurëse me mallra luksi të Orientit, të cilat prej Venediku shpërndaheshin më pas në gjithë Europën, por edhe për furnizimin e qytetit të shumëpopulluar të lagunës, pak më pas edhe të brendatokës italiane, me drith dhe kripë prej importit. I jepej një rëndësi e veçantë kontrollit të Adriatikut. Ai shihej si “gjiri ynë”, mare nostrum i shtetit, arteria jetëdhënëse e lundrimit detar venedik. Arsyeja shtetërore kërkonte ndërhyrjen kundër çdo fuqie të mundshme hegjemoniale në të dyja anët e detit dhe, për të siguruar lundrimin e lirë të anijeve venedike, ngritjen e një vargu bazash detare, portesh, të cilat ofronin ujë dhe ushqime, mbrojtje prej shtrëngatave si dhe siguri prej piratëve dhe anijeve të shteteve armike; vende të cilat krijonin lidhjet me brendatokën, që i furnizonte venedikasit me mallra dhe që blinte prej tregtarëve venedikas mallrat e këtyre; kështjella, prej të cilave mëkëmbësit venedikas mund të hidhnin vështrimet e tyre vigjilente mbi viset e brendshme fqinje. Pjesë të tëra të Adriatikut Venediku i shihte si ujëra të shtetit të vet dhe realizimin e këtij pretendimi e arrinte dhe me përdorimin e forcës. Qysh prej fillimit të shekullit 14 deti patrullohej nga galera shtetërore që gjuanin piratët por edhe konkurrentët e padëshiruar në tregti. Prej viteve 1330 këto skuadrilje do të dërgoheshin në mënyrë të rregullt për lundrim nën “kapitenin e Gjirit” (capitaneus culphy). Ato ishin një nga mjetet më të rëndësishme të pushtetit në duart e shtresës udhëheqëse venedike. Asnjë shtet tjetër në hapësirën e Mesdheut lindor nuk dispononte një flotë të ngjashme kaq të aftë për goditje.
Epoka midis vitit 1204 dhe çerekut të tretë të shekullit 14 mund të përkufi- zohet si “periudha perandorake” në historinë e Venedikut: Gjenova ishte një rivale e rrezikshme por e kalkulueshme; Perandoria bizantine me dobësinë e vet nuk mund të quhej më kundërshtare; dhe fuqia e ardhme në Levant, Perandoria osmane, ishte ende njëri prej shteteve të shumta të vogla në trojet e Anatolisë së dikurshme bizantine.
Por Venediku nuk ishte 1 fuqishëm vetëm pse nuk i kishin dalë ende përballë në Levant armiq seriozë. Edhe në krahasim me shtetet e tjera të Italisë Republika spikaste: ajo ishte shumë më pak e tronditur nga luftërat e brendshme vetëshkatërruese sesa për shembull Firencia. Uniteti i një shtrese të lartë, që qëndronte lart edhe në pikëpamje morale, dhe përcaktonte në mënyrë të urtë punët e shtetit, të ekonomisë e të ligjit, është pjesë e “mitit të Venedikut”, që e kultivuan sidomos duke nisur prej shekullit 16 autorë nga shtresa aristokratike, por që shkenca e sotme e sheh në mënyrë kritike.
Vëzhguesit që vinte prej një shteti të qeverisur në mënyrë monarkike duhet ti kenë rënë në sy veçoritë e ndërtimit shtetëror venedik. Këtu personat e veçantë nuk dilnin thuajse fare në pah; pushteti nuk ishte vetëm në duart e dozhës, kryetarit të Republikës që zgjidhej me një procedurë të ndërlikuar, por ishte i shpërndarë në një drejtpeshim të mirëllogaritur ndër autoritete të ndryshme. Asambleja popullore ishte zëvendësuar, si instancë e lartë vendimmarrëse, prej kohësh nga Këshilli i Madh, i cili nga ana e vet aty rreth vitit 1400 ia kaloi shumë kompetenca të tij një instance tjetër të lartë, Senatit (Senato, Consiglio dei Pregadi).
Anëtarësia në Këshillin e Madh prej shekullit 14 kishte të njëjtën rëndësi si dhe përkatësia në shtresën aristokratike. Vetëm pjesëtarët e këtij Maggior Consiglio mund të zinin funksionet e rëndësishme në Venedik dhe në sundimet e përtejdetit; vetëm ata kishin privilegje të jashtëzakonshme në tregtmë e largët që mbështetej prej shte- tit e kësisoj mundësi fitimi në shkëmbimet aq fitimprurëse të mallrave me Levantin.
Numri i zotërinjve pjesëtarë në Këshillin e Madh ishte mjaft i lartë, në vitin 1349 ata ishin plot 950, madje disa vjet më parë kishin pasur të drejtë pjesëmarrjeje në mbledhje edhe më shumë burra. Pas përftimit të sundimeve të përtejdetit, çmimi i fitores së kryqëzatës së katërt, shteti kishte në shërbim të vet më shumë qytetarë se asnjëherë më parë për të administruar territoret e reja. Brenda një kohe të shkur- tër u rrit së tepërmi kërkesa për përfaqësues të mirëpërgatitur të Republikës, çka solli ndërthurjen në qerthullin e brendshëm të pushtetit e familjeve të shumta që para 1204-ës kishin qenë të parëndësishme, gjë që solli një rritje të madhe nume- rike; sidomos klasa e vjetër udhëheqëse u shkri me homines novi, me populares veteres ose antiqui përkatësisht antiquiores, siç është quajtur, me shtresen e nobiles, familjeve me përvojë administrimi në territoret e përtejdetit, njohuritë dhe aftësitë shtetdrejtuese të të cilëve nuk viheshin në përdorim veç nga republika e tyre por edhe
Por Venediku nuk ishte 1 fuqishëm vetëm pse nuk i kishin dalë ende përballë në Levant armiq senozë. Edhe në krahasim me shtetet e tjera të Italisë Republika spikaste: ajo ishte shumë më pak e tronditur nga luftërat e brendshme vetëshka- tërruese sesa për shembull Firencia. Uniteti i një shtrese të lartë, që qëndronte lart edhe në pikëpamje morale, dhe përcaktonte në mënyrë të urtë punët e shtetit, të ekonomisë e të ligjit, është pjesë e “mitit të Venedikut”, që e kultivuan sidomos duke nisur prej shekullit 16 autorë nga shtresa aristokratike, por që shkenca e sotme e sheh në mënyrë kritike.
Vëzhguesit që vinte prej një shteti të qevensur në mënyrë monarkike duhet fi kenë rënë në sy veçoritë e ndërtimit shtetëror venedik. Këtu personat e veçantë nuk dilnin thuajse fare në pah; pushteti nuk ishte vetëm në duart e dozhës, kryetarit të Republikës që zgjidhej me një procedurë të ndërlikuar, por ishte i shpërndarë në një drejtpeshim të rmrëllogaritur ndër autoritete të ndryshme. Asambleja popullore ishte zëvendësuar, si instancë e lartë vendimmarrëse, prej kohësh nga Këshilli i Madh, i cili nga ana e vet aty rreth vitit 1400 ia kaloi shumë kompetenca të tij një instance tjetër të lartë, Senatit (Senato, Consiglio dei Pregadi).
Anëtarësia në Këshillin e Madh prej shekullit 14 kishte të njëjtën rëndësi si dhe përkatësia në shtresën aristokratike. Vetëm pjesëtarët e këtij Maggior Consiglio mund të zinin funksionet e rëndësishme në Venedik dhe në sundimet e përtejdetit; vetëm ata kishin privilegje të jashtëzakonshme në tregtmë e largët që mbështetej prej shte- tit e kësisoj mundësi fitimi në shkëmbimet aq fitimprurëse të mallrave me Levantin.
Numri i zotërinjve pjesëtarë në Këshillin e Madh ishte mjaft i lartë, në vitin 1349 ata ishin plot 950, madje disa vjet më parë kishin pasur të drejtë pjesëmarrjeje në mbledhje edhe më shumë burra. Pas përftimit të sundimeve të përtejdetit, çmimi i fitores së kryqëzatës së katërt, shteti kishte në shërbim të vet më shumë qytetarë se asnjëherë më parë për të administruar territoret e reja. Brenda një kohe të shkur- tër u rrit së tepërmi kërkesa për përfaqësues të mirëpërgatitur të Republikës, çka solli ndërthurjen në qerthullin e brendshëm të pushtetit e familjeve të shumta që para 1204-ës kishin qenë të parëndësishme, gjë që solli një rritje të madhe nume- rike; sidomos klasa e vjetër udhëheqëse u shkri me homines novi, me populares veteres ose antiqui përkatësisht antiquiores, siç është quajtur, me shtresen e nobiles, familje- ve me përvojë administrimi në territoret e përtejdetit, njohuritë dhe aftësitë shtet- drejtuese të të cilëve nuk viheshin në përdorim veç nga republika e tyre por edhe nga komunat italiane, të cilat për të pajtuar konfliktet e tyre të brendshme thërrisnm ndërmjetës dhe administratorë së jashtmi, të ashtuquajturit podesta? Ai që ushtronte një pushtet të tillë politik jashtë vendit, kërkonte të kishte ndikim edhe në qytetin e vet.
Grupi i familjeve që kishin të drejtë ta trashëgonin anëtarësinë e tyre në Këshillin e Madh, u kristalizua në një proces të gjatë prej fundit te shekullit 13 den në fund të shekullit 14. Si datë simbolike vlente viti 1297, vit i së ashtuquajturës mbylljes së Këshillit të Madh, kur u përcaktua se për kandidim lejohej çdokush që kishte pasur në katër vitet e mëparshme ofiqet e anëtarësisë në Këshill.
Kush bënte pjesë në Këshill, quhej “fisnik”, nobilis\ dhe vetëm një fisnik mund të ishte anëtar i Maggior Consiglio, sipas fjalëve të një fisniku venedikas të shekullit 16: ”... noi non abbiamo nessuno nel Maggior Consiglio che non sia un cittadino nobile e nello stesso tempo non abbiamo alcun cittadino nobile che non sia o non potrebbe essere del Maggior Consiglio”.Shtresa e fisnikëve rreth vitit 1300 nuk kish marrë ende trajtat përfundimtare. Qysh në shekujt 11 dhe 12 dyert e vjetra nobiles e kishin toleruar futjen e tregtarëve të pasur në rrethin e tyre; edhe në shekullin 14 shpërbleheshin merita të veçanta për shtetin: pas luftës së Chioggias (1378-1381) u përfshinë në Këshillin e Madh qytetarë me një besnikëri të veçantë, gjithsej 30 vetë, natyrisht shumica e tyre nga familjet e njohura venedike të Stato da mar" Me këtë zgjerim të madh knstalizimi i shtresës udhëheqëse kish arritur në përmbylljen e vet. Si një nderim të veçantë shteti u akordonte anëtarësinë në Këshill edhe prmcave të huaj, çka u ofronte sidomos sundimtarëve nga Europa Juglindore një azil të pasur në kohë të vështira.
Shtresa e lartë venedike në shekullin 14 përbëhej nga rreth 200 fise, ose më mirë: “dyer” (në gjuhën venedike: rti), një lidhje që mund të përcaktohet më mirë me nodonin e “klanit” sesa me atë të “familjes”. Një ra shpesh përbëhej nga një numër bërthamash familjesh të ndryshme. Familje të mëdha si Contannët, Morosinët, Querinët dhe Venierët rreth vitit 1400 ishin ndarë në një numër degësh (rand). Jo të gjitha dyert që përfaqësoheshin në Këshillin e Madh ushtronin të njëjtin ndikim. Të përbashkët ato kishin vetëm trashëgimin e ofiqit të pjesëmarrjes në KëshilL Përtej kësaj “dyert” e ndryshme dallonin nga njëra-tjetra në madhësi, pasuri dhe respektin që gëzonin.
Një numër nga këto me shumë anëtarë merrnin pjesë në ndarjen e pushtetit prej shekujsh. Barbarigot, Bembot, Canalët, Contarinët, Cornerët, Dandolot, Dolfinët, Donatët, Foscarinët, Giustinianët, Loredanët, Malipierot, Michielët, Molinët, përtejdetit, ku, sikurse Sornerët në Qipro, zotëronin krahina të tëra dhe monopolizonin edhe prodhimin e mallrave.Dyert që nxirrnm dozhët deri në vitin 1381 quheshin “të vjetra” ose “të gjata” (case vecchie përkatësisht longhëp ndër to bënin pjesë pjesërisht të sipërpërmendurat Contarinët, Cornerët, Dandolot, Giustinianët, Gradenigot, Falierët, Michielët, Morosinët dhe Zenot Në mënyrë simbolike bëhej fjalë për 12 stirpes antiquiores dhe 12 stirpes quasi nobiliores.^ Pas luftës së Chio- ggias dyert “e reja” (“të shkurtrat”; curti} morën ofiqin e dozhës, por pa i shmangur nga pushteti familjet me tradita. Kjo nuk bëri që shtresa udhëheqëse e Republikës të përçahej në parti. Interesat e përbashkëta në tregti dhe në qeverisjen e Stato da mar funksiononin si zinxhir hdhës. Nobiles më të varfër, të cilët ishin në numër të madh, u veshën me poste dhe funksione në shërbim të shtetit; në shekullin 15 u krijuan madje edhe poste të reja për të kënaqur pjesëtarë më pak të kamur të shtresës së lartë.
Ndërkohë që disa ca krenoheshin me prejardhjen e tyre, po kaq vlente së paku në elitën venedikase suksesi ekonomik dhe zotësia në ushtrimin e funksioneve. Pasuria në shekullin 14 krijohej para së gjithash nga veprimtana në tregtinë e largët me Levantm në Mesdheun perëndimor e den sipër në Flandër. Blerja e tokave në brendësi të Italisë së sipërme u shfaq si fenomen në një periudhë kur osmanët ende nuk po i kërcënonm rrugët tregtare të Lindjes, çka nuk ishte një barazpeshim për mundësitë e fitimit në përtejdet; edhe kur Cornerët, Contarinët dhe Trevisanët, për të përmendur këtu vetëm disa pak syresh, blenin prona në krahinë të Ferrarës, këtë nuk e bënm si ndonjë investim; këto zotërime sillnin në Venedik pikësëpan bazën aq të kërkuar ushqimore. Vështrimi 1 aristokratëve venedikas ishte i drejtuar për nga deti.
Si pak tjetër shtet Republika e Venedikut organizonte, nxiste dhe mbronte tregtmë e largët të qytetarëve të vet. Tregtarët kishin nevojë për mundësi të sigur- ta e të mjaftueshme transporti, për rrugë të lira detare; ata kërkonin që rreziku i mvestimeve të tyre të ishte i llogaritshëm e fitimet të ishin sa më të larta. Shtre- sa udhëheqëse e shtetit dhe shtresa e tregtarëve të mëdhenj në Venedik ishin po e njëjta gjë: honor etproficuum shfaqet kaq shpesh në dokumente saqë mund ta quajmë gati si moton e Republikës tregtare. Përfitimet prej tregtisë ishm një nga synimet më thelbësore të shtetit Në shekujt 13 dhe 14 klasa drejtuese ngriti një sistem që duhej të garantonte këtë sukses ekonomik. Në këtë mes Venediku përfitoi nga vendndodhja e tij gjeografike midis Lindjes dhe Perëndimit. Qyteti u kthye në një nyje të rëndësishme të tregtisë ndërkombëtare. Por ai nuk shërbente thjesht si port tranziti. Përkundrazi elita venedikase i drejtonte rrjedhat tregtare për nga Venediku dhe vihej në rolm e ndërmjetësit midis Italisë së Sipërme dhe perandorisë si dhe shteteve të Lmdjes. Nëpërmjet Venedikut bëhej shkëmbimi i mallrave prej krahma-sh mjaft të zhvilluara ekonomikisht si Lombardia, që sillte mallra industriale (para së gjithash stofra) dhe trevave të prapambetura, si vise të tëra të Ballkanit e brigjet perëndimore dhe veriore të Detit të Zi, që prodhonin lëndë të parë (metale, lëkurë, lëndë drusore) dhe sende ushqimore (sidomos drithë). Një rrjet i tërë bazash detare siguronte lundrimet venedike. Në shekullin 13 u hapën tregje të reja me ndihmën e shtetit, kështu në Detin e Zi. Risimet teknologjike në ndërtimin e amjeve dhe në detari (busulla, portulanët; koggeja si tip i ri anijeje) - i ashtuquajturi “revolu- cion nautik”17 - përparimet në sistemin bankar (kështu për shembull kontabiliteti i dyfishtë, patjetër që jo shpikje e venedikasve; si dhe sigurimi në lundrime18) dhe përmbledhja e shkëmbimit të mallrave në Rialto, e përkrahur nga shteti, favonzuan ngjitjen e Venedikut. Kërkesa gjithmonë e madhe për mallra ushqimore në qytetin e populluar dendur (përpara murtajës së zezë rreth 120.000 banorë) kërkoi shumë herët rregullimin e furnizimit me ushqime. Tregtarët vendas detyroheshin që t’i magazinonin mallrat e tyre në qytet; tregtarët e huaj e kishin të ndaluar të kalonin tranzit në qytet Kush sillte mallra nga veriu, duhej t’i shiste këto në Venedik; vetëm venedikasit kishin mundësi të merrnin përsipër transportin e mëtejshëm në detra drejt Lindjes. Tregtarët e huaj nuk kishin të drejtë të ngarkonin mallrat e tyre në Venedik për të bërë tregti të mëvetshme në Levant Këtë të drejtë shteti venedik ua akordonte vetëm tregtarëve të vet të rrugëve të largëta. Fondaco dei Tedeschi në afersi së urës së Rialtos është shembulli simbol i kësaj politike : të gjithë tregtarët gjer- manë duhej të zbrisnin këtu mallrat e tyre e ti shisnin; të mbledhura kështu në një ndërtesë ato ishin shumë më të lehta për t’u mbikqyrur nga shteti.
Po kështu u refuzohej tregtarëve që vinin nga Lindja përdorimi i Venedikut si port tranzit. Kështu gjithë tregtia përqendrohej në vetë Venedikun. Por venedika- sit nuk mjaftoheshin me shpërndarjen e mallrave në qytetin e tyre. Ata merrnin vetë përsipër blerjen dhe transportin e sasive të mëdha mallrash prej hapësirave të Mesdheut dhe të Detit të Zi.
Kjo tregti detare në shekullin 14 mund të bëhej në forma të ndryshme: një numër personash privatë ngnnin një shoqëri tregtare, në të cilën ishin pjesëmarrës, dhe ndërtonm një anije me shpenzimet e tyre; udhëtimin ata e bënin me rrezik të vedn; fitimet i ndanin me njëri-tjetrin. Shpesh kishte këtu një kapitaEst, që qënd- ronte në Venedik (socius stans), i cili sillte të holla në sipërmarrje, ndërsa ortaku i dytë në vend të mjeteve financiare sillte këtu punën e vet si tregtar i përtejdetit (socius procertans). Pas kthimit të ortakut udhëtues, fitimi ndahej mes të dyve. Kjo formë e tregdsë e quajtur colleganya ishte shumë e përhapur në Venedik në mesjetën e vonë. Përkundrejt lundrimit privat ishte modeli i tregdsë së sipërmarrë krejt prej shtetit: shted përgadste anijen që vihej nën komandat e një kapitem të zgjedhur, mbante gjithashtu edhe rrezikun; ndërsa fitimet i shkonin po shtetit. Në Venedik u zhvillua për një periudhë të gjatë sistemi incanto, në të cilin shted u vinte në dispozi- cion personave privatë anije, që këta mund t’i merrnin me qira për një udhëtim (që mund të zgjaste nga 5 në 11 muaj) sipas orientimesh të përcaktuara qartë. Në këtë mënyrë shteti i lehtësonte mjaft tregtarët, pasi këta nuk mund të investonin kapi- tal për të blerë mjete transporti. Tregtarët ngrinin për një udhëtim një shoqëri, e cila mblidhte kapitalin për blerjen e 24 aksioneve (carati) të shumës së përgjithshme që nevojitej për të marrë amjen. Shpenzimet e udhëtimit vlerësoheshin paraprakisht qysh një vit më parë në bazë të përvojave të sipërmarrjeve të ngjashme. Pjesëtarë të këtyre shoqërive ishin shpesh kushërinj brendapërbrenda një ca-je të cilët garan- tonin për njëri-tjetrin; kjo ishte një mënyrë veprimi kaq e shpeshtë saqë ligji nuk kërkonte medoemos për vëllayëri të tilla nxjerrjen e një dëshmie prej noterit Qiraja për këto anije tregtare shtetërore lihej në përcaktim të pjestarëve të shtresës së nobi- les. Investimet kërkonin veç kësaj sasi kapitalesh që mund ti dispononin vetëm ato dyer që luanin rol drejtues edhe në sistemin bankar dhe në pajtitë e kripës. Në kohë knzash ekonomike pakësohej numri i anijeve të ofruara, por edhe numri i investi- torëve të mundshëm, çka ndihmonte kontrollimin e tregtisë nga disa pak patricë me fuqi financiare. Këta merrnin përsipër jo vetëm pajisjen e anijeve të marra me qira, por zotëronm gjithashtu edhe qarkullimin e mallrave dhe caktimin e çmimeve për mallrat që importonin ata vetë. Në këtë mënyrë ky sistem favorizonte familjet më të pasura.
Siguria në udhëtimet tregtare të përtejdetit mund të rritej edhe më shumë në qoftë se mblidheshin së bashku në një vargan disa anije: gjatë udhëtimit numri i anijeve dhe armatimi i një pjese të tyre i trembte piratët; në portet ku bëheshin ndalesat prania e bashkëvendasve nënkuptonte për tregtarët e veçantë siguri nga ndërhyrjet e autoriteteve dhe nga popullata vendase. Edhe këtu shteti vene- dik përkrahte tregtinë e qytetarëve të vet, jo më së paku edhe për arsye se këto udhëtime u shmangeshin zonave në krizë dhe pse incanti nuk kishin pasur sukses qysh në fillim të shekullit 14. Qysh prej viteve ’20 të shekullit 14 vargane të tilla shtetërore qarkullonin me pikësynime të përcaktuara: Qipro, Levanti, Deti i Zi dhe, aty nga fundi i shekullit, Flandra dhe Anglia. Shteti mbante përgjegjësinë për ndër- timin e anijeve dhe për mbrojtjen diplomatike e ushtarake të tregtarëve të vet në territoret e përtejdetit. Në këtë mënyrë kishte lindur sistemi i mudeve. Ai përcaktoi ritmin e tregtisë venedike prej vitit 1350 deri më 1480. Linjat mude barteshin prej galerash, që transportonin kryesisht mallra luksi si erëza (veçanërisht piper) dhe stofra të shtrenjta (mëndafsh). Në këtë mënyrë nobiles kishin në dorë monopolin e transportit të mallrave më të vyera të importit nga Orienti. Veç kësaj shted e pakë- sonte rrezikun e sipërmarrësve nëpërmjet pagesash të drejtpëdrejta dhe mbështetjes që i jepte administrata e kripës.
Sipërmarrësit në investimet e tyre në tregtitë me mude ndiqnin strategji të ndryshme: nga njëra anë ata përpiqeshin t’i shisnin sa më shumë aksione njërës apo tjetrës anije, diçka që vërtet e rriste rrezikun e humbjeve, por në të njëjtën kohë edhe fitimin e mundshëm; veç kësaj investuesi i madh përcaktonte edhe itinerarin e udhëtiinit në pikat e tij më kryesore. Më tej ishte mundësia që të beheshin aksione nga anije të ndryshme të të njëjtit vargan, të shpërndahej pra kësisoj rreziku i investimit; një mënyrë veprimi kjo që parapëlqehej sidomos nga investuesit e vegjël. Së fundi ekzistonte mundësia që të bliheshin carati prej anijesh me destinacione të ndryshme, çka e vinte në provë aftësinë financiare të tregtarit. Përveç tregtisë së organizuar shtetëçore të distancave të largëta, ishte dhe një numër i madh anijesh private që lundronte në Mesdhe; anijet e vogla, ashtu si dhe kogget, nuk udhëtonin thuajse kurrë në vargan; ato sillnin drithë nga Deti i Zi, verë të ëmbël nga Greqia dhe kripë nga Balearet; këto anije, që ishin më pak të bujshme sesa varganet madhështore me galerat e ngarkuara me sende të çmuara, përbënin pjesën më të madhe të flotës tregtare venedike. Ato e furnizonin Venedikun me sendet ushqimore, mallrat më të rënda si drithë e kripë, të cilat ashtu si dhe mishi, vaji, dhjamët, djathi dhe mjalti administroheshin prej autoriteteve shtetërore, prej zyrës së drithit e të kripës si dhe nga ternaria (që përgjigjej veçanërisht për vajin). Shumë nga këto anije nuk u përkisnin pjesëtarëve të shtresës fisnike, por “qytetarëve” (cittadini), që nuk përfaqësoheshin në Këshillin e Madh. Ky ishte i vetmi ndryshim midis tyre dhe nobiles-, pasi njësoj si këta edhe ata kishin të drejtë të merreshin me tregtinë e largët Kjo e drejtë karakterizonte grupin e cittadini. Ato përjashtoheshin nga vendimmarr- ja politike, por ishin të privilegjuar në krahasim me banorët e tjerë të Venedikut. Disa prej tyre ua kapërcenin në pasuri anëtarëve të shtresës së lartë. Në regjistri- min e vitit 1379 klasifikohej si i pasur kush kishte të vetat më shumë se 300 lire a grossr. këta ishin 1211 nobiles, 917 jofisnikë (popolani) dhe 38 institucione fetare. E pra pasuria e Venedikut nuk ndodhej vetëm në kamaret e dyerve që kishin të drejtë pjesëmarrjeje në Këshillin e Madh.
Te cittadini bëhej dallimi midis atyre me prejardhje të hershme cittadini originarii, pinjoj prindësh me të drejtë qytetare venedike dhe me të nënshtetësuarit. E drejta e plotë qytetare de intus et de extra e vinte zotëruesin e saj në një shkallë të barabartë me nobiles në tregtinë e largët (extra, d.m.th. jashtë Venedikut) e prandaj jepej edhe pas një qëndrimi të gjatë të kandidatit në Venedik; qytetarët de intus kishin të drejtë të bënin tregti në Venedik. Si zhdëmtim për pafuqinë e tyre politike “qytetarëve” u ofrohej anëtarësia në shoqata bamirëse, në scuole, që u shërbenin atyre si vende grumbullimi takimi. Institucione të ngjashme ekzistonin edhe në qytete dalmate dhe arbëre.
Te cittadini bëhej dallimi midis atyre me prejardhje të hershme cittadini originarii, pinjoj prindësh me të drejtë qytetare venedike dhe me të nënshtetësuarit. E drejta e plotë qytetare de intus et de extra e vinte zotëruesin e saj në një shkallë të barabartë me nobiles në tregtinë e largët (extra, d.m.th. jashtë Venedikut) e prandaj jepej edhe pas një qëndrimi të gjatë të kandidatit në Venedik; qytetarët de intus kishin të drejtë të bënin tregti në Venedik. Si zhdëmtim për pafuqinë e tyre politike “qytetarëve” u ofrohej anëtarësia në shoqata bamirëse, në scuole, që u shërbenin atyre si vende grumbullimi takimi. Institucione të ngjashme ekzistonin edhe në qytete dalmate dhe arbëre.
Investime bëheshin jo vetëm në tregtinë e largët; një bunm tjetër mirëqenieje ishin bizneset me paranë në vetë Venedik. Shteti venedik nuk mblidhte nga qytetarët e vet dhe nga banorët e Venedikut taksa të drejtpëdrejta. Të ardhurat e veta ai i nxirrte nga doganat dhe nga detyrimet e tërthorta mbi mallrat e konsumit. Në situata nevoja të jashtzakonshme për të holla ai përdorte mjetin e huave të detyrua- ra (jmprestiti) që u merreshin qytetarëve të kamur, duke u garantuar këtyre kthimin e të hollave. Meqë kjo nuk mund të bëhej menjëherë, shteti u paguante kreditorëve përqindje. Në këtë mënyrë rriteshin borxhet e shtetit prej huave të marra në të ashtuquajturin “Monte vecchio”. Pagesa e përqindjeve bëhej në mënyrë të rregullt dhe për ata që e gëzonin këtë të drejtë ajo mon.shpejt formën e një pensioni të sigur- të. Kështu dëftesat e të drejtave për këto pagesa përqindjesh u kthyen në letra me vlerë, shumë të kërkuara nga investituesit, që tregtoheshin lirisht dhe kishin vlerën e parave të thata. Ky sistem ngrihej mbi besimin që kishin zotëruesit e dëftesave të përqindjeve në fuqinë paguese të shtetit. Deri në mes të shekullit 14 shteti arriti tii paguajë këto përqindje pa vështirësi të mëdha.
Edhe në politikën e vet monetare Venediku dëfteu fuqi ekonomike. Qysh herët tregtarë venedikas bënin tregti me metale të çmuara. Shteti ishte i interesuar të kishte një çmim stabël të argjendit, metalet të preferuar monetar të Orientit. Më 1284 ai hodhi në qarkullim monedhën e vet të florinjtë, dukatin e floririt prej 24 karatësh i cili qarkullonte për 18, së fundi për 24 grossi (groshë) argjendi. Për mbrojtjen e monedhës së vet shteti herë pas here ndërhynte në përcaktimin e raportit midis monedhës së artë dhe asaj të argjendtë. Deri në fund të Republikës (1797) raporti i një funt (lirë) = 10 dukate = 240 grossi ishte një madhësi e qëndrueshme në sistemin monetar venedik. Suksesin e monedhës vetjake shteti e rriti dhe më shumë nëpërmjet ndalimit të monedhave të huaja, rregullimit të importit të metaleve të çmuara dhe dispozitave shumë të sakta për monedhën shtetërore.
Në vitet 1340 poziciom i Venedikut dukej i palëkundshëm në botën italiane me marrjen e Trevizos (1336-1338)? Princat e Ballkanit me të drejtë shihnin te Repu- blika një fuqi të madhe që mund të vendoste mbi fatin ose fatkeqësinë e shteteve të tëra?
Prej kësaj lartësie pushteti dhe pasurie qyteti lagunor u rrokullis brenda pak vitesh në një krizë kanosëse. Nuk ishte i fundmi shkak murtaja e zezë, e cila e pllakosi rëndë qytetin e populluar dendur, duke shuar gati gjysmën e mbi të 100 mijë banorëve të tij.
Shteti vërtet që iu vu me forcë ripopullimit të qytetit, lehtësoi marrjen e qyteta- risë, ktheu të dëbuarit dhe u dha lirinë të burgosurve; nxiti mignmiti e nënshtetasve nga territoret e përtejdetit, të grekëve, dalmatëve e arbërve; së fundi filluan të blihen në masë skllevër, duke gjallëruar kështu tregtinë e skllevërve në Mesdheun lindor.” Megjithatë të gjitha këto masa nuk ishin në gjendje të fsliihnin dukuritë e krizës që kishte shkaktuar mungesa e krahëve të punës dhe ngritja e pagave që lidhej drejtpërdrejtë me të?4 Goditje të rëndë pësoi edhe tregtia aq e rëndësishme me detin Azov, kur Kani i Hordhisë së Artë mori në vitin 1343 Tanën, ku humbën pasuri shumë të mëdha si tregtarë venedikas ashtu dhe tregtarë gjenovezë të Detit të Zi. Pas kësaj lundrimet drejt Tanës për një kohë u pezulluan dhe Venediku iu vu përpjekjeve që të hapte për tregtarët e vet të detrave tregun egjiptian, për çka iu mor me vështirësi papës leja për të vendosur marrëdhënie ekonomike deri aty të ndaluara me të pafetë?
Për realizimin e interesave të vet ekonomikë dhe poktikë Venedikut do t’i duheshin tani një numër i madh detarësh, mirëpo nga popullata e dhjetuar prej murtajës nuk mund të rekrutoheshin detarë aq sa duheshin; shumë venedikas më mirë pranonin të paguanin zëvendësues sesa të kryenin vetë shërbimin në anije. Vendet e tyre i zunë grekë e dalmatë nga territoret e përtejdetit?
Dobësia e Venedikut u shfrytëzua nga kundërshtarët e tij. Konflikti me Gjeno- vën për kontrollin mbi detin Egje erdh e u ashpërsua: të dyja republikat ishin zhytur thellë në luftën civile të Bizantit (1347-1354) midis Johamt VI Kantakuzenos dhe pardsë së Paleologut të ri Johanes V? Dyert e mëdha të Venedikut të interesuara në tregtinë e largët nxisnin për një luftë e cila eci ters dhe kulmoi në disfatën katastrofale të flotës pranë Portolongos (në afërsi të Modonit). Gjenova dhe Venediku lidhën më 1355 një paqe që nuk i zgjidhi çështjet në konflikt, por veçse u vuri të dyja palëve një ndalesë trevjeçare për lundrime drejt Tanës.
Disfata ushtarake rriti tensionet e brendshme politike në Venedik, ku u bë një përpjekje kaotike për puç në të cilën u ngatërrua dozha Marin Falier. Falieri u ekzekutua, Venediku vazhdoi të qeverisej nga një kolektiv fisnikësh dhe jo si shumica e shteteve italiane nga një sundimtar?
Disfata ushtarake rriti tensionet e brendshme politike në Venedik, ku u bë një përpjekje kaotike për puç në të cilën u ngatërrua dozha Marin Falier. Falieri u ekzekutua, Venediku vazhdoi të qeverisej nga një kolektiv fisnikësh dhe jo si shumica e shteteve italiane nga një sundimtar?
Hungaria e shekujve 14 e 15 ishte në kalkulimet politike të Venedikut si fuqi e madhe në Europën Juglindore po aq faktor i rëndësishëm sa dhe Mbretëria e Napolit. Të dyja këto fuqi anësore të Adriatikut kur kishin periudha fuqizimi kërkonin sundimin mbi Ballkan e preknin kësisoj interesat jetësorë strategjikë dhe ekonomikë të Venedikut. Për Venedikun duhej të ishte kërcënim i madh, që po e njëjta dinasti, ajo e Anzhuve, ishte në fuqi si në Napoli ashtu dhe në Hungari e kjo ia shtonte vlerën Dalmacisë që e mbante Hungarinë larg prej detit Adriatik. Megjithatë kontrolli venedik mbi trevat e komunave dalmate të shtrira në distanca të mëdha nuk ishte më aq i sigurt sa në shekullin 13. Sidomos posti i përparuar Zara ngriti krye disa herë e me mundim të madh arriti të qetësohej. Kryengritësit e dinin se kishin mbas shpine mbretin hungarez Ludvig, i cili nuk i fshihte aspak synimet e veta pushtuese të drejtuara kundër Venedikut. Kur po mbaronte një armëpushim i fundit më 1356 mbreti në bashkëpunim me perandorin Karli IV, dukën e Austrisë, kontin e Goerzit dhe patriarkun e Aquilas, shpërtheu luftën. Republika e Shën Markut, e thyer në të gjitha frontet, u shtrëngua të nënshkruante më 1358 një paqe në Zarë, e cila e detyronte të hiqte dorë në favor të Hungarisë nga e gjithë Dalmacia, prej Quarneros deri në Durrës të Arbërisë. Dukej se po përfundonte këtu një sundim venedik mbi bregdetin e Adriatikut Lindor që kishte zgjatur tre shekuj e gjysëm. Thyhej kështu një shtyllë mbajtëse e Stato da mar. Veç kësaj Venediku detyrohej t’i jepte pavarësinë Republikës së Raguzës, e cila ishte administruar prej vitit 1204 nga nëpunës të qytetit lagunor. Në këtë mënyrë Venedikut po i lindte përballë në detin e vet të brendshëm, në Adriatik, një konkurrente e dobët politikisht, por jashtëzakonisht e fortë në pikëpamje ekonomike.
Megjithatë edhe në orën e disfatës venedikasit arritën t’u njihej sovraniteti në veri të një vije që shkonte nga Pula në Istria deri në Rimim.
Sapo që Venediku e kishte marrë veten nga kjo goditje, shpërtheu një vatër e re zjarri në perandorinë e përtejdetit, kësaj here në Kretë, në zemrën e sundimeve levantine, stacion i ndërmjemë për të gjithë tregtinë e Orientit dhe vendndodhje e një arsenali me rëndësi, furnizues i drithit që aq shumë nevojitej në Venedik. Çmimi 1 përcaktuar shtetërisht, tepër i ulët për drithin, me të cilin prodhuesit kretas - venedikas duhet t’ia sulmonin këtë prodhim shtetit që kërkonte të ruante monopolin, shpërtheu trazira të rënda, që përfunduan me një kryengritje kundër qytetit mëmë (1363/64). Venediku dërgoi njësi mercenarësh në ishull dhe e mbyti kryengritjen me gjak. Udhëheqësit e rebeluar u ekzekutuan, sistemi i vjetër u ngrit përsëri në këmbë.
Por shpenzimet e mëdha të luftërave e ngarkuan së tepërmi shtetin: Monte vecchio, i cili në vitet e hilëzimit ekonomik 1313 deri 1343 arriti të pakësohej vazhdi- misht, nga vitet 1343 deri 1363 u rrit nga 423 mijë në një milion e gjysmë dukate. Po atë vit u desh të pezullohej kthimi i borxheve shtetërore; prej tani e tutje shteti garantonte vetëm pagimin e rregullt të përqindjeve, të cilat megjithatë po e rëndo- nin arkën e tij përherë e më shumë. Kjo për arsye se luftërat në tokë e në det si dhe pasojat e murtajës së madhe dukej se mund të kapërceheshin vetëm me borxhe të reja. Sado që me 1375 u vendos, për të penguar pagimin e përqindjeve, blerja e pretendimeve të përqindjeve nga ana e shtetit, lufta kundër Gjenovës (prej vitit 1378) solli barrë të reja. Midis luftërave të viteve 1358 dhe 1378 vijoi një penudhë qetësie relative, gjatë së cilës Venediku rifilloi tregtinë me Trapezuntin e rëndësi- shëm (1366) dhe me Bruzhin (1374). Njëkohësisht Republika e Shën Markut forcoi marrëdhëniet e saj me shtetet ballkanike, Serbinë, Bosnjen dhe princat e hapësirës arbëre.
Megjithatë prej viteve 1370 nga të gjitha anët u rritën tensionet me Gjenovën: ligurasit i mënjanuan konkurrentët e tyre nga Qiproja (1374) duke kërcënuar kësisoj tregtinë venedike në Lindjen e Afërme. Në Konstandinopojë palët në konflikt në oborrin e Paleologëve ishin kthyer në lodra të dy republikave tregtare. Këto kontradikta për kontrollimin e tregtisë së Orientit çuan përsëri në luftë të hapur.
Konflikti me Gjenovën në vitet 1378 deri 1381 e pruri Venedikun në zgrip të humnerës. Përsëri u ndez konflikti për zotërimin e rrugëve të lundrimit në Detin e Zi, më saktë: për zotënmin e ishullit Tenedos, i cili sundon hyrjen në Dardanele. Rrymat detare i detyronin anijet që të ndalonin në këtë ishull e prej porteve të tij të nisnin udhëtimin në detin Marmara. Kush kishte në dorë Tenedosin, zotëronte lundrimin për në Konstandinopojë, në tregjet e Azisë së Vogël veriore, të Krimesë, të deltës së Danubit dhe Bullgarisë. Të gjitha fitimet nga tregtia me mallrat e luksit të Orientit dhe drithin e Ukrainës i binin atij vetë. Kur Venediku e ktheu këtë ishull për të balancuar borxhet ndaj Bizantit, por pastaj filloi ta fortifikonte, kjo shkaktoi luftë. Çmimi ishte i lartë, po kështu dhe angazhimi i dy shteteve.
Megjithatë Venediku nuk luftonte vetëm kundër Gjenovës. Kjo kishte lidhur aleancë me Hungarinë, dukën e Austrisë, zotin e Padovës, Francesco Carraran, dhe një numër sundimtarësh të vegjël italianë, një yllësi që të kujtonte luftën fatkeqe të vitit 1356.
Republika e Shën Markut nuk mund të matej me këtë superfuqi. Goditjet e flotës gjenoveze po i preknin nervin jetik. Një poshtërim i padëgjuar ishte shfa- qja e një skuadrileje gjenoveze përpara manastirit S. Niccold në Lido, aq pranë sa ta shihnin nga qyteti. Ngjarje kjo që do të skaktej në imazhin e sigurisë që kishin venedikasit në brezat që do të vinin. Ndërsa në jug të lagunës gjenovezët ia arn- tën një depërtinu edhe më të rëndësishëm në sistemin mbrojtës venedik: ata morën Chioggian e kësisoj edhe lundrimin e hrë drejt vetë Venedikut. Atëherë udhëheqja e qytetit lagunor i tendosi gjithë fuqitë e mundshme; u morën borxhe të jashtëza- konshme, të cilave jo pak vetë u shpëtuan duke u arratisur jashtë shtetit. Tek e fundit venedikasit, të mbështetur dhe nga flota që kthehej prej Levantit, arntën ta nfitojnë Chioggian. Të rraskapitura palët ndërluftuese lidhën në Torino paqen që u ndërmjetësua nga konti i Savojës (1.381). Në këtë mënyrë përfundonte e ashtuquajtura luftë e Chioggias apo e Tenedosit. Trevisoja i kaloi Austrisë, të cilën Republika e Shën Markut e dha shumë më lehtë se ç’do të kish dhënë Carraran pranë Padovas në afërsi. Edhe një herë Venediku hiqte dorë zyrtarisht nga Dalmacia dhe nga çdo lloj sundimi midis Quarneros dhe Durrësit; Tenedosi do të rrafshohej, tregtia me Tanën përkohësisht do të pezullohej. Nga anatjetër Venediku arriti ta ruante sovramtetin mbi Adriatik përkundër pretendimeve të fronit hungarez, i cili u kënaq me një dëmshpërblim vjetor prej 7 mijë dukatesh. Tregtarëve dalmatë u bllokohej hyrja në tregjet italiane; Gjenova, e cila hynte e papenguar me amjet e veta në Adriatik, u mënjanua sërish nga «deti i brendshëm» venedik; rrugët detare në Lindje ishin përsëri të hapura.
Lufta e Chioggias përfaqëson një prerje të fortë në historinë e Venedikut. Asnjëherë më parë nuk ishte kërcënuar shteti kaq keqas në vetë aftësitë e tija jetike. Vërtetë që në fund e siguroi kontrollin mbi Adriatikun, mirëpo prej kepit jugor të Mesanisë e deri në qytetin mëmë në asnjë port nuk valvitej flamuri i Markut. Sundimi i Dalmacisë, që kishte përbërë për shekuj krahun e mbrojtur të Republikës, i kishte kaluar sërish Hungarisë. Pa baza të veta detare flota e Gjirit me zor do mund ta siguronte pretendimin për sovranitet. Rruga e Otrantos, brima e gjilpërës së Adriatikut, tani mund të mbyllej fare lehtë nga vende të atyre brigjeve; rreziku kanoste sidomos kur ishte e njëjta fuqi që zotëronte të dyja anët e Adriatikut: e kështu frika e vjetër e Venedikut në fund të shekullit 14 ishte bërë realitet. Në Hungarinë që kishte tani dritare në det dhe në Mbretërinë e Napolit rrinin në fron Anzhutë, armiq të Venedikut siç e kishte ndjerë ky, brenda tre dhjetëvjeçarëve, dy herë me një furi të vërtetë. Për të siguruar rimëkëmbjen e shtetit të vet, Venediku duhej t’i bënte vend vetes sërish në bregun e gjatë lindor të Adriatikut. Ky ishte një plan afatgjatë interesi i udhëheqjes shtetërore venedike.
Për ekonominë e përgjithshme venedike lufta për ekzistencë gjatë betejave të Chioggias solli rëndime tepër të mëdha: për vite të tëra ishte çoroditur ritmi i mudevr, ishte ndërprerë furnizimi i qytetit me ushqime; zëvendësimet për to duhe- shin siguruar me vështirësi të mëdha prej brendatokës së qytetit, para së gjithash prej Friulit. Borxhi shtetëror nga huatë e detyruara kishte arritur shumën gjigan- de prej 5 milion dukatesh; rreth 30 përqind e pasurisë reale të qytetarëve të pasur, të rënduar tanimë prej huave, ishte sekuestruar nga shteti. Pagimet e përqindjeve u rritën me 250 mijë dukate në vit. Zotëruesit e aksioneve shtetërore u rrënuan nga rënia e kursit të tyre; ndër to bënin pjesë dyer të vjetra. U prekën gjithashtu nga rënia e vlerës edhe pasuritë e patundshme që ishin më të hapura ndaj ndërhyrjes së tatimeve në krahasim me kapitalin e investuar në tregti. Monedha venedike kishte rënë gjithashtu nën trusni gjatë luftës; më 1379 shteti hodhi në qarkullim një monedhë të re të quajtur grosso (grosh), e cila tani nuk ishte e lidhur me një kurs të fiksuar me dukatin sikurse grosso antico tradicional. Më 1382 një epidemi rrëmbeu gati 19 mijë vetë. Venediku, pikërisht ajo fuqi ku i varte shpresat gjithë Orienti i krishterë në luftën kundër osmanëve, dukej sikur ishte mbërdiyer thjesht në një luftë për jetë a vdekje.
Megjithatë rimëkëmbja erdhi e shpejtë: shtresa drejtuese politike pësoi shndërri- min e lartpërmendur me përfshirjen e fiseve «të shkurtra»; Këshilli i Madh u plotë- sua me 30 familje të reja. Menjëherë u vu në rend të ditës normalizimi i jetës ekonomike. Qysh më 1382 shteti i rifilloi pagimet e përqindjeve në një nivel më të ulët; mudet dolën përsëri prej porteve në Romani, për në Beirut, Aleksandri dhe Flandër. Sistemi vuante ende mungesën e detarëve; ndaj numri i galerave tregtare ishte më i ulët sesa i një gjysmë shekulli më parë. Megjithatë emigrantët prej Italisë së sipërme dhe Greqisë gjallëruan mjeshtëritë dhe tregtinë. Shteti po tregohej tani i rezervuar me hua të reja të detyrueshme, kështu që fitimet kryesore i nxirrte nga detyrimet e tërthorta, që binin mbi mallrat, të cilat nisën të vërshenin sërish në qytet në sasi të mëdha. Prej vitit 1386 deri më 1398 pagimet e përqindjeve ranë nga 246.690 në 195.500 dukate; rritja e kursit të letrave me vlerë shtetërore ishte dëshmi e riforcimit të besimit tek investuesit.
Pak vjet mbas krizës të shkaktuar nga lufta e Chioggias Venediku, sadoqë ishte ende i dobësuar, mund të quhej i shëruar ne pragun e një epoke të zgjerimit të pushtetit në Lindje.
Republika kërkonte zotënme të reja në Levant. Dhe rrethanat e ndryshuara politike në Europën Juglindore i përgjigjeshin siç duhej kësaj dëshire: në dy dhjetë- vjeçarët e fundit të shekullit të 14 një numër princash të Ballkanit, ndër ta edhe sundimtarët e Durrësit dhe të Shkodrës në Arbëri, bënë lutjen, nëpërmjet dërgatave në qytetin lagunor, që të merreshin në zotërim vendet e tyre, ndërkohë që popullsi- të e një numri qytetesh port kërkonin hapur të përfshiheshin nën Venedik. Shpjegi- min e kësaj dëshire për protektorat të huaj do ta shqyrtojmë në kapitujt vijues duke hedhur një vështrim mbi botën e Arbërisë mesjetare që ndodhej mes sundimit të carëve serbë dhe kërcënimit osman.
“Në vetvete Shqipëria është monada e Ballkanit, në të cilën pasqyrohet krejt kozmosi ballkanik me gjithë ngjyresat e veta latine, greke, romane, bizantine, italiane dhe sllave, ku ende sot vezullojnë kristale të shumta të gjendjes zanafillore, ku ende duken ato shtresa themelore etnike të GadishuIIit ballkanik, ngulmimi dhe qëndresa e të cilave u dha gjuhëve ballkanike vulën e një fisjonomije të përbashkët e ndihmoi edhe në krijimin e një karakteri tëpërbashkët të kulturës mesjetare ballkanike.
Trajtimi i historisë së Arbërisë në mesjetë duhet të fillojë me qartësimin e dy nocioneve “Albanid’ (greq. Albanos, Arbanites-, lat. Arbanum, Albanum, serb. Rabari) dhe “Albanensid’, (greq. Albanos, Arbaniter, ital. Albanese; Arbanese', serb. Arbanas). Pasi këto në dokumentet e kohës nuk përdoren aspak me një përmbajtje të vetme. Përkundrazi ato pasqyrojnë ndryshimet sociale dhe politike në hapësirën e madhe të Ballkanit perëndimor, ku u përhapën gjatë mesjetës së vonë emri i vendit “Albania” dhe emri i popullit që i dha emrin këtij vendi, arbërve.
Për ta lehtësuar argumentimin e mëposhtëm e për të shmangur keqkuptimet, për popullatën arbërishtfolëse të hapësirës shumëpopujshe mesjetare “Albanid’ do të përdoret emërtimi “arbër etnik”. Kjo pasi jo çdo banor i “Albaniad’ fliste në shekullin 14 dhe 15 arbërisht. Arbëria në mesjetë nuk ishte shtet. Nuk ekzistonte një kulturë e mëvetshme arbëre. Ndaj sugjerojmë që në vend të “Arbëri” të përdoret termi “hapësirë arbëre”, i cili nuk krijon shoqërizim me një strukturë politike ose me një kulturë të veçantë, por vetëm sa lë të kuptohet se “Arbëria” në mesjetë ishte një nocion gjeografik. Në qoftë se më poshtë, për arsye stilistike, do të bëhet fjalë për “Arbëri”, me këtë kuptohet gjithmonë “hapësira arbëre”.
Në përcaktimin e nocioneve “Albanid’ dhe “albanensis” duhet mbajtur parasysh se nga mesjeta nuk na kanë ardhur tekste të gjata në gjuhën arbërishte, të cilat do të lejonin përfundime për imazhe që kishte për vetveten popullata arbërishtfolëse e Ballkamt perëndimor. Deri edhe emri i vendit sot «Shqipëria» nuk dëshmohet në mesjetë; emërtimin e popullit «shqiptar» e njohim vetëm si llagap Të vetmit arbër etnikë që dinin të shkruanin, klerikë e shkrues në oborret e princërve të vegjël, përdornin gjuhët e zakonshme kancelarike të hapësirave fqinje kulturore, greqishten, latinishten dhe volgaren italishte, sidomos të dialektit venedik, si dhe serbishten. Fjalia më e vjetër e plotë në gjuhën arbërishte është një formulë pagëzimi nga viti 1462. Natyrisht që ajo buron prej visarit kishtar dhe në shkurtësinë e vet nuk na jep ndonjë informacion për imazhin që kishin arbërit etnikë për vetveten.
Materiali burimor që përmban termat «Albania» dhe «Albanensis” nuk ka lindur në mjedisin arbër etnik, por në zyrat, gjykatat, dhomat e noterëve venedikë dhe raguzanë si dhe në kancelaritë serbe; krahas këtyre duhen marrë në shqyrtim dokumente bizantine, kronika dhe vepra historike si dhe ato të pakta përshkrime udhëtimesh që ekzistojnë nga mesjeta e vonë? Tekstet përçojnë një pamje të jashtme që ka kontraste të ndryshme. Përfaqësuesit e administratës serbe dhe venedike jetonin në mjedisin arbër dhe ishin kaq të familjarizuar me veçoritë e tij, sa që nuk i quanin të nevojshme përshkrimet e hollësishme. Kjo vlen edhe për raguzanët, që depërtuan në tregjet e hapësirës arbëre qysh në mesjetën qendrore. Përshkrime të hapësirës arbëre nga venedikasit do të lindin vetëm aty nga fondi i shekullit 15; tekste të ngjashme prej penash serbe ose raguzane mungojnë krejt, me një përjashtim. Përshkrimet e udhëtarëve kanë një karakter disi të sipërfaqshëm, pasi ata kurrë nuk kanë depërtuar në brendatokë, por kanë qëndruar për pak kohë veç në qytetet bregdetare, më së shumti në Durrës, prej ku kanë vazhduar udhëtimin e tyre të mëtejshëm në Levant. Megjithatë edhe me një ndalesë të shkurtër, ata ishin në gjendje të pikasnin veçantitë e vendit e të njerëzve më qartas sesa venedikasit e raguzanët që jetonin në vend. Hapësira arbëre në mesjetë ishte tepër e trazuar dhe tepër e ashpër që fi ftonte në brendësi të Ballkanit udhëtarët “Albanid’ nuk përbën ndonjë objekt përshkrimesh të hollësishme udhëtimi. Ndaj burimet kryesore për përkufizimin e “Albaniaf dhe të “arbërve” janë dokumentet zyrtare dhe dëshmitë e kancelarive që u përmendën.
“Albania" bënte pjesë në emërtimet më të zakonshme të një hapësire kryesore mesjetare në Ballkan, ashtu si dhe “Romanid’ fqinje, e cila emërtonte hapësirën kulturore bizantine përreth Egjeut, ose “Sklavonid”, siç e quanin pjesën perëndimore të viseve që banoheshin prej sllavëve të jugut, d.m.th. Kroacinë e brendshme, Bosnjen e sidomos Serbinë. Këto emërtime nuk përdoreshin gjithmonë për të njëjtën hapësirë, të përvijuar qartë. Koncepti i kufijve të jashtëm shtetërorë të mirëngulitur ka vlerë shumë relative për mesjetën e vonë ballkanike. Shtrirja e «.Romania?' dhe e “Slavoniaf’ varej nga fati politik i bërthamave të tyre, Bizantit dhe Mbretërisë serbe. Emri mund të mbijetonte edhe përtej perëndimit të një peran- dorie ose rrudhjes së saj në një trevë të caktuar, në qoftë se rrethanat zotëruese etnike nuk pësonin ndryshime rrënjesore. Bota e kryqtarëve frëngë dhe e principatave të vogla italiane mbi truall bizantin mbeti e quajtur, me gjithë mënjanimin e pushtetit politik të bizantinëve, “Romanid'. Megjithatë aty ku shembja e pushtetit bizantino-grek shkonte dorë për dorë me një tërheqje të popullatës greqishtfolëse, si bie fjala në hapësirën e Vlorës në shekullin 14, zhdukej edhe emri i vendit “Romania” e mënjanuar prej “Albania". Zhvendosja lindore e “Makedonia-s” në një hapësirë mirëfilli trake në mesjetën e hershme ishte pasojë e zaptimeve sllave në trevën maqedone dhe shprehte njëkohësisht vendosmërinë e elitës bizantine, për të mos hequr dorë nga provinca e humbur e për ti zhvendosur strukturat administrative të saj përkohësisht në një territor të sigurt, prej ku mund të fillonte ripushtimin.
Emrat e vendeve ishin në një shtrirje dhe tkurrje të vazhdueshme, në varësi nga zhvendosjet e thella politike dhe etnike. Këtë pohim e ilustron mirë shembu- lli 1 lëvizshmërisë së nocionit “Albanid* në mesjetën e vonë Prej një bërthame të vogël në malësinë e Shqipërisë së sotme të mesme (në lindje të Tiranës) territon i përdorimit u përhap prej shekullit 12 në të katra anët e horizontit dhe mbërriti rreth vitit 1400 shtrirjen e vet më të madhe deri në Kotor në veri dhe në Lepanto (në Naupaktos) në jug, e pra përfshiu gati të gjithë zonën bregdetare të Ballkanit jugperëndimor.
Pikënisjen, atë që mund ta quash dhe “bërthamën e Arbërisë”, e përbën treva Arbanon, e cila shfaqet rreth vitit 1100 në burime bizanatine. Ajo shtrihej pas gjithë gjasave në jug prej Çermenikës së ashpër, malore e të dendur në pyje, vijonte në luginën e sipërme të Shkumbimt deri në malin Guri i Topit e patjetër edhe në rrjedhën e sipërme të Drinit të Zi, duke përfaqësuar në shekullin 12 territorin e viseve ngulimore të arbërve etnikë të kontrolluar prej Bizantit.
Në kërkimet shkencore është e diskutueshme madhësia e hapësirës që banohej prej arbërve etnikë jashtë Arbanonit. Megjithatë dëshmohet qartë në fund të shekullit 12 prania mjaft e fortë e arbërve etnikë pranë Drinit të bashkuar dhe në pellgun e Shkodrës. Një dokument i zhupamt të madh serb Stefan Nemanja flet për dy “Pilotët në Raban” duke patur aty parasysh dy krahina, atë të Pultit të Epërm dhe të Ulët, në territoret e Shqipërisë së sotme veriore.
Arbanon (lat. Arbanum dhe Albanum} përshkruante më e vona në shekullin 12 gjithashtu edhe një njësi pohtike dhe kishtare. Territon i tij përputhej pak a shumë me atë të dioqezës Albanum (episcopus Albanie, episcopus Albanensisp' por sidomos ai i dha emrin një principate të vogël në trevën kodrinore e malore prapa Durrësit. Këtij formacioni i mungonte një qendër e madhe qytetare, stabiliteti 1 shtnrë në kohë e sidomos pavarësia politike. Princat e Arbanonit ishin arbër etnikë. Pushte- tin e tyre ata ua detyronin më pak fuqisë së vet sesa shpërbërjes së administratës provinciale bizantine në fund të shekullit 12. Nuk ishte principata Arbanon, por ishin njerëzit e gjuhës abërisht ata që, pa orgamzim shtetëror, po shtyheshin tam nga të gjitha anët dhe që zgjeruan nocionin “Albanid'. Si nocion administnmi ai u mor nga Anzhutë napoletanë për Arbërmë bregdetare me kryeqendër Durrë- sin (Regnum Albanie, prej vitit 1272). E pra emërtimi i trevës malore Arbanon në shekullin 12 filloi të përdorej edhe për bregdetin në perëndim të bërthamës së Arbërisë.
Forma latine Albanum përkatësisht Albania shënonte në mesjetën e vonë një herë në mënyrë tepër të vagullt krejt hapësirën arbëre, e pastaj territorin bazë të principatës me të njëjdn emër në lindje të Durrësit ndërsa në shekullin 15 (edhe në formën “Albania" - por jo vetëm këtë - edhe territorin e pushtetit të Skënderbeut në truallin e Arbanomt të vjetër. Baili venedik i Durrësit fliste shprehimisht në vitin 1457 për vendin “Albano”, me këshqellën e vet kryesore Krujën që kërcënohej rëndë nga osmanët.
Në jug të Durrësit “Albanid' po e zmbrapste “Pomanian” gjithmonë e më shumë. Ndërsa në veri ajo ndeshte me bllokun e pushtetit të serbëve në Shqipërinë e sotme veriore, që aso kohe quhej Polatum (shqip Pulati ose Pulti; serb. Piloi}, prej gjysmës së dytë të shekullit 14 Zeta (lat. Zenta ose Gentd).™ Të dyja këto nocione ishin të lidhura ngushtë me fatin e shteteve. Ashtu si Arbanoni edhe Polatumi ishte një njësi politike dhe një njësi kishtare. Në fund të shekullit 12 në të bënin pjesë qytetet më të rëndësishme përreth liqenit të Shkodrës, prej Shkodrës vetë deri në Drivasto (Drisht), Danjë dhe Sardë anë Drinit; rreth mesit të shekullit 14 kufiri shkonte në lindje të liqenit të Shkodrës e drejt Arbanonit për nga jugu i rrugës kryesore prej Shkodre në Danjë, Pukë e Prizren. Si provincë Polatumi e përjetoi lulëzimin e vet në periudhën e mbretënsë e të Perandorisë serbe rreth vitit 1350. Shpërbërja e pushtetit qendror në Perandorinë serbe çoi në lindjen e një numn principatash rajonale. Sundimin mbi Arbërinë veriore e mori fisi i Balshajve, të cilët e quanin veten “zotër të Zetës”. “Zeta”, në të vërtetë emërtimi për Mbretërinë e Diokleas që shtrihej në territorin e Malit të Zi të sotshëm (shih më poshtë), shtrihej drejt jugut dhe erdh e zëvendësoi “Pilotin” si njësi politike dhe si emërtim hapsinor Polatumi nuk u zhduk krejt, por u tërhoq në bërthamën e vet në rrjedhën e mesme të Dnmt. Sundimtarët e atyshëm nga fisi i Dushmanëve njiheshin si sundimtarët e Pultit (dominus polati minoris, 1404), Pal Dukagjini në vitin 1459 si sundimtar i Pultit të Madh. Së fundi Polatumi, në formën e vet shqipe Pulti apo Pulati u kufizua në territorin e fisit me të njëjtin emër në rrjedhën e sipërme të përroit të Kirit prapa Drishtit. Edhe ipeshkvia e mbijetoi fundin e Perandorisë serbe.
Polatumi dhe Zeta përbëmn një bllokadë kundër shtrirjes së nocionit “Albanid' drejt veriut. Zeta përfshinte në perëndim dhe në qendër pjesë të mëdha të Republikës së sotme të Malit të Zi si dhe pellgun e Shkodrës.
Vetëm pasi që Balshajt ia dhanë Venedikut territoret e tyre rreth Shkodrës (1396), Albama filloi të shtrihej përsëri. Ky zhvillim sidoqoftë nuk pasqyron- te zhvendosje etnike - për arsye se pellgu i Shkodrës bënte pjesë në “Pilotin në Rabanë”, ishte pra në një masë të madhe i banuar nga arbër etnikë - por shumë më tepër shpërbërjen e traditës shtetërore serbe në fragmentet e veta rajonale. Meqë sundimi i Balshajve vazhdoi të ekzistonte në veri të Shkodrës, Venediku e shmangte tam përdorimin e nocionit «Zeta» në gjuhën e kancelarisë dhe për terri- toret e sundimit të vet rimori emërtimin «Albania». Në Zetën e Epërme të vjetër u përhap pak a shumë në të njëjtën kohë me zmbrapsjen e Balshajve, emri «Male të Zeza» (Cma Gora, Montenegrd) nëpërmjet fisit të Crnojeviqve. Me shtrirjen e sundi- meve venedike prej Shkodre drejt veriut në Ulqin, Tivar, Budva dhe Kotor (midis viteve 1405 dhe 1442), territori i “Albania veneta" u zgjerua në një trevë të përzier etnikisht, për të cilën “Albania” nuk ishte përdorur ndonjëherë si emërtim. Kjo lëvizje e “Albania" lidhej ngushtë me administnmin e territoreve të kontrolluara prej venedikasve, i cili parashikonte Shkodrën si gjykatë apeli për qytetet Ulqin dhe Tivar. Në vitin 1443 Budva shihej si “e ndodhur në mes të territoreve tona arbëri".
Kur Venedikut iu desh t’ia dorëzonte pellgun e Shkodrës Perandorisë osmane më 1479, Republika e zhvendosi “Albanian” e saj drejt veriut, pikënsht ashtu siç kishin bërë dikur bizantinët me “Maqedoninë” drejt lindjes. Kotori u bë tani gjykatë e re apeli për Arbërinë Venedike prej Ulqinit e Tivarit deri në Budva. Ky emërtim në gjuhën administrative vazhdoi të mbijetonte madje edhe pas fundit të shtetit venedik (1797).
Kotori në të vërtetë bënte pjesë në Dalmaci, ajo trevë e madhe me të cilën ndeshej “Albania" në veri. Në mesjetën e vonë nuk kishte ndonjë kufi të prerë midis këtyre dy rajoneve. Nocionet administrative të venedikasve ndesheshin këtu me tablonë antikizuese historike të humanistëve, të cilët provincën antike të Dalma- cisë e përfytyronin gjithmonë me kufijtë e vet jugorë në lumin Mat. Megjithatë edhe venedikasit nuk ishin krejt të sigurt në përcaktimin e Kotorit.
Arbërit etnikë që emigruan drejt Greqisë e morën me vete drejt jugut “Alba- man”.Për një kohë të gjatë sidomos në latinisht dhe italisht dhe Epiri grek (greq. Epeiros) i kishin bërë ballë kësaj zhvendosjeje si emërtim. Edhe këtu perëndimi i strukturave shtetërore të principatës së Epirit nxiti depërtimin e elementit arbër. Mbas vitit 1350 arbënt etnikë përparuan me forcë e në front të gjerë drejt Epirit dhe ngritën struktura të veta pushteti, sigurisht jetëshkurtra, në Gjirokastër, Artë dhe Lepanto. Vetëm qytetaria greke dhe Janina arritën fi qënd- rojnë një rrethimi shumëvjeçar. Edhe në vitin 1430 një orator bizantin ankohej se vetëm Janina dhe Arta e ruanin “helenizmin e pastër”.
Mirëpo lavjerrësi u kthye sërish mbrapsht. Shembja e principatave arbëre në Artë dhe Lepanto pak kohë mbas vitit 1400 çeli një fazë të fundit të sundimit italian. Pa udhëheqës të vetët migrantët arbër më së fundi u mposhtën nga kultura greke, e cila përçohej prej kishës ortodokse, të përbashkët për grekë dhe arbër. helenizimi i arbërve epirotë përparoi ngadalë dhe në mënyrë mjaft të ndryshme sipas rajoneve të ndryshme. Tipar qenësor i Epirit të periudhës moderne nuk do të bëhej kufizimi i ngurtë i grupeve të ndryshme gjuhësore por përzierja dhe shumë- gjuhësia.
Ishin dy faktorë që ndikuan mbi rigjallërimin e nocionit “EpiA për hapësirën që shkonte den thellë në bërthamën e Arbërisë: më së pari ishte zhdukja e orga- nizimit pohtik të arbërve etnikë në jug të Epirit (veriu i krahinës së Gjirokastrës qëndroi nën fisin arbër të Zenebishëve), nga ana tjetër ishte moda humaniste që u përhap jdhe në oborret e vogla të fisnikëve arbër. Provincat antike të Epint të Vjetër dhe të Ri (Epirus vetus dhe nova), veprat e mbretërve epirotë në lashtësi, ngja- llën interesimin e klerikëve të arsimuar, që kishin marrë shtytje të forta kulturore në Itali. Kështu pra ideja e «epirotizmit» ndikoi jo vetëm biografin e Skënderbeut Marin Barletin, por edhe mjedisin e heroit të tij si dhe Muzakajt, zotërit e fushës së Myzeqesë, kronika familjare e të cilëve, e shkruar në mërgimin italian në fillim të shekullit 16, flet për Epirin duke dashur ta përkthejë me fjalën arbërishte “pyllorid' (prej pyll).
Papa humanist Piu II ngjallëroi termin “Illyricunl' të njohur nga klasikët e antiki- tetit dhe nga nomenklatura romake dhe kishtare, duke e quajtur më 1460 arkipeshk- vin e Durrësit “iudex illyrice regionis",A Mirëpo kjo ide për bashkëkohësit ishte tepër e huaj ndaj nuk gjeti jehonë, edhe për arsye sepse Arbëria katolike pak vite më vonë do të pushtohej nga osmanët.
Kjo prirje drejt antikitetit e kufizuar në shtresat e larta nuk gjeti ndonjë përhapje të madhe? “Albania" kishte zënë rrënjë si emër për Shqipërinë e sotme jugore në fillim të shekullit 15. Ai shihej i lidhur ngushtë me udhëheqësin karizmatik prej derës së Ariamtëve, të cilët kishin ngritur krye disa herë kundër osmanëve në shekullin XV. Ai shfaqet si “Arbanus” i Arianitëve apo si “Albania Aranitr edhe aty nga fundi i shekullit në burime dokumentare latinishte; “në formën “Arbënia” për trevën në malësinë Akrokeraunike e në Mat e në Erzen nocioni është ruajtur den në shekullin. Megjithatë asgjë nuk e tregon më mirë vetëkuptueshmërinë me të cilin përdorej “Albania” për Shqipënnë e sotme jugore sesa emri që i dhanë osmanët provincës së tyre në qendër dhe në jug të hapësirës arbëre: Arnavut-ili ose Arvanid-ili.
Nga sa u tha deri më këtu, bëhet e qartë përhapja e vazhdueshme e nocio- nit “Albanicr në mesjetën e vonë, lidhja e tij me zhvendosje të popullsisë dhe me formacionet pohtike. Nën “Albanid> nuk kuptohet thjesht një trevë e banuar prej arbënsh etnikë; gjithashtu kufijtë e “AlbaniaA nuk përputhen kudo me perifennë e trevave të ngulimeve arbëre apo me ishujt e këtyre ngulimeve.
Kufizimi i Arbërisë mesjetare si objekt hulumtimesh e ka tërhequr shkencën, për shkak të vështirësive të mëdha në përkufizim, qysh nga fundi i shekullit 19 dhe ka çuar në përcaktimin e shtrirjes së saj në katërkëndëshin Tivar-Prizren-Ohër- Vlorë. Vërejtjet e lartrenditura e sugjerojnë si të arsyeshëm një zgjerim të nocionit drejt jugut në territorin e kufirit të sotëm greko-shqiptar. Por duhet theksuar këtu se nuk kanë ekzistuar kufij të qartë etnikë as në veri as në jug të «Alvanias», porse zona të gjera simbioze të arbërve, grekëve dhe vllehve etmkë në jug si dhe në veri të arbërve etnikë, serbëve, popullatave romane të qyteteve dhe vllehëve.
Si kufi verior i nocionit të Arbërisë në këtë vepër do të shihet Qafa e Sutormarit, pika e kalimit nga qarku venedik i Tivarit drejt qarkut të Budvës e njëkohësisht skaji verior i gjykatës së Shkodrës.
Edhe gjatë përpjekjes për të qartësuar kuptimin e emrit të popullit “arbër” në burimet mesjetare has në truall të luhatshëm. Ajo që në vështrim të parë duket një klasifikim në një kategori etnike, me një vështrim më të kujdesshëm del se është një nocion shumështresor. Edhe këtu duhet mbajtur parasysh koha e lindjes së burimit përkatës. Në këtë mes do bërë dallimi midis teksteve që kanë lindur në “bërthamën e Arbërisë” (d.m.th. kryesisht brenda në e përreth qytetit Durrës) si dhe teksteve që duhen vendosur, si territor lindjeje, në treva periferike ose jashtë “Albanias”. Kriteret që e bënin “arbër” një person për një shkrues në mjedisin e Durrësit, mund të ketë qenë krejt të ndryshme nga ato që ishin përcaktuese për një kotoras ose raguzan.
Përpara se të diskutohet në mënyrë të thelluar duke u nisur nga disa shembuj problematika e burimeve të mesjetës së vonë në gjuhë latine e italiane, që përbëjnë shumicën e dëshmive nga shekujt 14 dh- 15, është e udhës të jepet një tablo e shpejtë mbi emrat për popullin arbër në tekstet e mesjetës qendrore. Emri i dëshmuar në lashtësi i fisit ilir albanoi dhe qytetit Albanopolis humbi në periudhën e të ashtuquajturve shekuj të errët, të sundimit sllav në hapësirën arbëre dhe të zmbrapsjes së kulturës greko-romake. Vetëm në shekullin 11 kronikani bizantin Mikael Ataliates përdor sërish nocionet “albanoi dhe “arbanites”. Vërejtjet e tij të shkurtra që janë njëkohësisht përmendja e parë e “arbërve” në një burim të shkruar mesjetar, janë kaq të vagullta sa që japin shkas për debate e polemika shkencore. Me kujdes mund te thuhet si përfundim i këtij g.ati se Ataliatesi vërtet shkruante për arbër etnikë në suazën e formacionit shtetëror bizantin. Më anë tjetër është pa ekuivok interpretimi i atyre pjesëve të tekstit Alexias, që kanë të bëjnë me hapësirën arbëre dhe banorët e saj, të vajzës së perandorit bizantin Anna Komnena dhe dokumenti i sipërpërmendur i Stefan Nemanjas (të dyja të shekulli 12). Prej shekullit 12 arbërit etnikë janë një madhësi e qëndrueshme në burimet bizantine. Ata shfaqen kryesisht në lidhje me principatën e Arbanonit dhe marrëdhëniet e saj me botën bizantine.
Me shfaqjen e Anzhuve në hapësirën arbëre (sidomos pas vitit 1272) dhe rritjen e interesave tregtarë të republikave të Venedikut dhe Raguzës, shtohet qartas numri i dëshmive prej Perëndimit.
Në tekste raguzane për vitin 1285 flitet për përdorimin e “lingua albanesescd’ në brendatokën e Raguzës; “arbëre shfaqen aty nga fundi i shekullit 13 në perëndim të Malit të sotëm të Zi, në gjirin e Kotorit, në krahinën fqinje të Grbaljit dhe në luginën e Crmincës në bregun perëndimor të liqenit të Shkodrës. Aty rreth vitit 1400 raguzanët Lushticën, në
perëndim të Grbaljit, e shohin si të rrethuar prej “sllavësh e arbërish” “de la banda de Albanex?. Për raguzanët dhe kotorasit, në përputhje me këtë, rajonet ku sot nuk ka më arbër etnikë në grupe kompakte, kishin një karakter të qartë arbër. “Arbërit” binin në sy si një grup mjaft i dallueshëm. Ka edhe shënime udhëtimi që dëshmojnë se gjuha e tyre e pakuptueshme, e cila nuk kish të bënte as me gjuhën romane as me sllavishten, tërhiqte në mënyrë të veçantë vëmendjen e njerëzve që flisnin gjuhë të tjera. Megjithatë një përkufizim që mbështetet vetëm mbi gjuhën ka një rreze shumë të shkurtër. Na i bën të qarta problemet e nocionit shembulli i Bogdan Petrovich Albanensis de Budua që dëshmohet më 1427 në Raguzë: emri i këtij personi është thjesht sllav. Mirëpo vendlindja e tij Budva ndodhej në jug të grykave të Kotorit me ishujt e vet etnikë gjuhësorë arbër e rreth njëqind vjet më vonë shihej si e banuar nga arbër. Çfarë e bënte vallë këtë budvan “albanensif”? Cila ishte gjuha e tij? Pa të dhëna të tjera nuk mund të qartë- sohet identiteti i Bogdanit. Mund të jemi të qartë vetëm për prejardhjen e tij prej hapësirës arbëre e të supozojmë se ai i përkiste komunitetit fisnik të Pastroviqëve, të cilët e kishin bërthamën e ngulimit të tyre midis Tivarit dhe Budvës. Nëse fliste arbërisht apo sllavisht, kjo çështje mbetet e hapur. ‘Albanensis” në këtë rast shërben si emërtim i prejardhjes dhe dëften ndoshta se në një mjedis tjetër etnik ai kishte një qëndrim që ndihej si «arbër» (p.sh. për arsye të veshjes).
Po në periferi të “Albanias” kanë lindur statutet e Kotorit (gjysma e parë e shekullit 14). Aty gjen dispozita për të drejtën penale, ku parashikohen p.sh. në rast vrasjeje, procedura të veçanta për keqbërësit që emërtohen si “Albanensis, Sclauus, vel Vulachus”. Këto tri nocione kanë një gjë të përbashkët: ato njoftojnë për një status të caktuar ligjor, atë të joqytetarit në kundërshtim me qytetarin e plotë të komunës qytetare të Kotorit, me “Cattarensif**. Për gjithë ata që nuk e zotëronin të drejtën qytetare të komunës, kishte rregullime të posaçme. Nociom arbër këtu lëviz në dy rrafshe, në atë ligjor dhe në atë etnik. Qytetarët e Kotorit bënin dallim të qartë midis një nënshtetasi të mbretit apo carit serb, “sllavit” dhe gjysmë nomadëve të gjuhës romane, “vllehëve”. Vija ndarëse juridike-etnike në këtë rast është e qartë. Meqë komunat qytetare të Dalmacisë jugore dhe të Arbërisë veriore ishin etnikisht të përziera e të banuara prej romanësh, sllavësh dhe arbërish etnikë, në plan të parë ishte qartas përkufizirm jundik. Qytetari e ndjente veten superior kundrejt joqyteta- rit, banorit të provincës, dhe e rendiste atë në një kategori më të ulët juridike.
Kjo bëhet shumë e qartë në legjislacionin e krijuar para vitit 1350 në Shkodër, një komunë ku arbër etnikë si Jommat dhe Beganët i përkisnin shtresës së fisnikëve. Edhe këtu ka disa kategon juridike. Paragrafi i parë i statutit bën dallimin midis “// nostri Citadini, uoy Sclauo, uoy Albaneus në një vend tjetër midis “a Citadino, a Sclauo, a Arbanese” dhe “Sclauo, oy Arbaneso, uoy Scutarino^ “Shkodram” ose “qyte- tari” mund të ishte pra një “sllav” ose “arbër”; porse në pikëpamje juridike ai dallohej nga këto dy grupe. Dëshmohet po ashtu pjesa sllave e popullsisë qytetare në Shkodër (p.sh. familja fisnike e Milotinëve). Popullsia e qytetit ishte etnikisht e përzierë. Vetëm se shkodranët e gjuhës arbnishte e sllave e shihnin veten si një grup më vete, pra si një njësi juridike, e cila mbronte në statut interesat e veta ekonomike, të drejtat e privilegjet që gëzonin ata si bashkësi qytetare, pronat e tyre në krahinë, ekononutë e peshkut, vreshtat Jashtë, përtej qytetit, ishin ata, “arbërit” dhe “sllavët”, jo-qytetarët, ndryshimi gjuhësor i të cilëve rrokej në emrat për popullsinë përkatëse.
Kështu pra në krahina të përziera etnike nocioni “arbër” kishte një përmasë gjuhësore-etnike dhe një tjetër juridike.
Shumështresësia e nocionit shfaqet edhe në mjedisin e bërthamës së Arbërisë. Edhe këtu ndeshim në dallimin midis qytetarit (ciues duraceni) dhe banorit të krahinës (albaneses) Kjo përmasë jundike e nocionit “arbër” përforcohet me shtytjen e elementit arbër në hapësirën qytetare. Në Durrësin e fundshekullit 14, ku e kishte selinë një princ arbër nga familja Topija me oborrtarët e klerikët e tij arbër, fjala “arbër” e humbet në përdonmin gjuhësor të qytetarëve përmbajtjen e vet etnike e merr nga ana tjetër dy konotacione të reja. Në radhë të parë një ligjor, pastaj një shoqëror-ekonomik. Në gusht të vitit 1393 përmenden “albanensed\ që merrnin me pajti bjeshkët malore dhe kullotat (prata et montand) të qytetarëve për kopetë e tyre. “Arbëri” këtu është një i huaj që çon një jetë ndryshe. Në ndryshim nga qytetan, tregtari, mjeshtri dhe (sidomos në Shkodër) qytetari-bujk, ai merret me blegtori në livadhet pranë qytetit, ku kullot në dimër tufat e tij. Blegtoria e kullotave verore e dimërore, e ashtuquajtura transhumancë, bën pjesë në format thelbë-sore jetike në Ballkan e njihet mirë për Arbërinë mesjetare.54 Arbërit etnikë u kishin rënë në sy si barinj qysh udhëtarëve të fillimit të shekullit 14. Qytetarët e Durrë- sit, të cilët i shihnin blegtorët në kullotat e tyre dimërore si “arbër”, ishin vetë në numër jo të vogël arbër etnikë, si p.sh. kapiteni Inkleti i cili ngnti në vitin 1392 mbi kështjellën e qytetit flamunn e Shën Markut, ose arkigjakoni Martin Mataranga. Qytetari i gjuhës arbërisht te këta barinj shtegtarë shihte të huaj dhe i quante ata “arbër”, si njerëz që rronin në një mënyrë të caktuar e cila mbahej si “arbëre”. Kuptohet se arbërit etnikë në mjediset qytetare theksonin epërsinë e tyre juridike dhe shoqërore-ekonomike mbi popullatën krahinore etnike arbëre, të cilët këta, ashtu si dhe qytetarët e tjerë, i shihnin me njëfarë fodullëku. Të njëjtin ndryshim theksonm edhe dnshtianët. Në qytetin e Drishtit, krahas një shumice popullate romane, kishte edhe një grup të fortë qytetarësh arbërishtfolës. Emërtimi i sotëm për popullin, “shqiptar”, përmendet për herë të parë në mjedisin drishtian në vitin 1368, si mbiemër familjeje, pra llagap. Arbërit etnikë që ishin qytetarë të Drishtit, e shihnin veten si pjesëtarë të kësaj bashkësie e jo bie fjala si pjesëtarë të një komu- niteti gjuhësor arbërishtfolës. Ata veten e përkufizonin në bazë të statusit të tyre juridik e social. E pra në qoftë se drishtianët ua ndalonin “arbërve” që të shkelnin në kullotat e tyre e të hynin në qytetin e tyre të rrethuar me mure, për ta ata ishin blegtorët e gjuhës arbërisht, të cilët dalloheshin qartë nga pjesëtarë të grupeve të tjera etnike. Këto kriteret për përdorimin e nocionit arbër ishin mënyra ekonomike e jetesës dhe gjuha.
Fakti që nuk mund të ketë ekzistuar gjithmonë barazimi i “arbërit” me blegtorin, dëshmohet nga shumë dokumente që flasin për veprimtarinë bujqësore të “arbërve”. “Uille deli albanesi in la contrada de dolcegno” banoheshin prej vreshtarësh të gjuhës arbërishte, të cilët ishin në konkurrencë ekonomike me qytetarët romanë dhe arbër etnikë (1423). Qytetarët, të cilët ishin vetë kryesisht vreshtarë, përkufizoheshin nëpërmjet përdorimit të nocionit “albanesd' prej popullatës së krahinës, që ishte shumë e ngjashme me ta në gjuhë dhe në mënyrën e të jetuarit. Këtu shfaqet njëfarë mërie, që ushqehej prej kërcënimit ekonomik dhe ndjenjës së epërsisë së qytetant përkundrejt banorit të krahinës. Në këtë rast «albanese», në mënyrë të ngjashme si dhe në Drisht, mund të përkthehet me «banor krahine i gjuhës arbërishte».
Krahas mbiemrit “albanensis” ndesh në emrat e personave shpesh edhe emër- timin “de Albania”. Eshtë fjala këtu për një emërtim prejardhjeje me kuptim të dyfi- shtë. Në qoftë se ai përdoret në mjedisin “arbër”, p.sh. në Durrës, fjala është për prejardhjen nga Arbanoni, përkatësisht nga ipeshkvia katolike Albanum. Jashtë kësaj hapësire të ngushtë nuk duhet kuptuar me një person “nga Arbëria” një arbër etnik, por thjesht një banor i hapësirës arbëre, pavarësisht nga përkatësia e tij etnike.
Po ti përmbledhim vëzhgimet nga këto tekste burimore, atëherë mund të përcaktohen katër shtresime të nocionit “arbër” në burimet mesjetare latine dhe italiane: është fjala
E pra kemi një përmasë hapësinore, një etnike, një juridike dhe një sociale-eko- nomike të këtij nocioni. Të katërta këto përmasa përkojnë të gjitha në rastin e “arbërit” të Durrësit. Por në shumë shembuj të burimeve dokumentare mund të përcaktohet me siguri vetëm njëra përmasë, siç e tregoi rasti i Bogdan Petrovickit. Ndaj në çdo dëshmi të veçantë duhet shqyrtuar se si mund të vlerësohet përdorimi i nociomt “arbër”, një emërtim i cili shpesh nuk të lejon asnjë klasifikim të qartë.
Njëri nga liqenet më të mëdhenj të Evropës është edhe liqeni i Shkodrës. Romakët atë e quanin "lactis labeatis" ose "palus labeatis", sipas fisit ilir të labeatëve. Në librin e Presbiterit Diokleas ky liqen quhet Balta, po kështu quheshin edhe liqenet bregdetare kënetore në Ulqin, Durrës e Vlorë, nga fundi i mesjetës. Dijetarë të vjetër serbë këtë liqen e quanin edhe "Liqeni i Dioklicisë" (Dioklitsko Jezero). Në fakt një bashkëpunëtor i Bozhidar Vukoviqit nga Podgorica në shtypshkronjën, e të cilit në Venedik ishte më 1520 hieromonaku Pochomie, flet për "Ishujl e liqenit të Dioklicisë"
Liqeni është i gjatë 42 km, i gjerë 14 km, me sipërfaqe rreth 362 km katror. Bregu perëndimor është shkëmbor dhe i pjerrët me ishuj, në të cilët gjenden rrënoja kështjellash dhe manastiresh të vjetra. Kurse bregu lindor është i sheshtë dhe plot me moçale. Aty nga mesi ka një gji 1-2 km të gjerë, i cili futet rreth 12 km brenda bregut lindor. Pjesa e jashtme e këtij gjiri quhet "Liqeni i Kastratit", kurse pjesa e brendshme e tij quhet "Liqeni i Hotit", sipas dy fiseve shqiptare që janë komshi me njëri-tjetrin.
Niveli i liqenit nuk mbërrin as 6 m mbi nivelin e detit, prandaj klima në brigjet e këtij liqeni është pothuajse po aq e ngrohtë sa klima e bregdetit që ndodhet në afërsi, dhe aty ka fryte jugore të të gjitha llojeve dhe ullinj. Rrjedhat ujore të fuqishme vijnë nga zona veriore: nga lumi Moraça me nën lumenjtë e saj Zeta, Ribnica,dhe Cijevna (lum ky që në shqip quhet Cem, dhe në shek. XIV në hrisobulat e manastireve të Banjskas dhe të Deçanit quhet Cjemva): më tej në perëndim nga Crnojevoca Rijeka e fuqishme dhe nga lumi i vogël Crninica. Nga lindja derdhet në liqen lumi Rrjolli (fiunie chianiato Rivola 1424), me një emër të vjetër latin "Rivulus".
Liqeni i Shkodrës është i cekët, sipas Cvijiq, 2-7 m dhe arrin thellësinë 44 m vetëm në disa nga pikat e tij më të thella në afërsi të brigjeve perëndimore. Me rëndësi të veçantë në këtë liqen ishte peshkimi, sidomos peshkimi i një peshku të veçantë, i cili në serbisht quhet ukljeva (alburnus scoranca), në italisht quhet scoranza, në dokumentet latine të mesjetës quhet saracha (në shqip saragë', gjucë - E.M.). Niveli i liqenit ka ndryshuar shpesh. Sa herë që lumi Drin rridhte nëpër shtratin e tij që vinte në drejtim të Bunës dhe bashkohej me të, uji fryhej dhe niveli i liqenit fillonte e ngrihej. Thuhet që tash 40 vjet, që kur lidhja midis dy lumenjve është hapur përsëri, niveli i liqenit ngrihet vazhdimisht.
Në kohën kur Buna nuk kishte lidhje me Drinin, niveli i liqenit ulej. Bregu malor perëndimor në të kaluarën nuk kishte ndonjë rëndësi të madhe. Aty dikur kishte dy krahina (serb. zhupa, gjerm. Gauen), njëri ishte Crnmica, e quajtur nga Presbiteri Diokleas edhe Cernienica, në dokumentet e shek. XIV dhe XV e quajtur edhe Crvnica, (e cila do ta ketë origjinën me siguri nga sllavishtja e vjetër crvn = i kuq.) Pjesa më e madhe e Cërmnicës në kohën e Nemanjidëve dhe të Balshajve ishte pronë e manastirit të Shën Kollit mbi ishullin Vranjina. Në jug të Cërmnicës shtrihej krahina e Krajës fserb. Krajina), e cila dikur ka qenë zonë kufitare midis serbëve dhe grekëve, kur këta të fundit kishin të tyren edhe Shkodrën. Emrin e kësaj krahine e hasim edhe tek Presbiteri Diokleas në formën Crami dhe në dokumente të tjera.
Një princ serb, i ashtuquajturi Vladimiri i Shenjtë, kishte në Krajë oborrin e tij, pikërisht pranë një kishe dedikuar Shën Mërisë, ku e varrosën, pasi u vra në ishullin e liqenit të Prespës me urdhër të carit të fundit të Ohrit, Johan Vladislavit, aty nga viti 1016. Ngaqë mbahej për shenjtor, eshtrat e tij u morën nga kjo kishë dhe u dërguan në Durrës nga trupat e despotit të Epirit, Mihaeli I, kur këta në vitin 1215 ua morën Shkodrën për një farë kohe serbëve. Sot eshtrat e këtij shenjtori prehen në Manastirin e Shën Gjon Vladimirit në Elbasan.
Manastiri i vjetër i Krajës edhe në kohën e Balshajve përmendet si "Zonja e bekuar e Krajës". Sipas Jastrebovit dhe Rovinskit rrënojat e këtij manastiri ndodhen në këmbë të malit Tarabosh', në një fshat të banuar kryesisht nga shqiptarë myslimanë tri orë e gjysmë larg Shkodrës. Ippeni këtu në fshatin Ostros gjeti rrënojat e një kishe të madhe me kullë katërkëndëshe sipër portës. Nën fshatin Ostros, në breg të liqenit gjendet Shtitari, fshat ky gjysmë i braktisur. Midis Shtitarit dhe Shkodrës, po në breg të liqenit gjendet fshati Skja, që ka një kishë të vogël ku mund të vihen re akoma, por me vështirësi gjurmë pikturash murale.
Mbi ishuj ka pasur pesë manastire të vogla, mbi të cilat ka përmbledhur të dhëna edhe Arhimandriti i ndjerë Hilarion Ruvarac në revistën "Proscjeta" të Cetinës 1894 (Viti 11). Manastiri më i madh ishte ai i Shën Kollit mbi ishullin Vranjina, përballë derdhjes së lumit Moraça, mbi të cilën ngrihen dy kodra shkëmbore me lartësi 330 m, nga majat e të cilave hapet një peizazh i gjerë mbi liqen dhe mbi zonën përreth. Ndaj këtij manastiri u treguan bujarë me dhurata qoftë Nemanjidët, qoftë Balshajt, po ashtu edhe Skenderbcg Cërnojeviqi i sanxhakut të Malit të Zi (Crna Gorës) në vitin 1527. Për një kohë të gjatë ky manastir qe i lidhur me Manastirin serb të Shën Mihaelit dhe Shën Gabrielit në Jerusalem. Këtë lidhje e kishte bërë car Stefan Dushani. Manastiri u shkatërrua në kohërat e reja pas vitit 1843, kur lurqit në këtë ishull ndërtuan një fortesë me artileri kundër malazezëve. Manastiri u rindërtua pas vitit 1886.
Mbi ishullin tjetër që ndodhet aty afër dhe që quhet Kom (i quajtur ndryshe cdhe Ordinska Gora) gjendej dikur një manastir dedikuar Zonjës së Bekuar. Në muret e këtij manastiri gjendet varri i Ljesh Gjurasheviqit (Crnojeviqit), i cili ishte një nga kapitenët e despotit Stefan. Ky varr ka edhe mbishkrim. Pak inë tej gjendet manastiri Starceva Gorica, i cili dikur njihej prej dorëshkrimcve të vjetra, porse sot është krejtësisht i braktisur. Këtu është i varrosur Bozhidar Vukoviqi (f 1540), i cili shtypte Jibra kishtarë serbë në Venedik. Në ishullin Beska Gorica gjendcshin dy kisha, njëra ishte kisha e Shën Gjergjit dhe tjetra ishte Kisha e "Nënës së Zotit tonë", në rrënojat e së cilës gjendet edhe varri i Helenës, bijës së princit serb Lazar, e cila kishte qenë më parë bashkëshortja e Gjergj Strazimir Balshës (Georg Straciniirovic Balsic) dhe më vonë bashkëshortja e vojvodës së madh boshnjak Sandalj. Varri i saj ka një mbishkrim. Mbi ishullin Moracnik ka pasur një manastir të vogël dedikuar Shën Mërisë, ku në vitin 1417 solli blatime edhe i fundmi i Balshajve, Balsha III Gjurgjeviq.
Bregu i ulët lindor i liqenit të Shkodrës ka pasur më tepër rëndësi, ngaqë ato troje i përshkonte Rruga e Madhe që fillonte nga Shkodra, kalonte nëpër Nikshiq dhe hynte në luginën e Naretnës, e cila njihej mirë që në kohën e romakëve. Rrënojat e Dioklesë që ka qenë qyteti më i madh romak në këto krahina, gjenden në luginën pjellore në mes të gjatësisë së lumit Moraça, në atë pikë ku ky lum bashkohet me lumin Zeta, rreth 5 km larg qytetit të sotëm Podgoricë. Dikur aty në vend të Dioklesë ka qenë kështjella e fisit ilir të Diokleatëve, fis ky që banonte në malet e Malit të Zi. Para pak kohësh në fshatin Vilus të Grahovës, në rrënojat e Saltuas (Sathua), kastelit romak u gjetën mbishkrime latine me emrat e kryetarëve të fisit të dokleatëve.
Dioklea mori një organizim urban në formën e " municipium" romak nga perandori Vespazian ose nga bijtë e tij. Mbi këto rrënoja, në të cilat përveç mbetjeve tempujsh paganë ka edhe rrënoja kishash të lashta, janë shkruar dy vepra shkencore. Vepra e parë është shkruar nga autorët anglezë Monro, Anderson, Milne dhe Haverfiled dhe që ka titullin "Qyteti Romak i Doklesë në Mal të Zi" (The Roman Town of Doclea in Montenegro). Vepra e dytë i përket arkeologut italian nga Trieste, Piero Sticotti, në bashkëpunim me dy dalmatinë, me profesor Luka Jeliqin (Luka Jelic) dhe me arkitektin Ivekoviq (Ivekovic). Kjo vepër ka titullin "Qyteti romak Doklea në Mal të Zi" (Titulli origjinal: Die romische Stadt Doclea in Montenegro), me një pasqyrë dhe 148 pamje në tekste, Vjenë, publikuar në Seksionin arkeologjik të komisionit për Ballkanin, të Akademisë Perandorake. Qyteti u shkretua në kohërat e stuhishme të shek. VII, por emri i tij nuk ra kurrë në harresë. Duket se aty mundi ti rezistojë kohës një qendër e vogël, e cila si seli e Peshkopit Liokleias në historinë e perandorit Manuel Komnenos nga Kinnamos përmendet nga metropoliti grek i Durrësit si qyteti i famshëm Diokleia.
Nën ndikimin e legjendave rreth perandorit romak Diokletian, emri i këtij qyteti ndryshoi nga Doklea në Dioklia. Vetë Bozhidar Vukoviqi shkruan në vitin 1520 për veten e tij, se ka lindur në Podgoricë, "në afërsi të qytetit të ashtuquajtur Dioklitia, të cilën dikur perandori Diokletian e ka ndërtuar në emër të vet". Vetë malazezët i quajnë sot këto rrënoja Duke, Dukla dhe tregojnë histori të ndryshme mbi "Car Dukljanin". Në mesjetë, në veprat e perandorit bizantin Konstandin Porhyrogennetos dhe të kapitenit Kekaumenos i gjithë vendi përreth mori emrin sipas këtij qyteti, pra u quajt Dioklia, serbisht Dioklija ose Dioklitija, vendi i fisit serb të "Dioklitianëve".
Bile edhe një pasardhës muhamedan i dinastisë së fundit të maleve të Malit të Zi, Skanderbeg Cërnojeviqi shkruan në vitin 1523 për vetveten "Sanxhaku i Crna Goras dhe zot i gjithë vendit të Dioklitisë" (vsoj dioklitijanskoj zendji gospodin). Por në shek. XII ky emër u postua dalëngadalë nga emri Zeta (latinisht Zenta, Genta), sipas lumit Zeta. Zeta e sipërme shtrihej në malet e Njegushit, sipër Kotorrit deri në anën lindore të liqenit të Shkodrës, kurse Zeta e poshtme shtrihej në vendin bregdetar duke filluar nga trojet e fisit të Pashtroviqëve në Budva deri tek Manastiri i Shën Shirgjit pranë lumit Buna.
Më e vjetër se Doklea është kështjella Medun në krahinën e fisit Kuç. Kjo është kështjella Meteon ose Medeon që ndodhej brenda territorit të fisit ilir të labeatëve, dhe në këtë kështjellë, sipas të dhënave të Polybit (Polybios) dhe të Livit (Livius), legati romak Preperna më 168 p.e.s. zuri rob mbretëreshën Etlevë, bashkëshorten e mbretit ilir Gent (Genthius) së bashku me bijtë e saj Skerdilaedin (Scerdilaedus) dhe Pleuratin (Pleuratus). Në kohën e despotit serb Georg Brankoviqit ajo përmendet me emrin Medonuni ose Modon. Sipas një përshkrimi venecian ajo nuk ishte asgjë tjetër veçse një kullë (unia torre) me një kështjellë të vogël, ku me zor dilte vendi vetëm për kështjellarin së bashku me disa roje. Në vitin 1456 në Modun sundonte akoma një farë Miloshi, që ishte vojvodë i despotit, por nuk kaloi shumë kohë dhe aty erdhën turqit. Pas kësaj, Stefan Cërnojeviqi i Malit të Zi donte t'ua hiqte nga duart turqve këtë kështjellë që ishte një "Çelës për të dyja Zetat", e vendosur në fillim të Zetës së Sipërme. Për këtë qëllim në vitin 1463 mori nga venecianët edhe një top, por mundimi i tij qe i kotë.
Mariano Bolica (Bolizza), një patric nga Kotorri shkruan në vitin 1614, se Meduni qenkësh një vend që arrihet vështirë, por pothuajse i rrënuar krejtësisht (piazza mal guardata e quasi destrutta) me rreth 200 banorë dhe me një aga ose dizdar turk si komandues të vendit. Tashmë dihet se çfarë rëndësie kishte ky vend për historinë më të vonshme të Malit të Zi. Sidoqoftë Meduni i përket atyre pak kështjellave të lashta në Evropë, historia e të cilave fillon që para njëzet shekujsh e më tepër.
Pasuesja e Dokleas u bë Ribnica, që në shek. XII qe vendlindja e zhupanit të madh serb Nemanja. Sot Ribnicë quhet lumi që rrjedh nëpër qytetin e Podgoricës, dhe sigurisht që nuk mund të vihet në dyshim që vendi i quajtur Ribnicë është identik me Podgoricën e sotme. Emri Podgoricë përmendet për herë të parë në librin më të vjetër noterial të arkivit të gjykatës së Kotorrit, ku për vitin 1330 përmenden këpucarë dhe tregtarë lëkure që ishin nga ai vend (nga Podgorica - E.M.). Ky emër ka lidhje me emrat e zhupave të asaj kohe: në anën lindore të liqenit ndodhej "Gorska zupa" (Krahina Malore) e Presbiterit Diokleas dhe e dokumentit të Zhicës (rreth vitit 1220), rnë vonë vendi i quajtur "Podgora" (vendi nën mal) që përmendet në dokumentin e carit Stefan (rreth vitit 1348) dhe në kadastrën veneciane të Shkodrës të vitit 1416. Në vitin 1448 në Podgoricë kishte rezidencën e tij një vojvod i despotit Gjergj (Georg). Ky vojvod, që i përkiste fisnikërisë serbe, e kishte emrin Altoman. Nuk kaloi shumë kohë dhe ky qytet ra nën sundimin e Venedikut, por pas disa vitesh qytetin e morën nën sundim turqit dhe e mbajtën atë deri në vitin 1877.
Një ngulmim tjetër i vjetër që ndodhet karshi Podgoricës është edhe Tuzi i quajtur ndryshe edhe "Katuni" (Bashkësia e barinjve) i një kreu fisi me emrin Tuz që përmendet në vitin 1330 në krisobulën e Manastirit të Deçanit, dhe në kadastrën veneciane të vitit 1416 si "Fshati i madh Tuzi" me 150 shtëpi, që në atë kohë duhet të vinte në gatishmëri 500 burra të armatosur, një pjesë e tyre këmbësorë dhe pjesa tjetër kalorës. Në këmbë të kësaj zone malore ndodhet edhe një rrënojë që quhet Saniobor. Më tej në jug banojnë fise shqiptare, të cilat janë: Hoti, i përmendur që në vitin 1330, i cili në shek. XV ishte një fis i fuqishëm që, sipas Bolizza-s (1614) kishte 212 shtëpi dhe 600 burra të armatosur, fisi Shkreli që kishte, sipas Bolizza-s, 30 shtëpi që përmendet tashmë që në vitin 1416 dhe fisi Kastrati, i përmendur po ashtu në vitin 1416, që sipas Bolizza-s numëronte 50 shtëpi.
Tri orë larg nga Shkodra dhe në afërsi të lumit Rrjolli ngrihet madhështore kodra e quajtur Maja e Balecit. Sipër saj shtrihen rrënojat e Balezos. Sipas përshkrimit të Jastrebovit perimetri i zonës së këtyre rrënojave është sa gjysma e kalasë së Shkodrës. Këto rrënoja, tek të cilat mund të dallohen mbetjet e një kishe të madhe dhe të një tjetre më të vogël, janë të mbuluara nga shkurret.
Sipas Ippen-it, perimetri i majës së kodrës është i gjerë 1000 hapa. Midis shkurreve mund të dallohen gërmadhat e mureve të këtij qyteti dhe rrënojat e një kishe, por këto rrënoja janë në një gjendje më të mjeruar sesa ato e Shasit, Sardës apo të Drishtit. Aty sipër ndodhej dikur qyteti i vogël Balec, Balezo ose Baleço Ballegio, Ballesio, Baleçio të shek. XIV dhe XV, që kishte edhe një ipeshkëv (Baleçensis episcopus), që ishte nën juridiksionin e kryeipeshkvit të Tivarit. Por, qysh në vitin 1356 ipeshkvi i këtij qyteti ankohej sepse nuk kishte të ardhura, ngaqë zona nën ipeshkvin e tij qenkësh plot me skizmatikë.
Në librat e arkivit të Raguzës përmenden zejtarë nga ky qytet, që ishin punues të drurit (marangoni), këpucëbërës (cerdoni). Sipas Kadastrës së 1416-ës qyteti i Balezos "Cito di Balezo" numëronte në atë kohë rreth 25 shtëpi. Por pak kohë më vonë ky qytet gjendej në një gjendje të shkretuar plotësisht. Ivan Cërnojeviqi, princi i Malit të Zi i njofton venecianët në vitin 1474, se turqit donin ta fortifikonin këtë qytet përsëri. Barleti e përmend këtë lokalitet si një gërmadhë që ndodhet 12 milje romake larg Shkodrës dhe 5 milje romake larg Drishtit.
Në afërsi të Balezos ndodhet fshati muhamedan Kopliku, i përmendur me emrin Cupelnich nga Presbiteri Diokleas, Kupelnik tek pronat e "Manastirit të Kryeengjëllit" në Prizren, manastir ky i themeluar nga Stefan Dushani rreth vitit 1348, dhe Kopeniko në kadastrën veneciane 1416. Sipas kësaj kadastre në atë vit (1416) aty jetonin shumë priftërinj të kishës serbe: Jura i Protopopit, popi Andrea, popi Nikashin (Nikasin), popi Milica (Miliza), popi Stanko, popi Bogdan, popi Radoslav Tribov, popi Radovan. Banorët vetë, më të shumtët e tyre kishin emra serbë: Ivan Sudija (gjyqtari) ose Studiq, Pribac Budimir, Ivan Budimir, Bogdan Naljeshko, Novak Miliq, Ratko Vlahinja, Bratoslav Kovaç (farkëtari), Ostoja, Novak Tribov, Bogdan Bogshiq, Andrea Kraguj (fajkoi), Ratko Bogoje, Dimitr Bogiq, Dabizhiv Shiroko etj. Kryetari i fshatit ishte Tomasi, shkrues në kancelarinë e Shkodrës për korrespondencën sllave (Scrivan de la corte in schiavo).
Shkodra shtrihet mbi rrafshinën që gjendet vetëm 18 m lartësi mbi nivelin e detit, në mes së cilës ngrihet një shkëmb i izoluar në formë eliptike, pra shkëmbi i kështjellës, me lartësi rreth 135 m, sipër të cilit hapet një pamje madhështore mbi liqen dhe mbi gjithë zonën përreth, sidomos në drejtim të maleve të larta të Malit të Zi dhe të Shqipërisë. Pamja në drejtim të detit mbetet e mbuluar nga një varg majash të ulëta. Mbi këtë kodër në mesjetë ashtu edhe sot i quajtur Drim.
Rrënja e kësaj fjalë është <der> (iran. derena, darna = e çarë, humnerë lugine; greq. Seipco. sllav. Dereni, drali), ashtu si tek emri i lumit Drina ndërmjet Bosnjës dhe Serbisë dhe që të dy këta emra Drini dhe Drina kanë të njëjtin kuptim, këtë e ka bërë të ditur tashmë Tomasheku. Ky lum çon në detin Adriatik ujërat e një krahine të madhe: Drini i Zi buron nga liqeni i Ohrit, kurse Drini i Bardhë nga malet e larta të Pejës (sllav. Pcc, turq. Ipek). Grykëderdhjen ky lumë e ka në Lezhë, por krahas kësaj grykëderdhjeje Drini shpeshherë nëpërmjet një krahu të tij ka hapur një lidhje me Bunën, pikërisht në qytetin e Shkodrës. Kjo lidhje ekziston që në kohën e romakëve. Kështu, Livi (Livius) shkruan që, Shkodra është e rrethuar nga dy lumenj, nga lindja prej Clausiila (Drinassi ose Kiri) dhe nga perëndimi nga Barbanna (Buna, Bojana). Këta dy lumenj bashkohen dhe bien në Oriundus Fluninien (në dorëshkrim kjo fjalë është e prishur, por bëhet fjalë për Drinin), i cili vjen nga mali Scardo "ex nionte Scardo" (Sar~ Planina) dhe derdhet në detin Adriatik. Plini (Plinius) shprehet më qartë kur shkruan që Shkodra shtrihet mbi lumin Drin 18 milje nga deti Adriatik.
Kjo lidhje e këtyre dy lumenjve ekzistonte edhe për periudhën midis shek. XIII-XV, në të cilën Buna quhet shpesh "flumen Drini" (lumi Drin), ose Shën Kolli në grykëderdhje të Bunës si "Shën Kolli i Drinit" ose "i Oldrinit", Shën Shirgji i Bunës si "Portus Sancti Sergu de Drino" 1282 ose "de Oldrino" 1349, "Sanctus Sergius Lodrino", 1391. Porse aty nga fundi i shek. XV gjeografi venecian Domeniko Negri (Domenico Negri) shkruan që lumi Drin e ka ndryshuar rrjedhën e tij dhe në Shkodër shihet vetëm një shtrat i vjetër dhe i shterur me basene të mbushura me rrënjë (pristino mutato corsu, quod manifeste apparet, sub iso namque oppido ad montim radices alveus repletus cemituret magni pontis dunamenta, p. 105).
Ky shtrat i vjetër është shënuar edhe në hartën e venecianit Koroneli (Coronelli) në vitin 1688. Një udhëtar venecian anonim shkruan se brigjet e Bunës janë të gjelbra, sepse lumi nuk e ka zakon të ngrihet (le ripe del fiume, non solendo egli crescere, sono verdi). Ami Bouë veçse shtoi, që ujërat e Bunës dhe të Drinit patën qenë dikur të bashkuara. Për herë të fundit, Drini e ka çarë rrugën sërish për në veriperëndim në dimrat e viteve 1858 dhe 1859: digat e ngritura aty por të dobëta u shkatërruan dhe dy dimra rresht Drini përmbyti dhe shkretoi të gjithë fushën e Shkodrës, deri sa ai i "gërmoi" vetes një shtrat të ri. Banorët mendojnë që në këtë shtrat rrjedhin 2/3 e ujit kurse tek shtrati i vjetër që kalon nga Lezha vetëm Shkodra nuk e ka ndryshuar emrin që prej dymijë vjetëve. Romakët e kanë quajtur këtë qytet Scodra, po kështu edhe grekët, kurse ndryshimin më të madh e bëjnë bizantinët, të cilët e vendosin emrin në shumës. Presbiteri Diokleas e shkruan Scodaris, ndërsa mbiemrin (adjektivin) Scodnensis. Që prej viti 1287 gjendet e shkruar forma Scutaruni (për formën e mbiemrit Scutarensis). Emri i saj në serbishten e vjetër ishte Skbdbr, pra me dy gjysmëbashkëlingëllore, kjo formë mund të dëgjohet ndërkohë edhe në Mal të Zi. Forma e re Skadar gjendet e shkruar që prej fundit të shek. XIV. në gjuhën italiane qyleti quhet Sciitari, kurse në shqip Skodra ose Shkodra, në turqisht Skenderië ose Iskenderië.
Hahn-i ia sheh etimologjinë këtij emri tek fjala kodra. Në Shkodër mbretërit ilir kishin rezidencën e tyre. Janë gjetur edhe monedha me pamjen e një helmete. Përshkrimi më i vjetër është tek Livius kur shkruan historinë e luftës kundër mbretit ilir Gentit.
Shkodra ka qenë kështjella që mund të arrihej më me vështirësi dhe më e fortifikuara që kishte fisi ilir i labeatëve, të atyre lloje kështjellash që ishte e fortifikuar edhe nga natyra (niunitum situ natyrali oppidum), e rrethuar me mure, me kulla e me porta (portanique turres). Kur pretori Lucius Abicius u paraqit para kështjellës, mbreti ilir Genti (nga ai ka edhe monedha me mbishkrime greke) ndërmori një sulm duke dalë nga kështjella, por u thye dhe u detyrua të futej brenda përsëri. Ai bëri marrëveshje për armëpushim dhe u arratis gjatë bisedimeve me një anije nëpër liqen, por kur vuri re që i ishte prerë çdo rrugë, dhe nuk mund të ikte, iu dorëzua komandantit romak, i cili e çoi Gentin, mbretin e fundit ilir në Romë. Dhe kështu Shkodra u bë një qytet romak, një nga qendrat më kryesore romake në provincën e Dalmacisë, prej së cilës perandori i mëvonshëm Diokletiani bëri një provincë të re, atë të Prevalit.
Në këtë qytet krishterimi hyri shumë herët dhe ipeshkvit e Shkodrës përmenden që në shek. IV: historia e kësaj ipeshkvie fillon që nga koha e romakëve dhe vazhdon pa ndërprerje deri në ditët tona. Kur Perandoria Romake u nda në një perandori romake të lindjes dhe në një tjetër të perëndimit, Shkodra me gjitlië provincën e Prevalit mbeti në "Romën e Lindjes", pra, nën Kostandinopojën. Në kohën e ardhjes së sllavëve gjatë shek. VII, të cilët u bënë shkaku i shumë ndryshimeve aty ku erdhën, Shkodra sc bashku me qytetet Lezhë, Drisht, Ulqin dhe Tivar ishte nën zotërimin e bizantinëve, si pjesë e temës së Dyrrachion-it (Durrësit).
Edhe pse pjesa më e madhe e këtyre banorëve ishin pasardhës të romakëve të vjetër, peshkopët e tyre i gjejmë të përmendur në katalogët më të vjetër të mitropolitit grek të Durrësit. Në shek. XI Shkodrën e Shkodra dhe krahina e saj ne mesjetë pushtuan serbët, të cilët në atë kohë e mbështesnin kishën latine kundër grekëve dhe kështu peshkopët e këtij qyteti (së bashku me ata të qyteteve të përmendur pak më parë) u renditën nën kryeipeshkëvin e kishës latine të Antivarit (Tivarit). Në vitin 1096 kalorësit kryqtarë, të cilët vinin nga Franca jugore (nga Provença) gjetën në Shkodër mbretin serb Bodinin, i cili e përshëndeti miqësisht prijësin e provençalëve. Pastaj perandorët nga familja e Komnenëve e ripërtërinë edhe një herë sundimin bizantin. Në këtë zonë bregdetare, në veçanti mund të përmendet perandori Manuel.
Pas vdekjes së perandorit Emanuel (1180) dhe me rënien e perandorisë kostandinopojase, Shkodra u pushtua nga zhupani i madh serb Stefan Nemanja. Përpjekjen e fundit për ta vendosur sërish sundimin grek në këtë krahinë e bëri Despoti i parë i Epirit Mihaeli I në vitin 1215. Mihaeli 1 ia mori Shkodrën të birit të Nemanjas, zhupanit të madh Stefan, i cili më vonë u bë mbret dhe "i kurorëzuari i parë" si i tillë. Por pas vdekjes së papritur të despotit të Epirit të lartpërmendur, qyteti i Shkodrës u pushtua sërish me shpejtësi nga serbët dhe mbeti nën sundimin e tyre për gjatë gjithë shek. XIII dhe XIV.
Kështjella e Shkodrës, qysh në kohën e Stefanit të kurorëzuarit të parë mbret më 1215, në biografinë e Nemanjas quhet Rosaf. Në këtë formë Rosapha (Rozafa) e njeh emrin c kështjellës edhe Marin Barleti, po ashtu, edhe shkrimtarë të tjerë të shek. XIX e përmendin kështjcllën po me këtë emër. Ky emër është një nga transferimet më lë çuditshme, por jo krejt të rralla të toponomive, që mund të ndodhi nga ndikimi i legjendave. Pra, origjina nga është marrë ky emër është qyteti Rusafti, për të cilin mund të lexojmë edhe në legjendën e dy ushtarëve romakë, shenjtorëve Sergius dhe Bakkus (Bacchus), qytet ky që sot është i braktisur, por muret dhe ndërtesat e tij i kanë rezistuar kohës në mënyrë të shkëlqyeshme. Qyteti Rusafa ndodhet në lindje të Sirisë, në shkretëtirat e Eufratit, jo shumë larg Palmirës së lashtë.
Në zonën nën Shkodër, diku në breg të lumit Buna (Bojana ka pasur një manastir të famshëm dedikuar këtyre dy shenjtorëve dhe popullsia e "transferoi atdheun" e këtyre dy martirëve sirianë në një rrethinë aty afër (pra tek kështjella Rozafa - E.M.). Nën sundimin e nemanjidëve Zeta së bashku me Shkodrën qenë shpeshherë vendi i trashëgimtarit serb në fron. Në kohën e rënies së Perandorisë Serbe në Shkodër, afërsisht që nga viti 1360 ka sunduar familja e Balshajve. Rreth vitit 1392 turqit zunë rob Gjergj Strazimir Balshën (Georg Strasimirovic Balsic) dhe nuk e lanë të lirë deri sa ai u dha atyre Shkodrën. Dhe pas kësaj ngjarjeje në Shkodër dhe në Shën Shirgj 1393-1395 komandoi kapiteni turk Shahini.
Gjergji në të vërtetë i dëboi turqit sërish por në prill të vitit 1396 qe i detyruar fi jepte Venedikut, Shkodrën, Drishlin, Dejën dhe Shën Shirgjin. Venedikasit e mbajtën Shkodrën për 83 vjet, pra nga viti 1396 deri në vitin 1479, dhe përfaqësuesi i tyre këtu ishte një "capitaneus et comes" (kapiten dhe nëpunës i shtetit) të republikës. Serbët u munduan më kot ta pushtonin qytetin sërish.
Shkodra u rrethua nga ata dy herë: për herë të parë në vitin 1421 nga despoti Stefan Lazareviqi, dhe për herë të dytë në vitin 1422 po nga i njëjti despot dhe nga kapiteni i tij Mazarak, derisa Nikold Kapelo, i cili ndodhej me flotën e tij në Shën Shirgj, një natë dhjetori ju vërsul serbëve me një sulm energjik dhe i dëboi ata në drejtim të Dejës.
Pas rënies së shteteve të krishtera të Serbisë, Bosnjës dhe të Shqipërisë turqit depërtuan sërish në këto krahina. Në kohën e sulltan Mehmetit II, Shkodra u rrethua më 1474 nga bejlerbegu i Rumelisë, Sulejmani, por Antonio Loredano e mbrojti qytetin me trimëri me 2500 ushtarë: Antonio Loredano pati ndihmën e flotës venedikase në Bunë dhe në det, mbështetjen e Cërnojeviqit të Malit të Zi dhe të shqiptarëve malësorë. Rrethimin e dytë, të bërë në vitin 1478, të cilin na e përshkruan prifti Marin Barleti në një shkrim të vogël në gjuhën latine, e ka drejtuar Mehmeti II personalisht. Venedikasit e mbrojtën qytetin me trimëri heroike, por qenë të detyruar t'ua lëshonin atë turqve në paqen e bërë në vitin 1479. Dhe nga 1600 ushtarë që kishin qenë në fillim të luftës kishën mbctur në fund vetëm 450 vetë.
Qytetarët e Shkodrës nën drejtimin e udhëheqësit të tyre Florio Jonima u shpërngulën për në Venedik, Ravenë dhe Treviso. Qysh atëherë (pra që në vitin 1479 - E.M.) Shkodra mbcti për 434 vjet nën sundimin turk, dcri më 1913. Qendra e qytetit të vjetër të Shkodrës ka qenë kështjella (castrum), e arritshme vetëm nga njëra anë. Sipas përshkrimit të Ippen-it, ajo është c rrethuar nga një mur i dyfishtë: në fortifikimet e saj mund të vihen re gjithkund gjurmët e arkitekturës veneciane. Ndërtesat e vjetra brenda saj u shkatërruan rëndë në shek. XIX nga disa shpërthime baruti.
Hyrja e kështjellës kalon nëpër tri porta, të cilat kanë nga një kullë secila, dhe pas çdo porte ndodhet një oborr. Në oborrin e mesëm ndodhet një xhami me harqe gotike në formë kryqi dhe me skulptura. Kjo xhami ka qenë katedralja e dikurshme e Shën Shtjefnit (ecclesia cathredalis Sancti Stephani de Scutaro), e cila qe bërë e famshme nëpërmjet disa mrekullive të ndodhura aty. Cari Dushan i dhuroi Manastirit të Kryeengjëllit të Prizrenit në Shkodër të ashtuquajturën "Gropë e Mullirit (jaz) të Shën Shtjefnit", të cilën ia kishte marrë ipeshkvisë katolike gjatë konfliktit të tij që pati me latinët. Turqit, kishën e vjetër katedrale e kthyen në xhami, por deri në vitin 1685 brenda saj gjendej një organo e prishur (organo disfatto), të cilën ata e mbanin si trofe. Në kështjellë gjendeshin një pallat, ku kishin selinë e tyre zyrat sllave dhc më vonë cdhc ato veneciane, si dhe burgu.
Në Shkodër përmendet, se ka ekzistuar edhe një kishë tjetër, kisha e Shën Kollit "në qytetin e famshëm të Shkodrës". Në këtë kishë u veshë murgeshë nga murgu Hiob Helena, e veja e mbretit Stefan Urosh I. Helena vetë ishte franceze me origjinë. Në kadastër të vitit 1416 kjo kishë është e shënuar si "San Nicolo preso la Porta", në shqip "Kisha e Shën Kollit aje'r Portës".
Kisha të tjera të Shkodrës ishin "Kisha e Shën Mrisë" përballë Kështjellës, "Kisha e Françeskanëve" (1395), "Kisha e Shën Elias në Manastirin e Domenikanëve" (1444), "Kisha e Shën Aponales", "Kisha e Gjithë Shenjtorëve" (E quajtur ndryshe edhe Mjekët e Shenjtë, që bëhet fjalë për Kozmain dhe Damianin), dhe dy kisha të tjera, të cilat në vitin 1416 ishin vetëm rrënoja. Këto dy kisha të rrënuara ishin "Kisha e Shën Teodorit" dhe "Kisha e Shna Kryqit" (Sankt Theodor, Santa Croce). Në Shkodër serbët kishin një manastir, të ashtuquajturin "Manastiri i Shën Pjetrit", i cili ishte nën juridiksionin e Metropolitit të Zetës, i cili u emërua (vendos si metropolit) në vitet 1404 dhe 1426 nga patriku i Sllavisë (patriku i përgjithshëm sllav - E.M.) (patriarcha Sclavonie).
Në lagjen që ndodhej para qytetit, të ashtuquajtur "Nënshkodër" (Sub-Scutari), tek një kishë që quhej "Kisha e Shën Vlashit (Blasius)" banonin tregtarë raguzinë (extra Scutari ad Sanctum Blasium 1433, S. Blasius prope civitateni Scutan 1444). Shtëpitë e qytetit në vitin 1416 ishin të ndërtuara me dru dhe me gurë, por me pullaze prej rrasash druri ose prej kashte.
Oborri i mbretërve serbë ose më vonë i carëve ndodhej jashtë qytetit, pranë lumit Drimac, të cilin Negri e quan Drynax, venecianë të tjerë, Drinase, pra në afërsi të Drinasit të sotëm ose siç quhet sot, lumi Kiri. Oborri në fjalë ishte rezidenca e mbretit të ri në moshë, Stefan Dushan, kur ai gjatë vitit 1331 po luftonte kundër babait të tij, Stefanin Uroshit III. Sipas tregimit në përmbledhjen e biografive të kryepeshkopit Danie, Stefan Uroshi III shkatërroi të gjitha vreshtat, kopshtet me pemë dhe fushat e të birit dhe dha urdhër që të shkatërrohej deri në themel oborri i tij poshtë Shkodrës në breg të Drimacit (Kirit- E.M.), oborr ky që përbëhej nga pallate të mrekullueshme.
Kadastra veneciane e vitit 1416 e përmend po ashtu "oborrin e perandorit" në Shkodër (la corte de lo ipnierato). Sipas mendimit të Jastrebovit një pjesë e kësaj ndërtese mesjetare ka qenë oborri i dinastisë se Bushatllinjve në Kosmaç, që ndodhet midis Dejës dhe Bushatit. Ky oborr (i Bushatllinjve) u shkatërrua nga një përmbytje që shkaktoi Drini në vitin 1881. Në dy nga sallat e këtij oborri, pasi ra suvatimi turk, u vunë re mbetje pikturash të vjetra kishtare me pamje nga Shkrimi i Shenjtë. Porse sipas fjalëve të Danielit, oborri i Stefan Dushanit duhet të kërkohet më afër Shkodrës, diku në breg të lumit Drimac (Kiri).
Ipeshkvi katolik i Shkodrës, qysh në shek. XI ishte nën juridiksionin e argjipeshkvit të Tivarit. Peshkopët bënin edhe udhëtime diplomatikë për mbretërit serbë. Kështu në vitin 1321, ipeshkvi Pjetër u dërgua në Raguzë nga Uroshi II. Mbi vulën ipeshkvnore të Shkodrës janë si iniciale pamja e Shën Mërisë me Jezu Krishtin fëmijë. Kreu politik i qytetit ishte kapiteni (comes): për vitin 1356 përmendet si kapiten (comes) i qytetil Peter Chranimiri. Bashkia e Shkodrës quhej "Komunn dhe Bnshkësin e Shkodrës" (1356) ("coinune et universitns Scutnri"), në krye të kësaj bashkie qëndronin gjykatësit dhe këshilltarët e Shkodrës "judices et consiliari civilntis Scutari" (1401). Nga kancelaria e këtij qyteti kanë mbërritur deri në ditët tona vetëm dokumente në gjuhën latine. Për vitin 1330, përmendet Kletnenti i biri i Gjinit, noter i komunës së Shkodrës (Clemens filius Gini, notnrius communis Scutnri). Për dokumentet në gjuhën sllave, duket se ka pasur një shkrues dhe njëkohësisht edhe përkthyes vetëm gjatë sundimit të venecianëve. Në Shkodër u shtypën edhe monedha me mbishkrime në gjuhën latine.
Mbreti Konstantin, i biri i Stefan Urosh 11 Milutinit që gjeti vdekjen në luftën kundër gjysmevëllait të vet Stefan Uroshit 111, shtypi në Shkodër pesë lloje monedhash të argjendta: në njërën anë ishin të shtypura fjalët "S. Stefanus Scutari" dhe në anën tjetër paraqitej mbreti në fron me mbishkrimin "dominus rex Constnntinus" (zoti mbret Konstnntini). Kurse monedhat e bronzit të qytetit në njërën anë kanë pamjen e Shën Shtjefnit (Shën Stefanit) dhe në anën tjetër pamjen e Jezus Krishtit me mbishkrimin "civitas Scutarensis" (qyteti i Shkodrës). Edhe Gjergj Strazimiri shtypi në këtë qytet monedhat e argjendta, me pamjen e tij dhe të Shën Shtjefnit. Përveç monedhave të argjendta shtypi edhe njëzet lloje monedhash të bakërta, të ashtuquajturat folarë "follari".
Monedhat e bakrit të kohës së Venedikut kanë në njërën anë Shën Shtjefnin dhe në anën tjetër Shën Markun. Në Drisht (Drivasto), Ulqin (Dulcigno) dhe në Tivar (Antivari) tek popullsia e qytetit ka pasur shumë pasardhës të romakëve të vjetër dhe romanëve të mëvonshëm. Kjo mund të vihet re tek emrat e familjeve, kurse në Shkodër në shek. XIV cmrat më të shumtë janë shqiptarë. Në librat e arkivave të Raguzës dhe të Kotorrit përmenden këta emra nga Shkodra: 1330 Peter de Bercia, Andrea Span, Duchesa, Moisa Travalo, 1331 Ginn nepos Petri Chranimiri (Guini apo Gjini, nipi i Peter Kranimirit), 1352 Progon Tuodori de Scutaro (Progon Tuodori nga Shkodra), 1370 Vita filius Duche (Vita, i biri i Dukës), 1395 Tole de Paraviso etj.
Në Shkodër ka ekzistuar edhe një klasë fisnikësh qyteti, si p.sh.: më 1417 Ser Marinus, filius coniitis Stefani de Scutaro (Zoti Marinus, i biri i Slefanit të Shkodrës, kapitenit të qytetit ), etj. Në shek. XIV në qytet banonin fisnikë të shumtë, që për shkak të luftërave të shumta nuk donin të jetonin më në oborret që kishin nëpër fshatra.
Këta ishin kryesisht të ashtuquajturit pronarë "proniari", të cilët me kalorësit e tyre kryenin shërbime luftarake, dhe këtë ata e kryenin qoftë në shërbim të sundimtarëve serbë, qoftë në shërbim të venedikasve. Tregtia në këtë qytet ishte e gjallë edhe për shkak të rrugës për në Prizren dhe Novo Bërdë. Aty silleshin mallra si dyllë, kripë deti dhe argjend. Brenda prodhoheshin pëlhura ndërsa nga liqeni i Shkodrës vinte peshku i kripur. Në qytet aty ku fillon Buna kishte pengesa peshkimi dhe mullinj. Venedikasit donin ti hiqnin këto pengesa në vitin 1422 me qëllim që anijet të mbërrinin nga deti deri në Shkodër.
Për një njohuri më të mirë të zonës përreth burimi kryesor është vepra "catasticuni" e shkruar në vitin 1416 nga noteri venecian Petrus de Sancto Odorigo de Parma. Kjo vepër është një kodeks i madh që përbëhet prej 172 fletësh dhe gjendet në Bibliotekën e Shën Markut në Venecia. Kjo kadastër përmend emrat e të gjithë banorëve nëpër lokalitetet e veçanta dhe jep masën e pagesës së taksave të tyre. Ajo u përdor edhe nga Makushevi për veprën e tij "Mbi sllavët në Shqipëri" [në rusisht] Varshavë 1871). Ljubiq (Ljubic) në librin "Starine" të Akademisë Sllave-Jugore, në vëllimin XIV, ka publikuar vetëm një pjesë nga ky burim dokumentar. Një botim të plotë të tij e ka marrë përsipër Miklosiçi (Miklosich), pak kohë para vdekjes së tij, por ai nuk arriti të përfundonte punën e nisur dhe ta dorëzonte për botim. Në vitin 1421, qeveria e Venedikut urdhëroi që për Shkodrën, Drishtin dhe Ulqinin të bëhej një regjistër i ri kadastror (catasticuni novuni), por nga kjo kadastër e dytë, deri më sot nuk është gjetur asgjë.
Territori i Shkodrës së asaj kohe shtrihej nga krahina bregdetare midis derdhjeve të dy lumenjve, pra Bunës dhe Drinit deri tek fshati Tuz dhe ndahej në dy distrikte: Distrikti "nën Shkodër" (sotto Scutari) dhe Distrikti "mbi Shkodër" (sopra Scutari). Shkodra kishte 114 fshatra, 38 në distriktin e sipërm dhe 76 në distriktin e poshtëm, që gjithsej numëronin rreth 1237 shtëpi. Emrat e këtyre fshatra në pjesën më të madhe të tyre ekzistojnë akoma edhe sot. Në afërsi të vetë qytetit gjendeshin p.sh. Luhani (sot Jubani), Vulcatani (sot Vukatana), Spatari (sot Spathari), Cusntaci (sot Kosmaçi). Kurse një fshat që është zhdukur, quhej Uljari (bletërritësit) mbi Shkodër.
Në Uljar, Konstantini, i biri i Gjergj Balshës (Georg Balsic) dhe Teodora (Theodora), një motër e despotit Dragash (Draga) në vitin 1395 u lëshuan raguzianëve një dokument. Nga qytetet e kësaj krahine deri tani i kanë qëndruar kohës Shkodra, Lezha dhe Ulqini, që të tre këto qytete janë themeluar para kohës së romakëve. Krahas kësaj është e çuditshme, se si gjithë ato qytete të vogla që dikur ndodheshin në këtë krahinë, janë shkretuar në shek. XV. Ndër këto të fundit gjashtë qytete ishin ipeshkvi: Balezo, Drivasto, Sarda, Dagno, Sapa, Svaç. Kjo dukuri përsëritet në dy vende të Gadishullit Ballkanik: në Traki midis Galipolit dhe Adrianopojës, si pasojë e valëve pushtuese turke, pas kalimit të osmanëve në Evropë (në vitin 1354) dhe në Shqipëri nëpër rrethinat e Durrësit dhe të Shkodrës, si pasojë e luftërave të mëdha që bënë turqit gjatë shek. XV kundër venedikasve dhe kundër Skënderbeut.
Kështjella kryesore në fqinjësi me Shkodrën, që ndodhej 10 km në lindje të saj, në luginën e lumit Kiri, dhe që gjendej tashmë në brendësi të maleve të Shqipërisë, ishte Drircisto, latinisht Drivastinii, serbishte e vjetër Drivost siç quhet kështu nga mbreti serb Stefan (i pari që u kurorëzua dhe nga arkidiakoni i Spalatos Tomas), Drieuesto në kartën e fratit Mauro në shek. XV në Venedik. Kjo kështjellë e ka origjinën ndoshta nga koha romake ose koha ilire. Në shqip ky vend sot quhet Drishti. Rrënojat e këtij qyteti i përshkruan Gopçeviqi në veprën e tij "Shqipëria e sipërme dhe lidhja e saj", Ippeni dhe A. Degrandi.
Ky lokalitet gjendet mbi një kodër afërsisht 150 m të lartë, e cila nga veriu dhe perëndimi kufizohet prej luginës së thellë të Kirit dhe nga jugu prej honit të Prronit të Drishtit, kështu kjo kështjellë mund të arrihcj vëtëm nga ana lindore. Në gjysmën e kësaj lartësie gjendet fshati i Drishtit me një xhami dhe me mbetjet të qytetit të vjetër me dy porta. Afërsisht 60-80 metër më lart, në majë të kodrës gjendet kështjella e ashtuquajtur Kalaja e Drishtit, e rrethuar prej mureve në formën e një poligoni të parregullt, ku vihen re cdhe mbeturina kullash. Midis qytetit dhe kështjellës ndodhen rrënojat e një kapele të vogël me tre altarë të rrumbullakët. Tek njëra nga dyert gjendel një gurë embleme me tre yje. Nga vendi ku janë këto rrënoja hapet një panoramë madhështore mbi qytetin e Shkodrës pranë liqenit. Barleti i lavdëron ajrin dhe ujin e mirë të Drishtit.
Në katalogët më të vjetër të peshkopëve grekë, Drishti përmendet nën juridiksionin e mitropolitit të Durrësit. Në shek. XI-XV, ai ishte nën juridiksionin e argjipeshkvit katolik të Tivarit. Drishti i përkiste për një kohë të gjatë bizantinëve, derisa Nemanja e pushtoi atë njëkohësisht me Shkodrën. Nën sundimin serb qyteti mbeti si një bashkësi e privilegjuar me nëpunës të zgjedhur dhe ligje lokale. Mbretin aty e përfaqësonte një kapiden (comes) (1251).
Kur tartarët, duke u nisur nga Hungaria kaluan nëpër Dalmaci dhe donin të ktheheshin përsëri në Rusi duke kaluar nëpër Serbi dhe Bullgari - siç na tregon arkidiakoni Tomas i Spolatos që ishte bashkëkohës - qytetet Drisht dhe Shas u plaçkitën prej tyre dhe banorët e këtyre qyteteve u dhunuan. Prej vitit 1393-395 Drishti së bashku me Shkodrën ishin nën sundimin e turqve, por ai ra në vitin 1396 nën sundimin e venedikasve. Republika e Venedikut u njohu drishtjanëve "Statutet e vjetra" (antiqua Statua), rregulloi kufijtë midis Shkodrës dhe Drishtit dhe siguroi shitjen e verës që prodhohej në vend duke ndaluar shitjen e verës së huaj. Urdhëruesi në këshillin e Drishtit (comitatus Drivasti) ishte një pushtetar venedikas (potestas).
Balsha 111 u përpoq përsëri ta pushtonte qytetin. Gjatë një rrethimi të gjatë në vitin 1418, nga ai (Balsha III), trupat ndodheshin brenda të rrethuara në kështjellë nga uria dhe nga etja, të cilët u pakësuan aq shumë, sa komandantit Korrer (Correr) i mbetën vetëm 40 ushtarë. Kështu, Balsha në një ditë me shi të shtatorit të këtij viti e sulmoi kështjellën, pa pësuar dëme, zuri rob pushtetarin së bashku me gruan e tij dhe me ushtarë.43 Në vitin 1421 trupat e despotit pushtuan Drishtin, ndodhi kjo që venecianëve iu duk mjaft e rëndë, "sepse pa Drishtin qyteti i Shkodrës vlente pak" (qua siiie Divasto civitas Scutari paruni valet).
Despotët serbë e kishin Drishtin nën sundimin e tyre deri në vitin 1442. Në vitin 1426 në Drisht është nënshkruar midis Venedikut dhe Serbisë një marrëveshje kufiri. Pas vitit 1442 venecianët e patën përsëri Drishtin për 36 vjet, pra nga viti 1442 deri në vitinl478z pasi ata i kishin rinjohur privilegjet që ky qytet kishte pasur.45 Duhet të kihet parasysh këtu që qyteti duhet të shikohet veças nga kështjella (Castrum et civitas = kështjella dhe qyteti). Katedralja e Drishtit ishte një kishë dedikuar Shën Gjergjit. Në Drisht përmenden edhe dy kisha të tjera, një kishë dedikuar Shën Marisë me selinë e kapitelit (capitulum ecclesiae S. Mariae de Drivasto 1352) dhe një kishë të Shën Françeskut. Tek ipeshkvi kishte shumë klerikë, famullitarë dhe priftërinj të rangut të lartë, p. sh. në vitin 1317 përmendet një prift nga Drishti që quhej Andreas dhe ishte noter në ishullin Lagosta. Por organizimi i bashkësisë së qytetit (comniunitas), aktet e të cilit përpiloheshin nga një noter, i cili ishte prift, është akoma i panjohur. Në zonat përreth kishte mjaft verë (rrush - E. M.) dhe vaj (ullinj - E. M.), porse luftërat e pandërprera e kishin rritur vazhdimisht mjerimin dhe gjendjen e vështirë në qytet.
Siç na informon edhe Marin Barleti, qytetarët e Drishtit e mbanin veten me krenari si pasardhës të romakëve (Roninnoruni colonos se appellantes). Dhe në fakt në emrat familjarë në periudhën midis shek. XIV - XV, gjejmë mjaft emra të pastër romanë: Palombo ose Coloniba, de Leporibus, Barbabiancha, Suninia, Bello. Krahas këtyre ka edhe mbiemra shqiptarë si: Bariloth, Precalo, Scapuder (1368 gjurma e parë e emrit të popullit shqiptar) dhe mbiemra serbë si: Beroj ose grekë, si: Calageorgii dhe Spano ((57ravocr=pa injekër). Familja më e ngritur fisnike ishte ajo me mbiemrin Span ose Spano, serbisht Spanovici. Një linjë e kësaj familjeje ka qenë gjatë shek. XV në shërbim të venecianëve, kurse një linjë tjetër u përkiste përkrahësve të serbëve.
Nga kjo familje, në librat e arkivave të Raguzës përmendet një farë Peter Shpani (Peter Span), 1430 - 1456 (t para vitit 1458), që ishte shqiptar katolik. Ai kishte tre djem: Bozhidarin (Bozidar) (f para vitit 1474), Aleksin (Alexius filius Petri Spani = Aleksi, i biri i Peter Shpanit) ose të quajtur ndryshe edhe Llesh Shpanoviqin (Ljes Spanovic), i cili në vitin 1454 ka qenë vojvodë i despotil Gjergj (Georg) në qytetin malor të Novo Bërdës (Lleshi në vitin 1474 ishte gjallë akoma) dhe biri i fundit i Pjetër Shpanit ishte Hërvoje (Hrvoje, i cili në vitin 1478 ishte akoma gjallë). Në vitin 1474 shfaqen edhe i biri i Bozhidarit, Pjetri me nënën e tij Gojsavën dhe gruan e tij Ljubosavën. Malet që ngrihen pas Drishtit, në veri të Drinit në shek. XVI venecianët i quanin "Malet e Shpanëve" (nionti delli Spani), kurse malet në jug të Drinit i quanin "Malet e Dukagjinëve" (nionti delli Ducagmi).
Qyteti i Drishtit shtypte edhe monedha bakn shumë primitive. Mbi këto monedha shihet një qytet me kulla dhe me një portë mbi të cilën është i skalitur një zambak, kurse mbishkrimi "civitas Drivasti" (qyteti i Drishtit) është krejt i paqartë.
Emrat e luginave përreth kanë pjesërisht emërtime romane, p. sh.: Fundina (Fontana), Kruçe (Cruce = Crux) '1402. Nën malin Maranaj, që në shek. XV quhej edhc Marinaa ose Marinay, shtrihej manastiri benediktin i Shen Gjonit, që në vitin 1356, Papa e vuri nën juridiksionin e ipeshkvit të Balezos. Më vonë ky manastir, i ndodhur në vendin e quajtur Stole apo Strilalio, i përkiste krahinës së Drishtit dhe abati i manastirit duhej të ishte gjithmonë një drishtjan (semper in fiitiiriini abbas sit Drivastinus). Rrënojat e këtij manastiri, një kullë katërkëndëshe me mbetjet nga kisha dhe nga ndërtesat e manastirit ndodhen në fushën e quajtur Shtoj, në veri të Shkodrës, tek fshati Reç (Rasha - E.M.). Në shek. XIX në lidhje me rrënojat e manastirit të Shën Gjonit të Rashit pati ngatërresa të mëdha midis katolikëve dhe të ardhurve ortodoksë nga Mali i Zi. Gjatë rrethimit të fundit të Shkodrës në vitin 1478 turqit e pushtuan Drishtin dhe në kampin turk sollën 300 drishtjanë të zënë rob. Sulltan Mehmeti II ua preu kokat para mureve të Shkodrës të gjithëve, me qëllim që t'ua fuste frikën venecianëve dhe këta të pranonin kapitullimin.
Në rrugën nga Shkodra për në Prizren, 2 orë e gjysmë në drejtim të Drinit, i cili del nga malet dhe rrjedh më tej në fushën e Shkodrës, ngrihet një kodër në formë kambane, e cila ka sipër rrënojat e një kështjelle të lashtë që shqiptarët e quajnë Dejë (Dajino). Nën këtë kodër shtrihet një fshat i vogël që quhet "Vau i Dejës". Aty ndodhet kisha e Shën Mërisë, që sot është famullia e fshatit Laç. Kjo kishë është një ndërtesë e fortë me kupolë të lartë, por për fat të keq me afreske të dëmtuara shumë: ato më të rejat janë pikturuar sipër të vjetrave dhe mbishkrimet e tyre janë pjesërisht latinisht, dhe pjesërisht greqisht. Në këtë vend ishte edhe kalimi i vjetër mbi lumin Drin me barka të mëdha, të cilat i përshkruan Bouë akoma edhe sot ("pareço" dhe "ladia" tek të dhënat raguziane në vitin 1377). Po këtu bashkohen rrugët nga Shkodra e Lezha dhe si një rrugë e vetme vazhdon më tej në drejtim të lindjes, kah Prizreni. Kështjella është e njohur mirë nga monumentet e shek. XIV e XV dhe quhet në latinisht Dagnum (niercatum dani, de Dano, de Dagno = Tregu i Dejës), në italisht Dagno dhe në serbisht Danj.
Në vitin 1326, Mbreti serb Stefan Uroshi III u lëshoi raguzianëve një privilegj tregtie (na Dani). Cari Stefan Dushani aty rreth vitit 1348 kishën që ndodhet nën kështjellë ia fali manastirit të tij (Manastiri i Kryeengjëllit) në Prizren: "kishën në Dejë, pra kishën e Zojës së bashku me njerëzit, me trojet dhe me fshatrat Prapratnica dhe Lonçari". Në kohën e sundimit të carit Urosh (të birit të Stefan Dushanit - E. M.)z në Dejë paraqitet në vitin 1348 një ipeshkëv latin që ishte nën juridiksionin e kryeipeshkvit të Tivarit. Tek Farlati del se këta ipeshkvinj deri në vitin 1520 kishin vetëm tituliin, por selinë nuk e kishin aty.
Zyra doganore që kishte ky vend (carina na Dani, Danju) përmendet shpeshherë në periudhën e Balshajve. Gjergj Strazimiroviqi (Georg Stracimirovic) u dorëzoi venecianëve bashkë me Shkodrën edhe Dejën. Këtë vend së bashku me kështjellën më parë e kishte nën zotërim fisniku Koja Zakaria (Coya Zaccaria) i cili ndër shkresa e quante veten "Doniinus Sabatensis et Dagnensis" (Zot i Sapës dhe i Dejës). Rreth vitit 1431, për disa kohë, këtu pati edhe qeveritar turk (Kefalia). Më në fund, në vitin 1444 zonja Bolja ose Boja, e bija e Kojës ua dorëzoi venecianëve kështjellën e Dejës me shtatë topa°5 dhe bashkë me të edhe kështjellën e Satit, plus vende të tjera përreth.
Pas këtyre ngjarjeve, në vitin 1447, Skënderbeu (Gjergj Kastrioti) ua mori me forcë Dejën venecianëve, por ua ktheu përsëri në vitin 1448. Edhe Dukagjinët ua morën Dejën venecianëve në vitin 1456, porse në vitin 1458 Lekë Dukagjini me vëllezër ua ktheu atë përsëri organeve veneciane. Ndërkaq, në vitin 1456, zonja Boja ankohej se Papa ia paska dorëzuar "kapelën e Shën Marisë nën Dejë" (capellam Sancte Marie subtus Dagmnn) një prifti katolik. Republika e Venedikut iu përgjigj Bojës, që ajo (republika) nuk mund të shfuqizonte bulat papnore, kështu që zonja fisnike duhej të ankohej vetë tek Papa. Krahina përreth Dejës në atë kohë ishte e kultivuar mirë, aty ishte plot me fshatra dhe me vreshta të reja dhe të vjetra.
Pranë fshatit Mazrek, më tej në drejtim të lindjes, në bregun e djathtë të Drinit në ngushticat nëpër të cilat kalon me rrëmbim uji i këtij lumi ndodhet një kishë e gjatë 27 hapa, me kullë, e cila i përket mbetjeve të një manastiri të vjetër: një mbishkrim aty përmend "rex Vros" (mbretin Vros) dhe abatin (abas) e manastirit "cuni universo suo clero" (me të gjithë klerin). Ndërtesën e kësaj kishe e përshkruajnë Jastrebovi në "Glasnik" dhe Ippeni në "Wissenschaftliche Mittëflngen"3*, e cili e quan atë "Kisha e Shën Kollit" të Shatit.
Përballë saj, rreth dy orë larg nga Shkodra, në bregun e majtë të Drinit, mbi një gadishull shkëmbor të rrethuar nga të tria anët nga uji i lumit gjenden rrënojat e një qyteti me kështjellë. Tek rrënojat dallohen akoma mbetjet e kullave katërkëndëshe mbi muret rrethuese të qytetit, porta e tij dhe rrënoja kishash. Të gjitha këto janë punime të thata d.m.th. pa asnjë lloj ornamenti. Ky ishte qyteti ipeshkvnor i Sardës që i përkiste Argjipeshkvisë së Tivarit (Antivarit). Peshkopët e Sardës (Episcopi Sardenses apo Sardanenses) përmenden nga viti 1190 deri në vitin 1460, megjithatë Kisha e Sardës (ecclesia Sardanensis) në vitin 1290 cilësohej si "inter nationes perverses posita" (pra e vendosur midis njerëzish paganë e të këqij). Nganjëherë këta peshkopë mbajnë edhe titullin e ipeshkvit të "Polatum Minus" (Pultit të Vogël), krahinë e vogël kjo që gjendet tek një mal aty afër, por që më vonë iu bashkua ipeshkvisë së Sapës. Ndër këshljellat e pushtuara nga Nemanja, i biri i tij Stefani, "I kurorzuari i parë" pënnend ndërmjet Drishtit dhe Dejës edhe një kështjellë me emrin "Sardonikij". Pa dyshim, kjo fjalë duhet të lexohet si "grad Sardon(s)kij" (pra, forma mbiemër e Sardës). Rrënojat tani quhen Sliurdha ose Shrirza.
la vlen këtu që të thuhet diçka edhe për rrugën nga Shkodra në drejtim të detit, pra duke u nisur aty ku fillon Buna duke u bashkuar me Drinin. Në bregun e djathtë të Bunës, nën Malin Tarabosh (572 m i lartë) gjendet së pari fshati Oblikë. Në këtë vend gjendej kështjella Obliqims, ku, sipas tregimit të presbiterit Diokleas, cari Samuel i Bullgarisë rrethoi dhe zuri rob princin serb, Vladimirin. "Oblich partium Schutari" (Oblika, pjesë e Shkodrës lexohet mbi këtë lokalitet në librat arkivalë të Raguzës, të vitit 1398). Në shek. XV (1444, 1452) Gojçin Cërnojeviqi (Gojëin Cmojevic) ia kërkoi Venedikut Oblikën, të cilën stërgjyshërit e tij e kishën pasë marrë nga zotërinjtë e Zetës (per i signori de Zenta). Më poshtë vjen fshati Trunshi, që dikur quhej Trunsi ose Tronipsi mbi ishullin e Shën Shirgjit (insula Sancti Sergii), i cili në vitin 1423 u qëndroi besnik venecianëve.
Vendi kryesor pranë lumit Buna ka qenë manastiri i Shën Shirgjit dhe Shën Bakut që ndodhej në bregun e majtë jugor të lumit, 12 milje larg grykëderdhjes së Bunës dhe 6 milje (1 orë e gjysmë) larg Shkodrës. Ne nuk e dimë, se kur dhe prej kujt u themelua ky manastir. Nderimi për këta të dy shenjtorë sirian Shën Shirgjin dhe Shën Bakun arriti kulmin në shek. VI në kohën e sundimit të perandorit Justinian, i cili u shuguroi këtyre dy martirëve të krishterë edhe një kishë të madhe në Kostandinopojë. Presbiteri Diokleas informon se në abacinë e kishës së Shën Shirgjit janë gjendur dikur edhe varret e mbretërve dioklitë të shek. XI dhe XII, pra varret e Mihaelit, Bodinit dhe të pasardhësve të tyre. Kanë mbetur akoma mbishkrimet latine nga koha e rinovimit të kishës nga Mbretëresha Helenë dhe nga bijtë e saj, mbretërit Stefani (Dragutini) dhe Stefan Uroshi II (Milutini) në vitet 1290 dhe 1293. Riprodhimet më të mira të këtyre monumenteve gjenden tek Ippeni në revistën "Wissenschaftliche Mitteilungen " (Njoftime Shkencore).
Pranë manastirit gjendej një shesh që kryente funksionin e një porti për anijet tregtare, një zyrë doganore dhe një magazinë kripe. Prandaj flitet kaq shumë për "Sanctus Sergius" ose për "portus Sancti Sergii de Drino (Oldrino)", serbisht "Sveti Srgj" në dokumentet mesjetare sidomos të atyre të Raguzës. Për vitin 1377 përmendet edhe një "treg vjetor" (panagjur) në Shën Shirgj. Mallrat që importoheshin aty ishin pëlhura, verë nga Dalmacia e Italia dhe kripë deti etj., kurse mallrat që eksportoheshin prej aty ishin lëndë druri, dyllë, kallaj dhe argjend nga Serbia, peshk nga Shkodra etj.
Në vitin 1334 nëpunësit e mbretërve serbë, aty, ishin p. sh. një përfaqësues të mbretëreshës Helenë, "baiulis domine regine ad postuni Sancti Sergii", që quhej Bogdasha (BogdaSa). Nga rezervat e kripës këtu, sipas hrysobulave të mbretërve dhe carëve serbë, manastiret e Vranjinës, Banjskës dhe të Prizrenit merrnin nga një dhuratë vjetore në sasi kripe. Gjatë luftës midis Gjergj Strazimiroviqit dhe turqve, në Shkodër dhe në Shën Shirgj 1393-1395 komandonte Shahini, kapiteni i turqve "capitaneus Turconini". Gjergji i dëboi turqit, por në vitin 1396 ua dha venecianëve edhe këtë vend. Porti i Shën Shirgjit mbi lumin Bunë kishte një rëndësi shumë të madhe në luftërat që bëri Republika e Shën Markut kundër Balshës III dhe despotëve serbë. Në këtë port qëndruan galerat venedikase për mbrojtjen e Shkodrës. Në vitin 1423 tek manastiri i atyshëm u ndërtua edhe një palisadë e drunjtë (fortifikim prej trupash druri - E.M.)
Në korrik të vitit 1423 u paraqit aty Gjergj Brankoviqi, nipi i despotit Stefan, me 8000 kalorës, por qysh në gusht në kampimin para kësaj palisade u bë paqe ndërmjet Venedikut dhe Serbisë. Në këtë paqe u ra dakord që venecianët të mbanin Shkodrën, Lezhën, Ulqinin, dhe Shën Shirgjin, kurse serbët Drishtin, Tivarin dhe Budvën. Në fund të fundit, Shën Shirgji u bë një pikë e rëndësishme, kur turqit filluan të sulmonin Shkodrën. Edhe në kohën e e turqve në Shën Shirgj lulëzoi tregtia, sepse këtu ishte pika e takimit midis karvanëve dhe anijeve tregtare. Bile edhe në vitin 1685 aty, pranë kishës ngrihej një kampanjel i lartë dhe i bukur (bellissinio canipanile), nga ku mund të shihej e gjithë rrafshina.
Sot kisha e Shën Shirgjit është një rrënojë e shkretë, një ndërtesë e madhe me tri anijata dhe tre altarë, me mure që përbëheshin nga shtresa alternuese, guri dhe tulle, me mbetje nga një dysheme me mozaik dhe me gjurmë nga afreske të vjetra në dy shtresa mbi njëra tjetrën. Çatia i mungon dhe brenda kishës janë rritur pemë. Në njërën anë muret janë gërryer shumë nga uji i Bunës. Në afërsi të saj gjendet fshati i vogël Shirgj. Përshkrime mbi këtë objekt ka tek Jastrebovi në "Glasnik, vëll. 48", një përshkrim të detajuar me pamje dhe plan ka tek Ippen-i në "Wiss. Mitt. (1900)", f. 231, dhe tek Degrand-i, (f. 93). Vendi në veri të Binës në shek. XIV dhe XV quhej Zabojana, d.m.th. "pas Bunës". Porti lumor më i rëndësishëm sot për sot Oboti, në anën e djathë të Bunës është ndoshta vendi i ashtuquajtur Scala në shek. XV (locus Scale 1423 ose Stretto)
Fshati Sainrish që gjendet në bregun e majtë, i cili dikur quhej Saniarisi, ka qenë një pronë e vjetër e Gjurasheviqve, por venecianët nuk donin t'ua kthenin atyre. Ata ia dhuruan atë besnikëve të tyre, fisnikëve shqiptarë të familjes Pamalioti. Pak më tej, në bregun e djathtë shtrihet fshati Gorica, që banohet nga shqiptarë të krishterë. Këtë fshat presbiteri Diokleas e quan Garica, kurse në librat e kancelarisë raguziane të vitit 1387 ai shënohet me emërtimin Santa Maria de Goriç de Ludriiio. Në atë kohë në këtë vend nga anijet shkarkohej dru për eksport. Më tej, gjendej Sanctus Petrus de Flumine Drini (1278) (Shën Pjetri i lumit Drin) dhe ecclesia Sancti Theodori in Fluinine Drini (1282, 1374). Këtu kishte dhe një mbikalim mbi Bunë (San Todoro, paso di Boiana), po ashtu edhe më tej tek fshati Belleni (Bellani), që është Beleni apo Belaj i sotëm në bregun e majtë.
Në anën e djathtë në Bunë derdhet lumi Megjureç, 20 km i gjatë, që rrjedh nga liqeni i Shasit, i cili gjendet gjysmë ore larg Bunës. Ky liqen është vetëm një shtrat lumi i zgjeruar, sipas Rovniskit 500 m i gjatë dhe kur bie shi i fortë mund të arrijë edhe 4 km gjatësi. Pjesa e sipërme e tij është kënetore dhe jo e shëndetshme. Bregu i djathtë i liqenit është i pyllezuar, kurse bregu i majtë është i zhveshur dhe me gurë, ku gjenden edhe rrënojat e një qyteti të vjetër. Në këtë vend shtrihej Svaçi, latinisht Saucia ose Soacia, italisht Saucio, Soacio, selia e njërit nga ipeshkvit e Argjipeshkvisë së Tivarit, të ipeshkvisë së Shasit "episcopus Saucensis, Soacensis, Soacinensis", të përmendur nga Farlati, nga viti 1067 deri më 1530.
Që nga koha e Nemanjas, Svaçi u përkiste serbëve, siç u përmend më sipër, ai u shkretua nga tartarët, por pastaj u rindërtua, porse filloi të degradohej para vitit 1400. Në lidhje me administrimin dhe banorët e këtij qyteti dihet shumë pak, nga ky qytet ka monedha bronzi. Mbi njërën anë të një monedhe është paraqitur Shën Gjon Pagëzori, mbi anën tjetër të saj është paraqitur një lozhë dy katëshe me kurba dhe sipër saj një kullë me mbishkrimin "Sovaci civitas"**. Muret e qytetit në vitin në vitin 1406 ishin në një gjendje aq të keqe, sa që ipeshkvi si i dërguar i bashkësisë së qytetit në Venedik u lut për t' u lejuar "që të fortifikoheshin muret e atij qyteti" (fortificare et murarëlocum llum), meqë turqit po plaçkitnin në zonat përreth. Raguzianët në vitin 1413 i japin ipeshkvit tjegullat për të mbuluar çatinë e kishës.
Në shek. XVI qyteti ishte i braktisur dhe bosh. Gjustiniani (Giustiniani) shkruan që në vitin 1553, në qytetin e lashtë të Shasit (antichissima citta delta Suazzi) muret dhe kullat ishin akoma aty, kanali para mureve të qytetit akoma i pambushur (bosh) dhe në brendësi qenkëshin rrënojat e 360 (!) kishave dhe kapelave. Edhe në ditët e sotme fshatarët përreth thonë që në qytet brenda ka pasur vetëm kisha. Ata i quajnë këto rrënoja me fjalën shqipe Kishat ose edhe me fjalën Saç, siç quhet edhe një fshat muhamedan aty në afërsi. Në këmbë janë akoma muret e qytetit me dy porta. Përveç këtyre mureve aly shihen edhe mbetjet e disa kishave, midis tyre rrënojat e një kishe të madhe me altar në kullë dhe të një kishe, mbetje pikturash dhe varrin e ipeshkvit Markus të vdekur në vitin 1262.
Më tej, shtrihen fshatra, që janë tashmë të përmendura në kadastrën e vitit 1416, si: Penetari (tani Pentari), Prekali (edhe tani po ashtu), Luarisi (tani Luarzi), Reci (tani Reçi). Në të majtë të derdhjes së Bunës shtrihet fshati Polani ose Pnlani (sot Pulaj), në të djathtë ndodhej një manastir benediktin i ipeshkvisë së Ulqinit, Shën Kolli i Bnnës ose e Shën Kolli i Drinit (i Oldrinit), i quajtur ndryshe edhe "Abacia e Shën Kollit në derdhje (grykë) të Bunës" (abadia di San Nicola de la foza de la Boiana) (latinisht fauces = fyt, grykë).
Emrin e tij e mban edhe sot akoma fshati shqiptar Shënkoll, italisht San Nicolo. Dikur, me siguri para mesjetës grykëderdhja e Bunës ndodhej më në veri, në afërsi të Ulqinit, aty ku shtrihet sot liqeni i Zogajve, në një vcnd të ngrohtë dhe pjellor, plot me pyje, drithëra dhe pemë frutore. Grykëderdhjet e Bunës dhe të Drinit ndodhen afërsisht 20 km larg njëra tjetrës. Zona midis këtyre grykëderdhjeve, që përbëhet nga kodra me lartësi deri në 551 m në mesjetë ishte e populluar dendur, por sot ajo është shumë e shkretë (e pabanuar). Në bregdet shtrihet porti i sotëm i Shkodrës, lokaliteti Shën Gjin (San Giovanni di Medua) i cili që në vitin 1336 përmendet si portës Medue, në vitin 1414 në shënimet raguziane si "Miedua, Portus Alessi", në vitin 1476 në kartën e italianit Beninkaza (Benincasa) si Medova.
Porti është identik me "tutissinius portës" Nympheunt të lashtësisë, që sipas Julius Cezarit (tek bello civili) ndodhej 3 milje romake (4, 5 km) nga Lezha (Lissus). Në vitin 1449, Skëndcrbeu kërkoi nga Venediku lokalitetet Medoa dhe Vilipolje (tani në hartë quhet Velipojë) dhe republika ia la atij këto vende, me qëllim që ai të mund të kulloste në tokat veneciane kopetë e dhenve. Kadastra e vitit 1416 përmend për këtë zonë shumë fshatra: Barbarossi (sot Barbullushi) në bregun e djathtë të Drinit, Chacharichi (sot Kakarriqi), Baladrini (sot Balldreni), Renisse in la Medoa (sot Mali i Rencit, 551 m i lartë, në veriperëndim të Meduas) etj.
Drini, që quhej edhe "Lumi i Lezhës" (Flunien Lesii) në mesjetë kishte shumë më pak rëndësi sesa lumi Buna. Asnjë lajm nuk bën me dije, që në këtë lumë të kenë lundruar anije tregtare në brendësi të vendit si në lumin Buna. Vendi përreth Dejës quhej Roganiania, me fshatrat që përmenden edhe në dokumente rreth vitit 1460: La Virda (tani Vjerdha), Lissani (tani Lisna), Dodice (tani Dodej), Medoia (tani Mjeda). Më tej në bregun e majtë vazhdon Zadrinia (pas Drinit) i cili përmendet që në shek. XV. "Dikur atë e quanin edhe Fusha e Shatit", "Pian di Sati" (1459), me kështjellën e Shatit (Castruni Sati, Satuni, Sat, castello di Sati) nën "Malin e Shatit". Kështjellat e Dejës, Shatit, Sapës dhe vendet e Rogamanisë dhe të Zadrimës i përkisnin në të kaluarën farefisit të Zakariajve dhe më vonë Dukagjinasve. Sot këtu akoma ekziston edhe një fshat i quajtur "Ndën Shat" ose Nënshat. Por qendra e këtij vendi ishte Sapa ose Sapata, selia e ipeshkvit të Sapës "episcopns Sappatensis", që i përkiste Argjipeshkvisë së Tivarit.
Në vitin 1291, banorët e rinovuan qytetin e shkretuar të Sapës "Sava civitas" dhe dëshironin të kishin një ipeshkëv, që Papa ua dha, pasi ra dakord me Mbretëreshën Helena dhe me argjipeshkvin e Tivarit. Fshatrat e kësaj zone janë të njohura mirë nga kontratat midis Venedikut dhe Dukagjinit: Aimelli (sot Hajmeli), Scaramani (Sharomani në Nënshat), Fontanella (një emër roman) etj. Në vitin 1452, përmendet një fshat Gladri dhe lumi Gjadri (Fiume Jadro). Stefan Dushani i kishte falur manastirit të Kryeengjëllit një kishë dedikuar Nënës së Tën' Zot dhe një pyll me pemë frutore që ndodhej në vendin e quajtur "Gladra". Përveç këtyre i kishte falur edhe një fshat me emrin Zheravino, i cili në shek. XV paraqitet feud (pronia) i familjes Zakaria.
Ipeshkvia e Sapës u bashkua në vitin 1490 më atë të Sardës, dhe kështu është akoma edhe sot. Sipas një përshkrimi të vitit 1685 aty shiheshin vetëm mbeturina të pakta të mureve të Sapës, nën malin e të shenjtit Kryeengjull (vesfigi delle sole muraglie della citta di Sappa alla costa del monte detto S. Angelo). Këtu bëhet fjalë për malin e Shën Mhillit me një rrënojë kishe. Në rrëzë të malit njerëzit të tregojnë akoma vendin se ku është gjendur dikur Sapa. Gjysmë ore larg ndodhet rezidenca e tanishme e ipeshkvit të Sapës, nën administrimin e të cilit janë banorët e Zadrimës dhe të Dukagjinit që janë rreth 2000 shtëpi.
Në afërsi të Lezhës ndodhej lokaliteti i quajtur Shufada (Suffada, Zufada), ku ngarkohej dhe shkarkohej kripë dhe dru, 8 milje nga Lezha. Sipas një lajmi venecian të vitit 1393, në një dokument të princit Ivan Kastriot dërguar raguzianëve në vitin 1420 quhej Sufadaj. Në atë kohë nga Sufadaj niseshin dhe kalonin nëpër territorin e Ivan Kastriotit tregtarët që donin të shkonin në vendin e despotit, për në Prizren.81 Tre vëllezërit Balsha (Balsic) datuan një letër në vitin 1368 drejtuar raguzianëve “ nën Siroki Brod (e vaut të gjerë) në Ljeç". Ndoshta ky lokalitet me lokalitetin Shufadaj, sepse nga magazinat e kripës së Shiroki Brod, manastiret e Banjska dhe të Prizrenit merrnin çdo vit si dhuratë satira kripe. Gjashtë orë nga Deja, në anën jugore të derdhjes së Drinit shtrihet qyteti i quajtur nga shqiptarët Lezhë, nga serbët Ljesh (Ljes), Lissos i helenëve të vjetër, Lissus i romakëve, Elissos i bizantinëve (në katalogët e peshkopëve, tek Konstantin Porfyrogennetos dhe Anna Komnena), në shek. XIII-XV i quajlur latinisht Lessiuui (Lexium, Lessum), në shek. XV i quajtur edhe Alexium, Alessium, në italisht Alessio. Mbi një kodër shkëmbore të lartë 200 m ngrihet një kështjellë katërkëndëshe shumë e lashtë, që e ka hyrjen nga ana lindore. Nën të pranë lumit shtrihet qyteti.
Sipas Diodorit rreth vitit 385 para Krishtit Dionyzios Plaku, "Tirani i Sirakuzës", themeloi në Lissos një koloni greke. Emri i kështjellës së njohur të kësaj kolonie ishte Akrolissos. Hahni vëren dhe shënon aty themele lë vjetra të mureve të kështjellës, të ndërtuara me blloqe shumë të mëdha shkëmbore, të tipit të "mureve ciklopike" të Helladës (Greqisë së lashtë). Ekzistojnë edhe monedha të lisiotëve me mbishkrime greke. Më vonë këtu sunduan ilirët. Nën sundimin romak, Lissus ishte qyteti më jugor i provincës Dalmatia, dhe pikënisje e rrugëve të mëdha për në Salonë, Naissus (Nish) dhe Dyrrachion. Gjatë kohërave të normanëve Ana Komnena lëvdon pozicionin e fortë të kështjellës së paarritshme, prej së cilës bizantinët nëpërmjet detit furnizonin me ushqime dhe armë Durrësin, gjatë luftës kundër Boemundit. Në kohën e Nemanjas qyteti nuk përmendet porse shfaqet pas pak nën sundimin e serbëve.
Ipeshkvi i Lezhës që më parë ishte nën juridiksionin e Mitropolisë Greke të Dyrrahion-it, i përket më vonë kishës latine (episcopus Lesseniensis 1371). Për çudi në aktet tregtare Lezha përmendet shumë rrallë. Shpesh herë këtu kishin rezidencën e tyre Balshajt (Balshiqët). Qytetin ia dhanë venecianëve në vitin 1393 dy vëllezër nga familja e Dukagjinëve, Progoni e Tanushi (Tanussius). Në atë kohë Lezha konsiderohej si "syri i djathtë" i Durrësit. Kur në vitin 1468, vdiq Skënderbeu (ose me emrin e krishterë Gjergj Kastrioti), e varrosën në kishën e Shën Kollit. Kur turqit pushtuan Lezhën në vitin 1478, ata ia thyen varrin dhe i shpërndanë kockat e udhëheqësit të famshëm në të gjitha drejtimet, për ti përdorur si talismanë. Tek Farlati përmendeshin për këtë vend pesë kisha: Sankt Nikolaus (ndoshta në kështjellë), e shndërruar në një xhami, Shën Gjergji (Sankt Georg) (rrënojë), Shën Sebastjani, Shën Mëria e Dëborës (më vonë magazina e armëve të ushtrisë turke), Shën Mëria e përshëndetur prej Engjëllit. Jashtë qytetit gjendeshin kisha e Shën Margaritës (Sancta Margarita), ajo e Shën Mërisë (Sancta Maria) si dhe Kisha Françeskane. Tani françeskanët janë të vendosur përtej lumit në manastirin e Shna Ndout (Shën Antonit). Ipeshkvi katolik i Lezhës, nën juridiksionin e të cilit janë edhe mirditasit, në kohën e turkut e kishte rezidencën e tij jashtë qytetit në fshatin Kallmet, në brendësi të kalasë ku ndodhen edhe rrënojat kështjellës së bejlerëve të dikurshëm të Lezhës. Deti para derdhjes së Drinit dhe të Bunës nga venecianët quhej edhe në kohërat e reja "il golfo dello Drino" (Gjiri i Drinit).
Trojet bregdetare shqiptare nga grykëderdhja e Drinil në qytetin e vjetër të Lezhës e deri në krahinën e Vlorës janë një rrafshinë e gjerë dhe e ulët, me pak vende të thata dhe kodrina. Në dimër i gjithë vendi nga Shkodra deri në Vlorë shndërrohet në një zonë moçalore. Në kohërat më të hershme, lokalitetet portale dhe qendrore të këtij vendi ishin pjesërisht zona paramalore, pjesërisht grykëderdhjet e lumenjve të mëdhenj. Helenët e vjetër të Kerkyrës (Korfuzit) themeluan këtu dy koloni, monedhat e argjendta të së cilave mund të gjenden në të gjithë veriun e gadishullit, madje edhe në veri të Danubit. Njëri nga këto ngulmime ishte Durrësi, i cili mbeti gjithmonë një qytet bregdetar i rëndësishëm i këtyre krahinave. Kolonia tjetër pak më e re në moshë, e cila gjendej më në drejtim të jugut, ishte Apolonia në "Gjirin e Jonit", e ndërtuar pak më larg bregdetit, midis grykëderdhjeve të Semanit, i cili në lashtësi quhej Apsos dhe në Mesjetë Devol (kurse sot Devoll quhet rrjedha e sipërme e këtij lumi), dhe Vjosës (Vojussa), Aosit të lashtë.
Apollonia qe për shekuj me radhë një qytet i madh dhe i pasur, por më vonë u shkretua për shkak të pozicionit të saj të pashëndetshëm midis lumenjsh dhe kënetash: ajo u përmend për herë të fundit në shek. VI pas Kr. në kohën e perandorit Justinian. Aty sot kanë mbetur manastiri grek "Panagia tis Apollonias", i ndodhur në një kodër, si dhe fshati Pojan i banuar nga vllehët (aromunët). Trashëgimtarja e Apollonisë u bë Aulona (greq. Aulon = luginë gropë, kanal), qyteti që shtrihej më në jug, që është e përmendur tashmë që në shek. II pas Kr. nga Ptolemeu, kjo është pra Vlora (Valona) e sotme me kështjellën Kaninë.
Dhjetë kilometra në jug të grykëderdhjes së Drinit gjendet grykëderdhja e lumit Mat me një fshat të quajtur Bregmate. Raguzianët prisnin në vitin 1323 që Mbreti Stefan Urosh III (themeluesi i Manastirit të Deçanit) do të vinte ose në Ulqin ose në Mat (a la Mnte). Gjergji dhe vëllai i tij Balsha datojnë më 1375 një letër drejtuar raguzianëve në Breg të Matit (na brëg Mati)\ Nëpërmjet këtyre lumenjve eksportohej dru ndërtimi (kryesisht dru lisi) nga pyjet e zonës bregdetare, nga të cilat sot kanë mbetur vetëm disa pjesë të vogla, përveç këtyre mëndafsh, vaj, mish dhe lëkurë, peshk, veçanërisht ngjala, si dhe putarga të kripura, por më së shumti drithë. Përsa i përket importit, nga vendet përtej detit silleshin verë nga Dalmacia, pëlhurë nga Italia, armë dhe mallra të të gjitha Ilojeve, sheqer, piper, prodhime prej ari, pasqyra etj.
Më tej në drejtim jugor derdhet në det Ishmi, i cili vjen nga qyteti i Tiranës, i njohur në shek. XIV dhe XVI si Isanio me një shesh tregu të vogël, i cili në fillim të shek. XIV shtrihej brenda territorit të Mbretit Stefan Urosh II Milutin. Në grykëderdhjen e këtij lumi në atë kohë ndërtoheshin edhe anije.
Pas grykëderdhjes së këtij lumi pason zona paramalore e Rodonit (121 m), që është fundi perëndimor i një zinxhiri kodrinor me një lartësi prej 200-300 metër. Në mesjetë i gjithë ky ambient paramalor midis lumenjve Ishëm dhe Erzen (Arzen) quhej Rodon. Kurse vetë në kep kishte kisha të vogla dhe manastire. Në këtë krahinë të familjes Topiaj përmendet tashmë që në vitin 1324 kisha e Shën Auastazias në Rodon (Sancta Anastasia alli Rodoni) që njihej akoma edhe në shek. XVII. Aty afër saj shtrihej edhe manastiri i Shën Mërisë së Rodonit (Sancta Maria de Rodono) me një abat katolik që mesa duket i përkiste Urdhrit Domenikan. Kjo kishë ishte e bukur, e pasur dhe kishte edhe një kopsht.
Në anën jugore të zonës paramalore gjendet një kishë dedikuar Shën Pjetrit. Skënderbeu ndërtoi në kep një kështjellë rrënojat e të cilit shihen akoma edhe sot. Raguzianët i dhanë atij këshillën që të mos e ndërtonte qytezën e Rodonit (oppiduni Rodoni), megjithatë në lidhje me "rindërtimin e lokalitetit Rodon" ai bënte korrespondencë akoma me venedikasit në vitin 1467. Tani, në anën veriore të manastirit françeskan të Shën Antonit, në shqip Shna Ndou, i ndërtuar sërish pas tërmetit të vitit 1852, kisha e vjetër aty pranë është një rrënojë në stilin romanik, me afreske dhe me mbishkrime greke. Para kësaj zone paramalore qendron sot një kullë feneri. Në shek. XIV- XVI rodonezët kishin një emër të keq, sepse ata me anijet e tyre të lehta kishin qejf të sulmonin natën anijet e vogla tregtare që lundronin kalimthi aty pari. Në luginën pjellore Shijak pesë orë të gjatë, ndërmjet zonave paramalore Rodon dhe Pal gjendet grykëderdhja e lumit të madh Erzen (Arzen), Çarzanit (Charzanes) te Ana Komnena, i cili në burimet e shek. XVI-XVII quhet edhe Argenta apo Arzenta.
Territori i qytetit Durrës është një vijë kodrinore e gjatë nga veriu në jug 10 km, majat e së cilës arrijnë deri në 184 m mbi nivelin e detit. Ky zinxhir kodrinor në origjinë ishte padyshim një ishull dhe në lashtësi një gadishull. Tani ajo është e ndarë nga pjesa tjetër nga një lagunë, një liqen moçalor me ujë të kripur, i cili në veri dhe në jug është i ndarë nga deti nëpërmjet dunave ranore. Skajin verior të këtij ishulli të vjetër e formon zona paramalore e Palit (e lartë 39 m), e cila tashmë tek Ana Komnena në shek. XII përmendet si Paliti apo Palus, kurse në monumentet raguziane të shek. XIV hasetsi "porti i Palit" (portus Pali), "tek Pali". Në skajin jugor, pranë detit shtrihet qyteti Durazzo, Epidanmos apo Dyrrhachion i helenëve të vjetër, Dyrrhachiuni i romakëve, në Mesjetë në latinisht Durachiuni, Duraciuni. Në shqip qyteti emrin e ka Durrës (banori i tij durrsak), në italisht Durazzo, ne monumentet e vjetra franceze Duras. Perimetri i qytetit në rrjedhën e shekujve ka ndryshuar shpeshherë, po ashtu edhe vija bregdetare për shkak të tërmeteve të mëdha ka pësuar ndryshime të forla, nëpërmjet rënies së truallit.
Periudhat e lashta të këtij vendi i kanë hulumtuar në mënyrë të hollësishme francezët në kohën e Napoleonit III, të cilët, sidomos Lëon Heuzey, merreshin me studimin e periudhës së Julius Cezarit, të shtyrë nga dëshira e vetë perandorit. Në lidhje me këtë ka dy vepra: "Misioni arkeologjik i Maqednisë" nga Heuzey dhe Daumet (me plan dhe pamje nga Durrësi) dhe "Veprimet ushtarake të Jul Cezarit, studime mbi terrenin në lidhje nie Misionin e Maqedonisë ..." nga Lëon Heuzey (me një hartë të zonave përreth dhe me pamje nga qyteti).
Durrësin e kanë themeluar helenët e fisit dorik të ishullit Kerkyra (sot Korfuz) më 625 para Kr., në bregdet, në vendin ku në atë kohë jetonte fisi ilir i Taulantëve. Kjo koloni quhej Epidamnos. Në bashkësinë e kësaj kolonie ishte sundimtare një aristokraci tregtarësh që kishte për çdo vit nëpunës të rizgjedhur. Më e madhe në numër ishte aty popullsia "demos", e cila më vonë filloi ta luftonte me zell fisnikërinë e qytetit për shkak të të drejtave të saj politike.
Qyteti kishte një "akropol" dhe një kështjellë mbi një kodër (të lartë 98 m) që ndodhet në perëndim të qytetit të sotëm te Durrësit. Siç na njofton Polibios, në brendësi të qytetit kishte burime të forta të ujit të pijshëm të cilësisë së mirë. Ndoshta tek këto burime bënte pjesë edhe Fontana civilei që ndodhej jashtë qytetit të sotëm. Tukidites thotë që qyteti i madh dhe i banuar mirë ishte i ndërtuar mbi një istmus (mbi një sipërfaqe toke të ngushtë), kurse Straboni, një bashkëkohës i perandorit Augustus, shkruan që qyteti shtrihej mbi një gadishull. Përleshjet ndërmjet fisnikërisë së qytetit dhe popullit ishin një nga shkaqet e "Luftës së Madhe të Peloponezit" (431-404 para Kr.), në kohën kur partitë e mëdha të atëhershme në Helas filluan të mbështesnin këto parti të vogla lokale.
Emri i vjetër Epidamnos filloi të shuhej dhe tashmë qytetin e quanin Dyrrhahion. Heuzey është i mendimit që Epidamnos në origjinë ka qenë akropoli mbi kodër, kurse Dyrrhahion ka qenë pjesa e poshtme e qytetit tek porti. Në lidhje me tregtinë e madhe dhe me lulëzimin e kësaj bashkësie dëshminë më të mirë e japin monedhat e argjenda të qytetit, të cilat gjenden nëpër Shqipëri, Dalmaci, Bosnje, Serbi dhe Bullgari, madje edhe në Kroaci, Hungari dhe Zibenbyrgen. Në shekullin III para Kr. këtë koloni helene e shqetësonin ilirët e Mbretëreshës Teutë, nga Mbretëria Ilire që e kishte qendrën në Shkodër, në Risan dhe në Medun. Siç na tregon Polybios, një herë ilirët erdhën me anijet e tyre në port, nën pretekstin që të marrin ujë dhe ushqime dhe zbritën në tokë me qypa ku kishin fshehur shpatat e tyre. Papritmas ata goditen dhe vranë rojet e portës së qytetit dhe pushtuan ledhet, por u dëbuan përsëri nga dyrrahinët trima.
Që prej vitit 229 qyteti ishte nën mbrojtjen e Romës dhe quhej tanimë vetëm Dyrrhakium (Dyrrhachiuni), sepse emri Epidamnus u sillte ndërmend romakëve më tepër një dëm "damnuni" ose humbje. Nga ky qytet "Via Egnatia" që ishte një rrugë e madhe ushtarake romake, të çonte deri në Selanik dhe më tej në Lindjen e Largët. Poeti Lukani (Lucanus) thotë që, një kodër ishte shkaku që Durrësi nuk ishte ishull, gjatë shtrëngatave deti kërcente mbi shtëpitë dhe tempujt e qytetit dhe shkuma e detit mbulonte pullazet. Një poet tjetër, Katuli (Catullus) e quan qytetin "tavemë të detit Adriatik" (Durrachium Adriae taverna). Udhëtarët e shumtë në numër kanë adhuruar shumë perëndeshën Venus.
Dyrrhachium u bë i famshëm gjatë luftës ndërmjet Cezarit dhe Pompeut në vitin 48 prara Kr. Pompeu kishte qytetin nën zotërim, Cezari e rrethoi atë, por u detyrua të tërhiqej dhe kështu skena e luftës u transferua për në Thesali. Pas mbarimit të luftës civile perandori Augustus vendosi në Dyrrhakium një koloni romake. Që prej kësaj kohe aty fillojnë edhe mbishkrimet latine të lokalitetit, të cilat arrijnë deri në shek. VI pas Kr. Mbi madhështinë e Dyrrhakium-it të vjetër dëshminë më të qartë e japin mbetjet e murit të qytetit, të cilat formojnë tri linja. Muri më i vjetër ndodhej krejt në veri. Muri i dytë mesjetar është sot i karakterizuar nga kulla e despotit epirotas Teodor, të shek. XIII. Muri i tretë i ndërtuar në periudhën napolitane-venedikase, i shkurtuar sërish nga turqit, rrethon qytetin e sotshëm të vogël që ka një gjatësi prej 600 metrash dhe një gjerësi prej 250 metrash.
Në periudhën romake Dyrrhakium kishte një ujësjellës të madh, të themeluar nga perandori Hadrian dhe të rinovuar nga perandori Aleksander Severus. Vibius Sequester, shkruan që, uji merrej nga lumi Ululeus, të cilin Heuzey e mban për lumin Arzen (Erzenin e sotëm). Në shek. I-III Dyrrhakium i përkiste provincës Macedonia, kryeqyteti i së cilës ishte Thessaloniku. Pas ndarjes së provincave nga perandori Diokletian, Dyrrhakium u bë kryeqyteti i provincës Epirus Nova (Epiri i Ri), ku në territorin e brendshëm te saj bënte pjesë edhe Lyknidus (Ohri).
Krishterimi hyri në qytet që në kohërat e hershme, si rrjedhim përmenden edhe ipeshkvij të qytetit, ndër të parët e të cilëve ishte Shën Asti, një martir nga koha e perandorit Trajan. Një katastrofë e madhe ishte tërmeti i vitit 345 pas Kr., i cili u ndje shumë edhe në Romë dhë në Kampanjë të Napolit. Një përshkrim i Perandorisë Romake në të njëjtën kohë me tërmetin, pretendon se Dyrrhakium qenka ndëshkuar, shkatërruar dhe zhytur në thellësi të ujërave nga Perëndia për shkak të karakterit të keq të banorëve të tij.
Pas ndarjes së Perandorisë Romake, Durrësi filloi të shijonte sulmet e endjeve të popujve. Në periudhën e perandorit Zeno, kjo krahinë u pëlqente shumë gotëve lindorë, mbreti i të cilëve Teoderih pushtoi Durrësin në vitin 478, vetëm për një kohë të shkurtër. Gotët shumë shpejt kaluan për në Itali. Gjatë kësaj kohe në Kostantinopojë u bë perandor një durrsak. Ky ishte Anastazi I (491-518), pasuesi i perandorit Zeno.
Sipas të dhënave që Suidas ka gjetur në fjalorin e tij, ai bëri shumë ndërtime në vendlindje, sidomos hipodromin dhe përveç këtyre fortifikoi qytetin e tij të lindjes me një mur rrethues të trefishtë. Ndoshta, pikërisht në kohën e tij e ka origjinën edhe një mur 1 metër i gjerë që gjendet 7 km në veri të Durrësit, rrugës për tek kepi i Palit, i ndërtuar me tulla të bukura bizantine, me një portë, e cila njihet po ashtu me emrin "porta". Ky mur i tërthortë, pa dyshim, ishte për të mbrojtur zonën e banuar dhe të kultivuar të qytetit. Në kohën e pasardhësit të Anastazit, pra nën Justinin I, Dyrrhachium vuajti përsëri pasojat e një tërmeti, sikurse edhe Korinti, dhe perandori qe i detyruar që të rinovonte qytetin me kosto të rnëdha. Ndërtimet e nisura i vazhdoi më tej Justiniani I.
Në shek. VII-XII Durrësi ishte fortifikimi kryesor i bizantinëve në detin Adriatik, sepse ai shtrihej në rrugën që të çonte për në Itali. Popullsia e "Temës" së "Dyrrhachionit" kishte ndryshuar jo pak nëpërmjet përhapjes së sllavëve nëpër gadishull: megjithatë pjesa më e madhe e saj në këto troje ishte vazhdimisht shqiptare (ilire), me qytete greke në jug dhe me romane në veri, ku Skutari (Shkodra), Dulcigno (Ulqini) und Antivari (Tivari) shtriheshin po ashtu në këtë temë. Laguna në lindje të qytetit në shekullin XV quhej Balta, ashtu siç quheshin edhe liqeni i Shkodrës dhe liqenet e vogla përreth Ulqinit. Qyteti Dyrrhachion në periudhën bizantine ishte shumë më i vogël sesa në kohën e romakëve. Fusha e hapur në veri të mureve të atëhershme të qytetit ishte plot me mbetje shtëpish të Vjetra: midis këtyre rrënojava, sipas rrëfimeve të Ana Komnenës dhe të Vilhelmit të Puljes, gjendej në formë barakash kampi i normanëve, nga koha kur ata më 1081 patën rrethuar Dyrrhachionin.
Ana Komnena dallon aty një akropol dhe një pjesë të poshtme të qytetit. Muret e qytetit ishin aq të gjera sa mbi to mund të kalëronin pranë njëri tjetrit katër kalorës. Mbi mure qëndronin kulla katërkëndore të larta 11 këmbë. Mbi një kodër gjendej edhe vetë ,'Praitorioni,z (praetorium), selia e qeveritarit bizantin apo të dukës (dux): sipas Heuzey, nga kjo (praitorioni) dukeshin akoma disa mure, që ndodheshin në fshatin Stan në veri të Durrësit, sipër të ashtuquajturit "Pazar i jashtëm". Mbi portën kryesore veriore qendronte një statujë e vjetër prej bronzi që paraqiste një kalorës. Kjo statujë përmendet nga Ana Komnena. Atë e ka parë në vitin 1436 edhe udhëtari italian Kyriakus (Cyriacus) i Ankonës. Nën pushtetin e metropolitit grek të Dyrrhachionit në kohët më të vjetra, mesa duket në shek. VIII-X, ishin vënë 15 ipeshkvinj, nga Tivari dhe Shkodra e deri në Vlorë. Që prej shek. XI, prej këtyre kishin mbetur vetëm 4, sepse veriu ishte lidhur përsëri me Kishën Romane. Sipas Anna Komnenës, në qytet banonin shumë tregtarë italianë, veçanërisht venezianë dhe amalfitanë. Në dokumentet papnore përmendet në vitin 1362 arkidiakoni i kishës së Shën Mërisë së Amalfitanëve (Malfitanoriuni) në Durrës.
Tek fatet historike të qytetit, në shek. IX pati ndikim edhe ngulimi i arabëve në bregun italian në Bari dhe në Taranto, deri sa këta u dëbuan përsëri nga grekët, pas një lufte tridhjetëvjeçare. Më vonë ky vend u bë arenë e luftërave ndërmjet Perandorisë së Konstatinopojës dhe të carëve të Ohrit. Car Samueli, i cili ishte dhëndri i kryetarit të këtushëm të bashkisë apo të proteionit Johannes Chryselios, e pushtoi qytetin (pas vitit 989) dhe vuri si qeveritar të tij një armen të quajtur Ashota që ishte bashkëshorti i Miroslavës, i të bijës (nga një martesë e mëparshme). Këto detaje në lidhje me Agaten, gruan e Samuelit dhe të bijën e Chryselios, dhe në lidhje me Miroslavën, të bijën e carit i mësojmë në dorëshkrimin e kronikës së Johanes Skylices, të cilat i ka përshkruar për herë të parë dhe me saktësi Dr. B. Prokic. Por bizantinët i fituan sërish për vete Chryseliosin dhe Ashotën dhe e pushtuan Durrësin përsëri (sipas kronikës së Lupus Protospatharius 1005). Si përfundim, cari i fundit i Ohrit, Gjon Vladislavi ra më 1017 gjatë rrethimit të Durrësit, në luftë kundër qeveritarit bizantin, Niketas Pegonites.
Kur Perandoria Greke filloi të binte përsëri, në Durrës pati shpeshherë oficerë apo qeveritarë që vetëshpalleshin perandorë dhe që aty donin të ndërmerrnin fushatën kundër Konstantinopojës, si: oficeri Maniakes 1043, Nikephoros Bryennios 1077, apo paflagonieri Basilakios. Më vonë luftuan në Durrës edhe normanët, si sundimtarë të rinj të Italisë së Poshtme, kundër bizantinëve dhe aleatëve të tyre. Duka Robert Guiskard u shfaq para mureve të Durrësit në vitin 1081 dhe nuk e hoqi rrethimin as edhe atëherë kur dogji venedikas Domenico Silvio e mposhti flotën normane tek Kepi i Palit, dhe në fushën në lindje të qytetit korri fitore mbi ushtrinë mbështetëse që po afrohej, e cila udhëhiqej personalisht nga perandori Alexios Komnenos (më 18 tetor 1081). Muret pastaj i mbrojtën shqiptari Komiskortis dhe venedikasit, deri sa qyteti ra (më 14 shkurt 1082) nëpërmjet tradhtisë së një fisniku venedikas. Por, pas vdekjes së Robertit venecianët u bënë sërish zotër të Durrësit. Qeveritarët e këtushëm qenë pastaj më së shumti të afërm të perandorit Aleksios: johannes Dukas, johannes Komnenos, të cilët luftuan kundër serbëve, kundër Mbretit Bodin dhe zhupanit të madh Vlkan, së fundi ndër ta ishte edhe një farë Aleksios, nip i perandorit. Ky Aleksios e kishte mbrojtur Durrësin (1107 — 1108) me sukses edhe gjatë Luftës së Dytë me normanët, kundër sulmeve të Boemundit të birit të Robertit, i cili qe përpjekur që t'i pushtonte muret mbrojtëse të qytetit me anë të makinave të luftës, kullave lëvizëse dhe tuneleve të nëndheshme.
Kur kryqtarët dhe venedikasit pushtuan Konstantinopojën (1204), Durrësi ra për një kohë të shkurtër nën posedimin venedikas (1205), por këtë herë vetëm për një kohë të shkurtër. Më vonë këtu sunduan despotët grekë të Epirit, të cilët i kishin rezidencat e tyre në Artë dhe në Janinë. Mbi një kullë katërkëndore jashtë qytetit të tanishëm mund të lexohet akoma një mbishkrim i mbushur me krenari, në vargje greqisht, të vitit 1225, i cili ka si përmbajtje një lavd të madh për despotin Theodoros Dukas Komnenos që u bë më vonë perandor dhe vjehrri i Mbretit serb Stephan Radoslav. Qytetarët e atëhershëm të Durrësit i njohim nga disa dokumente latine dhe greke. Emrat e tyre janë më tepër greqisht, më pak latinisht si Kyr Pascalis Sarippi, Martin Basababa, Nicolaus Gadeleto, David Lakkiotes, Georgios Paganos Akturios (noter 1258), Demetrios Kavasilas, Theodoros Rhigopulos etj. Ka edhe disa emra sllavë, në vitin 1243, si Kir Cumano de Succotemo (suhi tru = gjemb i thatë Dorn) dhe familja Vrana.
Despoti Mihael II kërkoi ndihmë tek frankët kundër gregëve të Nikaias, të cilët e kishin shtrirë në mënyrë energjike pushtetin e tyre mbi gadishull. Mbreti Manfred i Napolit, i fundit i Shtaufëve, u martua me Helenën, të bijën e Mihaelit dhe mori si prikë Durrësin, Vlorën dhe Beratin (1258). Pasi Manfredi më 1266 gjeti vdekjen në luftë kundër Karlit I të Anzhuve, të vëllait të Mbretit francez Luigji IX, i Shenjtë, Durrësin e pushtuan sërish për vete epirotët, por që u detyruan më 1272 tia lëshonin atë mbretit Karl, i cili kishte pushtuar ishullin e Korfuzit dhe qytetet Krujë, Berat dhe Vlorë. Kështu Karli e quajti veten Mbret i Arbërisë, zot i "Regnum Albaniae". Kapiteni i tij i përgjithshëm e kishte rezidencën e tij në Durrës, ku francezët kishin vendosur edhe një argjipeshkëv katolik.
Menjëherë më pas Durrësi vuajti shumë nga një tërmet që ra në mars të vitit 1273. Mbi këtë tërmet gjejmë raportime në dokumentet napolitane dhe tek historiani grek Pahymeres. Qytetarët kishin dëgjuar një ditë më parë një si zhurmë bubullimë dhe sapo ra nata ndodhi edhe lëkundja e tokës. Shtëpitë nëpër rrugicat e ngushta u shembën dhe zunë brenda banorët e tyre dhe në të njëjtën kohë pati edhe dalje të detit jashtë bregut. I vetmi që mbeti i padëmtuar qe akropoli i qytetit. Shumë qytetarë u arratisën nëpër male ose në Berat. Në ditën e parë shqiptarët që ndodheshin në zonat përreth u mblodhën, nxorën nga rrënojat shumë nga fatkëqijtë, por nga ana tjetër ata plaçkitën shumë aty ku mundën. Menjëherë më pas u shfaq edhe kapiteni i përgjithshëm Anselm de Chau me trupa të shumta, e ngriti qytetin sërish në këmbë dhe e populloi atë përsëri. Disa nga të arratisurit guxuan të vinin përsëri në qytet pas vitit 1284.
Sipas disa dokumenteve napolitane që Hopfi i citon në "Historinë e tij të Greqisë", në qytet u bënë ndërtime çdo vit deri më 1284. Aty u ngritën dhe u lartësuan mure dhe kulla, si p. sh. "Kulla e Madhe" (turris niagista), kulla me cisternë dhe kulla me kapelë. Portat u veshën me hekur. Bashkësia e qytetit (universitas civiuni terre Durachii) mori privilegje mbretërore herë pas here. Krahas kapitenit kishte edhe një kastelan, komandat të trupave mercenare, midis të cilëve kishte edhe arabë (saracenë) të ardhur nga Italia e Poshtme. Nëpunësit e lartë të qytetit përveç gjykatësve (judices)kishin emërtime greke si kastrophylax, prokathenienos (president), protonthinus, thesaurarius.
Emrat e personave që gjenden nëpër dokumente, tregojnë se midis qytetarëve kishte grekë, italianë, shqiptarë dhe disa sllavë, p. sh.: Basilius Bonacose, Conradus Ystrigo, Petrus Romano (gjyqtar 1302), Dimitrius de Bergo (gjyqtar 1338), Sgorus Prone, Nicheta Mataran, Angelus quondam comti Angeli, frati Demetrius Bochachii (dominikan 1374), Alexius de Ricardo Maçay, Bladius Bassarada ushtar (miles 1379), Theodorus Ylarion, Johannes Formica, Proculus Sachat (1388) und Andreas Sachat (1397), prifti Andreas Scamandra, Zacharias një farë (cpiondani) Zacharie Schura (1405). Emra sllavë janë: Johannes Slugubica 1344, Andreas de Miroslavo 1355 etj. Ndër të tjerë përmendet edhe një koloni hebrenjsh.
Malli kryesor i transportit ishte kripa e Durrësit, e cila ndahej në tre lloje: e bardhë, e zezë dhe ngjyrë kafe. Atë e eksportonin deri në Bojanë (Bunë) dhe në Narentë. Përsa i përket tregtisë qytetarëve të Durrësit u bënte një konkurrencë të fortë Valona (Vlora). Në Durrës kishte edhe gurëgdhëndës dhe mjeshtra ndërtimi. Mjeshtri (magister) Andreas Alexi de Durachio kishte ndërtuar në vitet 1448-1477 kisha dhe altare në Arbe, Trogir (kapelën e pagëzimit brenda katedrales) dhe në Split (Spalato): të dhënat në lidhje me këtë mjeshtër i ka përmbledhur Kukuljevic në leksikonin e tij mbi artistët sllavo-jugorë. Krahas kësaj bëheshin shpeshherë dhe ankime në lidhje me piraterinë e durrsakëve, sidomos në zonën kodrinore të Palit.
Anzhutë napolitanë filluan të humbnin shpejt terren në Shqipëri. Kruja, Berati dhe Vlora u pushtuan nga majorët e perandorit të Kostantinopojës, të cilët arritën të pushtonin një herë edhe vetë Durrësin. Por atë ua mori sërish më 1296, kësaj radhe, Mbreti serb Stefan Urosh II Milutin. Menjëherë më pas në qytet gjejmë sërish administratorë napolitanë. Territori i Durrësit ishte i vogël. Kapitenët napolitanë kishin shpeshherë vështirësi me fisnikët shqiptarë nga familjet Topia, Muzakaj (Musachi), Sgura, Matarango, etj. Anzhutë ua lanë shumë shpejt këto troje pasardhësve të dinastisë së tyre, shumë prej të cilëve mbanin titullin e "Dukës së Durrësit" dhe që filluan të përfaqësoheshin në qytet nga një kapiten. Duka Tanush Topia, sunduesi i krahinave midis lumenjve Mat dhe Shkumbin, ishte gjatë viteve 1329-1338 dinasti më i fuqishëm midis të tjerëve që ishin fqinjë me të.
Në kohën kur cari serb Stefan Dushan pas vitit 1343 pushtoi Krujën, Beratin, Vlorën dhe të gjitha krahinat përreth dhe kur Anzhutë në Napoli po luftonin ndërmjet njëri-tjetrit, Durrësi deshi që t'u nënshtrohej venedikasve, por Republika në atë kohë nuk e pranoi këtë kërkesë. Më vonë më 1368 Durrësin e pushtoi princi Karl Topia, por e humbi atë disa herë, kur më 1372 erdhi aty personalisht Ludvigu, Duka i Durrësit dhe më 1379, kur Robert d'Artois, bashkëshorti i dukeshës Ana e Durrësit e pushtoi qytetin me mercenarë spanjollë nga Navarra. Kundër Topisë luftoi edhe dinasti serb Balshë Balsha, në atë kohë zot i Vlorës dhe i Beratit, i cili në një dokument të vitit 1385 e përcaktonte veten si "Dukë i Durrësit nëpërmjet mëshirës së Perëndisë". Por shumë shpejt në afërsi u shfaqën hordhitë kalorsiake të turqve. Nga frika ndaj turqve, në vitin 1386 Karl Topia ua afrojë Durrësin përsëri venedikasve. I biri dhe pasardhësi i tij i sëmurë rëndë Gjergj Topia që ishte bashkëshorti i motrës së princit serb Vuk Brankovic, për mbrojtjen e vet personale mori në një kullë trupa venedikase dhe ia dorëzoi krejt qytetin pak kohë para vdekjes së tij, Republikës së Shën Markut (gusht 1392).
Venedikasit e patën Durrësin nën zotërim nga viti 1392 deri në vitin 1501. Ata konfirmuan privilegjet e vjetra të qytetit dhe u paguanin pensione fisnikëve shqiptarë, të cilët tani e tutje filluan të banonin më tepër brenda qytetit sesa nëpër rrethina. Krahas zotërinjve të mëdhenj në radhët e këtyre fisnikëve kishte edhe të varfër, të cilët kishin humbur të gjithë pasurinë e tyre. Administratori venedikas i qytetit quhej kapedan dhe bajloz "baiulus et capitaneus", dhe zëvendësohej çdo dy vjet nga një tjetër. Dëshira kryesore e banorëve ishte që venedikasit ta kthenin qytetin në një ishull ("quod lerra ponatur in insula")u, me anë të gërmimeve (fossae) dhe të kanalizimeve (cavae). Për këtë u punua edhe në vitin 1455.
Në skajet veriore dhe jugore u punua që "Balta" të lidhej me detin, me qëllim që uji i detit gjatë baticës të mund të futej brenda në lagunë dhe gjatë zbaticës të mund të dilte sërish.
Punimet i drejtonte një inxhinier (ingeniarius) venedikas. Punëtorët u mblodhën nëpër Durrës, Shkodër, Drisht, Lezhë dhe nëpër vende të tjera. Një pjesë tjetër u dërgua nga princat shqiptarë Skënderbeu, Arianiti dhe Topia. Në këtë ndërmarrje vetëm Topia premtoi se do t'i dërgonte rreth 5000 veta. Nëpërmjet kësaj ato shpresonin se do të pastronin edhe arjrin (resanatio aëris). Legjendat e banorëve tregojnë edhe sot e kësaj dite, se si në lagunë në atë kohë mund të futeshin brenda galera, ashtu siç janë të dukshme edhe gjurmët e hyrjeve të vjetra. Në Durrës kishte dy kështjella, ajo e sipërme apo kryesorja (castruni principale, castello di sopra), e quajtur ndryshe edhe Kështjella e Shën Elisë (castelluni Sancti Elie), ku ishte një kishë e vogël dhe banesa e kështjellarit (castellano) me 26 shigjetarë balistjerë (ballistarii), dhe kështjella e jashtme (castel de fora).
Perimetrin e gjerë të mureve venecianët e patën zvogëluar në vitin 1403, ngaqë në mesin e banorëve nuk gjetën persona të mjaftueshëm që të mund të bënin shërbimin e rojës mbi mure (reduci in minoreni circuitum). Qytetarët mbanin akoma administratën e vjetër me një këshill qyteti (consiliuni universitatis civitatis Durachii) dhe me nëpunësit e zgjedhur për çdo vit të cilët e kishin vendin në lozhë (loggia). Ndër të tjera përmendet edhe një statut i qytetit i përbërë nga 35 kapituj, origjinali i të cilit ruhej në vitin 1398 në manastirin françeskan. Qyteti kishte si kisha latine, ashtu edhe greke. Tregtia nuk ishte e parëndësishme. Nga Serbia vinin karvane me kallaj dhe mallra të tjera. Por, pas vdekjes së Skënderbeut (1468), kur turqit nënshtruan të gjitha krahinat përreth, filloi pastaj edhe degradimi i qytetit.
Kalorësi i ri gjerman Arnold von Harff nga Dukati i Jylihut (Julich) në Rinin e Poshtëm, i cili kaloi këtu në vitin 1496 gjatë udhëtimit për në Palestinë, e përmend Durrësin si një qytet të madh dhe të trazuar në Shqipëri, që ishte akoma nën sundimin e venedikasve. Në ditarin e tij ai shënon edhe një fjalorth të "gjuhës shqipe", prova më e vjetër që kemi deri më lani. Numri i banorëve u pakësua nëpërmjet "ajrit të keq", malaries që po përhapej përsëri nëpërmjet avujve të lagunës, e cila ishte kthyer prapë në moçal. Shumë shpejt filluan të rrëzoheshin edhe muret madje edhe ato të kështjellës së sipërme. Mbi këtë situatë të dëshpëruar gjatë një lufte të re kundër turqve, bashkësia e qyletit më 19 shtator 1500 i bëri një ankesë plot pikëllim Dogjës së Venedikut, dhe akoma më pikëllues ishte raporti i bajlos së fundit venedikas Vinciguerra Gurerrini i bërë më 25 shkurt 1501. Turqit hynë në Durrës më 17 gusht 1501, në kohën kur venedikasit mundën të arratiseshin me vështirësi në anijet e tyre.
Turqit e zvogëluan Durrësin menjëherë, duke ndërtuar në brendësi të qytetit një mur të ri e të fortë. Ky mur, siç mund të shihet akoma, u bë me materalin e mbledhur nga gurët e rrënojave të vjetra, nga fragmente mermeri dhe skulpturash të vjetra, nga pllaka me mbishkrime romake, bizantine dhe veneciane, nga gurë varresh me emblema, etj. Porta e Madhe (porta grande) në një kullë katërkëndore me ato pjesët nga lashtësia dukej si një muzeum. Në kohën e turqve, Durrësi ishte një qytet i vogël me pothuaj 200 shtëpi, i rrethuar nga mure të forta, me një hendek lë ngushtë e të cekët, por me ujë të pashëndetshëm dhe të kripur, sepse bunmi kryesor kishte mbetur tashmë jashtë mureve rrethuese, larg sa distanca e një të gjuajture me mauzerr. Porti është një vend ankorimi i hapët, i rrethuar nga ana lindore me cekëtira (secca). Në kohët me stuhi anijet gjejnë një mbrojtje më të mirë në zonën kondrinore të Palit apo të Rodonit sesa në Durrës. Kishat u shndërruan nga turqit në xhamia. Argjipeshkvi kalolik nuk lejohej që të banonte më në qytet, por në një fshat në rrethina, më përpara në Kurbin, tani në Delbnisht.
Perimetri i territorit të qytetit në Mesjetë nuk dihet. Aty brenda kishte kullota, vreshta, ara për kultivimin e drithërave, kopshte me pemë, kripore dhe mullinj (1393), si dhe kisha të shumta. Tek kisha e Shën Kollit në vitin 1081 gjendej kampi i perandorit Alexios Komnenos. Kisha e Shën Mhillit ishte në atë kohë qendra e betejës së madhe ndërmjet bizantinëve dhe normanëve, të cilët rrethuan pikërisht në këtë kishë gardën perandorake të varangëve që përbëheshin nga mercenarë skandinavë. Sipas Heuzey kjo kishë ndodhej në lindje të Durrësit në fshatin e sotëm Shemihojl (Shën Mhill). Në bregdet gjendej kisha apo manastiri i Shën Teodorit.
Jul Cezari e kishte kampin në jug të Durrësit në breg të detit. Ky vend në Mesjetë quhej Petra, kurse sot akoma italisht Pietra Biancha, Shkëmbi (guri) i Bardhë. Qendra e fushës pjellore është sot qyteza e Tiranës, e cila përmendet edhe nga Barleti tek "Historia e Skënderbeut". Petrela e sotme me një kështjellë të vjetër mbi lumin Arzen (Erzen) përmendet me emrin Petrula edhe tek Ana Komnena, e bija e perandorit Aleksios Komnenos. Në Mesjetë vendi midis Durrësit dhe Tiranës quhej Skuria (Scuria), sipas familjes fisnike Skura apo Zgura. Hani shkruan që zona përreth qytetit të vogël Nderenjë njihet akoma edhe në kohët tona si Manskuria e Madhe dhe e Vogël, kurse në popull si Mcinase. Një vend tjetër i përmendur shpeshherë në Mesjetë ishte edhe Kunavia, ku dikur e kishte selinë edhe një peshkop grek, sipas Akropolitit midis Durrësit dhe lumit Mat. Një shkrim i vjetër serb i botuar nga ëafarik në veprën e tij "Slavische Altertummer" (Monumente të vjetra sllave) i krahason popujt me kafshë; ndër këta shqiptari (arbanasin) është një lundërz, kurse kunavi (një person nga Kunavia - E.M.) një lepur.
Më vonë në këtë vend pati edhe një ipeshkëv latin të Kunavisë (episcopus Canoviensis), që në vitet 1310-1529 kishte një kishë të Shën Dhimitrit. Një peshkop tjetër grek i Metropolisë së Durrësit e kishte rezidencën në Stefanikë, megjithatë vendodhja e këtij lokaliteti nuk mund të përcaktohet me siguri. Në periudhën napolitane dhe venedikase pasuesi i tij ishte një ipeshkëv latin "episcopus Stephanensis", megjithatë selia e tij ishte më së shumti e bashkuar me dy ipeshkvi të tjera, me atë ku ndodhet sot qyteza e vogël e Prezës (Pessia, Presja) ndërmjet Tiranës dhe lumit Ishëm dhe të lokalitetit të Bendës, të Benës së sotme muhamedane në lindje të Tiranës "ipeshkvi i Bendës dhe i Prezës 1404, ipeshkvi i Stefaniakës dhe i Bendës 1363 dhe 1418 (episcopus Bendensis et Priscensis 1404, Stephanensis et Bendensis 1363, 1418).
Në bregun në jug të Durrësit një rëndësi historike kanë grykëderdhjet e lumenjve si dhe krahina kodrinore që ndodhet aty. Qyteti i Kavajës që shtrihet tek lumi Leshnica, një orë e gjysmë larg bregdetit, përmendet për herë të parë në shek. XVI si "borgo Cavaglia" (Katundi Kavalja), i banuar në gjysmën e tij nga grekët. Zona kodrinore Laghi, pjesa e fundit e dalë e një zinxhiri kondrinor me një lartësi deri në 225 m, në shek. XIV dhe XV ishte e njohur si një vcnd portual me emrin "caput de Lachio". Në vitin 1446, tri anije raguziane që kishin si detyrë të shkonin e të merrnin në Glarencë të Moresë Helenën, nusen e të birit të despotit serb Lazarit, e cila ishte e bija e despotit Tomas Paleologos, ndaluan aty që të ngarkonin ujë të pijshëm, porse shqiptarët "Albanenses" i penguan me shtiza dhe shigjeta, sepse këta raguzianë u kishin grabitur atyre dy dema. Ky lokalitet i përkiste në atë kohë territorit të Aranitëve.
Më tej në jug vijon grykëderdhja e Shkumbinit (Skunibi apo Skump), një lum i rnadh ky, burimet e të cilit ndodhen në malet midis Elbasanit dhe Ohrit. Në lashtësi ky lum quhej Genusus. Në shekujt e fundit të Mesjetës ai njihej me emrin Vrego, i cili gjendet edhe në hartat e Orteliusit (f 1598) dhe të Merkatorit (1584). Në një dokument të vitit 1210 lexojmë "lum të cilin e quajnë Vrekus i cili ndodhet në dukatin e Durrësit" (flunien, qui dicitur Vrecus, quod est est de ducatu Durachii); ndërkaq atë e shënonin edhe me nyjen shquese Luvrego ose Lurco. Krahas këtyre ai haset edhe me emrin e tanishëm që e ka origjinën nga qyteti i lashtë Skampa (Scanipae) në krahinën e Elbasanit, i cili nuk përmendet më që nga koha e Justinianit. Krahina e princit (comes) Tanush Topia (1338) shtrihej nga lumi Mat deri në Shkumbin (a Maet usque Scampinum), apo Sconibino të despotit Muzaka, pra deri tek lumi Shumbin "fiunie Scunibino" me ujë pak, sipas një përshkrimi venedikas të vitit 1571.
Gjatë shek. XIV dhe XV grykëderdhja e këtij lumi nga raguzianët quhej Vreguni, Vrieguni, Brego, Brieyo, Brieçhum. Zotër të vendit ishin Matarangët, pas vitit 1371, Muzakajt. Tregtarë nga Venediku, Raguza, Ulqini, etj., merreshin aty me eksportin e drurit dhe të drithërave (egjër): kurse mallrat që importoheshin ishin vera dhe kripa. Sheshi i tregut ndoshta është identik me Bashtovën e sotme që ndodhet rreth një gjysmë ore mbi grykëderdhje. Aty është një kështjellë e vogël katërkëndore me kulla të rrumbullakëta në çdo qoshe, me kulla katrore në mesin e çdo ane dhe me një portë në anën perëndimore. Johan Georg von Hahn gjeti në këtë kështjellë 14 shtëpi gegësh muhamedanë, gegët e fundit në jug, në kufi me krahinën gjuhësore të toskëve.
Më tej vijon laguna e Karavastasë e lidhur me detin me një fshat me të njëjtin emër. I ndarë nga kodrat shtrihet në afërsi liqeni pa dalje i Tërbufit, me brigje moçalore të mbuluara nga kallamishtet, i pasur me peshk dhe me ushujza, të cilat ishin shumë të kërkuara deri në shek. XIX. Tërbufi gjatë periudhës së turqve ishte pronë e një teqeje të Sinan Pashës në Shkup. Emri Karavnsta është greqisht dhe do të thotë vendqendrim anijesh. Një fshat me emrin Karavostasi ekziston edhe në More, përballë Mesolongit. Që në vitin 1297 një padi në gjykatën e Raguzës përmend "njerëzit e Matarëngëve nga Karavastasi, të cilët janë nën sundimin e zotit perandor", pra të perandorit bizantin (homines Matarangi de Garavastassi, qui sunt sub dontinio domini uuperatoris).
Menjëherë më pas vijon grykëderdhja shumë e dalë e Senienit apo të Semanit, i cili në rrjedhën e sipërme quhet Devoll. Burimet e këtj lumi gjenden larg, në brendësi të vendit në jug të liqenit të Prespës, në perëndim të Kosturit, në anën lindore të vargut qendror të Gramozit. Dega tjetër më e rëndësishme që derdhet në të është Osumi që del nga ana perëndimore e Gramozit, i quajtur ndryshe edhe lumi i Beratit apo Beratino, pra në qytetin e Beratit, Bellagradës mesjetare, i cili në burimet sllave quhet gjithnjë Bëlgrad, ose në italisht edhe Belgrado in Roniania. Ky është Asoni i Ana Komnenës, Asunes i Pachymeser. Një degëzim i dytë po ashtu në anën e majtë, i cili ndodhet edhe më lart është Tomorrica, e cila e ka burimin në grupimin malor gjigant të malit Tomorr që ka dy maja (2413).
Semani është Apsosi i lashtësisë. Në Mesjetë i gjitlië lumi nga burimi deri në grykëderdhje quhej Dëvol ose Djdvol. Emri e ka origjinën nga qyteti i vjetër ilir Debolia, të cilin e përmend edhe Ptolemeu, por në Mesjetë lumi mori kuptimin si Lunii i Djallit: Tcorapioo AiapoAccoo i Ana Komnenës, flumen Diaboli dhe (bile tek Fulcherius Carnotensis) flunien Daentonis në epokën e kryqëzatave. Ai u quajt edhe lumi i Pirgos. Në dokumentet e shek. XIV, veçanërisht në Raguzë, kjo grykëderdhje quhet Dievalo ose Dievali dhe në atë kohë ishte e njohur për eksportin e zhvilluar tc drithërave, kurse si mallra kryesore të importit ishin pëlhura dhe vera. Si zotër të krahinës gjatë viteve 1297- 1374 përmenden Matarangajt, më vonë Muzakajt.
Ana Komnena në historinë e luftës kundër normanëve të zhvilluar nga babai i saj Aleksios I përmend një qytet të vogël të quajtur Mylon, i cili në fakt nuk ishte i njohur dhe që ndodhej pranë lumit Diabolis. Më vonë shfaqet në grykëderdhje një kullë (juopyocf) "turris de Dievali" 1389, i njohur më shumë si turris Pirgi Pirgo ose në sllavisht Pirag (mbiemri pirzanski) që kishte edhe një doganë. Kur në vitin 1389 princesha e Vlorës, Komnena bëri luftë kundër Nikollë Muzakës, Nikolla u zu rob, por njerëzit e tij nuk deshën ta dorëzonin këtë kullë, deri sa ai të lihej i lirë.
Të dyja partitë ia dorëzuan kullën (turris distans a niarina super quadani fiuntaria) bajlozit venedikas të Korfuzit, dhe ky pas lirimit të Nikollës në vitin 1390 ia dorëzoi atë përsëri Komnenës, por këtë herë si feud venedikas, me detyrimin që për çdo vit ajo të vinte në gatishmëri tre marinarë për flotën e Korfuzit. Në vitin 1417, Pirgo u bë zonë turke. Ai shfaqet edhe në Hartën e Benincasa-s (1476) po ashtu edhe në përshkrimin e lartpërmendur venedikas të vitit 1570 që përmend "lumin që indikon Pirgun" (fiume, che si dice il Pirgo). "Qytetin e Pirgut, të ndodhur në ajersi të bregdetit" (rivpyoo IIoXicj noTE jrapaQakaacjia) e përmend edhe metropoliti Meletiosn (f 1714), i cili kishte lindur në Janinë. Nëse sot ka akoma ndonjë mbetje të kësaj kulle, apo jo, këtë nuk e di.
Fusha bregdetare që vazhdon më tej quhet Muzakia ose Myzeqe, sipas shqiptimit në toskërishte.
Myzeqeja e Madhe shtrihet në veri të lumit Seman deri në Shkumbin, kurse Myzeqeja e Vogël shtrihet në jug të Semanit. Kjo është "Rrafshina ilirike" që shtrihet midis Vlorës dhe Durrësit për të cilën shkruan Ana Komnena dhe që e përmend edhe Nikeforos Gregoras në historinë e kohës rreth vitit 1280 si "Fushën e Vlorës që është e përshtatshme për mbarështimin e kuajve". Përshkrime të këtij vendi fushor ka edhe tek Hahn-i, tek "Studinie Shqiptare" (Vjenë, 1853), tek Weigand-i, Die Aromunët^Lajpcig, 1895), tek Patsch-i, "Sanxhaku i Beratit në Shqipëri" (Vjenë, 1904), por përshkrimin më të qartë e më të detajuar e jep një fisnik shqiptar M. Ekrem Bej Vlora në fletët e ditarit të tij me vlerë "Prej Bcratit dhe nga Tomori" të botuara në Sarajevë më 1911, tek përmbledhja e Dr. Karl Patsch-it, "Për hulunitiniin e Gadishullit Ballkanik, fletore 13.
Sipas Hahn-it kjo fushë është si një "Lombarti e lënë shkretë". Shtrati i lumit Seman me ujërat e tij të pista e turbullta ka depërtuar deri në 6 m thellësi në baltën e butë të këtij trualli. Ajri është i avullt me një mjegull që ngrihet mëngjeseve disa metra lart dhe që lë një vesë të madhe. Toka është punuar pak, me çifligje të sulltanit dhe me bejlerë e agallarë të shumtë si dhe me prona muhamedane dhe ortodokse. Fshatarët që janë kolonë të çifligarëve banojnë nëpër kasolle me thupra të endura që kanë çati prej kallamesh dhe kashte, të rrethuara nga misri që arrin mbi lartësinë e një burri.
Gjithkund të sheh syri buaj që janë të lyer me një kore balte. Nëpër shtëpi shihen hardhitë që u janë ngjitur sallgameve. Misri, drithi, egjra dhe tërshëra importohen për në Dalmaci, Epir dhe Korfuz. Evgjitët e shumtë të kësaj fushe gjatë periudhës së turqve kanë qenë "skllevër të sulltanit". Stanet e shumta dimërore të barinjve endacakë aromunë dhe maqedonas gjatë verës janë të shkreta e të braktisura. Aty ka kope të mëdha kuajsh, të cilët më së shumti importohen për në Itali, dhe tufa të shumta lopësh, delesh dhe dhish. Lokaliteti kryesor i Myzeqesë së Vogël është Fieri, i banuar nga arumunët e Voskopojës (Moschopolis).
Raguzianët raportojnë tashmë që në vitin 1417 se si turqit u nisën kundër Vlorës duke kaluar nëpër rrugën e Muzakisë (ad viant de Musachia). Emri i dytë më i vjetër i kësaj fushe, siç duket, është Savra. Barleti (rreth 1480) flet për fushat e Savrës (planicies Saura), në afërsi të Beratit, si vend i betejës, ku Balshë Balsha (1385) u mund dhe u vra nga turqit. Relacioni venedikas "Relazione dell'Albania" i vitit 1570, përmend "fushat e gjera të Savrës, të cilat quhen ndryshe edhe Muzakia" (spatiose pianure della Savra, la quale in altro nonte si dice Musachia) (Starine 12, 197) të ndodhura ndërmjet Beratit dhe Vlorës. Ky emër i dytë e ka origjinën nga familja fisnike Muzakaj (Musachi, Musac, Musacus), e cila gjatë periudhës 1280-1600 ishte ndër fiset inë të famshme të Shqipërisë. Pas epokës së Skënderbeut ata u arratisën për në Napoli (tabela tek Hopf, Chroniques 532). Memorjet e despotit Gjon Muzaka (Giovanni Musachi 1510) përmendin qytetin e Beratit si qendër të Myzeqesë (Muzakies), e cila shtrihet deri në lumin Vjosa, tek vendi i quajtur dy shkëmbinjtë (insino al fhune cte Viossa al loco iioniinato le due pitre) (e dhënë tek Hopf, po aty, 280).
Në lashtësi qendër e kësaj krahine ishte Apollonia në Gjirin e Jonit, e themeluar në vitin 558 para Krishtit nga helenë dorikë prej Korfuzit, 10 stade nga porti lumor Aoos dhe 60 stade (sipas Strabonit) apo sipas Plinit 4 milje romake larg nga deti. Sot rrënojat ndodhen 8 km në vijë të drejtë larg nga bregu i detit. Siç na njofton Aristoteli tek Pohiika e tij, pozicionet më të larta ishin në dorën e pasardhësve të themeluesve, të cilët i ngjanin një oligarkie. Me taulantët ilirë që ishin komshinjtë e tyre, ata shpeshherë bënin luftë.
Monedhat e argjenta të Apollonisë, të cilat ashtu si ato të Dyrrhahionit gjenden gjithkund në brendësi të gadishullit deri në Danub, ndonjëherë edhe përtej tij, janë dëshmi e një tregtie të lulëzuar të qytetit. Këtu Herodoti përmend edhe një kope të shenjtë dhensh të perëndisë së diellit Helios, e cila gjatë ditës kulloste në breg të lumit aty afër, ndërsa gjatë natës ruhej brenda një shpelle për çdo vit nga një prej qytctarëve më fisnikë dhe më të pasur të qytetit. Kjo bashkësi greke mbante gjithmonë miqësi me romakët, ndaj të cilëve Apollonia u nënshtrua në vitin 229 para Krishtit.
Sipas Cezarit "Mbi Luftën civile III, 12" kështjella (arx) ishte e furnizuar keq me ujë. Ciceroni e quan Apollonin "qytet të madh dhe hijerëndë" (niagna urbs et gravis), Straboni e cilëson atë si një qytet të administruar nga ligje të mira. Nxënës të shumtë në numër mblidheshin përreth mësuesve të famshëm. Këtu studioi Oktaviani August (Octavianus Augustus) derisa vrasja e Cezarit e thirri atë në arenën e një lufte të re civile. Ai mbeti gjithnjë dashamirës ndaj Apollonisë edhe pasi u bë perandor.
Në rrethinat e saj qe me famë një burim sere që digjej, i cili ishte vend kulti për perëndinë Pan dhe për nimfat. Tingujt e fyejve që dilnin nga pylli i shenjtë dëgjoheshin edhe në qytet që ndodhej rreth 5000 hapa larg. Mbi monedhat e Apollonisë paraqiten nimfat që vallëzojnë përreth zjarrit. Pas çdo ndryshimi të asfaltit që digjej thuheshin profecira të reja. Sipas Patsch-it ,këto gropa asfalti tashmë janë të mbyllura, të tjerat ndodhen rreth 3-4 orë larg. Peshkopët e Apollonisë përmenden vetëm në shek. V. Në katalogët grekë të peshkopëve ky qytet mungon. Apollonia përmendet pra për herë të fundit vetëm në katalogun e qyteteve sipas Hierokles, nën sundimin e perandorit Justinian. Menjëherë më pas kolonia e vjetër helenike shkretohet si shkak i disfavorizimit të kohërave dhe të kënetëzimit të zonës përreth, në mënyrë të ngjashme me Naronën në grykëderdhjen e lumit Narenta, e cila po ashtu u braktis po në të njëjtën kohë.
Emri i qytetit tek rrënojat mbeti i paharruar përgjatë gjithë shekujve: Ln Polina në një dokument raguzin më 1297; Polina e hartave detare mesjetare; tek një autor anonim venedikas më 1570, ndërmjet Pirgos (Devollit) dhe Vojussës flitet për një "kënetë" (pahtdo), apo "liqe, nga i cili buron lumi i Apollonisë" (lago, dal qnale nasce il fiunie della Apollona), një vend fshehjeje për piratët; Pollona-n e njeh edhe Mariano Bollizza nga Kotorri (1614); Pollina përmendet edhe nga Metropoliti Meletios i Athinës në gjeografinë e tij në greqishten e re (Venedik, 1728).
Rrënojat janë të përshkruara tek Pouqueville, Leake, Lord Holland, Heuzey, Dimitsas, VVeigand dhe Patsch. Pika qendrore është një kodër me lartësi prej 85 m, me siguri kështjella (arx) e Cezarit, sipas Heuzey vendndodhja e tempullit të Apollonit. Mbi sukën e pyllëzuar sot ekziston një manastir ortodoks kushtuar Nënës së Tën'Zot. Sipas përshkrimit në librin e mitropolitit Anthimios mbi Beratin, ndër afresket e kishës gjendet një pamje e perandorit Andronikos II (1282-1328) me gjithë familjet e tij, i cili kishte rinovuar manastirin1 *. Në rrëzë të malit ku shtrihet manastiri ndodhet fshati i vogël aromun P6jani. Gjithkund shihen segmente muresh gurë të skalitur dhe mozaikë. Nga materiali ndërtimor antik janë ndërtuar shtëpi të tëra dhe vetë manastiri është si një muzeum, me statuja, skulptura dhe me mbishkrime mbi gurë. Sipas Anhimios, në rrethina të tregojnë edhe mbetjet e një "rruge perandorake" (shqip "Udha nibret"), kjo është "Via Egnatia" e cila dilte si nga Durrësi ashtu edhe nga Apollonia dhe që bashkohej pastaj në brendësi të vendit për të arritur në Selanik, duke kaluar nga Ohri (Lychnidus).
Më në jug gjendet grykëderdhja e Vjosës (Vojussa), një lum i madh ky, burimi i të cilit ndodhet në Pindus, në Mexovo. Ky është lumi antik Aoos, i quajtur në Mesjetë Bocorya, sipas një dokumenti të perandorit Basilios II në vitin 1019, Boovaatsk. Anna Komnena, Bocoot Kinnamos, Viossa tek Muzaka. Në Mesjetë zona e grykëderdhjes quhej Spinariza (krahaso Acta Albaniae 1, tek regjistri nën këtë emër). Sipas një dokumenti venedikas të vitit 1205, Spinarsa i përkiste Durrësit. Mbreti Manfred në vitin 1258 e konsideron veten si Zot i Durrësit (Dyrrhachion), Beratit (Belgrad), Vlorës (Aulon) pra të Kodrës së Sfenaritës'. Stani, një sevast bizantin gjatë viteve 1277- 1284 ishte "kapiten" i Beratit dhe i Spinaricës. Shënimc raguzianc të viteve 1297 dhe 1298 përmendin udhëtime nga Durrësi për në Spinaricë. Ato përmendin "grykën e Spinaricës" (fauces = grykë, grykëderdhje), ku bëhej tregti drithi, seli e një konsulli veneidkas dhe raguzian. Në aktet venedikase, më 1319 shfaqen pranë njeri-tjetrit persona nga Vlora dhe nga Spirnaza apo Sfinariza. Në hartën e Andreas Benincasa nga Ankona më 1476 lexohen përgjatë bregdetit këto emra sipas kësaj renditjeje: Duraco, Cavo Lachi, Pirgo, Levalli (Devol), Spinarca, Cavo de Caurioni, Lavelona, Porto Ragaxio, ishulli Saxino, Val de Lorso (sot gjiri Orso në jug të kepit Linguetta), Ciniarra. Edhe Hartat e Orteliusit dhe të Mercatorit në shek. XVI e kanë emrin Spinarsa të Polina-s.
Zona paramalore, e cila tek Benincasa dhe tek Mercator mban cmrin Cavo de Cavrioni, tek Anna Komnena përmendet si Kavalion, në afërsi të Vjosës. Mitropoliti Meletios shkruan që lumi antik Apsos (saktësisht Aoos) quhet Kavrione. Ndoshta kjo është dalja e bregut që ndodhet në fshatin Gryka, në të cilën, në jug të derdhjes së lumit Vjosa përfundon një degë e vdekur e këtij lumi.
Senati i Raguzës në vitin 1474 shkroi një letër drejtuar Venedikut, ku thuhet se turqit duan të gërmojnë për flotën e tyre një kanal që shkon nga Vjosa për në Vlorë (Lettere e Conunissioni, Arkivi i Raguzës). Më tej vijon Arta ose Narta që është një lagunë e rrumbullakët, e pasur me peshq, që lidhet me detin dhe që ka dy ishuj. 1 pari quhet Karakonisi (ishulli i Korbave), kurse i dyti quhet Zvërnec, i cili është i njohur nëpërmjet një manastiri ortodoks, të përshkruar tek Patsch. Kjo lagunë në vitin 1335 quhet nga raguzianët Balta de Avalona (Balta e Vlorës) (Acta Albaniae 1, p. 236). Ndërmjet lagunës dhe detit shtrihet fshati Plaka me rrënojat dhe mbetjet e rëndësishme të mureve të portit.
Sipas Patsch-it këtu ndodhej Aidoni antik, pararendës i Vlorës. Fshatin Plakë (La Placa) e kanë edhe hartat e Orteliusit dhe të Merkatorit. Edhe venedikasi i vitit 1570 e njeh Plakën që ndodhet në fillim të Gjirit të Vlorës (Starine 12, 195, aty është i shtypur emri Plava). Më tej vazhdojnë kriporet e Vlorës, të ndodhura gjysmë ore larg nga porti i qytetit, në fshatin Arta ose Narta, i cili banohet nga grekë (ortodoksë-E. M.) dhe që ka dy kisha. Sipas përshkrimeve të Hahn-it (Albanesische Studien 1, 71), gjatë kohës së turqve aty kishte 150 fusha kripe të ndara ndër 150 shtëpi të Artës, të cilat ishin të detyruara të punonin nëpër kripore kundrejt lirimit nga taksat. Gjatë verës kripa thahej për 48 orë dhe grumbullohej në grumbuj rrethorë që arrinin deri në 10 këmbë lartësi. Në atë kohë ajo eksportohej më së shumti për në Shkodër (Skutari). Në kohët më të vona ky aktivitet pësoj një rënie të madhe.
Skela e Vlorës numëron vetëm disa ndërtesa të mjera me një kastel tetëkëndësh të rënë, turk. Qyteti i Vlorës me afërsisht 800 shtëpi shtrihet rreth një gjysmë ore më larg, në drejtim të lindjes, piktoresk, i shpërndarë midis kopshteve dhe i rrethuar me ullishte të gjera. Për shkak të ctheve kënetore, Vlora është shumë e pashëndetshme veçanërisht gjatë muajve të verës. Në juglindje ngrihet mbi krahinë Kështjella e madhe e Kaninës që arrin lartësinë 379 m mbi nivelin e detit. Sot ajo është rrënojë. Muret e saj kanë pësuar dëme të mëdha nga tërmetet. Nga ndërtesat e mëdha të saj ka mbetur vetëm kulla turke e sahatit. Sipas përshkrimeve të Hahn-it kështjella kishte tri pjesë të ndara në etazhe. Pamja e mrekullueshme arrin deri në Durrës dhe deri në majat e Tomorrit. Nën kështjellë shtrihet fshati muhamedan Kaninë.
Qyteti antik Aulon, i përmendur për herë të parë nga Ptolemeu, siç u tha edhe më sipër, shtrihej më në veri, në Plakë. Në shek. V dhe VI këtu kishte një peshkop, i cili më vonë ishte nën juridiksionin e mitropolitit të Dyrrhahionit (Durrësit). Emri aulon është greqisht dhe don të thotë luginë, hon, gropë, kanal. Krahas Vlorës, ka ekzistuar edhe një qytet tjetër me emrin Aulon i cili ndodhej në Kalkidike, dhe përveç kësaj edhe një vend me këtë emër: Aulona e Mesenisë. Kalimi i qytetit nga Plaka për në vendin e tanishëm duhet të ketë ndodhur në fillim të Mesjetës. Edhe bizantinët e quanin atë ho Aulon (oAulov). Forma e mëvonshme Aulona është në rasën kallzore (eiaAvAovd). Burimet latine dhe italiane përdorin format Avalona, Avelona, Lavalona, Lavellona, kurse dokumentet serbe Avlona ose Vavlona. Në shqip, nga gegët qyteti quhet Vljona, kurse nga toskët Vljora. Kanina përmendet që prej vitit 1018.
Popullsia rurale që nga shek. VII ndryshoi shumë për shkak të ngulmimeve të sllavëve, të cilët nuk arritën që të kishin epërsi kombëtare: fshatrat e Vlorës kanë pjesërisht emërtime sllave, megjithatë janë të banuara nga toskët: Cerkovna, Gorica, Novoselo, Babica, Lepenica, Vodica, Zelenica etj.
Vlora përmendet shpesh gjatë dy luftërave të perandorit Aleksios I Komnenos (1081-1118) kundër normanëve, kundër Robert Guiskadit dhe Boemundit. Pas vitit 1205 kjo krahinë i përkiste Despotatit të ri grek të Epirit ose të Artës. Mbreti Manfred i Napolit nëpërmjet martesës së tij me të bijën e despotit Mihael II u bë zot i Durrësit, i Vlorës dhe i Beratit gjatë viteve 1258-1266. Më vonë Shqipëria e Mesme u pushtua nga sunduesi i ri i Napolit, Karl I Anzhu. Kastelani i Vlorës, Jacques de Baligny (Jacobus de Balsiniano) u bë me mbretin e ri, kur ky i konfirmoi atij për gjithë jetën "kështjellën e Kaninës, Kaninën dhe Vlorën" , së bashku me shumë arkondi (archondias) dhe fshatra të tjera të krahinës përreth. Ai në vitin 1274 i shkëmbeu këto troje me disa feude në Bari dhe në Basilikatë.
Pas këtij, në Vlorë deri në vitin 1284 përmenden shtatë kastelanë anzhuinë. Në atë kohë, në qytet pati edhe një ipeshkëv katolik me titullin "Avellonensts et Glavinicensis". Megjithatë emrat e ipeshkëve njihen që prej vitit 1286, kur ata qëndruan në Romë. Ndërkaq perandori Mihael Paleologos e zvogëloi shumë zotërimin e Anzhuve në Shqipëri, veçanërisht pas pushtimit të Beratit më 1274 dhe pas fitores para këtij qyteti më 1281. Territoret e Beratit, të Spinaricës dhe të Vlorës i mbetën Perandorisë së Kostandinopojës, kufijtë e së cilës avanconin si pykë, nga njëra anë midis serbëve dhe napolitanëve dhe nga ana tjetër midis epirotëve deri në bregdetin adriatik. Gjatë sundimit të Andronikut në këtë krahinë përmenden zyrtarë bizantinë të shumtë në numër. Qeveritari më i lartë e kishte rezidencën në Berat.
Në Vlorë kishte një qefali (kapiten), një prokathemenos (president), një protontinos, etj. Anzhutë nuk ia arritën ta pushtonin sërish qytetin, megjithatë Filipi i Tarentit që "bënte paradë" si perandor titullar latin, në vitin 1328 emëroi Raymund de Termes jo vetëm si vikar të përgjithshëm të Korfuzit, por edhe si "conies Bellogradi et Avalone" (administrator të përgjithshëm të Beratit dhe të Vlorës). Pas vdekjes së perandorit Andronikos III (1341), i cili kishte bërë tashmë aneksimin e Despotatit të Epirit, luftërat civile bizantine mundësuan një ofensivë të serbëve në drejtim të jugut. Mesa duket Vlora u pushtua në korrik të vitit 1345. Epilogu i psalterit të Branko Mladenovic-it paraqet marrjen e Beratit dhe të Kaninës më 1345-1346 (Starine 4, 29).
Në gusht të vitit 1347 cari Stefan Dushan, vërteton që tre raguzianë Nikola Lukarevic (Luccari), Marin (Dersa) und Domagna Goljebic (Golliebo), të cilët kishin marrë me qira doganën e Vlorës që prej dy vjetësh, kishin paguar të gjitha detyrimet. Menjëherë më pas cari Stefan Dushan emëroi si administrator të tijin despotin Ivan "Komnenos Asën-in", i cili administroi Beratin, Vlorën dhe Kaninën afërsisht në periudhën '1350-1363. Sipas kronikës së murgjve Proklos dhe Komnenos të Janinës, ai ishte vëllai i carit bullgar Ivan Aleksandri dhe i careshës serbe Helena. Ky kunat i carit serb u martua me të venë e despotit të fundit të Epirit, Ana Despinan dhe kështu u bë trashëgimtar i sundimtarit të mëparshëm grek. Në dy letra sllave drejtuar raguzianëve ai nënshkroi madje greqisht me emrin "Despoti Komnenos"
Në vitin 1353 "zoti i Madhërishëm Ivan Komnene e Aseni, Despot i Romanisë" (niagnificns vir dominus Johannes Comminos et Assanis. Romanie despotus) nga venedikasit mori titullin qytetar nderi, pasi ishte lutur për këtë gjë nëpërmjet të dërguarve të tij. Ky despot përmendet për herë të fundit më 1363, mesa duket ai vdiq nga murtaja që ra po atë vit. Pasues i tij qe Aleksadri "Zot (gospodin) i Kaninës dhe i Vlorës", i cili përmendet vetëm nëpër dokumentet e viteve 1366-1368. Në vitin 1368, nëpërmjet një fisniku të tij me emrin Dimo ai iu lut raguzianëve që t'i jepnin qytetarinë, që të ishte "vëlla i Komunës Raguziane". Si rrjedhim, ai mori një certifikatë për këtë dhe bëri betimin e qytetarisë para të dërguarit raguzian Nikola Kabuzië (Kaboga). Si dëshmitarë të Aleksandrit, dokumenti sllav i shkruar nga kancelari (logofeti) Gjurica, përmend 15 fisnikë nga Vlora, të cilët sipas emrave të tyre janë sllavë, shqiptarë dhe grckë. Midis tyre janë një vojvodë i quajtur Prodan, një qefali me emrin Mikleus nga Vlora, qefalia Branilo Kastrioti nga Kanina, i pari nga kjo familje e famshme që shfaqet nëpër dokumente, me tej një administrator oborri, një gjyqtar etj. Aleksandri ishte padyshim një i afërm i despotit Ivan, mbase vetë biri i tij.
Në vitet 1372-1385 zot i Vlorës dhe i Beratit ishte Balshë Balsha (BalSa Balsic), njëri prej vëllezërve Balshaj, sipas Orbinit, një njeri pa mendjemprehtësi të madhe, por personalisht shumë trim. Në fund, ai emrin e shkruante edhe si "Dukë i Durrësit". Pronat e tij në Shqipëri ai i kishte përfituar nëpërmjet gruas së tij Komnenës, që ishte bijë e Ivanit, despotit të Beratit dhe të Vlorës. Orbini i cili kishte të dhëna të besueshme për këto familje, e përmend atë shprehimisht si "të bijën e despotit të Beratit" (la figliuola del despoto di Belgrado).
Despoti Gjon Muzaka (Giovanni Musachi) në Menionet e tij e quan atë gabimisht Komitë (Comita) dhe, me qëllim që të vërtetojë të drejtat e familjes së tij mbi këtë krahinë, thotë që ajo kishte qenë bijë e Andrea Muzakës dhe kështu Hopfi e futi në tabelën e tij. Balsha qëndronte herë pas here në vendlindjen e tij. Aty ai datonte edhe në dokumentet që lëshonte (p. sh., në Lezhë dhe në Manastirin e Rotecit në Tivar). Ai u vra më 18 shtator 1385 në një betejë kundër turqve, të zhvilluar në fushën pranë bregdetit, në veri të Vlorës: në lidhje me këtë ngjarje Lambros ka botuar dy shënime greke të lëna dorëshkrim tek revista "Neos Hellenomnemon 7,/25. E veja e Balshës, Komnena nga frika e turqve donte t'ua kalonte vendin e saj venedikasve që në vitin 1386, megjithatë ajo mundi që ta mbante atë. Më pas, në vitet 1389-1390 u bë vasale e Venedikut për ishullin e Sazanit dhe për kullën e Pirgos.
Pastaj, princi i fundit i krishterë i Vlorës qe Mërksha Zharkoviq (MrkSa Zarkovic), i cili ishte martuar me Ruginën, të bijën e Komnenës (në dokumente ajo përmendet vetëm me këtë emër). Korrespondenca e venedikasve me të është e pasqyruar tek Ljubic, pjesërisht edhe tek Jorga, ndërsa ajo e raguzianëve tek Pucic dhe në përmbledhjen time tek Spomenik të Akademisë Serbe, vëll. 11 (1892). Gjenealogjinë paksa të ngatërruar të këtij burri e kam sqaruar në mënyrë të detajuar në hyrjen e kësaj përmbledhjeje (tek Spomenik- E.M.). I ati ishte fisniku serb Zharko Mërkshiq (Zarko MrkSic), i përmendur në Zetë në vitet 1356-1357, i përmendur nga Venedikasit si "Zharku, baron i zotit mbret të Rashës" (Sarcus, baro doniini regis Raxie) dhe tek Halkondyles me emrin Zarkos.
Nëna e tij ishte Teodora, e njohur më vonë si murgesha Ksenia e cila ishte motër e Konstatin Dejanovië-t, princ ky i fuqishëm që kishte një pjesë të Maqedonisë Verilindore. (t 1394). Në martesën e saj të dytë ajo u martua me Gjergj Balshën (Georg Balsic) (t 1378), të vëllain e Balshë Balshës (BalSa BalSic). Me Gjergjin ajo pati një djalë Konstantin Balshën që luajti një rol në Shqipërinë Veriore, por që u ekzekutua në vitin 1403 në Durrës nga venedikasit, dhe një vajzë që quhej Eudokia, e cila ishte bashkëshortja e tretë e despotit të atëhershëm të Janinës, fiorentinasit Esau (ose Izau) de Buondelmonti.
Martesa e Mërkshës nuk ishte aspak në harmoni me të drejtën kishtare bizantine. Ai ishte thjeshtri i Gjergj Balshës, kurse e shoqja ishte e bija e Balshë Balshës dhe si rrjedhojë, njerku dhe i ati i bashkëshortes së tij ishin vëllezër të një gjaku. Vetëm aty nga viti 1394, Mërksha dërgoi tek patriku i Kostantinopojës murgun Athanasios, si ambasador të tijin, që të parashtronte këtë çështje, me sqarimin se martesa e tij ishte kryer shpejt vetëm për shkak të rrezikut turk që u kanosej të krishterëve të atij vendi dhe se ishte bekuar edhe nga argjipeshkvi i Ohrit. Tek patriku në favor të tij ndërhynë edhe perandori Manuel Paleologos dhe perandoresha Helena, që ishte bijë e Konstantin Dejanovic-it dhe mbesë e nënës së Mërkshës, dhe për këtë arsye konsiderohej kushëri i çiftit perandorak. Patriku u përgjigj që martesën ai as nuk mund ta anulonte dhe as nuk mund ta leçiste, por i këshilloi zotit Mërkshë dhe gruas së tij që të bënin një jetë sa më besimtare dhe me frikë e dashuri për Perëndinë.
Për shkak të pushtimeve të mëdha të sulltan Bajazitit I gjendja po bëhej gjithnjë e më shumë problematike. Komnena i vlerësonte të ardhurat e saj (duke përjashtuar Beratin) me rreth 9000 dukatë venedikas dhe në yitin 1395 ajo ishte e gatshme fu lëshonte venedikasve tashmë katër lokalitete të vendit të saj kundrejt një pensioni prej 7000 dukatësh. I dërguari i saj "një farë peshkopi nga Shqipëria" (qiddani episcopiis Albanie) i përmendi këto vende me emër: "lokalitetet e saj që janë katër, pikërisht Vlora, Kanina, Himara dhe Kulla e Pirgut" (loca sua, que suiit quatuor, scilicet Avalona, Canina, Cintera (Chiniara) et turris Pirgi).
Pas vdekjes së Komnenës (1396) pushtetin e mori në dorë dhëndrri i saj zoti Mërksha dhe ia përsëriti ofertën Venedikut edhe shumë herë të tjera, deri sa fitorja e Timur Lengut ndaj Bajazitit në Angora (Ankara) më 1402 solli përsëri lehtësim. Mërksha posedonte Vlorën, Kaninën, Himarën, Beratin dhe Kullën e Pirgut (Avalonam, Caninant, Cimeram, Belgraduni et turrim Pirgi) dhe i llogariste të ardhurat e këtyre pesë lokaliteteve po ashtu në shumën e 9000 dukatëve në vit.
Venedikasit i përgjigjeshin atij gjithnjë me fjalë të bukura dhe me justifikime boshe, duke pasur parasysh kostot e mëdha për dominimin e këtij vendi dhe përdorshmërinë e vogël të portit të Vlorës. Princi, i cili e quante veten "zot" (gospodin) e kishte rezidencën e tij në kështjellën e Kaninës, nga ku janë datuar edhe letrat e tij. Ai ishte qytetar i Venedikut dhe i Raguzës, qiramarrësit e zyrave të tij doganore në Vlorë dhe në Pirg ishin më së shumti • raguzianë. Kancelaria e tij me Janin si protonoter dhe me shkruesin Dimitar ishte më tepër sllavisht dhe greqisht, sesa latinisht. Si fisnikë të oborrit përmenden: Davidi, Miralija, Georg Kuvedatic, shqiptari Kosta Barda (Bardha) dhe Janja Janjetic, më vonë tek Rugina përmendet vetëm Nikola Corka.
Në librat zyrtarë të Raguzës, Mërksha shfaqet për herë të fundit më 1412, sipas Hopfit, ai vdiq në vitin 1414. E veja e tij Rugina ua ofroi vendin e saj venedikasve sërish në vitet 1414-1415, kundrejt një dëmshpërblimi prej 10.000 dukatësh. Për vete ajo rezervoi vetëm Pirgun me dy fshatra që gjenden aty afër dhe që i sillnin asaj të ardhura vjetore prej 1000 dukatësh. Por tashmë në vitin 1417 në territoret e saj depërtoi një ushtri turke që pushtoi Beratin, Kaninën e Vlorën dhe Rugina u detyrua që të kërkonte strehim në Korfuz (Letër e raguzianëve dërguar Mbretit Sigismund më 26 gusht 1417).
Komandanti turk Hamza Begu u bë komandues i Vlorës dhe kështu turqit, të cilët për herë të parë posedonin tashmë një port në brigjet e Adriatikut, filluan shumë shpejt të ndërtonin aty anije. Venedikasit u munduan më kot në vitin 1418 për të nxitur sulltan Mehmetin I që t'ia rikthente Vlorën dhe vendet e tjera Ruginës së përzënë, meqë ajo ishte qytetare venedikase. Rugina i depozitoi dhomat e saj të thesarit në Raguzë. Njëherë erdhi personalisht në Raguzë (1421), por që prej vitit 1422 nuk lexohet më asgjë për të. Në Vlorë, midis turqve kishte ndërkaq edhe qiramarrës të krishterë të doganës. Tregtia ishte jo më pak e gjallë sesa më parë. Kur Mbreti Vladislav i Polonisë dhe i Hungarisë ndërmori në vitin 1444 një ofensivë kundër turqve, raguzianët, kur të ndahej plaçka e pritshme, dëshironin të mermin Vlorën dhe Kaninën, megjithatë pasoja ishte katastrofa e Varnës.
Eksporti nga Vlora përbëhej kryesisht nga drithi dhe kripa, por krahas këtyre, eksportoheshin edhe mëndafsh, lëkura delesh, peshk, putarga (bottarga) dhe fajkonj për gjueti. Në lidhje me importin përmenden pëlhurëzat dhe vegla prej hekuri (plugje etj.).
Banorët në shek. XIV qenë më së shumti grekë, krahas shqiptarëve dhe sllavëve: Vasili i biri i një farë Mihael Sinofit 1326 (Vasilius filius quondam Michaelis Sinoffi 1326), Armiraia 1350, Micali Politi dhe Costa Sinat 1354, Dhimitër Shpatari i vëllai i Armirajas 1364 (Dyniitrius spndnriits frnter Anniraye 1364), Micha de Lareti 1390, Janis Pepano dhe Manucl Lurricha 1391, Miraglia Laretich 1408, Dimitrius Spata dhe Georgius Politi i biri i kapitenit Leo nga Vlora (Georgius Politi films coniiti Leo de Avallona 1414), Nicolaus Ribiza (ribica = serbokroatisht "peshk i vogël"), greku nga Vlora (Grecus de Avelona 1429) etj.
Aty kishte edhe hebrenj: Hebreu Kaini, banor i Vlorës (Ebreus Chainus, habitator Yalone 1414), Frain Judeu i Vlorës 1425 (Frainus Judeus de Avalona 1425). Siç shkruan edhe mitropoliti Anthimos, hebrenjtë e fundit të Vlorës emigruan në shek. XVIII në Korfuz, Kostur dhe në Manastir. Përsa i përket lidhjes kishtare, Vlora deri në shek. XVIII i përkiste Kryepeshkopatës Autoqefale të Ohrit. Hahn-i përmend tek qyteti rrënojat e 6-7 kishave apo manastireve. Sipas Anthimos, të krishterët ortodoksë (në origjinal: të krishterët grekë - E. M.) të qytctit kishin një kishë të Shën Vlashit. Rreth vitit 1600 kishte akoma një peshkop të Vlorës dhe të Kaninës. Peshkopata e tij u bashkua më vonë me Mitropolinë e Beratit dhe kështu mbeti deri në ditët e sotme.
Përballë Vlorës shtrihet ishulli i Sazanit me rnaja me lartësi deri në 331 m, i quajtur në lashtësi Sason dhe i përmendur edhe nga Cezari, tani ai ka një farë ndriçues dhe në verë është i gjallëruar nga barinjtë. Dikur ai ishte një vend ku fshiheshin piratët. Siç u përmend, ishulli që prej vitit 1389 i përkiste si feud administratës venedikase të Korfuzit. Gjatë mesjetës ai përmendet ndonjëherë nëpër udhëtimpërshkrime.
Gjiri i Vlorës është një gji portal mjaft i mirë, i rrethuar nga male shkëmbore, por kur era nuk është e favorshme anijet shpeshherë mbesin aty të lidhura fort. Në perëndim ai është i mbyllur ndaj detit nëpërmjet një vargu malesh shkëmbore të zhveshura dhe të pjerrëta që janë të pyjëzuara vetëm në majë, me kreshta që arrijnë lartësinë deri në 839 m. Ky gadishull malor përfundon me Kepin e Gjuhëzës (Cap Linguetta) apo në greqisht Glossa (gjuha). Ky është Paramali Akrokeraun (Acroceraunium promontorium) i romakëve, fundi i Craunii (i Kerauneve) ose i Maleve Akrokeraune (Acroceraunii montes).
Anna Komnena tregon, se si duka norman Robert Guiskard pikërisht tek ky vend paramalor në vitin 1081 në fillim të fushatës së tij kundër bizantinëve me anijet e tij gati sa nuk pësoi një disfatë të madhe nga një stuhi e tmerrshme. E bija e perandorit përshkruan në mënyrë të gjallë, se si erërat frynin me furi nga mali dhe përplaseshin mbi det ndërkohë që po binte edhe dëborë, sesi thyheshin rremat nga dallgët e larta dhe si griseshin velat e më pas direkët e zhveshur rrëzoheshin mbi kuvertë duke shkaktuar kështu përmbytjen e shumë anijeve të flotës normane, ose thërmimin e tyre për shkak të përplasjes me bregun. Një vend strehimi i ndodhur në anën perëndimore ndër këto male quhet Porto Raguseo (ose Raguseiko) (Porti Raguzian). Ai quhet kështu që në vitin 1476 tek Harta e Benincasa-s që përmendet edhe tek kronistat raguzianë. Sipas një venedikasi të shek. XVI, këtu ndodhej skaji jugor i Shqipërisë "il fine dell'Albania".
Në perudhën e vonshme romake në jug të Aulonës gjendej kufiri ndërmjet provincave Epirus nova (Epirit të Ri, me kryeqytet Durazzo-n) dhe Epirus vetus (Epirit të Vjetër). Në jug të Gjirit të Vlorës, e ndarë nga deti nëpërmjet rripit të Pashalimanit, shtrihet laguna me ujë të kripur e Dukatit, plot me kallamishte dhe me peshk, e thellë rreth 3-4 m, që ka edhe një dalje në det. Mbi rripin e tokës ndërmjet lagunës dhe detit ngrihet një kodër që në origjinë ka qenë ishull, e quajtur Paleokastro me rrënojat e një qyteti antik të zbuluara nga arkeologu francez Heuzey.
Aty shtrihej bashkësia greke Oricum, e përmendur shpeshherë nga Cesari (tek "Mbi luftën civile" de bello civili), që dikur, siç thotë Plini, ka qenë një qytet ishull, i cili e kishte portin e brendshëm në lagunën e sotme (tek Cezari: "porti i poshtëm pas qytetit" inferior portus post oppiduin). Kur Orikumi u shkatërrua nga një termet, atë e rinovoi me kostot e tij retoriku i famshëm Herodes Atticus, i cili ishte një mecen i pasur i qytetit të Athinës dhe favorit i perandorit Hadrian. Një përshkrim me skicë dhe me pamje nga ky lokalitet na e ofron libri i Patsch-it. Në mesjetë, të ndikuar nga Bibla këtë vend e quanin edhe Jericho; kështu quhet ai tek Anna Komnena dhe në një dokument të vitit 1199 "provincia Jericho et Caninon" (d.m.th. provinca Jeriko dhe Kaninë). Arkondia (arcondia) e Arikos (Arico) shfaqet sërish edhe në kohën e Azhuve në një dokument të vitit 1274.
Sot aty gjithçka është e shkretuar, por e gjithë zona përreth është plot me mbetje antike dhe mesjetare. Megjithëse ky territor është i banuar kryesisht me muhamedanë, aty janë ruajtur shumë emra të krishterë kishtar: Shën Onufri, Shënkoll (S. Nikolaus), Shën Gjergji, Shën Jan, Shën Dre (S. Andreas), siç mund të shihet edhe tek harta e Patsch-it. Islami është përhapur më tej edhe tek gjenerata e fundit e të krishterëve të mbetur. Në jug të rrënojave të Orikumit shtrihet edhe një rrënojë e madhe kishe me kupolë të lartë dhe me mbetje afreskesh. Në greqisht ajo quhet "Kisha e Burimit Jetëdhënës" (Zoodochu Pigis), në shqip Kisha e Marniiroit (Kisha e Mermertë). Dr. Patsch është i mendimit që kjo duhet të jetë Glavinica mesjetare, ose më saktë Glavsnica (sllavisht glava = koke), emër që mund të lexohet edhe tek Visio Danielis (Vizioni i Danielit) apo tek Officiuni të Shën Klementit të botuar nga Balasev. Për të parën herë ky lokalitet shfaqet rreth vitit 900 tek biografia e peshkopit Klementi i Ohrit, i cili ishte nxënës i apostujve sllavë. Në listat më të vjetra të selive ipeshkvnore të Mitropolisë së Dyrrahionit nga shek. VIII deri në shek. X përmendet edhe një ipeshkëv i Glavinicës, krahas atij të Auloneias ose Vlorës.
Aty Glavinica shpjegohet si Akrokeraunia, gjë që të çon në malet që ndodhen në jugperëndim lë Vlorës.
Në dokumentet e Perandorit Basileios II (rreth vitit 1020) për kryepeshkopatën e Ohrit e gjejmë peshkopatën e Glavinicës nën Ohrin, dhe në të vërtetë në krahinën e saj bënte pjesë edhe Kanina, Vlora nuk përmendet. Në dy listat të gjetura nga Gelzer që u përkasin peshkopatavc të kishës së Ohrit aty nga shekulli XI selitë e peshkopatave të Glavinicës dhe të Kaninës janë të ndara nga njëra tjetra. Glavinica përmendet shpesh herë edhe nga Anna Komnena në historinë e luftërave normane, por pa dhënë detaje të mëtejshme në lidhje me pozicionin. Dokumentet e viteve 1204-1210 përmendin një "Kartularat" të Glavinicës (territor i një kartulari) në provincën e Durrësit.
Ky territor (kartularat) në vitin 1204 në afërsi të Spinaricës dhe Vlorës përbëhej nga 3-4 fshatra (casalia), nën zotërimin e Durrësit (sub Dirrachio). Së fundi, kryepeshkopi Demetrios Komatianos i Ohrit (rreth 1230) përmend në Glavinicë një manastir të Shën Dhimitrit. Ja vlen për t'u përmendur, që në kohën e Anzhuve ipeshkvijtë katolikë të Vlorës mbanin titullin "Avelloniensis et Glavinicensis" (i peshkvijtë e Vlorës dhe të Glavinicës). Një shekull më vonë, në vitin 1376, por edhe në vitin 1438, Glavinica shfaqet në titullin e peshkopit ortodoks të Beratit, Berat. Siç ka vënë re Tafel me saktësi, të gjitha të dhënat të çojnë në mënyrë mjaft të qartë në krahinën në jug të Vlorës dhe të Kaninës, tek malet Akrokeraune dhe tek Gjiri i Vlorës. Kështu bëjnë mjaft të mundur edhe hamendësimin e Patsch-it.
Në malet në lindje të Vlorës në lashtësi ka pasur dy bashkësi qytetare më të mëdha. Në territorin e fisit ilir të Bulionëve (Bulliones), të cilët në shek. III dhe II para Krishtit shtypnin edhe monedhat e tyre prej bronxi, romakët themeluan koloninë e Bylisit (Colonia Byllis). Rrënojat e tyre që përshkruhen edhe nga Patsch-i ndodhen rreth 22 km vijë ajrore në lindje të Vlorës, në të vërtetë rreth 7 orë të vështira udhëtimi, në fshatin Hekal, në krahinën e Mallakastrës mbi shpinën e Gradishtës (546 m) që bien thikë mbi Vjosë. Aty tek rrënojat që shtrihen lart hapet një pamje madhështore panoramike.
Prej aty shihen malet e Tomorrit, në perëndim Adriatiku me ishullin e Sazanit. Muri i qytetit vende- vende arrin deri në 8 m lartësi, me një kullë porte. Ekzistojnë edhe mbetje lagjesh periferike me një ujësjellës. Një mbishkrim latin i madh mbi shkëmbin gëlqeror në muret e qytetit raporton në lidhje me ndërtime romake rrugësh dhe urash rreth vitit 165 pas Krishtit. Në shek. V përmenden ipeshkvij të Bullis-t apo të Byllis-t, por qyteti përmendet në shek. VI, për herë të fundit tek Hierokles. Në mesjetë këtu kishte një lokalitet që quhej Graditzion (sllavisht grad, gradec = kështjellë), që ishte seli e peshkopit, të njërit nga 15 peshkopët që dikur ishin nën superioritetin e Mitropolitit të Durrësit.
Në juglindje të Vlorës shtrihej Aniantia, 30 milje roniake larg nga Apollonia në rrugën për tek Hadrianopoli epirot [në Gjirokastër (Argyrokastro)]. Krahina e aniantinëve në perëndim shtrihej deri në bregdet. Për këtë arsye në kohët më të reja këtë lokalitet e kërkonin më afër Gjirit, porse Patsch-i i gjeti rrënojat e tij në Plloçë, gjithashtu rreth 22 km vijë ajrore në juglindje të Vlorës, në krahinën malore (615 m lartësi) ndërmjet lumit Vjosa dhe degës së saj të majtë Shushicës. Atje qëndrojnë në këmbë akoma mure me blloqe guri të qytetit, të cilat arrijnë lartësinë deri në 3 m, mbetjet e një Porte, rrënojat e dy ndërtesave më të mëdha, skulptura (gjithashu edhe kapitele me kryq), relieve varresh, statuja, ctj. Një mbishkrim dygjuhësh raporton mbi ngritjen e një hambari për drithë aty rreth vitit 200 pas Krishtit. Madje edhe perandori Justinian bëri që muret e Amantias të rinovoheshin, por pas përmendjes së tij tek Prokopios dhe Hierokles qyteti nuk përmendet më dhe duhet të jetë braktisur menjëherë më pas. Mesjeta nuk e njeh më Amantian.
Shekulli XV ishte një shekull i trazuar për popujt e Gadishullit Ballkanik me luftëra dhe zhvillime të cilat tjetërsuan tablonë e organizimeve shtetërore, feudale e pronësore. Vendosja e pushtetit osman, që zgjati thuajse pesë shekuj, pati riperkursione të thella në drejtim të organizimit të jetës shoqërore dhe besimit fetar. Edhe Shqipëria në të tilla rrethana nuk mbeti jashtë këtyre transformimeve rrënjësore megjithë rezistencën mbarëpopullore dhe luftën për pavarësi e mosnënshtrim që kulmoi për një çerekshekull nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit.
Kemi pasur rastin në një konferencë të mëparshme të qartësojmë tablonë e ndryshimeve të dukshme në strukturat e organizimit kishtar në Shqipëri gjatë shekullit XIV si rezultat i marrjes fund të sundimit
bizantin në trojet e shqiptarëve. Dukuria e rëndësishme është mospërmendja, pra suprimimi i Metropolisë ortodokse të Durrësit (Dyrrachion). Atë e takojmë për herë të fundit në aktet kishtare që
ruhen nga viti 1343. Madje edhe për këtë rast, siç vëren me të drejtë Allain Ducellier, nuk jemi të sigurtë në se titullari i metropolisë është në Durrës a qëndron gjetiu. Por, pavarësisht nga kjo, nuk mund të
themi se me zhdukjen e metropolisë ortodokse të Durrësit zhduket dhe kleri ortodoks në përgjithësi e për pasojë edhe besimi ortodoks, nga territoret deri atëherë në vartësi të saj. Le të kujtojmë këtu
dukurinë e njëjtë të shekujve të mëparshëm, gjatë sundimit bizantin, në Durrës krahas metropolitit ortodoks kishte edhe një arqidjak katolik, rezultat dhe dëshmi e lidhjeve të vjetra kishtare dhe historike
me latinitetin roman, por dhe i tolerancës ndërfetare e traditës të rrënjosur në këtë lëmë, sepse, siç vëren Shuflai, nuk takojmë në Shqipërinë mesjetare gjurmë të luftës fanatike ndërmjet dy besimeve.
Gjatë fundshekullit XIV dhe atij të Skënderbeut Papati, në rrethana tashmë të favorshme për të (kujtojmë këtu sundimin venedikas, që shtrihej nga Durrësi në Tivar e më në veri, e në
prapatokën e tyre - kadastra e Shkodrës është një dëshmi), fitoi terren për t'u shtrirë jo vetëm në Shqipërinë e Mesme e të Veriut, por të arrijë në brendësi të Kosovës e trevave pranë ( Prizren e Shkup).
E përsëritim edhe një herë se sot janë të gjitha mundësite për ta pasur të plotë dokumentacionin e botuar, madje dhe mundësi për kërkime më të thelluara në arkiva, prandaj besoj se mund të kemi në dorë të gjitha burimet dhe dokumentet e botuara si dhe ato që ruhen për ta njohur më mirë historinë e organizimit kishtar në veçanti dhe në kuadër të historisë mesjetare.
Në trojet ku shtriheshin në kohë zotërimet e Kastriotëve dhe ato pranë tyre kanë ekzistuar disa seli peshkopale për të cilat ka të dhëna të mjaftueshme për qenien e tyre në kohë d.m.th. emra të peshkopëve në raste emërimesh a përmendje të selive të tyre në vite të caktuara. Ato vareshin nga dy kryepeshkopata katolike ajo e Antivarit (Antibarense) dhe e Durrësit (Durrachiense). Nga kryepeshkopata e Tivarit pranë trojeve të Kastriotëve mundet dhe në një pjesë të tyre ka qenë Peshkopata e Arbrit (Arbanense) për selinë e së cilës ne jemi shprehur se ka qenë manastiri i famshëm dhe i vjetër i Shën Aleksandrit në Malin e Shenjtë, në Orosh të Mirditës.
Nga kryepeshkopata e Durrësit vareshin peshkopatat e Lezhës (Alexiense), e Krujës (Croense), Kunavisë (Conaviense) si dhe e Stefaniakës e Bendës (Stephanense et Bendense), territoret e të cilave zotëroheshin nga Kastriotët apo ishin pranë tyre.
Krahas tyre në troje të Kastriotëve duhet të përmendim dhe peshkopatën ortodokse të Dibrës, e krijuar në fillim të shekullit XII në varësi të Patriarkatit të Ohrit, selia e të cilit ishte në Peshkopinë e sotme, ku në një kodër aty pranë ruhen dhe rrënojat e manastirit, si dhe lidhje të vjetra të rajonit me kishën e Ohrit sidomos gjatë shekujve XIII-XIV, rezultat i zbehjes së sundimit bizantin.
Për ne është jashtë çdo dyshimi se në peshkopatat më pranë Durrësit, që siç pamë deri në mesin e shekullit XIV vareshin nga Patriarkana e Kostandinopojës, ka pasur kisha e manastire si dhe shërbyes të fesë që praktikonin ortodoksinë dhe ruanin lidhjet me kishën ortodokse në territoret më në jug, të cilat në aspektin kishtar vazhdonin të ishin në vartësi të Ohrit, madje dhe me qendra të tjera të rëndësishme të ortodoksisë, si Kostandinopoja dhe Mali i Shenjtë. Një dukuri të ngjashme e dëshmonte për territoret pranë Durrësit në vitin 1322 (sigurisht larg në kohë) udhëtari Simeon Simeonis, i cili tregon se në brendësi të vendit kishte skizmatik. Kujtoj gjithashtu këtu vëllain e heroit Reposh Kastriotin që u mbyll murg në manastirin e Hilandarit në Malin e Shenjtë pranë Selanikut ku ndodhet dhe sot varri i tij, apo
oshënarin Nifon, i cili qëndroi për disa kohë në Krujë. Dëshmi të tjera përbëjnë dhe përdorimi në kanceleritë e disa fedualëve vendës i dokumenteve në gjuhën greke dhe atë sllave.
Sido që të jetë e dhëna kryesore e këtij shqyrtimi mbetet nënrendimi i krypeshkopatave ndërmjet luginave të Matit e Shkumbinit, përfundimisht në juridiksionin e kishës katolike. Po kështu nuk duhet të harrojmë, siç thamë më lart, lidhjet me Ohrin, d.m.th. praninë dhe ndikimet e kishës ortodokse.
Edhe studimi i arkitekturës së monumenteve të kultit, që ndërtohen në këtë periudhë, edhe pse të paktë në numër, flasin për një arkitekturë me tipare romaniko - gotike e cila futet në vendin tonë nga Durrësi dhe bregdeti Dalmatin, ku mjeshtrat shqiptarë mbizotërojnë dhe shquhen, duke pasur dhe ndikime të traditës bizantine në tipologji dhe teknikën e ndërtimit. Ndërsa për numrin e kishave në trevat që na interesojnë, na flasin më së miri relacionet e të dërguarve të Romës në gjysmën e parë shekullit XVII kur vizitojmë Shqipërinë e Veriut dhe atë të Mesme. Ato, përkthyer e përgatitur për botim nga Injac Zamputi, janë një minierë e vërtetë të dhënash të shumëllojshme për vendbanimet, numrin e banorëve dhe shenjtorët të cilëve ju dedikohen ndërtesat e kultit, aspekte deri më sot pak të studiuara.
Kisha e kohës pati prelat e shërbyes të shumtë vendës, krahas të huajve, të cilët shquheshin ndërkohë dhe kontribuonin në rezistencën shumëpalësh ndaj pushtimit osman dhe jo vetëm në të, por edhe në fusha të tjera, për çka kemi ende dëshmi të pakta, do të mjaftohemi këtu të përmendim peshkopin e Durrësit Pal Engjëllin dhe Formulën e Pagëzimit.
Për të përfunduar, po përsëritim çka theksuam qysh në fillim se botimi shkencor i të gjithë dokumentacionit kishtar për këto shekuj është hapi i parë dhe i domosdoshëm që duhet të ndërmarrin studimet pësuese, duhet të jenë të bashkërenduara në qoftë se duam një këthesë të shpejtë e të suksesshme në kërkimet shqiptare dhe për këtë janë mundësitë.
Rreth vitit 886 Borisi, mbreti bullgar, dërgoi një misionar sllav për të predikuar ungjillin dhe për të mësuar shkrimin sllav në krahinat jugperëndimore të mbretërisë së tij. Këto krahina përfshinin një pjesë të madhe të Maqedonisë Perëndimore dhe të Shqipërisë Jugore.
Ky misionar gjatë një periudhe 50-vjeçare të jetës së tij kishte fituar në vende të ndryshme të Evropës, në Bizanc, në Romë e në Moravi famën e një njeriu me kulturë e me autoritet moral, i cili njihte mirë dy botët, bizantine dhe sllave. Atë e quanin Klement. Ishte me origjinë bullgare, me sa duket i shuguruar prift në Romë nga Papa Adrian II, kishte bashkëpunuar ngushtë në veprën e misionarëve bizantinë Cirili dhe Metodi dhe e quante veten dishepull të drejtpërdrejtë të tyre. Pjesëmarrja e tij në këtë vepër që i dha zanafillën një kulture
kozmopolite me sfond bizantin, në pjesën më të madhe sllave, përsa i përket formës së saj, kishte lënë gjurmë të thella tek ai. Jeta e tij gjer në këtë kohë kishte qenë si një pasqyrim i jetës së dy mjeshtërve. Në Konstandinopol në fillim të viteve 60 të shek. IX ai kishte marrë pjesë, pa dyshim, krahas Cirilit e Metodit në shpikjen e alfabetit të parë sllav, që në formën e tij origjinale glagolitike e më vonë në formë cirilike, i dha zanafillë sllavishtes së vjetër, që pas greqishtes e latinishtes, qe gjuha e tretë ndërkombëtare e Evropës Mesjetare.
Është pothuajse e sigurt që Klementi shoqëroi mjeshtrit e vet në Moravi në vitin 863 dhe, pasi përfundoi vepra e tyre në Evropën Qendrore, erdhi bashkë me ta në Romë gjatë dimrit të vitit 867-868. Pas vdekjes së shën Cirilit, në shkurt të vitit 869, Klementi u lidh tërësisht me Metodin, të cilin e ndoqi përsëri në Evropën Qendrore, gjersa mjeshtri i tij u emërua nga papa kryepeshkop i Moravisë e i Panonisë dhe i dërguar i Selisë së shenjtë pranë popujve sllavë.
Kur Metodi vdiq në Moravi më 855, Klementi mbeti një ndër krerët e klent sllavofon, të cilët qënë viktima të armiqësisë së frankëve. armiq të betuar të veprës së Cirilit e të Metodit. I arrestuar nga autoritetet morave, në po këtë vit, 885, u përjashtua nga Moravia me një grup shokësh dhe gjeti një pritje të ngrohtë në oborrin e mbretit buligar Boris.
Biografinë e mëpastajme të Klementit arrijmë ta njohim nga dy dokumente të shkruara në greqishten bizantine: e ashtuquajtura «Biografi e gjatë» anonime, por që i atribuohet për disa arsye, që mua më duken tërësisht bindëse, Teofilaktit, kryepeshkop i Ohrit në fund të shek. XI dhe në fillim të shek. XII, dhe «Biografia e shkurtër», edhe kjo gjithashtu anonime, autori i së cilës ka gjasë të jetë Dhimitër Komatjani. kryepeshkop i Ohrit në gjysmën e parë të shek. XIII.
Autori i «Biografisë së gjatë» na tregon arritjet e Klementit e të shokëve të tij në Pliska, kryeqytet i mbretërisë bullgare. Borisi, mbreti i tij. ishte i krishterë që 20 vjet më parë; pasi kishte ngurruar për një kohë mjaft të gjatë në mes dy juridiksioneve rivale të Romës e të Kostandinopolit, ai më në fund e kishte lidhur kishën e vet me Patrikanën e Bizancit, në vitin 870.
Megjithatë atij i mbeti për të zgjidhur një problem delikat. Gjuha greke e shfrytëzuar nga kleri bizantin, që administronte kishën bullgare. ishte e pakuptueshme për shumicën dërrmuese të popullit të tij dhe Borisi mund të trembej, ashtu siç i ka ndodhur më shumë se një mbreti të kthyer në fenë e krishterë nga bizantinët, që monopoli pothuajse tërësor i klerit grek në vendin e tij, herët a vonë, mund të shpinte në humbjen e pavarësisë së tij politike. Një kler sllavofon, trashëgimtar i traditave të Cirilit e të Metodit që, megjithëse e njihte pa- rësinë fetare e kulturore të Bizancit, i jepte një rëndësi qendrore konceptit të vetëvendosjes gjuhësore të popujve sllavë, paraqiste një zgjidhje ideale për dilemën e tij.
Me të drejtë autori i «Biografisë së gjatë» duke folur për Klementin e për shokët e tij të mërgimit pohon që Borisi «kishte etje për njerëz të tillë».
Klementi dhe shokët e tij, nga të cilët kryesori ishte Naumi, qëndruan për disa muaj në oborrin e mbretit bullgar, me të cilin, na thotë «Biografia e gjatë-, ata patën takime të gjata e të shpeshta. Rezultat i këtyre takimeve, sikundër e dimë, qe vendimi i marrë nga Borisi rreth vitit 886, që të dërgohej Klementi në cilësinë e mësuesit në kufijtë jugperëndimorë. Caqet gjeografike të këtyre kufijve nuk njihen veç me përafërsi, po ashtu si dhe etapat e ndryshme të avancimit progresiv të mbretërisë bullgare në drejtim të detit Adriatik. Megjithatë ne mund ta quajmë si të sigurt që në gjysmën e dytë të shek. IX kjo mbretëri përfshinte, përveç krahinës së liqeneve të mëdha të Ohrit dhe të Prespës në Maqedoni, një pjesë të mirë të Shqipërisë së sotme Jugore,
qendrat Elbasan, Devoll, Berat ndoshta edhe Vlorën.
«Biografia e gjatë» na jep disa saktësime topografike që lejojnë të lokalizohen, së paku disa qendra të territorit shqiptaro-sllav, me sa duket mjaft të gjerë, në të cilin Klementi qe emëruar mësues. Vepra e lartpërmendur nuk është aspak e qartë dhe prandaj vazhdimisht ngjall kundërshtime. Kështu ne marrim vesh që Borisi, për të lehtësuar veprën e Klementit, ndërmori një riorganizim administrativ: «ai e ndau territorin Koutmicinica nga territori i Kotokios (ose Kotokion)» dhe emëroi Dometasin sundimtar dhe Klementin mësues të këtij territori
Kotokios (ose Kotokion) deri tani u ka shpëtuar të gjitha përpjekjeve për t'u identifikuar. Përkundrazi Koutmitcinica (Kutmicinica) ose, në disa dorëshkrime Koutmiçivitca (Kutmiçivica) — forma e dytë parapël- qehet nga shumica e historianëve modernë — mund të lokalizohet të paktën me përafërsi. Biografi shton me këtë rast se Borisi i dha si dhuratë Klementit tri shtëpi në Diabolis (Devoll), gjithashtu dhe disa vende
për pushim afër Ohrit dhe Gllavinicës.
Pra këto tri qytete — Ohri, Diabolis dhe Gllavinica — gjendeshin në brendësinë e territorit të Kutmicinicës ose Kutmiçivicës, që nuk I përmend asnjë burim tjetër mesjetar. Ohri, i vendosur në bregun verior të liqenit me të njëjtin emër, në zemër të Maqedonisë Perëndimore, ishte paracaktuar të bëhej, kryesisht për hir të Klementit, një nga qendrat kryesore të kulturës bizantino-sllave në Ballkan.
Për sa i takon qytetit Diabolis (Devol, Devolli), ky deri tani nuk është lokalizuar me saktësi. Autorët bizantinë që e përmendin — Skilica dhe Ana Komnena në radhë të parë — e venë në lidhje, nga njëra anë, me krahinën e liqeneve të Maqedonisë (Ohrin dhe Kosturin), nga ana tjetër me zonën malore të Tomorit shqiptar, më në perëndim. Duket e sigurt se qyteti gjendej diku në luginën e lumit Devoll. Për sa i takon një lokalizimi më të përpiktë ka mendime të ndryshme. Kështu historiani bullgar Zlatarski, që ka shkruar për këtë në vitin 1922, e ka vendosur qytetin e Devollit në kthesën që merr lumi i Devollit në fushë, në pikën më të afërme me Shkumbinin. Në kohë më të vona i njëjti mendim është mbrojtur nga Pol Gotier. Historianë të tjerë, me sa
duket me arsye më të forta, e vendosin qytetin më sipër Devollit. Kështu Alen Dyselie, në librin e tij të fundit Fasada detare e Shqipërisë në Mesjetë (Selanik, 1981), e vendos Diabolisin në luginën e lartë të Devollit, «në një zonë malore, ose së paku afër malit... jo shumë larg nga Ohri». Duke pasur të njëjtën pikëpamje, dijetari bullgar Emil Georgievi ka tërhequr vëmendjen tonë tek një pasazh i njërës nga Biografitë e shën Naumit, shokut dhe vazhduesit të Klementit, ku Manastiri i njohur i themeluar nga Naumi në breg të Liqenit të Ohrit, vendoset në krahinën e Devollit.
S'ka dyshim që Diabolis — Devolli ka luajtur, po ashtu si Ohri, një rol me rëndësi të madhe për veprimtarinë e shën Klementit në Kutmicinica. Të mos harrojmë se pikërisht në Devoll gjendeshin tri shtëpitë që mbreti Boris i vuri në dispozicion të tij. Në «Biografinë e gjatë» thuhet se këto shtëpi ishin shumë komode dhe kishin qenë pronë e disa familjeve aristokrate bullgare. S'ka dyshim që zoti Georgiev supozon me të drejtë që pronarët e vjetër të tyre t'i përkisnin partisë pagane, kundërshtare të politikës së krishtere të Borisit dhe prandaj ishin shpronësuar.
Përpara se të përpiqemi të bëjmë një përcaktim gjeografik të Kutmicinicës, të këtij territori shqiptaro-sllav, të cilin Klementi e kishte si mision ta mësonte dhe t'i përhapte ungjillin, na duhet të identifikojmë toponimin e fundit të përmendur në këtë fushë nga burimet mesjetare: toponimin Gllavinica. Në afërsitë e këtij qyteti, ashtu si dhe afër Ohrit, gjendeshin «vendet e pushimit» që Borisi ia kishte caktuar Klementit rreth vitit 886. Gllavinica përmendet gjithashtu në «Biografinë e shkurtër» të Klementit, një dokument që duket qartë se i përket gjysmës së parë të shek. XIII. Autori na informon që Klementi e kalonte pjesën më të madhe të kohës në dy qytete: në Ohër dhe në Kefalinia, përkthimi i së cilës në gjuhën bullgare është Glavinica ku ai lë disa monumente.
Monumentet e ngritura nga Klementi në Glavinica (emri i së cilës është një përkthim i përpiktë në sllavisht i fjalës greke Kefalinia) identifikohen në një pasazh tjetër të «Biografisë së shkurtër» ku thuhet se mund të shihen në Kefalinia të ruajtura deri në ditët tona disa shtylla të gurta mbi të cilat është gdhendur një mbishkrim që bën fjalë për kthimin e popullit bullgar në të krishterë. Ishte një koincidencë e çuditshme që më 1918, gjatë Luftës së Parë Botërore, një gur votiv I zbulua nga ushtria austriake në Ballsh në Shqipërinë e Jugut,
në jugperëndim të Beratit. Teksti greqisht i mbishkrimit i gdhendur mbi këtë gur përkthehet kështu: «Princi i Bullgarisë, Borisi, i cili kishte marrë emrin Mihal, qe pagëzuar bashkë me popullin e tij nga zoti në vitin 1374». Kjo shifër, duke iu referuar vitit bizantin, i korrespondon vitit 866 të erës sonë. Ky lokalizim i Glavinicës në jugperëndim të Beratit është konfirmuar nga dëshmia e Ana Komnenës. Në një pasazh të «Aleksiadës» ajo tregon që Robert Guiskardi, duke u nisur nga Butrinti për në Durrës, të cilin kishte për qëllim ta sulmonte, pësoi një anijethyerje gjatë një stuhie të tmerrshme përgjatë Kepit Glossa (Lingueta). Alen Dyselie vë re me saktësi që ky emër tregon skajin verior të gadishullit të Karaburunit që mbyll gjirin e Vlorës. Ana shton, që Roberti dhe ata që shpëtuan nga flota e tij, shkuan pastaj të kalonin një javë në Glavinicë për t'u çlodhur dhe për të rimarrë forcat. Në një pasazh tjetër të -«Aleksiadës» ajo na thotë që gjatë një sulmi të Bohemundit më 1108 një komandant bizantin që mbrojti Glavinicën «zbriti në fushë».
Këto dëshmi, më duket, u japin plotësisht arsye konkluzioneve të Dyseliesë: «Ne pranojmë që Glavinica gjendet në lindje të Vlorës, në brendësi të tokave, mbi një lartësi, në një distancë të arsyeshme një- kohësisht dhe nga deti dhe nga Berati, në një vend të shënuar nga apostolati i Shën Klementit të Ohrit». Të njëjtën gjë bën edhe studiuesi shqiptar Theofan Popa në një artikull të botuar në «Studia Albanica» më 1964, i bazuar në punimet e Zlatarskit dhe në kërkimet e veta, kur identifikon Glavinicën me Ballshin e sotëm dhe e vendos qytetin mesjetar, ku qëndroi për ca kohë shën Klementi, në një rrip toke bregdetare të Shqipërisë së Jugut. Në mbështetje të tezës së tij zoti Popa sjell dëshmi me interes të madh: ai sinjalizon aë krahina e Kutmicinicës në të cilën bënte pjesë dhe Glavinica shtrihej në pjesën qendrore të Shqipërisë së sotme. Në pjesën e paislamizuar të kësaj krahine, thotë ai, janë konservuar gjer në ditët tona gjurmët e kultit të misionarëve sllavë, të Cirilit e të Metodit dhe të dishepujve të tyre të drejtpërdrejtë.
Në traditën greko-sllave këta misionarë në numër 7, janë quajtur kolektivisht Të shtatët (ëTtrdpiftnoi): Cirili, Metodi dhe dishepujt e tyre Klementi, Naumi, Horazdi, Engjëllori, Sava. Është tepër me interes të lexosh në punimin e zotit Popa që pothuajse në të gjitha kishat mesjetare të Myzeqesë, të Vlorës e të Beratit gjejmë në ikonat ose në pikturat murale paraqitje të këtyre shtatë shenjtorëve.
Dhe ja ne po kthehemi në pikën tonë të nisjes në lokalizimin e Kutmicinicës, në territorin ku Klementi u emërua mësues nga Borisi i Bullgarisë. Ky territor, ne e kemi parë, është mjaft i gjerë: ai përfshin krahinën e liqeneve të mëdha maqedonase, të paktën atë të Ohrit, hapësirën ndërmjet luginave të Shkumbinit dhe të Devollit, qytetet e Diabolit (Devol), të Beratit dhe të Glavinicës dhe, mundet, një zonë bregdetare rreth Vlorës: një pjesë të rëndësishme, me fjalë të tjera, të Shqipërisë Jugore të sotme.
Klementi qëndroi në Kutmicinica 7 vjet. Sipas «Biografisë së gjatë» të tij, ai punoi kryesisht në tri fusha: predikoi ungjillin ndër paganët, shkroi dhe ngriti shkolla, ku ai dhe bashkëpunëtorët e tij u mësonin shkrim fëmijëve. Mbretëria bullgare kishte qenë zyrtarisht e krishtere për rreth 20 vjet kur Klementi erdhi në Kutmicinica; dhe nuk është e vështirë të besosh që në periferinë e saj juglindore kishte atëherë jo pak njerëz; sllavë dhe shqiptarë, të cilët ende nuk ishin prekur nga ndikimi i krishterë që vinte, me sa duket, nga Selaniku, Durrësi e Vlora.
Veprat e shkruara të Klementit, një numër i rëndësishëm i të cilave ka arritur deri te ne, u redaktua, natyrisht në sllavishten e vjetër, qoftë nga përkthimet greke, qoftë nga shkrimet origjinale, e sidomos predikimet dhe panegjerikët. Sipas të dhënave të biografit të tij, alfabeti që ai u mësoi fëmijëve, ishte me sa duket glagolitik, i shpikur nga shën Cirili: alfabeti cirilik nuk ekzistonte akoma. Biografi i tij shton që gjatë 7 vjetëve që kaloi në Kutmicinica kishte 3500 nxënës - dukuri e çuditshme, po pa dyshim jo e pamundur.
Më 893, kur Simeoni, i biri i Borisit, mori pushtetin në Bullgari, Klementi u shugurua peshkop.
Lokalizimi ekzakt i dioqezës së tij, emri i së cilës del në forma të ndryshme në dorëshkrime, ngjan të ketë qenë, si thotë Pol Gotje, Dragvista,u është një problem i vështirë, që nuk na përket neve këtu, përderisa ai është vendosur në mënyrë të sigurt në lindje të Kutmicinicës, në Maqedoninë sllave. Duket se është shoqëruesi i tij Naumi që e zëvendësoi si mësues në Kutmicinica.