Gadishulli Ballkanik në mesjetë

Adriatiku Mesdhetar dhe përfshirjet e tij antike

Mesdheu dhe Adriatiku - Ballkani dhe Italia. – Tipe qytetesh në perspektivën e mijëra vjetëve. - Qytetet ilire të Jugut; Medoni, Shkodra dhe Doklea. - Tipet e vendbanimeve helene: Epidamnos dhe Apolonia. Kolonitë dhe komunitetet romake. Kuflri klasik i të dyja fuqive antike në Lëzhë.

Edhe pse ende sot pjesa më e mirë e qytetërimit të bardhë shtrihet rreth Adriatikut, për një varg të gjatë shekujsh ai qe përreth detit Mesdhe. Adriatiku, i shikuar historikisht, është një miniaturë, ose, së paku, një vatër kulture e Mesdheut, sepse shtrihet në kufirin e të dyja botëve antike: Lindjes e Perëndimit.

Dy herë kaloi Lindja nëpër detin Adriatik për në Itali; së pari, me veshje helene dhe, së dyti, me veshje bizantine. Në thundrën e çizmes italiane, ku njëherë ishte Manga Graecia helene, qëndroi më gjatë sundimi bizantin. Më vonë edhe Otranto ra përkohësisht në duart e sundimtarëve turq të Kostandinopolit (në vitin 1481). 

Katër herë kaloi nëpër Ballkan Perëndimi i armatosur: në kohën romake, normane, anzhuine dhe venedikase-aragonase. Kalimi i pestë vërehet në ditët tona.

Bregu i Adriatikut është plot me vendbanime të moçme. Pothuajse të gjitha qytetet në bregun lindor ekzistojnë prej mijëra vjetësh. Në këto qytete shihen jo vetëm rrymat madhështore të kulturës së elementit banues të Adriatikut, por atje lëviz edhe diçka tjetër, qe duket, sikur të ishte në gjumë: nuk shihen më skeletet e qyteteve, që dikur qenë të gjera e të hapura: vihen re ndërrime vendesh e pozicionesh. Ulqini ndërron vend nga veriu në jug; qyteti i Shkodrës oshilon përreth keshtjellës së vet; Lezha zhduket e përtërihet bashkë me akropolin që i bën kurorë; Vlora e ka ndërruar dy herë pozitën; Durrësi, porsi iriqi, është zgjeruar dhe, pastaj, në kohën e dyndjes së popujve është mbledhur prapë në një lëmsh, e ka kërcenuar klima dhe e kanë dëmtuar armiqtë; kolonitë romake e helene janë matamorfozuar topografikisht: Solini u shndërrua në Split (Spalato), Epidaurus në Dubrovnik (Raguzë), Dukla në Bar, Apolonia në Vlorë.

Qytetet, të cilat në kohën e vjetër lulëzonin në bregun lindor të Adriatikut, kanë themele ilire; më vonë morën trajtën e vjetër helene, kurse në mesjetë morën fizionimi romake. Toka e hapur, që atëherë shtrihej përgjatë bregdetit të Adriatikut, nga Epiri deri në Panoni, ishte krejt ilire dhe në shek. IX para Krishtit i shohim ilirët edhe në Italinë e Jugut (Mesapët e Japigët); në lindje me Thrakët; këta dy popuj u bashkuan dhe u rritën së toku në tokën e Shqipërisë së sotme.

Në të gjitha formimet e fiseve ilire homogjene që nga koha e hershme shihen ndryshime të mëdha kulturore, që u shkaktuan nga ndikimi i helenëve. Sa më e madhe ishte gjerësia gjeografike, aq më i fortë ishte ndikimi. Ndërsa në veri vala kulturore helene kishte prekur bregun e Adriatikut, në Shqipëri ajo kishte depërtuar thellë në tokën ilire.

Si duket, ilirët e jugut kanë filluar shumë herët ndërtimet me gur. Deri në ditët e sotme nuk është gjetur asnjë gjurmë ndërtesash  në Shqipëri si ato që janë vënë re në veri, në Bosnjë afër Glasincës, ndërmjet Stolcës e Lubinjës, mbi Kiçën përgjatë Isteretvës (Narentës), Si tip i një qyteti të fisit të vjetër ilir jugor mund të shërbejë Meduni, në zonën e Kuçit të sotëm në lindje të Malit të Zi, i cili edhe në kohën tonë është një fortesë me rëndësi, me mure ciklopike, me një kështjellë që rrallë mund t'i gjendet shoqja në botë, historia e së cilës arrin 20 shekuj më parë, kjo është një Medeon, Meteon i Polibit e Livit, në tokën e fisit Labeatas; ku i dërguari (legati) romak Piperna, në vitin 168 para Krishtit, zuri rob gruan e mbretit ilir Gentit së bashku me djemtë e saj. Një qytet ose kështjellë tjetër e të njëjtit fis qe Shkodra, e cila u bë më vonë qendra e mbretërve ilirë; kjo është e fortifikuar nga natyra (munitum situ naturali oppidum), me mure të mëdha dhe pyrgje me porta.

Në fisin e afërm Dokleates, në malet e Malit të Zi të sotëm, nuk ka shumë kohë, që në themel të mbishkrimeve, u vërtetuan dy qytete të këtij fisi: Doklea, në vendin ku bashkohet Moraça me Zetën dhe ku, më vonë, ishte qyteti i madh romak e kështjella Salthua afër fshatit të sotëm Vilusit jo larg Grahovës. Atëherë, në kohën paraflaviane, në këto kështjella sundonin, nën mbrojtjen romake, dy kryetarë (princeps), që ishin dy vëllezër dhe që kishin fëmijë, emrat e të cilëve janë thjesht ilirë. Një qytet i tillë (i të njëjtit fis) ka qenë, siç duket, edhe Perasti, vendi në giykën e Rizanit, që përmendet që nga viti 1330, por emri i të cilit mund të vihet në lidhje me Pirustët ilirë; pastaj është Sarda  në kthesën e Drinit në lindje të Shkodrës; më në fund, në Mesjetë (1291) është qyteti episkopat i rindërtuar Sappa në zonën e Zadrimës. Edhe ky emër të kujton fisin ilir më verior të sardeatëve ose sapejët thrakas (Eanaioi Eanaia).

Dy bashki qytetesh më të mëdha në jug, në lindje të lagunës vlonjate, kanë emra fisi ilir. Këto janë "Colonia Byllis " në viset e fisit Bullion dhe Amantia në viset e  e cila kishte rreth 60 fshatra:

Nën turqit, në këto vise deri në reformat e reja, e mbante këtë titull nëpunësi i parë i policisë të një qarku të vogël. Në kohën e Venedikut, titulli "voyvoda" në Drisht (1478), në Tivar (1499) dhe në Lezhë (1502) tregonte drejtuesin e milicisë së qytetit.

Në kohën e republikave të qyteteve, në tërë Adriatikun ishte institucioni i noteriatit për caktimin me shkrim të punëve private ligjore. Këto njoftime, lista private ligjore janë si në mbretërinë bizantine, ashtu edhe në Perëndimin latin me shkronja egjiptiane, si dhe me shkronja të vjetra greke e romake. Njoftimet private të Italisë janë vijim i atyre romake, njoftimet kopte e arabe janë degët e vjetra bizantine, kurse ato serbe janë vijim i njoftimeve bizantine të reja. Atdheu i instrumentit noterial, i cili zotëronte në vetvete fuqi të plotë vërtetuese, ishte Italia e Veriut, por institucioni noterial kishte vatrat (qendrat) e veta të pavarura në tërë Italinë dhe në gjithë mbretërinë bizantine.

Pikërisht në njoftimet mesjetare të Adriatikut është mbajtur më qartë censura ndërmjet të dyja gjysmëqarqeve kulturore.

Ekzistonte paralelizmi më i ngushtë ndërmjet njoftimeve italiano-veriore e dalmatine, mandej ndërmjet njoftimeve italiano-jugore e shqiptaro-duklane.

Sikurse Italia e Jugut, ashtu edhe Durrësi kishte njoftimet dygjuhësore, latine e greke paralelisht. Në njoftimet latine nënshkruanin disa dëshmitarë greqisht dhe në njoftimet greke kishte nënshkrime latinisht. Gjurmët e gjuhës greke shiheshin edhe në Raguzë, por në shekullin XII greqishtja u zhduk fare në veri të Durrësit. Njoftimeve latine ua zunë vendin këtu njoftimet serbe.

Deri në kohën e Venedikut u mbajt në Durrës noteriati grek, krahas atij latin. Edhe në shek. XV u mbajtën këtu noterët grekë si nëpunës (1441 notarii greci autentici et alii notaril boni latini). 

Edhe clomenikanët e Durrësit i shkruanin çështjet e veta ligjore greqisht (1359). Noterët grekë i përkisnin klerit ortodoks, ata përbënin korporatën, në krye të së cilës qëndronte protonoteri. Edhe në Vlorë e Ohër ishin korporata noteriale greke,

Në Durrës gjendeshin edhe (1258) nomikët. Të tilla kishte kudo nga Azia e Vogël deri në Apulia e Sicili. Edhe këta ishin shkruesit e njoftimeve. Dalloheshin prej tabularëve në radhë të parë, sepse nuk ishin të organizuar në korporata, ishin të emëruar nga pushteti shtetëror dhe e kryenin shërbimin kryesisht në truall të hapur. Të tillë nomikë ose inomikë të vjetër serbë përmenden në Prizren (1346-1366), në Trepçë dhe në Novo Bërdo (1410-1438). Në ligjin e Dushanit nuk përmenden më, por në përkthimet serbe të disa ligjeve, inomikët identifikohen me tabularët.

Noteriati latin i Durrësit nuk dallohej aspak nga ai i Ulqinit dhe i Tivarit, por dallohej thelbësisht nga i qyteteve dalmatine, sepse sa më në veri aq më i përparuar ishte. Noteriati shqiptaro-duklan kishte ruajtur shenja arkaike. Kurse në Trogir noterët numëroheshin si "nëpunës të jashtëm".

Ndërsa në Split (Spalato) nuk duhet të ishin prej provincave të Dalmacisë, përkundrazi në Tivar, Ulqin, Shkodër e Drisht ishin qytetarë te vendit. Në Raguzë punonin pa përjashtim noterë italianë, kurse në Kotorr ndaloheshin prifërinjtë të kryenin detyrën e noterit: në qytetet duklane noterët ishin patricë, priftërinj dhe kanonikë të vendit. Vetëm aty këtu shiheshin ndonjëherë noterë italianë. Zyrat e vjetra të kontëve raguzianë në Mljet (Meleda) dhe Lokrum (Lakroma) në shek. XV i drejtonin priftërinjtë shqiptarë që ishin më tepër nga Tivari.

Por si noterët, ashtu edhe thelbi i noteriatit shqiptaro-duklan kishin mbetur në shkallën arkaike. Njofitimet (listat) e qyteteve të tyre nuk ishin bërë në të vërtetë asnjëherë instrument noterial si në Dalmaci. Fuqia e tyre vërtetuese mbështetej gjithnjë te deshmitarët; noteri ishte vetëm njëri nga dëshmitarët. Si dhe në  Italinë e Jugut, atje noteri i nënshtrphej kontrollit të qarkut. Bashkë me këtë e nënshkruanin dokumentin edhe dy dëshmitarë nëpunës: gjykatësi dhe dëgjuesi (auditor). Në Durrës në kohën e anzhuinëve përmendej "gjykatësi i përjetshëm për kontrata 1379.

Siç dihet, raguzianët mbajtën një zyrë të madhe për korrespondencë me hinderjandin Shumë më e thjeshtë ishte një zyrë e tillë në Kotorr. Një gjë e tillë duhet të ketë qenë edhe në Tivar, Ulqin e Drisht. Në kohën e Venedikut përmendet mjaft në Shkodër "kancelari sllav".

Nga trajta dhe brendia e njoftimeve noteriale shqiptaro- duklane, mund të rixjerrim ndonjë gjë mbi llojet e statuteve të qyteteve, sepse në anën tonë të Adriatikut nuk pushonin së funksionuari statutet kurrsesi sipas jugut me Kotorrin dhe Budvan.

Janë ruajtur statutet e qytetit të Drishtit cili në shek, XIV gjendej nën juridiksionin eipeshkopal katolik të atjeshëm.

Në rastin e ardhjes së pushtetit të Venedikut: përmenden statutet e Durrësit (1392) të Shkodrës (1396) dhe të Drishtit (1392 antiqua statuta), Ndër re :të njoftimeve bëhet qartë edhe më përpara për statutin e Tivarit (1369) e të Ulqinit (1376).

Të gjitha këto statute, sikurse edhe ato të të gjitha qyteteve të Adriatikut, ishin të shkruara latinisht dhe tregojnë qartë se prej         e deri në Otranto nuk ka pasë dallim në qarkun kulturor.

Vala e kodifikimit dhe e konsolidimit të të drejtave të qyteteve erdhi nga veriu. Statutin e parë në Adriatikun lindor e pati Korçula  (1214). Në Spalato, në vitin 1240, kryetari i bashkisë,  lindur në Jakinë (Ancona), dha urdhër të kodifikoheshin "zakonet e mira" "kapitular" qe redaktuar rishtas në vitin 1312. Në të njëjtën, kohë (1291-1308) ndodhi edhe redaktimi i statutit të Trogirit. Në Raguzë u krye konsollim i në vitin 1272. Kjo rrymë konsolidimi vijoi në tokën e poshtme italiane e siciliane, ku u hap seria e të drejtave të qyteteve në kohën e Karlit I Azhua.

Statuti i Budvas u bë nën mbretin Dushan (1351),Në këtë kohë konsolidohet e drejta qytetare edhe në Tivar. Redaktimi i ligjeve të Ulqinit ishte kryer edhe më përpara, kur ishte atje " Marcus Pollanus i lindur në Venedik (1280).       

Në kohën e sundimit të rëndë të Balshajve dhe të Topiajve (1382-1392) duket se qytetarët e Durrësit kishin qëne të shtrënguar t'i fshihnin statutet e tyre. Në fillim të periudhes së Vendikut (1398) u gjetën vetëm te françiskanët e atjeshëm  krerë të atij statuti të shkruar në letër. Karakteri i këtyre statuteve ishte krejtësisht bizantin, fare i afërt me statutin e Apulies e të Barit.       

Statutet e qyteteve duklane ishin shumë të ngjashme me ato të Raguzës. Në kohën e despotëve serbë në shek. XV, u plotësuan boshllëqet e të drejtave qytetare të Tivarit sipas statuteve të Raguzës. Këtu dërgonin tivarasit (1414-1444) apele përtë drejtat trashëguese. Në vitin 1440 despoti serb Gjuragji urdhëroi që të barazoheshin të drejtat e qytetit Budva me ato të Tivarit. Nëkohën e Venedikut u hoqën kudo, aq. sa qe e mundur, shumë ligje të iashtëzakonshmetë avteteve dhe statutet e Venedikut u vendosën si burim ndihmës i të drejtave.

Taksat që qytetet e Adriatikut u vunë fqinjëve: mogorishi dhe akrostiku.  Lidhjet e gjakut të banorëve të qyteteve me popullsinë e hinderlandit. - Pallatet e princave në qytete. - Ulqinisi domen i mbretërve serbë. - Car Dushani dhe protovestiari i tij Nikolla Buqa Kotorrasi. - Prerja e të hollave në Shkodër e në Ulqin; të hollat e argjendta të mbretërve serbë, të Konstatinit dhe të Uroshit II.

Në kohën e rënies së pushtetit bizantin, qytetet duhej të rregulloheshin nga pronarët, zhupanet dhe kryetarët e fiseve, që të ruhej pasuria e tyre jashtë mureve të qytetit. Edhe mbreti Konstantin Porfirogeneti (aty nga viti 948) tregon se si mbreti Bazil (aty nga viti 882) kishte urdhëruar që qytetet e Dalmacisë t'u paguanin "për të mirën e paqes" princave sllavë gjithçka që ata u kishin paguar deri atëherë strategëve bizantinë. Së këtejmi shihet se taksa e tokës ishte shndërruar në një taksë të përhershme, ose tribut. Spliti (Spalato) u paguante pronarëve fqinj 200 monedha ari (dukate), Zara e Trogiri 110, Raguza 72.

Në këto dispozita duhet të kërkohet çelësi i të gjitha taksave të mëvonshme që qytetet e Dalmacisë e të Shqipërisë u paguanin fqinjëve të vet. Këto tribute quheshin edhe me emrin burimor "akrostik", si në Budva e Tivar, apo edhe census, incensus, tributum, dohodak dhe mogorish margarisum, io margariso, si në Raguzë.

Mbretërit kroatë në veri dhe mbretërit e carët serbë në jug kënaqeshin me këto taksa të përhershme. Nën carin Dushan "akrostiku" i qytetit të Tivarit ishte 1000 perpera (monedhë bizantine - shën. i H.Ç.) dhe 10 barrë vaj ulliri. Por kur u prish pushteti qendror serb, erdhën kohë shumë të vështira për qytetet bregdetare të jugut. Çdo fqinj më i fuqishëm kërkonte t'i paguhej paqja. Në një. formë edhe më të rëndë se në kohën e rënies së pushtetit bizantin në fund të shek. XII u shfaq trysnia mbi këto qytete në gjysmën e dytë të shek. XIV. 

Qyteti i Durrësit qe i detyruar (1363) të vinte taksa të veçanta për mallrat e importuara që të mund të përballonte kërkesat e "tiranëve fqinjë". Gjergj Topia (1388-1392) rrëmbente pasuritë e qytetarëve dhe ua falte njerëzve të vet, kështu që shumë veta qenë të detyruar të silleshin si lypës nëpër Apulia. Edhe vetë pushteti i Venedikut qe i detyruar që, për mbrojtjen e territorit të Durrësit, t'u paguante (1401) taksën vjetore "aristokracisë fqinjësore dhe zotërinjve".

Sikurse dikur (1173) bashkia e qytetit të Tivarit shtypej (omnes, germunt et dolent) dhe e pësonte nga kërkesat e rënda në të holla të zhupanit të madh, Shtjefën Nemanjës, ashtu shtrëngohej edhe nën Gjergjin I Balshaj (f 1379), të cilit ishte e detyruar t'i paguante çdo vit më tepër se 2000 dukate (1380, quare civitas Antibari annuatim solvit dominationi plus quam duo millia ducatorum, ex quo taliter ajfligimur et afficti sumus). Edhe Shkodra e Drishti qenë shtypur keqas nga Gjergji II Balshaj. Shumë qytetarë aso kohe patën humbur pronat e tyre.

Por, me gjithë këto, prapë se prapë kishte edhe lidhje miqësore ndërmjet qytetarëve dhe fqinjëve të tyre të tokës së hapur. Në radhë të parë këto ishin lidhje martesore. Familja e patricit të Zarës Madi ishte në lidhje gjaku me mbretër kroatë (1066); de Cegis i Trogirit ishte fis me aristokratin e Bosnjës (1400); Buchia e Drago nt Kotorr ishin fis me princat e Zetës (1499). Familja e Shkodrës Span ishte fis me Dukagjinët e me despotët serbë dhe prandaj numërohej në aristokracinë e lartë shqiptare. Venedikasit e vunë re qysh herët (1247) rrezikun për Zarën në lidhje të tilla me Hindërlandin. Kundër këtyre u ngrit në Split arhigjakoni Thoma (tl266). Justiniani i porositi (1553) venedikasit të ndalonin martesat ndërmjet tivarasve e fisit fqinj të Markoviqit, pasi gjysma e qytetarëve ishin fis me Markoviqët.

Për nje kohë shumë të gjatë bujaria dhe zotërinjtë e hinderlandit e kishin zakon të shkonin në Durrës shumë herë në vit "për punët e veta ose për dëfrim". Në këto raste zotërinjtë e Durrësit u jepnin dhurata. Në vitin 1401 veriedikasit urdhëruan që kjo gjë të vazhdohej edhe më tej. Në traktatin ndërmjet anzhuinëve dhe despotit shqiptar Andresë II Muzakajt (1336) shprehimisht u jepej leje, që të vinin sipas dëshirës në Durrës.

Kjo familje, derisa u shpërngul ne Itali (1476) mbeti në miqësinë më të përzemërt me fiset e patricëve të Durrësit, të cilët e ndihmuan edhe kur iku nga Shqipëria.

Të vejën e Kur Isakovit, si dhe të bijën e princit shqiptar Karl Topisë, Vojsavën, i mbajtën për një kohë qytetarët e Durrësit. Qeveria ë Venedikut i bleu pastaj kësaj shtëpinë që kishte në qytet për 60 dukate. Ajo shtëpi, pas 'vdekjes së Vojsavës, kaloi (1406) në pronësi të despotëve serbë të Brankoviqëve. Nëna e Vojsavës ishte në të vërtetë e motra e Vuk Brankoviqit.

Zakoni që pjesëtarët e familjeve princore të hinderlandit të kishin shtëpi në qytetet fqinjë; rridhte që nga kohët bizantine. Në shek. X përmendet në Kostantinopoli "shtëpia barbarina" e princit aririenas Grigor Taronca. Shtëpi të tilla me pirgje mbi bedena kishin në Durrës Muzakajt. Princat kroatë Nelepiqet kishin rië Trogir një shtëpi të madhe (1346 magnam domum) dhë në Split kishin një pirg. Në shek. XV, mbretërit e Bosnjës dhe disabujarë, në të shumtën e rasteve si dhuratë ë bashkisë, kishin shtëpi në Zarë, Raguzë e Kotorr. Në vitin 1469 qeveria e Vendikut i fali nipit të Skënderbeut një shtëpi në Ulqin. Ky qytet kishte në shek. XIII dhe XIV një pizicion të jashtëzakonshëm. Më parë qe nën pushtetin e një dege të dytë të Nemanjiqëve serbë dhe mandej (1283-1357) ra nën sundimin ë mbretërve dhe carëve serbë. Në mënyrë analoge i përkiste qyteti Nish mbretëreshës bullgare (1336). Mbretëreshat e Hungarisë, në kohën e Arpadëve, kishin  pritshmëri të gjitha komunitetet.

Mbretërit ë carët sërbë ishin shumë të dhënë pas qytëtëve latinë, veçanërisht Kotorri e Tivari u shërbenin attyre si mjet marrëveshjeje me autoritëtet e Perëndimit dhë me Papën. Edhe sot ekziston në viset rreth Kotorrit fjala e urtë: "Edhe pse tajep cari, nuk ta jep Buqa". Me fjalën car kuptohet Dushan Silni. Ministri i tij i financave ose protovestiari ishte Nikolla Buchia Kotorras.

Nën mberëtërit serbe qytetet e Dukles fituantë drejtën të prisnin të holla. Koterri, Shkodra dhë Ulqini kishin makinat ë veta për prerjën e të hollave. Në Kotorr shkriheshin "grdssi dë Cattaro” ose "dinarët e Kotorrit" (kotorski dinari) të argjendtë, me fytyrën e Sheri Trifonit, mbrojtësit të qytetit, dhe me emrin e sundimtarit serb. Pati pesë tipa të hollash argjendi të mbretit Konstantin (1321 - 1322) me mbishkrimin në anën e prapme "S. Stefanus Scutari".

Të hollat e argjendta të Ulqinit kishin në njërën anë fytyrën e nënës së Krishtit, në anën tjetër mbretin mbi fron. Të hollat e tyre autononie prej bakri, të quajtura "folarë", patën prerë qytetet: Kotorr (me mbishkrim "Civitas Catari"), Ulqin'(me mbishkrimin "moneta de Dulcino"), Shkodra ("civitas Scutariensis"), Tivari (më mbishkrim "Antibar, de Antivar"), Svaçi (Sovacii civitas") dhe drishti ("civitas Drivasti"). Makinat e të hollave në Ulqin e Shkodër punuan edhe nën Balshajt. Janë gjetur 20 tipa folarësh të Shkodrës të Gjergjit II*Strazimiroviqit (1403).

Venedikasit e mbajtën makinën e prerjes së të hollave vetëm në Shkodër deri në vitin 1453.

Amantinëve. Duket se edhe Lychnidos (Ohri) e ka fillimin e vet në qytetin ilir të Dasaretëve, Sesaretëve. Një burim të tillë ka edhe qyteti Albanopolis, që përmendet nga Ptolemeu në kohën e mbretërve romakë; kështu thuhet më tej edhe për Kotorrin, Catarum, Catera. Qyteti i parë, nga shkaku i burimeve të ujit, që i kishte brenda kështjellës, mori më vonë emrin Krue ("burim").

Qyteti i mëvonshëm u quajt Acruium. Meqenëse, përgjithësisht, nomenklatura e vjetër gjeografike e Ballkanit verior ka lidhje me atë të Evropës së vjetër dhe të Azisë së Vogël, edhe emrat e të gjitha qyteteve të Ilirisë nukjanë thjesht ilire, d.m.th. indoevropiane. Paraindoevropian është, si duket, emri i Shkodrës dhe ai i Amantis dhe krejtësisht i sigurt, sipas mendimit të përbashkët të filologëve, është baza Albi).

Mbi këto qendra shumë të vjetra zë vend deri diku kolonizimi helen dhe, plotësisht i sigurt, kolonizimi romak. Në detin e Jonit e të Adriatikut zunë vend kolonistët helenë më së pari në ishujt Korfuz dhe Hvar. Prej këndej kaluan në kontinent, fillimisht në gadishujt e vegjël me një rrip shumë të ngushtë. Të gjitha kolonitë e këtij tipi u treguan shumë të qëndrueshme. Midis tyre është Zadari, Trogiri, Durrësi (Epidamnos, i themeluar në vitin 685 para Krishtit prej fisit helen Dorë nga ishulli i Korfuzit) dhe Ulqini. Një tip tjetër më i ri kolonish helene më të reja, që kishin nevojë për një fuqi ushtarake më të madhe, u krijua në afersi të porteve lumore. Këtë tip e përfaqësojnë qytetet: Lezha në grykën e Drinit dhe, pak më qartë,Apolonia themeluar në vitin 558 paraKrishtit gjithashtu nga ishulli i Korfuzit në "fushën ilire" dhjetë stade (masë e vjetër gjatësie 178 m - shën. i H.Ç.) larg nga lumi Vjosa. Si port detar asaj i shërbente Vlora. Apolonia, duke qenë në lidhje të ngushtë me Korfuzin e me Durrësin dhe në kontakt me Byllisin e Amantinan, eskluzivisht aristokratike, u bë si qendër shpirtërore  e kolonive të shumta helene të lindjes e të jugut, për të cilat sot na flasin shumë rrënoja e vetëm disa emra, si Uscania,  e disa prapashtesa, si Antipatreia Bulgaropolis - Belgrad Berat dhe Antigoneia - Clausura - Klisura - Kliosh. Platoni'e quan Apoloninë qytet me ligje shumë tëmira  Ciceroni e quan qytet të madh e të rëndësishëm (magna urbs et gravis). Përkundrazi, Durrësi, që ishte një qytet i afërm i saj, në kohën e vjetër ishte një qytet ndërkombëtar detarësh e tregtarësh.

Poeti romak Katuli e quan këtë qytet "Taverna e Adriatikut" (Durachium Adriae taberna), ku sundonte hyjnesha Veriera. Në kohën e pushtimit romak të Ballkanit mund të dallohen në tërë popullsinë ilire tri zona: zona e jugut me kolonitë helene e me qytete ilire të helenizuara; në veri të Durrësit e të Lezhës zona e mesme me kështjella guri fisesh e dinastish, në të cilat u krijuan mbretëritë ilire të Agronit e të Teutës; më në fund zona boshnjake-dalmatine me bërthama fisesh qytetare me rrethime dheu.

Nga pikëpamja e kolonizimit romak janë qytetet në jug të vijës Dyrrachium-Scampa. Në veri të lumit Mat u krijuan komunitete qytetesh thjesht romake. Banorët në grykën e Rizanit (Kotorrit), romakët në Zadar, ashtu edhe ata në Kvarner ishin të gjithë prej Utribus Sergia"; banorët e Dukles ishin prej Utribus Quirina".

Në mbishkrimet e Durrësit e të Skampës gjejmë fisin e quajtur "tribus Aemilia". Në kohën e Qezarit përmenden në Lezhë "convëntus civium Romanorum” Dy qytete ilire kryesore, Shkodra dhe Doklea, u zhvilluan në kështjella romake të mëdha.

Pa marrë parasysh origjinën, të gjitha këto koloni morën fizionominë e qyteteve të "orbis Romanus", atëherë kur e drejta romake, e ndërtuar sipas konceptit të komunës qytetore, imponoi unifikimin kulturor të gjithë Mesdheut, Por ky unifikim, siç e ka treguar Mitteis qe vetëm sa për dukje e në kundërshtim me fuqinë romake. Lindja e Perëndimi jetonin me bujë nën mbulesën e hollë romake, e cila për një kohë të shkurtër u shqye nga forcat e fshehta të të drejtave provinciale. Në kohën klasike, kufiri ndërmjet fuqisë latine në Adriatik dhe fuqisë helene në Mesdhe shkonte drejt mesit të Shqipërisë së mëvonshme.

Sistemi i fortifikimeve romako-bizantine. Krahinat serbe.

Varg qyteteshpërqark Dukljes romake: themelimi i Barit

Qytete të vogla përreth Apolonisë greke: hope të qytetit të Vlorës. - Klementiana e Sarachinopolis. – Braktisja dhe rindërtimi i akropolit të Lezhës. - Oborri mbretëror serb afër Shkodrës. - Fati i kurorës së trefishtë të fortiflkimeve të Durrësit. Rrënimi i qytetit pas tërmetit të vitit 1273. Muze në mure turke.

Me dyndjen e popujve, fillon edhe në këto vise seleksionimi i ndjeshëm i qyteteve ekzistuese romake; njëherazi fillon edhe periudha e ndërtimit të qyteteve të reja nga mbretëria romake e Lindjes, e cila, për të përballuar sulmet e barbarëve, kishte filluar me kohë sistemin gjigantesk të kështjellave ushtarake.

Ky sistem, në vija të përgjithshme, kishte përfunduar në kohën e perandorit Justinian. Sipas mundësisë, çdo njësi territoriale nga Danubi deri në Greqi (Heladë) duhej të kishte kështjellën e vet.

Në Epirin e ri, Prokopi numëron në librin e tij lidhur me ndërtimet e perandorit Justinian 26 kështjella të rindërtuara dhe 32 të ngritura rishtas. Prej tyre sot mund të identiftkohen vetëm disa.

Një kështjellë e tillë e rindërtuar ka qenë Tyrkanos, emri i së cilës është, pa dyshim, emër i vjetër evropian dhe duhet të kërkohet afër Tiranës. Për kështjellën Argyas, mbi lumin Janica, do të bëhet fjalë mëtej. Një kështjellë e re me emër grek është  Stefaniakon, nga e cila e merr emrin e vet Peshkopia shqiptare e mëvonshme.

Bazën strategjike të këtij grumbulli kështjellash e formonte më parë e famshmja " Via Egnatia " ndërsa më vonë kur barbarët e prenë këtë rrugë Durrës-Kostantinopol, baza ishin qytetet portuale Durrësi e Lezha. Qysh në shekullin IX, thema e fuqishme bizantine e Durrësit kishte mbi 30 kështjella. Vija mbrojtëse e Veriut, dhe kjo na intereson këtu më shumë, bashkohej me brezin e fortesave të ngritura nga Bizanti kundër Gotëve të Lindjes.

Gjurmët e sistemit kundërshtar të Gotëve mund të shihen në kështjellën katërkëndëshe mesjetare Anagastum (Onogost, Nikshiqi) në Mal të Zi. "Zid Vuka mahnitoga " (Muri i Vukës së marrë), siç e quajnë malazezët fortesën kufitare të kësaj kohe, gjendej ndërmjet këtyre dy vijave.

Vija e fortesave romake shkonte nga Tivari, relativisht nga Lezha, përgjatë Drinit dhe rrugës së dikurshme romake (e cila në mesjetë quhej "Via de Zenta ") për në Prizren. Qysh nga fundi i shekullit XI, ky kufi bizantin ishte fortifikuar në të gjitha qafat e grykat me hendeqe, me mure e me pirgje drurësh ose gurësh. Që prej asaj kohe rrjëdh emri"Krajina " (shqip "Kraja "), me të cilin serbët quanin bregun përgjatë liqenit të Shkodrës ndërmjet Bunës dhe luginës së Cemit. Një tjetër Krajë drejt themës së Durrësit ishte afër Dibrës (1273, Circlani et Craye).

Qytetet antike, që nuk kishin kushte për jetesë, u shuan në këtë linjë me të shpejtë. U shuan porsi Epikaria, që përmendet nga Prokopi për herën e fundit si fortesë. Trupi i qytetit të madh të Doklesë romake u shkatërrua nga dora barbare dhe fuqia e natyrës, sepse në vitin 518 e rrënoi nga themelet një tërmet i madh. Qyteti pastaj u shkretua në kohët e turbullta të shekullit VII. Pjesët e rrënuaratë tij i morën kështjellat fqinje. Përreth tyre u krijuan në atë vijë një varg qytetesh mesjetare: Suacium (Svaç), Drivastum (Drivost, Drisht), Balecium (Balezo). Dango ose Danji (Dejë) u bashkua me fortesën romake Alovaa. Pjesa më e madhe  e popullsisë së Dukles romake përfshiu rreth vetes kështjellën Avrinapyai. Qyteti episkopal Antibari, Bar ose Tivari mori përsipër edhe traditat kishtare të Dukles, sikurse Spliti (Spalato) mori përsipër traditat e Salonës (Solinës) së rrënuar dhe Dubrovniku (Raguza) ato të Epidaurumit romak.

Si shembër e Dukles është Apolonia në jug. Ajo përmendet herën e fundit nën perandorin Justinian në katalogun e qyteteve të Hieroklit. Pak më vonë u rrënua për shkak të rritjes së moçaleve dhe të sulmeve të armiqve. Me banorët e saj u mbushën qytetet e vogla, që gjendeshin në afersi, bërthamën e të cilave e përbënin kështjellat e vjetra bizantine. Kështu u formua Spinarica mesjetare në grykën e Vjosës, pastaj Klisura (Këlcyra), 1319 Clissania, 1327-1335 Clausura, në vendin ku kalon mbi Vjosë rruga Vlorë-Berat. Të dyja këto qytete u rrënuan në shek. XIV.

Qëndroi Vlora (Avlona), por kjo nuk është identike me Vlorën e sotme, as me atë antike. Vlora mesjetare shtrihej përgjatë "skelës" (scalo) së sotme të shkretuar afer kështjellës tetëkëndëshe të rrënuar. Kjo kështjellë turke është një "castrum Avellone " mesjetare, e cila në shek. XIII, nën Anzhuinët, pati një rëndësi të madhe, por që më vonë këtë rol ia mori qyteti i sipërm Kanina, që ishte shumë më i fuqishëm dhe më i lartë. Kështjella mesjetare e Vlorës është me prejardhje të vjetër bizantine te Prokopi gabimisht në vend të (AvXcbv). Si një ushunjëz, kjo kështjellë thithi banorët e Apolonisë në kohën e dyndjes së popujve. Por ajo tërhoqi mbi vete edhe tërë Vlorën antike, e cila në veri, mbi gjuhën ndërmjet lagunës së Vlorës dhe detit, afer fshatit të sotëm Plakë, ka lënë rrënojat e veta. Varoshi përqark kësaj kështjelle u shkretua pas murtajës së madhe të vitit 1481 dhe nga shkaku i luftës për kështjellën ndërmjet mbrojtësve turq dhe sulmuesve napolitanë e shqiptarë.

Pas shek. IX u shuan pak nga pak të gjitha kështjellat romako-bizantine, që nuk morën karakter qyteti. Për një kohë më të gjatë  duket se qëndroi fortesa (te Prokopi), e cila duhet kerkuar pranë doganës mesjetare të Shën Shëlbuemit (Sveti Spas) mbi Drin. Sepse prej kësaj fortese mori emrin e vet në shek. XVII fisi shumë i fuqishëm i Klementinëve (i Këlmendit), embrioni i të ciiit në mesjstë gjendej mbi rrugën ushtarake romake Shkodër- Pukë-Prizren.

Një qytet i tillë shtrihej ndoshta në shek. IX në bregdet afër Medue (Shën Gjinit) dhe shërbente si pikëmbështetje e kusarëve arabë. Këtë na e përkujton fshati Sarachinopoli në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416. Krejtësisht e sigurt është me prejardhje bizantine edhe fortesa Obliquus (in Obliquo ad custodienditm castellun) në bregun e djathtë të Bunës, ku, sipas kallëzimit të priftit Duklan, mbreti bullgar Samueli (pra vitit 998) rrethoi dhe kapi princin serb Vladimirin. Ky vend, që sot quhet Oblike, gjendet për të parën herë në aktet e vitit 1398 (Oblich) e më vonë më shpesh si fshat, pronari dhe "paesium" (krahinë).

Por edhe qytetet e vjetra, që përjetuan periudhën e vështirë të seleksionimit, pësuan në mesjetë ndryshime të rëndësishme në fortifikimet e tyre. Lezha në mesjetë mori një trajtë të dyfishtë: si një qytet i epërm ose akropoli mbi mal dhe si varosh i përforcuar mbi Drin. Pas zhdukjes së sundimit bizantin, u shkretua qyteti i  epërm në shekullin XIII Varoshi mbi Drin u quajt "castrum de Leexio". Në kohën kur Dukagjinët ua dorëzuan këtë qytet venedikasve (1393), akropoli mbeti vetëm si rrënojë. Muret qenë ruajtur mjaft mirë. Venedikasit ushqyen mendimin për të restauruar qytetin e epërm (1398). Por këtë mendim e realizuan turqit në kohën e sulltan Selimit I (1512-1520). Këtë gjë e bënë, sepse venedikasit e patën rrënuar fortejsën e varoshit mbi Drin, kur në vitin 1501 qenë detyruar, më në fund, ta lëshonin Lezhën.

Sot akropoli, që në vitin 1614 u quajt "castelnovo ", është fare i rrënuar. Shkodra mesjetare "sllavisht grad Skadar" (italisht Scutari, bërë nga raca vendore Skandari), qendra e princërve Duklanë dhe e  mbretërve të rinj serbë, nuk gjendet plotësisht në vendin e qytetit romak. Qyteza ka mbetur natyrisht e njëjtë, por qyteti i fortifikuar ka lëvizur rreth qytezës pak në perëndim. Qyteti ka pasë edhe lagje periferike të hapura. Në shek. XIV nën Shkodrën mbi Drisht" përmendet oborri i mbretërve serbë me pallate shumë të bukura. Ishte rrënuar në vitin 1331 në luftën për marrjen e fronit, por pastaj qe rindërtuar përsëri. E morën Balshajt. U rrënua krejtësisht në kohën e pushtimit të përkohshëm të Shkodrës nga ana e turqve (1392-1395). Vendi ku gjendej oborri mbretëror, u quajt në vitin 1416 "la corte de lo imperator".

Themelet e fortesës mesjetare të Durrësit i vuri mbreti bizantin Anastaziu (491-518, që kishte lindur në atë vend. Shtysë për të hedhur këto themele u bë gjendja e mjerueshme e Durrësit pas largimit të Gotëve dhe, ndoshta, edhe dëmi që shkaktoi tërmeti katastrofal i vitit 345, pas të cilit nuk qe meremetuar kurrë plotësisht.

Anastaziu dha urdhër për fortifikimin e qytetit me kurora fortesash të trefishta të cilat, pas tërmetit të vitit 518, i përmirësoi diçka mbreti Justin dhe i kreu plotësisht Justiniani. Sikurse e kërkonte nevoja për kohën e dyndjes së popujve dhe për fuqinë e madhe detare të Bizantit, sistemi i fortesave u përshtat për mbrojtjen kundër sulmeve nga toka.

Fortesën e fundit e përbënte mbyllja e rripit të ngushtë, 7 km në veri të qytetit, në rrugën nga ana e Bishtit të Pallës. Ideja e fortesave të tilla u realizua në atë kohë edhe në "murin e gjatë " para Kostantinopolit, mandej në Termopilet, më vonë në gadishullin Kasandri afer Selanikut dhe në Hersonez të Thrakisë.

Ky mur ishte 200 m i gjatë, 1 m i trashë dhe me tulla të bukura bizantine. Edhe sot të çon rruga nëpër porta të këtij muri dhe, sipas tyre, të gjitha rrënojat quhen Porta. Qysh nga koha kur Venedikasit e pushtuan Durrësin (1392), këto fortesa gjenden në formën e rrënojave. 

Nga ana e tokës, trajta t qytetit ka qenë e kufizuar deri në kohën e Venedikut me kurorën e dytë, me muret e Varoshit, të cilat ishin aq të gjera, saqë mbi to mund të kalonin katër kalorës përbri njëri-tjetrit. Këto mure u rindërtuan me interesimin e despotit të Epirit dhe të mbretit të mëvonshëm Theodhor Dukë Komnenit, i ati i Anës Dukaine, e cila u martua rreth vitit 1220 me mbretin serb Stefan Radosllavin, dhe që pas thyerjes së të atit në betejën afër Klokotnicës, iku në Durrës së bashku me burrin e vet (1234) dhe atje e la atë në shpresë të një "Frankut të madh". Nga këto mure edhe sot shihet një pirg, natyrisht jashtë Varoshit të Vogël, më një mbishkrim greqisht të vitit 1225, që thotë se këtë ndërtesë. të fuqishme të jashtëzakonshme  e ka ngritur Theodor Komneni.

Brezin e tretë të fortifikuar e përbënte, në këndin juglindor të qytetit, kështjella ose qyteza. Kur anzhuinët, pas tërmetit të vitit 1273 (rreth 1280) ndërtuan mbi portin e Durrësit kështjeliën e re, ajo e vjetra bizantine quhej "castrum superius".

Fillimin e rrënimit të Durrësit e shënon tërmeti katastrofal i vitit 1273, i ngjashëm rne tërmetin e Dubrovnikut të vitit 1667. Shumë qytëtarë në këtë rast gjetën vdekjen, shumë të tjerë ikën nëpër male e në Berat, nga ku vetëm një pjesë guxoi të kthehej në shtëpi në vitin 1284. Pas tërmetit, plasi një zi buke e gjatë, pastaj një murtajë e tmerrshme në vitet 1348 e 1363, më vonë lufltimet për pushtimin e Durrësit dhe trysnia e tiranëve shqiptarë.

Nga këto shkaqe, një pjesë e madhe e popullsisë qe e detyruar të shpërngulej në Apulia, ku jetonte me të lypura. Durrësi, ndoshta, do të kishte mundur të përballonte gjithçka, po të mos ia kishin mbyllur forcat tektonike të tërmetit rrjedhën e kënetës së madhe në det dhe po të mos ishte shkaktuar "ajri i keq". Në një masë më të madhe se në Vlorë e në Modonë, malarja bënte dëm në popullsi,  ndërsa frika prej turqve i shtynte qytetarët e shëndoshë të emigronin ne vende të huaja.

Në vitin 1403 venedikasit zvogëluan rrethin e qytetit, nga shkaku se ky nuk mund të mbrohej kurrsesi nga madhësia që kishte dhe nga numri i vogël i ushtarëve, kurse nëm vitin 1423 qyteti u shkretua pothuaj fare. Venedikasit nxorën shpalljen se nuk do të paguanin taksa ata që donin të banonin në Durrës. Më në fund, Republika e Venedikut vendosi të realizonte dëshirën e kahershme të qytetarëve, që Durrësi, me anë të hendeqeve e gërmimeve, tëshndërrohej në një ishull, d.m.th. që këneta të bashkohej nga ana e veriut dhe e jugut me detin, që uji i detit me baticë të hynte në të, ndërsa me zbaticë të dilte jashtë saj. Në krye të kësaj pune, për të cilën edhe zotërinjtë shqiptarë patën dhënë shumë punëtorë, në vitin 1455 ishte një inxhinier venedikas. Por edhe ky mundim i madh u tregua i pamjaftueshëm përballë fuqisë së natyrës. Kanalet, ekzistencën e të cilëve e vërtetojnë edhe sot tregimet e banorëve, mbylleshin me të shpejtë nga rëra e detit. Do të kishte qenë e nevojshme që ato të gënjeheshin e të pastroheshin çdo vit, si për shembull në Trogiri (Trau) në mesjetë, pcr kjo punë nuk u bë. Përsëri filluan ankimet për "ajrin e keq", kur në gusht të vitit 1501 turqit, duke kaluar kënetën, që në shumë vënde ishte tharë, sulmuan befas dhe pushtuan Durrësin.

Turqit përnjëherë ngushtuan gjithë qytetin në hapësirën ndërmjet dv kështjellave, në këndin para kështjellës bizantine. Këta atje, paralel me muret e vjetra romake, një km larg, dhe me muret e vjetra bizantine, gjysmë km larg, ngritën në drejtim të veriut një mburojë të re, të ndërtuar me gurë rrënojash të vjetra.

Ky mur, me një pirg katërkëndësh mbi "porta grande me copa mermeri, me skulpturë të vjetër, me mbishkrime romake, bizantine e venedikase, mandej me gurë varresh e me stemë, dukej si një muze i vërtetë. 

Bërthama (nukleus) qytetesh në Adriatikun lindor - Struktura etnike e ndërlikuar e Durrësit. - Fuqia (ozmoza) sllovene e shqiptare. - "Romakët e Drivastumit". – Sundimi romak dhe kllapa kulturore e Adriatikut. - Vija adriatike Trani - Lezhë. - Lidhje e fuqishme dukljane - apuliane: Shën Kolli i Barit. - Vatra veriore e elipsit të Mesdheut.

Kur pas dyndjes së popujve u qetësua deri diku Ballkani, qytetet përgjatë Adriatikut lindor: në Istria, në Dalmaci, në Dukle e në Shqipëri u bënë trupa të huaj, çerdhe antike, me plazmë etnike të re të hinderlandit. Bërthamën etnike të të gjitha këtyre qyteteve, që nga Kërku e deri në Durrës e Krujë, e përbënin në mesjetë pasardhësit e qytetarëve romakë: Romanët e Perfyrogenetit, Latinët e priftit të Dukles e të arhigjakonit Tome, Ladhinionët e Arap Edrisit, të quajtur prej kroatëve e serbëve Latinë e prej shqiptarëve Latin.

Gjuha e këtyre romakëve, shkencërisht e quajtur dalmatine, ka qenë një dialekt i veçantë, i zhvilluar plotësisht "idioma latinum" gjurmët e të cilit i gjejmë së pari në listat dalmate të shek. XI e në tepricat e të cilit vëreheshin në vitin 1898 në qytetin e Kërkut.

Ky dialekt largohet pak nga italishtja dhe në pikëpamje të gjinisë e strukturës dallohet nga gjuha tjetër latine në Ballkan, nga rumanishtja. Në jug ra nën ndikimin italiano-jugor; gjithashtu e pësoi me depërtimin etnik të sllavëve, përkatësisht të shqiptarëve. Elementi sllav u duk edhe në Durrës në mesjetën e vonshme (1243 cur Cumano de Succotrno, l344 Slogubiça, 1355 Miroslavo).

Ky qytet i rëndësishëm (Durrësi) portual ka pasur në mesjetë një popullsi shumë të përzier. Në shek. VII pranoi një numër të madh të mërguarish romanë nga Salona (Solina). Në shek. XI ekzistonte atje një koloni e fortë venedikase dhe amalfe. Grekët këtu qenë përherë në pakicë. Në shek. XIV elementi luftarak shqiptar ishte i fortë në qytetet (Topia, Skura, Muzaka); ka pasur atje; edhe komandantë vojvodë) shqiptarë të veriut (Burilla voyvoda 1389-1393 në vitin 1333 ishte te mbreti Shtjefën Dushani ".

Si në qytetin e Korfuzit dhe në shumë qytete të Greqisë, ashtu edhe në Durrës gjendeshin hebrej (1401, pauperes et pauce familie), të cilët kishin atje të njëjtën pozitë sikurse e kishte bashkëfisi i tyre në Apulia dhe në qytetet siciliane.

Në qytetet e tjera nuk kishte popullsi kaq të përzier. Aty-këtu kishte pak venedikas, gati të gjithë tregtarë nga Raguza (Dubrovniku). Gjithkund popullsia ishte e përzier me qytetarët e vjetër romakë dhe me qytetarët e rinj sllavë e shqiptarë.

Kruja në shek. XIII e humbi bërthamën e vet romakë, ndërsa Lezha më vonë, në shek. XIV. Kjo ndodhi edhe në Dejë, ku në shek. XIV u dukën edhe gjurmë romake. Qyteti Sappa banohej, sipas fjalëve të kryepeshkopit Vilim Adae (1332), vetëm nga shqiptarë. Ky qytet ishte shembull i qytetit kroat Biograd (laravechia) në bregdet, i cili banohej, sipas njoftimit të Arap Idrisit (1151) vetëm prej "Siqlab "-ve (sllovenë). Vilimi i Tivarit thotë se Tivari, Ulqini, Svaçi, Shkodra e Drivastum banoheshin vetëm prej latinësh (inhabitant soli Latini): Por, në vitin 1404 venedikasit dallonin këtu latinët dhe shqiptarët. Elementi jo-romak qe shumë i fuqishëm në Shkodër në shek. XIV- sundimtarit të Venedikut (1399) iu desh të mbante një përkthyes nga shkaku i gjuhës, që nuk e kuptonte (propter linguam quam nescit). Në Drivastum përmenden familje patriciane me prejardhje thjesht Shqiptare (Scapudary Precali), po ashtu edhe në Ulqin (1376 Maliocus). Në këtë qytet numërohej në bujarinë e vjetër (1553) edhe familja Pamaltotti, që rrjedh nga Markojeviqët serbë të ardhur. Justiniani i tregon (1553) ulqinakët si shqiptarë të pastër, kurse tivarasit dygjuhësorë; gjysma sllavë e gjysma shqiptarë.

Shumë më pastër dhe më gjatë qëndroi elementi romak në qytetin malor Drivastum (familjet Polombo ose Colomba, de Leporibus, Barba Biancha, Sutnma, Bello). Banorët e këtij qyteti në shek. XV e kishin për krenari të quheshin romakë. Por, përveç fisit shqiptar, kishte edhe sllovenë (familjet Berivoj, Svinja).

Këta romakë ishin sundues trashëgimtarë të të gjitha qyteteve të Adriatikut lindor. Ata i kishin këto qytete qysh nga koha romake.

Kishin kristalizuar, nën ndikimin e drejtpërdrejtë të Bizantit dhe nën trysninë e fqinjëve sllavë e shqiptarë, të drejtën romake me statute qytetesh shumë interesante. Kishin krijuar autonomi qytetesh, në të cilat asimilonin popullsinë e ardhur nga hinderlandi. Ndjenja e autoriomisë qytetare mbeti e paprekur edhe kur gjuha e këshillit të lartë të qytetit u bë sllave, si në Trogir (Trau) e Raguzë (Dubrovnik), ose shqipe si në Ulqin. Nga Istra deri në Vlorë latinët e këtyre qyteteve i drejtonin sytë nga vëllezërit e tyre përtej detit; që andej atahuazuan gjykatës, oficerë e rektorë, morën edhe administratorë "zakonesh të mira". Në dorë të tyre ishte fuqia, që krijonte njësinë kulturore, duke filluar nga Adriatiku mesjetar, nga Venediku deri në Palermo dhe nga Pulja deri në Vlorë e në qytetet e të dyja brigjëve, si një zinxhir i vetëm i pandërprerë me asnjë mesditës.

Sipas raporteve etnike e politike, atje ekzistonte një ndryshim i madh. Ndërtimet e qyteteve thjesht romake me një fizionomi të lehtë sllave në Istria e në Dalmaci ishin nën drejtimin e Italisë Veriore. Elementi i vjetër grek (Magna Graecia), ashtu edhe ndikimi i gjatë bizantin kishin lënë gjurmët e tyre në gjysmën e jugut, në Apulia dhe Kalabri, si dhe në Shqipëri. Vija që nderpriste qarkun kulturor të Adriatikut shkonte përafersisht nga Trani deri në Lezhë, ku në kohën klasike fillonte kufiri latino-helen. Në veri të Lezhës, vargu i shtatë qyteteve të Dukles, nën udhëheqjen kulturore bizantine të Raguzës, formonte kalimin në qytëtet dalmatineme bazë rortiakë dhe jo tërësisht të banuara nga Bizanti.

Kontakti i fuqishëm ndërmjet qyteteve të përtejdetit kryhej në radhë të parë dhe kryesisht në kuadrin e gjysmërrethit të veriut  e tëjugut Lidhjet ndërmjet Dalmacisë së jugut, Dukles dhe Italisë jugore ishin me të vërtetë të forta. Kotorri ishte (1089-1328) nën arkipeshkvin e Barit të Apulies. Princi i Dukles Bodini u martua (1080) me të bijën e qytetarit të përmendur të Barit. "Sanctus Nicola de Bario " dhe "Sanctus Angehts de monte Gargano de Appulea " ishin shenjtore të përmendura për Dalmacinë e jugut.

Në kohën e murtajës së madhe të vitit 1348 u nis për në këto dy shenjtore vala e murgëve dhe e priftërinjve për të paraqitur kushte të përshpirtshme. Shën Kolli i Barit merrte dhurata të mëdha nga mbretërit serbë. Edhe sot këndohet mbi pllakën e argjendtë në shpinë të altarit kryesor të kësaj katedraleje, ky titull i mbretit serb, i datuar në vitin 1319: -Uroshi, mbreti i Rashës, i Dukles, i Shqipërisë, i Bullgarisë dhe i gjithë bregdetittë gjiut të Adriatikut, nga deti deri te lumi i Danubit të madh).;Në vitin 1254 u bë ipeshkëv i Crotones Nikollë Durrësaku "i stërvitur në gjuhën latine e greke,

Kalabrezët, që dinin gjuhën greke, e kryenin detyrën e protonoterit në shek. XV deri në Ohër. Në mesjetë qytetet shqiptare zinin një vend të shkëlqyer në rrethin e qyteteve të Adriatikut. Më i shkëlqyeshmi ndër to ishte Durrësi, qytet i madh në mesjetë, me bërthamë antike, në të cilin elementi Iatin mbante baraspeshimin me gjurmë helene. Ky ishte qytet i klasës së parë, të cilin mund ta quanim lulishte e Adriatikut, ku tipi i qytetit dalmatin e italiano-jugor pasqyrohej në kuadrin greko-bizantin. Ky lidhte ngushtësisht Adriatikun me Vlorën e Korfuzin në jug dhe me komunitetet e qyteteve të Epirit të vjetër, me Janinën e Artën, ose me ato të Maqedonisë, me Ohrin e me Shkupin. Në rrethinat e tij kufizoheshin në shek. XIV tri qendra të mëdha gjuhësh të shkruara të Evropës së mesjetës: qendra latine, greke dhe sllave. Në këtë pikëpamje, Durrësi mesjetar formonte vatrën e dytë të elipsit të Mesdheut, sikurse Palermo në Sicili, ku gjuhës letrare latine e greke i bashkohej nga jugu arabishtja.

Aparatet më të çmueshme, të cilat gjatë shekujve shënonin automatikisht të gjitha rrymat kryesore kulturore në Adriatikun mesjetar përcaktonin në to pozicionin dhe raportin e ndërsjellë të disa qyteteve; këto aparate të çmueshme janë emrat e bashkive të qyteteve, trajtat e diplomave dhe statutet e tyre.

Koha heterokronike e vetëqeverisjeve në Adriatik. – Vala aristokratike e veriut dhe e demokracisë arkaike tëjugut.

Atrofizimi i organeve shtetërore dhe përshtatja e autoriteteve bashkiake sipas formës së shtetit: stratigot, kapetan, satnik dhe vojvodë. - Lista italiano-jugore dhe shqiptaro-duklane. - Noteriati latin e grek në Durrës. - Konservatizmi i listës noteriale në Dukle. – Zyra (kancelari) sllave. - Statutet e qyteteve tëAdriatikut lindor.

Periudha e vetëpërcaktimit dhe e themelimit të republikave pak a shumë aristokratike nëpër qytetet e Adriatikut nuk fillon gjithkund në një kohë. Më parë nisi në gjysmërrethin e Adriatikut të veriut dhe, më vonë, në atë të jugut. Pushteti i Bizantit mori fund më parë në Istria në shek. VIII, pastaj në Dalniaci e në Italinë e Jugut dhe shumë më vonë në themën e Durrësit. Tjetër trysni bënte pushteti shtetëror kroat e mandej ai hungarez në Dalmaci lidhur me përshtatjen e të drejtave bashkiake, tjetër bënte pushteti i mbretërve serbë në Dukle, pastaj anzhuinët në Durrës, ose normanët e anzhuinët në Italinë jugore, ku edhe periudha arabe kishte lënë gjurmë të forta në formimin e organeve qytetase.

Vala aristokratike e këshillave të vogla dhe e këshillave të lutësve (consilium rogatorum) nuk depërtoi në jug kurrë më larg se deri në Tivar. Qysh rreth vitit 1330, bashkia e qytetit të Kotorrit thërriste me zë kambanash mbledhjen popullore (in pleno arengo inpleno populo) në sheshin para katedrales së, Shën Trifonit. Ky këshill i përgjithshëm u hoq fare në vitin 1361 dhe vendin e tij e zuri këshilli i madh (consilium maius), i cili përbëhej në vitin 1312 prej 72 anëtarësh. Vetëm në vitin 1372 u formua në Kotorr senati (consilium rogatorum) sipas shembullit të Raguzës e të Venedikut. Atëherë u formua në Tivar, krahas këshillit të përgjithshëm të vjetër (1247), edhe "cosseyo consilium i veçantë. Kjo luftë në gjirin e aristokracisë, e cila donte të prishte mbledhjen popullore, që mbronte të drejtat e vjetra të popullit, vazhdoi për jetë a vdekje gjatë gjithë shek. XV (1553 odio antico et inestinguibile). Në Ulqin e kishte fuqinëm demokracia e pastër e primitive edhe në vitin 1553. "Bashkia e qytetit nuk ka këshill të rregullt; kur e kërkon nevoja, mblidhen aristokratët, qytetarët dhe zejtarët dhe mbajrië mbledhje gojarisht; çdo vit, ditën e Shën Markut, zgjedh kontët (bujarët) nëpunës: dy gjykatës, katër furnizues (ekonomistë), që merren nga radhët e qytetarëve, si dhe katër a pesë nëpunës të tjerë, ndërmjet të cilëve janë përfaqësuar edhe bujqit ("lavoratori di terra").

Në gjysmërrethin jugor të qyteteve të Adriatikut, në qytetet e Apulies, në Durrës, Vlorë e në Korfuz, sundonte dhe vendoste vetëm mbledhja e përgjithshme demokrate ose "universitas Atje ruhej forma arkaike e vetëqeverimit, të cilën e bartnin të gjithë qytetarët. Kur autonomia përparonte në një qytet, për shkak të rënies së pushtetit shtetëror, atëherë titulli i përfaqësuesit të shtetit kalonte mbi nëpunësin e parë të bashkisë dhe zbriste edhe shumë më poshtë. Në emrat e bashkive shohim atëherë rudimente të vërteta romake, bizantine ose serbe. Rënia e autonomisë shkonte paralel me përshtatjen e pushtetit të lartë shtetëror të qytetit. Titulli i kryetarit të bashkisë bëhej titulli i përfaqësuesit shtetëror të qytetit. 

Në krye të themave bizantine qëndronin në shek. XI komandantët ushtarakë, iqë quheshin strategë (odnaoçauo) e katapanë. Me rënien e pushtetit bizantin, ky titull kaloi te mbartësi i pushtetit të qytetit, i cili në qytetet nga Zara (918) deri në Kotorr (1166) e në Krujë (1166) quhej "prior' në në Istria "primas". Ky titull shihet edhe në Zarë (1060 prior et straticus civitatis Jadere) dhe më qartësisht shihet sidomos ndër qytetet e Italisë e të Sicilisë. Atje kryetarët e bashkive quheshin katëpahi, ndërsa në Mësknë u mbajt titulli "stratigotus " për kryetar deri në kohën e re. Por në Palermo dhe në Sirakuzë në shek. XIII "acatapanus " do të thoshte njësoj si edhe "magister platee", mbikëqyrës i sheshit; në Raguzë (Dubrovnik) "Kotopan" quhej edhe një agjent tregtar privat i zakonshëm (1372 famulus et cothopanus de Narento).

Në fund të shek. XII përdorej më tepër titulli "comes" për kryetar të pushtetit autonom kudo, nga Raba deri në Ulqin. Kështu ndodhte edhe në Kotorr (1181). Kur Zhupani i madh serb Nemanja pushtoi këtë qytet, dërgoi atje satnikun e vet ose sotnikun (1186 setnicus directus in civitate Catari a predicto magnoiupano) si drejtor të përgjithshëm. Vendin e satnikut e zuri me të shpejtë kudo "comes", i cili me të vërtetë kryente detyrën e  qefalisë serbe ose të kapetanit të qytetit. Por në Budva u mbajt titulli "setnik", vetëm se ky emër tregonte atje (1351 lo senico) atë që kryente dispozitat gjyqësore.

Në despotatet serbe (1421-1443), në Drivast e në Tivar, emri "vojvoda" shënonte mëkëmbësin e tyre. Ky ishte një titull thjesht ushtarak: te serbët shënonte flamurtarin, prandaj në vitin 1333 u përkthye në gjuhën latine "vexillifer". Te kroatët dhe boshnjakët e mbajtën këtë titull princat e vërtetë (Nelepiqët, Vukshiqët, Hraniqët); te këta kishte kuptimin e fjalës "hercog"i Larg, në jug, në tokën e despotatit të dikurshëm serb të Vlorës, vojvodë në shek. XV donte të thoshte drejtor i qarqeve më të vogla. Musachi (1510) thotë kështu për vojvodën e qarkut të Tomornicës, e cila kishte rreth 60 fshatra: "questo sopradetto voivoda lo mettevano li nostriper governatore, che voldire voivoda com'a direcapitano overgovernatore". Nën turqit, nëkëto vise deri në reformat e reja, e mbante këtë titull nëpunësi i parë i policisë të një qarku të vogël. Në kohën e Venedikut, titulli "voyvoda" në Drisht (1478), në Tivar (1499) dhe në Lezhë (1502) tregonte drejtuesin e milicisë së qytetit.

Në kohën e republikave të qyteteve, në tërë Adriatikun ishte institucioni i noteriatit për caktimin me shkrim të punëve private ligjore. Këto njoftime, lista private ligjore janë shkruar si në mbretërinë bizantine, ashtu edhe në Perëndimin latin me shkronja egjiptiane, si dhe me shkronja të vjetra greke e romake. Njoftimet private të Italisë janë vijim i atyre romake, njoftimet kopte e arabe janë degët e vjetra bizantine, kurse ato serbe janë vijim i njoftimeve bizantine të reja. Atdheu i instrumentit noterial, i cili zotëronte në vetvete fuqi të plotë vërtetuese, ishte Italia e Veriut, por institucioni noterial kishte vatrat (qendrat) e veta të pavarura në tërë Italinë dhe në gjithë mbretërinë bizantine.

Pikërisht në njoftimet mesjetare të Adriatikut është mbajtur më qartë censura ndërmjet të dyja gjysmëqarqeve kulturore. Ekzistonte paralelizmi më i ngushtë ndërmjet njoftimeve italiano- veriore e (dalmatine, mandej ndërmjet njoftimeve italiano-jugoree shqiptaro-duklane.

Sikurse Italia e Jugut, ashtu edhe Durrësi kishte njoftimet dygjuhësore, latine e greke paralelisht. Në njoftimet latine nënshkruanin disa dëshmitarë greqisht dhe në njoftimet greke kishte nënshkrime latinisht. Gjurmët e gjuhës greke shiheshin edhe në Raguzë, por në shekullin XII greqishtja u zhduk fare në veri të Durrësit. Njoftimeve latine ua zunë vendin këtu njoftimet serbe.

Deri në kohën e Venedikut u mbajt në Durrës noteriati grek, krahas atij latin. Edhe në shek. XV u mbajtën këtu noterët grekë si nëpunës (1441). 

Edhe domenikanët e Durrësit i shkruanin çështjet e veta ligjore greqisht (1359). Noterët grekë i përkisnin klerit ortodoks, ata përbënin korporatën, në krye të së cilës qëndronte protonoteri. Edhe në Vlorë e Ohër ishin korporata noteriale greke. Në Durrës gjendeshin edhe (1258) nomikët (vofiiicoç). Të tilla kishte kudo nga Azia e Vogël deri në Apulia e Sicili. Edhe këta ishin shkruesit e njoftimeve. Dalloheshin prej tabularëve në radhë të parë, sepse nuk ishin të organizuar në korporata, ishin të emëruar nga pushteti shtetëror dhe e kryenin shërbimin kryesisht në truall të hapur. Të tillë nomikë ose inomikë të vjetër serbë përmenden në Prizren (1346-1366), në Trepçë dhe në Novo Bërdo (1410-1438). Në ligjin e Dushanit nuk përmenden më, por në përkthimet serbe të disa ligjeve, inomikët identifikohen me tabularët.

Noteriati latin i Durrësit nuk dallohej aspak nga ai i Ulqinit dhe i Tivarit, por dallohej thelbësisht nga i qyteteve dalmatine, sepse sa më në veri aq më i përparuar ishte. Noteriati shqiptaro-duklan kishte ruajtur shenja arkaike. Kurse në Trogir noterët numëroheshin si "nëpunës të jashtëm".

Ndërsa në Split (Spalato) nuk duhet të ishin prej provincave të Dalmacisë, përkundrazi në Tivar, Ulqin, Shkodër e Drisht ishin qytetarë te vendit. Në Raguzë punonin pa përjashtim noterë italianë, kurse në Kotorr ndaloheshin prifërinjtë të kryenin detyrën e noterit: në qytetet duklane noterët ishin patricë, priftërinj dhe kanonikë të vendit. Vetëm aty-këtu shiheshin ndonjëherë noterë italianë. Zyrat e vjetra të kontëve raguzianë në Mljet (Meleda) dhe Lokrum (Lakroma) në shek. XV i drejtonin priftërinjtë shqiptarë, që ishin më tepër nga Tivari.

Por si noterët, ashtu edhe thelbi i noteriatit shqiptaro-duklan kishin mbetur në shkallën arkaike. Njofitimet (listat) e qyteteve të tyre nuk ishin bërë në të vërtetë asnjëherë instrument noterial si në Dalmaci. Fuqia e tyre vërtetuese mbështetej gjithnjë te deshmitarët; noteri ishte vetëm njëri nga dëshmitarët. Si dhe në  Italinë,e Jugut, atje noteri i nënshtrohej kontroIlit të qarkut. Bashkë me këtë e nënshkruanin dokumentin edhe dy dëshmitarë nëpunës: gjykatësi (iudex) dhe dëgjuesi (auditor). Në Durrës në kohën e anzhuinëve përmendej "gjykatësi i përjetshëm për kontrata" (1379).

Siç dihet, raguzinët mbajtën një zyrë të madhe për korrespondencë me hinderlandin. Shumë më e thjeshtë ishte një zyrë e tillë në Kotorr. Një gjë e tillë duhet të ketë qenë edhe në Tivar, Ulqin e Drisht. Në kohën e Venedikut përmendet mjaft në Shkodër "kancelari sllav" (1416).

Nga trajta dhe brendia e njoftimeve noteriale shqiptaro-duklane, mund të rixjerrim ndonjë gjë mbi llojet e statuteve të qyteteve, sepse në anën tonë të Adriatikut nuk pushonin së funksionuari statutet kurrsesi sipas jugut me Kotorrin dhe Budvan.

Janë ruajtur statutet e qytetit të Drishtit të cilat në shek, XIV gjendeshin nën juridiksionin eipeshkopatit katolik të atjeshëm. Në rastin e ardhjes së pushtetit të Venedikut: përmenden statutet e Durrësit (1392) të Shkodrës (1396) dhe të Drishtit. :të njoftimeve bëhet fjalë edhe më përpara për statutin e Tivarit (1369) e të Ulqinit (1376).

Të gjitha këto statute, sikurse edhe ato të të gjitha qyteteve të Adriatikut, ishin të shkruara latinisht dhe tregojnë qartë se deri në Otranto nuk ka pasë dallim në qarkun kulturor.

Vala e kodifikimit dhe e konsolidimit të të drejtave të qyteteve erdhi nga veriu. Statutin e parë në Adriatikun lindor e pati Korçula.

Në kohën e sundimit të rëndë të Balshajve dhe të Topiajve (1382-1392) duket se qytetarët e Durrësit kishin qëne të shtrënguar t'i fshihnin statutet e tyre. Në fillim të periudhës së Vendikut (1398) u gjetën vetëm te françiskanët e atjeshëm 35 krerë të atij statuti të shkruar në letër. Karakteri i këtyre statuteve ishte krejtësisht bizantin, fare i afërt me statutin e Apulies e të Barit.

Statutet e qyteteve duklane ishin shumë të ngjashme me ato të Raguzës. Në kohën e despotëve serbë në shek. XV, u plotësuan boshllëqet e të drejtave qytetare.të Tivarit sipas stsituteve të Raguzës. Këtu dërgonin tivarasit (1414-1444) apele përtë drejtat trashëguese. Në vitin 1440 despoti serb Gjuragji urdhëroi që të barazoheshin të drejtat e qytetit Budva me ato të Tivarit. Në kohën e Venedikut u hoqën kudo, aq sa qe e mundur, shumë ligje të jashtëzakonshme të akteteve dhe statutet e Venedikut u vendosën si burim ndihmës i të drejtave.

Taksat që qytetet e Adriatikut u vunë fqinjëve: mogorishi dhe akrostiku. - Lidhjet e gjakut të banorëve të qyteteve me popullsinë e hinderlandit. - Pallatet e princave në qytete. – Ulqini si domen i mbretërve serbë. –Car Dushani dhe protovestiari i tij Nikolla Buqa Kotorras - Prerja e të hollave në Shkodër e në Ulqin; të hollat e argjendta të mbretërve serbë, të Konstatinit dhe të Uroshit II.

Në kohën e rënies së pushtetit bizantin, qytetet duhej të rregulloheshin nga pronarët, zhupanet dhe kryetarët e fiseve, që të ruhej pasuria e tyre jashtë mureve të qytetit. Edhe mbreti Konstantin Porfirogeneti (aty nga viti 948) tregon se si mbreti Bazil (aty nga viti 882) kishte urdhëruar që qytetet e Dalmacisë t'u paguanin "për të mirën e paqes" princave sllavë gjithçka që ata u kishin paguar deri atëherë strategëve bizantinë. Së këtejmi shihet se taksa e tokës ishte shndërruar në një taksë të përhershme, ose tribut. Spliti (Spalato) u paguante pronarëve fqinj 200 monedha ari (dukate), Zara e Trogiri 1105 Raguza.

Në këto dispozita duhet të kërkohet çelësi i të gjitha taksave të mëvonshme që qytetet e Dalmacisë e të Shqipërisë u paguanin fqinjëve të vet. Këto tribute quheshin edhe me emrin burimor "akrostik", si në Budva e Tivar, apo edhe census, incensus, tributum, dohodak dhe mogorish margarisum, io margariso, si në Raguzë.

Mbretërit kroatë në veri dhe mbretërit e carët serbë në jug kënaqeshin me këto taksa të përhershme. Nën carin Dushan "akrostiku" i qytetit të Tivarit ishte 1000 perpera (monedhë bizantine - shën. i H.Ç.) dhe 10 barrë vaj ulliri. Por kur u prish pushteti qendror serb, erdhën kohë shumë të vështira për qytetet bregdetare të jugut. Çdo fqinj më i fuqishëm kërkonte t'i paguhej paqja. Në një. formë edhe më të rëndë se në kohën e rënies së pushtetit bizantin në fund të shek. XII u shfaq trysnia mbi këto qytete në gjysmën e dytë të shek. XIV. 

Qyteti i Durrësit qe i detyruar (1363) të vinte taksa të veçanta për mallrat e importuara që të mund të përballonte kërkesat e "tiranëve fqinjë". Gjergj Topia (1388-1392) rrëmbente pasuritë e qytetarëve dhe ua falte njerëzve të vet, kështu që shumë veta qenë të detyruar të silleshin si lypës nëpër Apulia. Edhe vetë pushteti i Venedikut qe i detyruar që, për mbrojtjen e territorit të Durrësit, t'u paguante (1401) taksën vjetore "aristokracisë fqinjësore dhe zotërinjve".

Sikurse dikur (1173) bashkia e qytetit të Tivarit shtypej (omnes, germunt et dolent) dhe e pësonte nga kërkesat e rënda në të holla të zhupanit të madh, Shtjefën Nemanjës, ashtu shtrëngohej edhe nën Gjergjin I Balshaj (f 1379), të cilit ishte e detyruar t'i paguante çdo vit më tepër se 2000 dukate (1380, quare civitas Antibariannuatim solvit dominationi plus quam duo millia ducatorum, ex quo taliter affligimur et afficti sumus). Edhe Shkodra e Drishti qenë shtypur keqas nga Gjergji II Balshaj. Shumë qytetarë aso kohe patën humbur proiiat e tyre.

Por, me gjithë këto, prapë se prapë kishte edhe lidhje miqësore ndërmjet qytetarëve dhe fqinjëve të tyre të tokës së hapur. Në radhë të parë këto ishin lidhje martesore. Familja e patricit të Zarës Madi ishte në lidhje gjaku me mbretër kroatë (1066); de Cegis i Trogirit ishte fis me aristokratin e Bosnjës (1400); Buchia e Drago nt Kotorr ishin fis me princat e Zetës (1499). Familja e Shkodrës Span ishte fis me Dukagjinët e me despotët serbë dhe prandaj numërohej në aristokracinë e lartë shqiptare. Venedikasit e vunë re qysh herët (1247) rrezikun për Zarën në lidhje të tilla me Hindërlandin. Kundër këtyre u ngrit në Split arhigjakoni Thoma (1266). Justiniani i porositi (1553) venedikasit të ndalonin martesat ndërmjet tivarasve e fisit fqinj të Markoviqit, pasi gjysma e qytetarëve ishin fis me Markoviqët (perchë la metta di Antivarani sono congiunti di sanguë di Marchovich).

Për nje kohë shumë të gjatë bujaria dhe zotërinjtë e hinderlandit e kishin zakon të shkonin në Durrës shumë herë në vit "për punët e veta ose për dëfrim" (pro suis factis vel pro placere). Në këto raste zotërinjtë e Durrësit u jepnin dhurata. Në vitin 1401 veriedikasit urdhëruan që kjo gjë të vazhdohej edhe më tej. Në traktatin ndërmjet antizhuinëve dhe despotit shqiptar Andresë II Muzakajt (1336) shprehimisht u jepej leje, që të vinin sipas dëshirës në DUrrës (libere venire apud Duracium vos et ipsi possitis et veleatis si et quociens placuerit vobis et cis). Kjo familje, derisa u shpërngul ne Itali (1476) mbeti në miqësinë më të përzemërt me fiset e patricëve të Durrësit, të cilët e ndihmuan edhe kur iku nga Shqipëria.

Të vejën e Kur Isakovit, si dhe të bijën e princit shqiptar Karl Topisë, Voj savëri, i nibajtën për një kohë qytetarët e Durrësit. Qeveria ë Venedikut i bleu pastaj kësaj shtëpinë që kishte në qytet për 60 dukate. Ajo shtëpi, pas 'vdekjes së Vojsavës, kaloi (1406) në pronësi të despotëve serbë të Brankoviqëve. Nëna e Vojsavës ishte në të vërtetë e motra e Vuk Brankoviqit. Zakorii që pjesëtarët e familjeve princore të hinderlandit të kishin shtëpi në qytetet fqinjë; rridhte që nga kohët bizantine. Në shek. X përmendet në Kostantinopoli "shtëpia barbarina" e princit aririenas Grigor Taronca. Shtëpi të tilla me pirgje mbi bedena kishin në Durrës Muzakajt. Princat kroatë Nelepiqet kishin në Trogir një shtëpi të madhe (1346 magnam domum) dhë në Split kishin një pirg. Në shek. XV, mbretërit e Bosnjës dhe disa bujarë, në të shumtën e rasteve si dhuratë ë bashkisë, kishin shtëpi në Zarë, Raguzë e Kotorr. Në vitiri 1469 qeveria e Vendikut i fali nipit të Skënderbeut një shtëpi në Ulqin. Ky qytet kishte në shek. XIII dhe XIV një pizicion të jashtëzakonshëm. Më parë qe nën pushtetin e një dege të dytë të Nemanjiqëve serbë dhe mandej (1283-1357) ra nën sundimin ë mbretërve dhe carëve serbë. Në mënyrë analoge i përkistë qyteti Nish mbretëreshës bullgare (1336). Mbretëreshat e Hungarisë, në kohën e Arpadëve, kishin pirteshin mbi të gjitha komiinitetet. Një shembull për këtë gjë mund ta gjejmë në Bizant; ku qytetet Nikopole, Vesha e Farsal (1198).

Mbretërit e carët sërbë ishin shumë të dhënë pas qytëtëvë latinë,; veçanërisht Kotorri e Tivari u shërbenin atyre si mjet marrëveshjeje me autoritëtet e Perëndimit dhë me Papën. Edhe sot ekziston në viset rreth Kotorrit fjala e urtë: "Edhe pse ta jep cari, nuk ta jep Buqa". (Ako car da, ali Buca ne da). Me fjalën car kuptohet Dushan Silni. Ministri i tij i financave ose protovestiari ishte Nikolia Buchia Kotorras.

Nën mberëtërit serbe qytetet e Dukles fituantë drejtën të prisnin të holl. Kotorri, Shkodra dhë Ulqini kishin makinat ë veta për prerjën e të hollave. Në Kotorr shkriheshin "grdssi dë Cattaro ose "dinarët e Kotorrit" (kotorski dinari) të argjeridtë, me fytyrëri' e Sheri Trifonit, mbrojtësit të qytetit, dhe me emrin e sundimtarit serb. Pati pesë tipa të hollash argjendi të mbretit Konstantin (1321 - 1322) me mbishkrimin në anën e prapme "S. Stefanus Scutari".

Të hollat e argjendta të Ulqinit kishin në njërën anë fytyrën e nënës së Krishtit, në anën tjetër mbretin mbi fron, me mbishkrimin "rëx Urosius".

Të hollat e tyre autonome prej bakri, fë quajtura "folarë", patën prerë qytetet: Kotorr (me mbishkrim "Civitas Catari"), Ulqin'(me mbishkrimin "moneta de Dulcino"), Shkodra ("civitas Scutariensis"), Tivari (më mbishkrim "Antibar, de Antivar"), Svaçi (Sovacii civitas") dhe Drishti ("ci.vitas Drivasti"). Makinat e të hollave në Ulqin e Shkodër punuan edhe nën Balshajt. Janë gjetur 20 tipa folarësh të Shkodrës të Gjergj it II*Stracimiroviqit (t 1403). Venedikasit e mbajtën makinën e prerjes së të hollave vetëm në Shkodër deri në vitin 1453.

Pjella e gjallë e malësive, shqiptarët dhe Shqipëria

Në qendrën etnike të Ballkanit. - Reliktet kombëtare të malësive. - Pozicioni i gjuhës shqipe, burimi i "tipit të Ballkanit". - Gjeneza e emrit Arbanas: Pozicioni qendror I fiseve Arbën mbi rrugën e Carit. - Emra të përbashkët në veri: Shqiptar, Malok dhe Malësor (Shkipetar, Malok e Malesur).

Në shek. XI, shkrimtarët bizanitinë, duke përshkruar grushtet ushtarake të shtetit dhe kryengritjet, që e paten burimin në Durrës, përmendin për të parën herë Arbanasit. Këta atëherë përbënin një pjesë me rëndësi të ushtrisë, që pretendentët Manijak (1042) dhe Basilak (1078) e kishin ngritur kundër mbretërve në Bosfor. Prej kaosit etnik të Ballkanit, të mbuluar me hijen politike të Bizantit, dallohet dhe hyn në histori dukshëm një popull jashtëzakonisht interesant. Baza etnike e këtij populli, që në kohën e vjetër, krijoi një faktor të fuqishëm të historisë. Pastaj u zhduk për syrin e historianëve në pështjellimet e  Gadishullit Ballkanik, por fshehtazi bashkëpunonte në veçoritë gjuhësore e folklorike të kombeve ballkanike. Më në fund, në metamorfozën e vet arbanase, dha një nyjë të re të forces kinetike.

Porsi baskët në Pirenej, keltët në Irlandë e në Wales tuaregët e kabilët në Atlas dhe si reliktet e shumta kombëtare në Kaukaz, ashtu edhe shqiptarët, të mbrojtur nga malet, janë formë madhështore e vjetër. Ata nuk janë kurrsesi teprica të ngurosura e të pafuqishme, por qelizë kombëtare e gjallë me bërthamën rreth Krujës.

Gjuha shqipe "lingua albanesesca " përmendet qartë për të parën herë në vitin 1285, jashtë tokës shqiptare, në Raguzë. Ekzemplarët e parë leksikorë i mblodhi "Ritter Arnold, von Harf nga vojvoda Jtilich në Rajnën e Poshtme, kur ai (1496), duke kaluar nëpër Durrës, shkonte në Jeruzalem për udhëtim të shenjtë (pelegrin). Kjo gjuhë është degë plotësisht e pavarur e trungut indoevropian. Për një kohë të gjatë nuk qe e njohur si e tillë. Meritat më të mëdha për caktimin e saj në rrethin e familjes së gjuhëve indoevropiane i përkasin filologut të famshëm Gustav Majer. Pikëpamjet e tij i saktësojnë dhe, në njëfarë mënyre, I modifikojnë sot me një sukses të madh Holger Pederseni, Norbert Jokli (Vjenë) dhe Henrik Bariç (Beograd). Gjuha shqipe është e afërt me grupin indoevropian baltiko-sllav, por është e afërt edhe me grupin frigermen në Azjnë e Vogël. Mund të mbahet si ndërmjetëse e këtyre dy grupeve të përmendura, madje, po të ishte e ruajtur më mirë, do të tregohej shumë më afër me grupin baltiko-sllav.0 Në gjuhën shqipe është ruajtur burimisht një prefiks, i cili ka ngjeshur "tipin ballkanik" gjuhësor, që në gjuhën rumune e bullgare ka krijuar nyjen e  prapme. Kjo në rumanisht nuk është kurrsesi romane, as në bullgarisht nuk është sllave.

Te shkrimtarët bizantinë të shek. XII-XV emri i përbashkët për shqiptarët është. që nga koha e carit Kantakuzen përdoret pa përjashtim emërtimi i fundit. Toka shqiptare quhet te mbretëresha Ana Komnena Apflavov; te Gjergj Akropoliti Aflavov. Latinët e quanin popullin shqiptar Arbanenses (1166) dhe, tokën e tij Arbanum (1204,1205); pastaj prej kohës anzhuine (1271), pothuaj pa përjashtim gjendet emir Albanenses dhe Albania. Prej kësaj rrjedh italisht Albanese (1313), në Raguzë, nën ndikimin sllav e grek, Arbanese, Alvanes (1318), në Tivar në vitin 1536 Arbania.

Nga forma latine ose romane u krijua emërtimi mesjetar sllav Arbanasi (1230). Kjo fjalë edhe sot në rrethinat e Raguzës dhe në Mal të Zi tregon shqiptarin katolik. Sot te serbët dhe bullgarët përdoret forma më e re Arnaut, Arnautin. Është krijuar nga trajta turke, që ka dalë prej greqishtes së re. Nëpër

formën turke ka kaluar edhe emri i vjetër hungarez "arnot" (1693). Në serbishten e vjetër vendi quhej Rabana (1198) dhe mbiemri ishte rabanaskL Kjo është bërë duke hequr zanoren fillestare të fjalës Arbanum, Apfiavov, ashtu siç është bërë Rasha nga Arsia, Labin nga Albona (Istria), Lomnga Almus (Bullgaria).

Sot viset përreth Vlorës e Kurveleshit quhen Arbëri dhe banori I këtyre viseve Arbër, por edhë në dialektin e Veriut Arbën. Sikurse shihet prej këtyre shembuj ve, shkronja r është në emrin popullor krejt origjinal. Këtë gjë të kujton edhe emri i përveçëm Arbenieus, që përdornin venedikasit e vjetër, ashtu edhe Arbëria  liburna dhe emri i ishullit të Kuarnerit Arbe (sllav. Rab). Te Ptolemeu, i cili në shek. II pas Krishtit përmend për të parën here fisin Aipavtiov me qytetin AXpavoizoXiç në krahinën e madhe të Maqedonisë afër krahinës së Dalmacisë, nuk gjendet shkronja K.

Këtë formë e ka ndikuar, pa dyshim, baza paraindoevropiane Albtë cilën e gjejmë në gjeografinë e vjetër të Italisë e të Kaukazit. Për fuqinë e formës Alb në mesjetë na flet? përveç formës bizantine, edhe emri i sotëm për krahinën Arbni. Y^o tingëllon L'abëri, Uapëri (banori L'ap, forma e shquar l'abi) pa dyshim, është formuar në kohën e qeverisjes serbe në këto vise (1346-1418) prej sllavi shtes Labana fare analogj isht si Rabana]).

Përgjithësimi i këtij emri Arb- dhe Alb- nuk ka rrjedhur sigurisht nga fiset shqiptare. Edhe emri Ilir, që përdorej përgjithësisht për fiset e shumta përgjatë Adriatikut dhe që ishte përdorur gjithkund në kohën e Herodotit, ka rrjedhur prej të huajve. Në kohën e vjetër me emrin (IXkopioç) quheshin fqinjët më të afërm të veriut të helenëve.

Pastaj të huajt, në bazë të emrit të përbashkët, zgjodhën emrin e fisit të vjetër Arbën, i cili përmendet prej Ptolemeut dhe gjendet në një listë anzhuine të vitit 1304, është një gjë krejt e kuptueshme. Albanopolis i Ptolemeut është, pa dyshim, Kruja e mëvonshme.

Fisi Arbën e ka pasë pozicionin qendror në mjedisin sljqiptar; degët shkonin përmes qendrës kryesore të Ballkanit të vjetër e të mesjetës, d.m.th. përmes rrugës së famshme Via Egnatia. Sot shqiptarët për të treguar kombësinë e vet përdorin emrin shqiptar, dhe për të treguar vendin përdorin fjalën Shqipnia në dialektin e veriut, Shqipëria në dialektin ejugut, ndërsa për gjuhën  që flasin shqip. Por ky është relativisht emër i ri, që nuk njihet prej shqiptarëve, të cilët në shek. XIV e XV u shpërngulën në Greqi e në Itali. Gjurma e parë e këtij emri del në shek. XIV. Del në dritë në Veri, në qytetin e Drishtit si emër i familjes (1368- 1402 Schibudarf Schepudei\ Sehapudarf Scapuder). Meqenëse ky emër del në dritë në "këndin malazes (crnogorskom kutu), ku gjatë shekujve u fërkuan fiset shqiptare, serbe e rumune, interpretimi i G. Majerit, sipas të cilit fjala shqiptar shënon njeriun "i cili (gjuhën e) merr vesh "(shqipon = excipere) është krejtësisht e besueshme.

Emri tjetër i përbashkët, që shqiptarët i jepnin vetes në mesjetë në Veri, ishte "Mal-ofc". Në Prapratue, në qarkun e vjetër pjellor e të ujitur, mbi bregun e detit ndërmjet Tivarit e Ulqinit, që ishte banuar nga shqiptarët, përmendet në shek. XV dhe XVI fisi serb me flokë të gjatë? Mrkojeviq: Li Mirchoe, de Marchois, alli Marchoi, alli Markovich. Në Ulqinin shqiptar dhe nga fqinjët e shqiptarëve, ky fis quhej Pamal 'ok, Ne-Mal-ok. Sipas këtij emri, përkujtimoret (dokumentet) e Venedikut (1420 e më vonë) gabimisht i shënojnë Mrkojeviqët edhe me emrin: pamaliot, pamaleot, ypamaliothi, tamalioti, pompalioni, pampalioni, Së këtejmi është lehtë të nxjerrësh emrin Mal-ok (shqip "mal" dhe prapashtesa -ok) ose malësor, që shqiptarët e Veriut quanin veten. Por ky emër, si emër familjeje, qe ruajtur në Ulqin në vitin 1376 (Lazarus Malliocus, noter i qytetit). Edhe sot ekziston kjo Çalë si ndajshtimtallës për gegët në Berat, që do të thotë njeri i pagdhendur e i trashë. Në mesjetë kishte kuptimin malësor, fjalë të cilën e gjejmë në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 si mbiemër në fshatin Grizhë nën malin Maranaj (Petro Malizori, Teodor Malizori); edhe sot tregon një fis të madh katolik shqiptar. 

Nocioni i turbullt i Shqiperisë në mesjetë. – Qendra shqiptarepë rreth Krujës. - Elasticiteti i nocionit gjeografik të Shqipërisë sipas Veriut, ngurtësia sipas Jugut – Kuptimi shkencor i Shqipërisë së mesjetës. - Dukla ose Zeta dhe Piloti i Sipërm e i Poshtëm. - Ndërfandena, Hunavia, Dibra, Çermenika, Mokra. - Skuria dhe Mesha. – Slanica dhe Savra ose Fusha Ilire. - Njësi të vogla gjeografike në Veri - Mali i Zi ose Crna Gora.

Kufijtë e Shqipërisë së sotme i caktoi mbledhja e përfaqësuesve të gjashtë Fuqive të Mëdha në Londër në vitin 1913. Këta kufij kanë luajtur një rol vendimtar edhe pas luftës botërore. Duke pasur parasysh ata, Shqipëria u pranua njëzëri në Lidhjen e Kombeve më 17 dhjetor 1920. Kundërshtimi që pati ekzistuar edhe më tej për shkak të vijës së demarkacionit të hequr nga gjenerali Franchet d'Espërey në nëntor të vitit 1918, e cila I kapërcente kufijtë e sotëm, mori fund me dekretin e Konferencës së Ambasadorëve më 9 nëntor 1921. Ky vendim forcoi kufijtë e vitit 1913 me disa përmirësime. Por, që kufijtë nukjanë as sot fare të vendosur, këtë na e tregon manastiri i Shën Naumit në bregun juglindor të liqenit të Ohrit, që nuk dihet se kujt do t'i përkasë.

Që nga viti 1913 Shqipëria përbën një nocion të qartë politik. Para këtij viti, në thellësi të mesjetës, ajo ka qenë kryesisht një nocion gjeografik dhe etnografik, kurrë i qëndrueshëm, por  gjithmonë në rritje. Kur në mënyrë kalimtare mori një caktim politik, si në kohën e Topiasve në shek. XIV dhe të Skënderbeut në shek. XV, ndodhi që ai të bëhej shumë më i vogël; u tkurr si iriqi. Kur mori në kohën e anzhuinëve emrin politik më të shprehur "regnum Albanie " ky nocion pikërisht atëherë u bë më i turbullt.

Dhe kjo jo vetëm për hulumtuesit e historisë, por edhe për sundimtarët e atëhershëm dhe pushtuesit. Në vitin 1372; Ludeviku i Navarës, i shoqi i dukeshës Johana Durrësakes, bëri një marrëveshje me prijësin frëng, grafin e Couey-t"për pushtimin e gjithë mbretërisë së Shqipërisë " (super conquesta flenda de toto regno Albanie). Aty bëhej fjalë për kushtet në rast pushtimi të fshatrave, qyteteve dhckështjellave, për kushtet në rast kapjeje rob të aristokratëve "në mbretërinë e Shqipërisë". Anzhuinët atëherë e mbajtën plot njëqind vjet qytetin e Durrësit, kurse Ludeviku, hercogu i qytetit, pohoi shprehimisht se ai "nuk i njeh kufijtë e mbretërisë së përmendur të Shqipërisë" (et quia dictus dominus dux ignorat confinia dicti regni Albanie).

Qendra e kuptimit të Shqipërisë ishte e lidhur me qytetin e lartë Krujë në shpinë të Durrësit. Kjo ishte ajo origjinalja Apfiavov i bizantinëve, Arbanum i latinëve përreth dhe ndërmjet rrugëve të mëdha Durrës-Dibër e Dibër-Ohër. Peshkopi krutan quhej për excellence peshkopi shqiptar (episcopus Arbanensis). Karl Topia (1388), të cilin venedikasit e quanin "princeps Albanie", ai e quante veten "Zoti i Shqipërisë" ("gospodin rabanaski"), e kishte selinë e vet në Krujë dhe sundonte tokën e trashëguar ndërmjet lumit Mat dhe Shkumbin. Kur turqit pushtuan Krujën për herë të parë (1415), Ballaban Beu u quajt "subasha (mbikëqyrës) i Krujës dhe i Shqipërisë" dhe kishte nën vete "Krujën dhe tokën shqiptare".

Në fund të shek. XII, serbët numëronin në Shqipëri edhe krahinën e dyfishtë Pulati (Piloti) (ot Rabna Pilota oba) përgjatë rrugës së madhe Shkodër-Prizren. Në fund të shek. XIII, në kohën e anzhuinëve, Shqipëria gjendej edhe pas Vlorës, në trevën e  Aranitasve e të Muzakajve. Në shek. XIV u zgjerua ky nocion gjeografik në drejtim të Veriut. Brenda saj hynte, sipas burimeve të Raguzës (1386), Shën Shirgji mbi Bunë (1429), qyteti i Tavarit, (1430) Lushtica afër Kotorrit, (1448) Podgorica. Një përshkrim gjeografik i vitit 1570 quan Shqipëri tokën nga Ulqini deri në Vlorë dhe deri në brigjet e Himarës. Natyrisht, që në vitin 1602 edhe Petroviqët afër Budvas janë "de Albania". Kur venedikasit (1571) humbën tepricat e fundit të Shqipërisë së vërtetë, ata e lidhnin edhe Kotorrin me Shqipërinë. Kështu vijmë deri te Shqipëria frënge nën Napoleonin dhe te Shqipëria austriake para vitit 1848.

Në kohën e shtrirjes së vet në shek. XIV, shqiptarët depërtuan larg, në jug, në Epir e Thesali.^Por emri i Shqipërisë nuk i ndoqi prapa atje. Deri në depërtimin e përsëritur të shqiptarëve nga ana e juglindjes në shek. XVII, pothuaj deri në kohën e Ali Pashë Tepelenës së Janinës, kufiri i këtij nocioni gjeografik qe mjaft I qëndrueshëm. Arriti deri te malet e Akrokeraunisë, deri te Capo Linguetta në gjirin e Vlorës. Atje ishte, afer Porto Raguseo, sipas përshkrimit të një venedikasi afër vitit 1517, "z/fine dell 'Albania " (mbarimi i Shqipërisë). Nga Vlora deri në istmin e Peloponezit (alIstmo della Morea), sikurse njoftonte Papën2) në vitin 1603 ipeshkvi i Stefanisë "se dice Epiro".

Në pikat kryesore mbulohej, pra, nocioni gjeografik I Shqipërisë me "Illiricum proprium" dhe me "Pirus Nova" të kohës romake, me themën e Durrësit të bizantinëve dhe me rregullimin kishtar të metropolisë së Durrësit.

Në qoftë se merren si qortim zgjerimi kompakt i popullsisë shqiptare dhe qendrat historike të fiseve shqiptare dhe, mandej, edhe sferat e familjeve aristokrate thjesht shqiptare, si dhe plastika e tokës, atëherë ky është nocioni i njohur shkencor i Shqipërisë  së mesjetës, i cili është shumë më i vogël se nocioni i sotëm politik. Ai përfshin, në kuptimin më të gjerë, tokën nga Alpet shqiptare, nga malet e Përhinit ose të Përhënës (1603 monte delle Ceneri che in quello linguaggio si chiama Perhim) deri në Tomor, nga Drini deri në Vjosë, ose katërkëndëshi Tivar-Vlorë-Ohër-Prizren. Dy këndet e fundit janë marrë vetëm për shkak shënimi.

Më saktësisht, në vend të këtyre dy këndeve duhej të merreshin dy emra të tjerë më pak të njohur, dhe këta janë Shën Shëlbuemi (Sv.Spas) mbi Drin dhe Struga në lartësinë veriore të Liqenit të Ohrit, në jetëshkrimin e Shën Naumit quhet "Liqeni i bardhë" (Belo Jezero). Në veri hyn pjesërisht në këtë nocion shkencor të abstraguar edhe krahina serbe e vjetër dhe e madhe Dukla dhe më pas Zeta.

Krahina Dukla e ka marrë emrin e vet sipas qytetit romak Doclea. Në pikëpamje territoriale ishte e lidhur me krahinën Praevalis, që e pati themeluar mbreti Dioklecian, duke e ndarë hga krahina më e madhe e mëparshme e Dalmacisë. Nën ndikimin e tregimeve për mbretin Dioklecian "mbretit të Duklesë", u quajt krahina Duclea - Duklja a Dioklitija. Princët serbë të Duklesë, në fundin e shekullit XI e patën selinë e vet në Shkodër. Emri I krahinës u mor si titull nga mbretërit serbë. Zgjerimi i saj u bë nga ana e detit, kështu që emri i saj vjen rregullisht në lidhje me bregdetin (Dioclea et Maritima).

Duke filluar nga shek. XI, emrin e Duklesë e sposton emërtimi Zeta (Zëvra) te Kekaumeni 1080; në dokumentet latine gjendet Zenta, Genta), që ka rrjedhur nga përroi me të njëjtin emër të Moraçës. Kjo ka qenë një krahinë e dyfishtë: Zeta e Poshtme ishte përgjatë bregdetit nga qendra e fisit të Petroviqëve afër Budvas deri në Shën Shirgj mbi Bunë (1377 Sanctus Sergius de Genta). Zeta e Sipërme shtrihej nga brigjet eNjegushit mbi Kotorr deri në bregun lindor të liqenit të Shkodrës. Natyrisht që ky nocion, i lidhur më parë me lumin e vdgël të Zetës, arrin deri në bregun perëndimor të liqenit. Kështu Hristovulja e Deçanit (aty nga viti 1335) njeh si pjesë të Zetës përveç fshatit Tuz edhe fshatin Krushevë. Ky fshat kufizohet me Kamenieën dhe me Kupelnikun dhe, sipas Hristovuljes së manastirit të Shën Arkangjelit afër Prizrenit (1348), hyn në Pilot të Poshtëm.

E gjithë toka malore me një gjerësi të madhe gjatë rrugës Shkodër-Prizren dhe në veri përgjatë Drinit, quhej në kohën bizantine Tloladoi në shënimet e ipeshkvit në vitin  krahinapalatesh " (ende në vitin 1459 përnjendet "Villa Palazzo" afër Shatisë) serbisht Pilot (1198), latinisht Polatum, Li Paliti te Muzachi (1510). Pulti i sotëm shqiptar është një mbetje shumë e vogël e kësaj krahine të dyfishtë. Në shek. XIV (1348) shkonin me Pilotin e Sipërm fshatrat Shikla e Kruimada në juglindje të Prizrenit. Qendra shpirtërore e këtushme ishte manastiri i Benediktinëve S. Paulus Polatensis, Shën Pali.

Pilotit të Poshtëm i përkiste fshati i madh Kupelnik (Cupelnich te prifti Duklan, Copenico 1416) në lindje të liqenit të Shkodrës. Në listat e Papës në shek. XV1} përmendet krahina Nderfandena, Trafandena në lidhje me manastirin e Benediktinëve Shën Maria në dioqezën shqiptare. Emri i pare është shqip, i dyti roman. Që të dy tregojnë krahinën "ndërmjet të dy lumenjve Fandi"

Ndërmjet Durrësit dhe rrjedhjes së sipërme të lumit Mat përmend shkrimtari grek Gjergj Akropoliti në shek. XIII krahinën Hunavija. Shumë kohë më parë, në shek, IX, përmende ipeshkvi i kësaj krahine nën mitropolin e Durrësit.

Më vonë dekretet e Papës e njohin gjithashtu këtë krahinë (1250 quasdam amplas poopitlosas provincias Philot, Arbaniam et Hunaviam prope Hungarisitas), ia prishnin nganjëherë emrin dhe e quanin Canavia, Canovia, Cimania dhe  e përzienin gjithashtu me krahinën hungareze Kumania (1304 quasdam amplas et populosas provincias Albaniam, Cumaniam et Polatum ac Duratium prope Hungariam sitas). Etimologjia popullore e mesjetës, emrin Hunavi e bjen në lidhje me shqipen kunavi, kunadi, në greqishten e re Kovvadi (sllav. "kunic" nga sllavishtja e vjetër "kuna". Në një listë serbe të vjetër kombesh, të shpallur nga Shafariku, të cilët mbanin shenja totemizmi, shqiptari shënohet si dabar = kastor, hunavi si lepur, serbi si ujk, hungarezi si rrëqebull dhe vllahu si mace. Megjithatë, emri I krahinës Hunavia është shumë i vjetër dhe kurrsesi nga burimi indoevropian. Ka lidhje me Kavdaovia e Strabonit, me "Canadavii montes" (malet e Kandavisë). Baza mandej e këtij emri është fjalë krejtësisht e vjetër evropiano-paraaziatike kanda V "mal, lartësirë". Këtë bazë e gjejmë në toponomastikën e vjetër të Azisë së Vogël e të Ballkanit dhe është ruajtur si fjalë në dialektet e sotme romane të Alpeve Qendrore e Lindore, duke u shtytur thellë në territorin e vjetër të Venedikut.

Në verilindje të Hunavisë shtrihej krahina e Dibrës (1223) Prej kësaj krahinerrjedh, pa dyshim, në listën e vjetër serbe, që u përmend më sipër, shenja “dabar" për shqiptarin. Kjo ka qenë një krahinë e dyfishtë, e sipërme dhe e poshtme. Në jug të këtyre dy krahinave shtrihej Çermenika e sotme. Musachi (1510) e njohu me emrin Cherminichi. Në mesjetë kjo del me emërtim Iipeshkëvor të gabuar  (1210-1451). Në juglindje të Çermenikës, përgjatë bregut të liqenit të Ohrit, ishte krahina Mokra.

Peshkopata e kësaj krahine gjendej nën mitropolinë e Ohrit deri në vitin 1761.  "Contrata de Scuria Mari-skuria e sotme e madhe dhe e vogël (sllav. "dudova Skurija"), përmendet në përmendoret venedikase përreth qytetit të Durrësit (1401 cirka territorium nostrum Durachii). Këtë e njohin edhe historianët shqiptarë Barleti dhe Musachi (tutte due Scurie). Shtrihej deri në krahinën e dyfishtë të Tiranës, për të cilën heshtin burimet mesjetare. Kjo mbante emrin e fisit Skura.

Pas fisit të rënë Mesha - nga i cili ka dalë emri i familjes aristokrate Messia (1272), fshati Messi dhe mbiemri i shpeshtë Messi, Mexi (Meksi) në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 - quhej krahina ndërmjet Kepit të Rodonit, Krujës dhe Lezhës. Për këtë krahinë të dyfishtë thotë Musachi: fi-a Croia edAlessio ilpaese de la Misia.

Te kjo formë ndikonte përbërësi humanistik, d.m.th. emri i krahinës romake të dyfishtë shumë të vjetër e të madhe Mesia. Nga një dorëshkrim j humbur i familjes kotorrase de Pasqualibus, citon Farlati shënimin që flet për themelimin e manastireve franciskane në Kotorr, Tivar e Ulqin të vitit 1288. Aty përmendet motra e mbretëreshës serbe Jelenës, Marija, e veja e aristokratit francez Anselmitde Cau (dominaMariadedomo Chiutiz (!) de Francia), e cila në vitin 1280 kishte ardhur nga Napoli në oborrin serb dhe atje kishte marrë si pronë të vetën qytetin e Ulqinit.3) Shënimi i jep zonjës Maria titullin: "regina de Zenta hoc est Mysie Inferioris in partibus Albaniae Duket se ky shenim rrjedh prej kohës humanistike.

Meqenëse bregdeti i Zetës dhe i Shqipërisë në mesjetë ishte mbushur me kripore (sllav, solana), nuk na duket i habitshëm emri i krahinës së Slanicës (1297 contrata quae dicitur Slaniça) ndërmjet grykës së Shkumbinit e të Devollit (Semani). Ky emër është që nga periudha bullgare kur në shek. X Berati (sllav. Belgrad) quhej BovXyeponoXiç. 

Për krahinën e dyfishtë të Myzeqesë, të quajtur me këtë emër prej familjes së despotëve Muzakaj, do të bëjmë fjalë në pjesën e fundit. Emri më i vjetër për gjithë fushën e madhe përgjatë lumit Devoll-Seman, deri në Osum e Vjosë, ka qenë Savra. Barleti përmend (aty nga viti 1480) "pllanicies Saura " afer Beratit; ashtu edhe përshkrimi venedikas i vitit 1570 e identifikon këtë fushë

me Myzeqenë. Mbretëresha Ana Komnena në shek. XI e njeh këtë fushë të madhe me emrin ilir.

Shumë nga njësitë e vogla gjeografike, që gjenden edhe sot, janë bërë të njohura që në fund të shek. XIV. Një krahinë e tillë është "Breg Mati" (1374), rumanisht "Colle-Matia" (1402), "Zali de Matcho (1397), sot "Bregu i Matës" në grykën e lumit Mat.

Pastaj atje është Vilipolje (1449 Villipole, Uilipoia, Medoa cum el Vilipoglj) në zonën e qytetit antik portual të Nymphaeum afër Shën Gjinit (Medue); mandej Zabojana (1396) në veri të Bunës; po ashtu dhe formimi analog me prejardhje serbe Zadrima d.m.th. (sllav. "kraj iza Drima" tokë pas Drinit), (1459 elpiandel Satti cicë la Xadrima), që u identifikua nga kryepeshkopi i Tivarit Bizzija (1610 me farsaljen e Cezarit e të Pompeut (che ë l 'antica Farsalia dove successe ilfatto d'armi trn Cesara e Pompeo fra Scutari e Alessio).

Rogomania, Rogomëni (sllav. Kraj strmina, shqip "buzë gremine"), e cila në shek, XV përmendet në lidhje me qytetin e vogël të Danjes (1463 le ville de la Rogomania), rrafshnalta e sotme Rogaml, ujërate së cilës derdhen në Valbonë. Për vjetërsinë e kësaj krahine (Valbona), flet emri i saj romak. Dëshmitë mesjetare mungojnë. Në shek. XVII ky lumë quhej edhe crnica (1666, Valbonafiume vulgo Cernizza). 

Përmbi grykën e Valbonës, në jug të Shëlbuemit (Sveti Spas) mbi Drin theksoj krahinën Mal'zi, Malcija (1452 Malisium, Rogami et Dusmani, 1463 Malici), e cila në mesjetë kishte edhe emrin serb Crna Gora (1444, oppidum Dagni cum Satho et Cerna Gora vel Mali) te Musachi Nontagna Negra. S'ka dyshim se ky emër rrjedh prej një bime të quajtur crnogorice, e cila gjendet me shumicë në këto vise. Një krahinë me ketë emër gjendet edhe sot afër Tiranës, MaVzija e Tiranës;) në mesjetë përmendet edhe Crna Gora e Skopjes.Emri i Zetës së vjetër u zhduk fare kundrejt emrin Crna Gora; embrioni i saj mbetet në një Crna Gora të veçantë fare të vogël të mesjetës (1302 Bogdanus Çernagora, 1348 Stipcho Balsich de Cerna Gora).

Sipas nj ë dhurate të interpoluar të mbretit Uroshi III me fëmij ët e tij, manastiri mori emrin "Shën Nikolla Vranjinski ot Çërne Gore ot Arbanas Vasilja". Kjo Crna Gora, pra, duhet të ketë qenë diku afer bregut verior të Liqenit të Shkodrës. Ne të banonin barinj shqiptarë. Në vitin 1435 venedikasit bënë një marrëveshje me despotin serb Gjergj Brankoviqin në pallatin e tij në Smederevo (apud Semedrum). Në këtë marrëveshje, përveç të tjerave, "despoti kërkoi që t'i jepeshin fshatrat e Crna Gorës" (Petebat prefatus dominus despotus catunos Cernagore sibi assignari). Por venedikasit këtë e mohuan "pasi këto fshatra Crna gore gjenden në kufijtë e sundimit të Venedikut" (cum ipsi catuni Cernagore in confinibus dominii Venetiarum inclusi sint).

Së këtejmi dhe në lidhje me marrëveshjen e Vranjinskit, del e qartë se Crna Gora e mëparshme e vogël është trashëguesja e emrit Zeta, që ka qenë një vis rreth vendit të sotëm Katuni ndërmjet Cetinjës dhe liqenit të Shkodrës.

Pulsi i Ballkanit në mesjetë

Stuhia ballkanike e mesjetës: Rekordi i qytetit të Durrësit. - Adriatiku lindor në prag të kalimit të parë të Italisë në Ballkan. - Shqiptarët, kroatët dhe serbët në betejën normane-greke pranë Durrësit në vitin 1081. – Pushtimi i parë i Durrësit nga përtejdeti.

Çelësi i Ballkanit në mesjetë ishte qyteti i madh i Durrësit, pika e nisjes e rrugës së rëndësishme që lidhte Kostantinopolin me Romën. Këtë rrugë në mesjetë serbët e quanin "carev put", shqiptarët "Udha e Mbretit". Në kohën romake ajo e kishte emrin "Via Egnatia sipas qytetit Egnat, Egnati në Apulia, ku "Via Traiana", duke vijuar nga Roma, arrinte në det. Dhe gjatë gjithë mesjetës pulsi në Ballkan rrihte gjatë kësaj gjerësie gjeografike.

Pesëkëndëshi i madh përreth Durrësit dhe rrugët e tij, me këndet Lezhë-Durrës, Ohër-Berat-Vlorë, gjatë vargut të gjatë të shekujve ishte rregullatori i vërtetë i fuqive të mëdha të Lindjes e të Perëndimit. Nga ky rregullator qenë drejtuar sytë e mbretërve bizantinë. Këndej sulmuan, kur qenë të fuqishëm, bullgarët e mandej serbët; këndej e drejtuan tërë fuqinë e vet pushtuesit italianë; këndej qe vëmendja e papëve të Romës. Si vendi i përrallave, në të cilin përplasëshin erërat e të gjitha anëve të botës, Durrësi ndjeu çdo lëvizje dinamike në Ballkan e Adriatik dhe në pikëpamje të ndryshimeve të pushtetit politik fitoi rekordin mbi të gjitha qytetet e detit Mesdhe. Në katër shekuj (992-1392) e ndërroi, sipas numërimit tim, 32 herë sundimtarin e vet. Shumë herë qe bullgar (989? 997,1040), norman (1082-1085), venedikas (1205-1213, 1241, 1392-1501), epirotas (1213-1258, 1266- 1272), hofenshtaufen (1258-1266), anzhuin (me ndërprerje të mëdha e të vogla 1272-1382), serb (1295, 1343, 1385) dhe shqiptar (1368, 1386-1392).

Rëndësia e Durrësit filloi të lartësohej jashtëzakonisht kur arabët, pasi pushtuan Tarentin (839) dhe Barin (841), e kërcënuan nga themelet pushtetin e Bizantit në Adriatik, ku filloi të ndihej nga veriu trysnia e fuqisë frënge (812). Krahas ishullit të Qefalonisë, që atëherë ishte mbështetja kryesore e Bizantit kundrejt Italise, filloi të sistemohej edhe qarku i Durrësit, si bazë operacionale kundrejt zonës koncentrike "të vasalëve" në Perëndim, në Lindje dhe në Veri. Pas pushtimit të përsëritur të Barit (871), u mbajtën nëpërmjet Durrësit marrëdhëniet me Apulien dhe me qytetet romake të Dalmacisë e të Dukles.

Në gjysmën e dytë të shek. XI, kur mori fund ndarja e kishës (1054) dhe pushtuesit normanë të Italisë së Jugut u bënë vasalë të Papës, kur hyri frikapara "krimbit e karkalecifnorman (kështu e quan mbretëresha bizantine Ana Komnena Robert Gviskardin e të birin e tij, Boemundin), atëherë Durrësi u bë pulsi kryesor i zemrës bizantine.

Nga stuhia e ngjarjeve, që u shkaktuan prej ndeshjes së parë ndërmjet Lindjes e Perëndimit, u tërhoq për në Durrës krejt bregdeti, nga Zara deri në Glikë në Epirin e Vjetër. Që këndej iu vunë pritat kroatëve të hinderlandit dalmatin dhe serbëve të Dukles; që këndej u nxit liturgjia sllave kundër kishës romake.

Në Durrës banonin të ikurit e Dukles dhe lakmuesit që donin të bëheshin princa serbë. Prej këndej dilnin fljet, që ngatërronin zotërinjtë e Apulies në kryengritje kundër Robert Gviskardit. Përpjekjet dhe mundimet bizantine ndesheshin gjithandej në rrymat kundërshtare papale normane. Kur qe pjekur mendimi i sulmit norman në Shqipëri, anëtarët e Papës, konti norman Amiko nga Gjovenazza, zuri rob mbrojtësin e Bizantit, mbretin kroat - Slavcën dhe e çoi në robëri (1075). Pasardhësi i tij, mbreti Zvonimiri, u shpall botërisht si vasal i Papës. Kjo punë, më vonë, (1088) pas vdekjes së Papës Gregorit VII, ia hëngri kokën. Në Dukle punonin për Romën dhe për normanët, romanët e qytetevë: pastaj edhe ipeshkvët latinë e opatët. Ngjau edhe martesa (1080) ndërmjet princit Bodin dhe së bijës së qytetarit të shkëlqyer të Barit të Apulies, që ishte atje kryetari i partisë normane, por në pikëpamje politike sundonte atëherë në Dukle ende ndikimi bizantin.

Kur, pas pushtimit të vjetër romak, Italia kaloi për të parën herë në Ballkan (1081-1107), luftimi i parë për të ndarë njërën dysh ndodhi në muret e Durrësit në tetor të vitit 1081. Në njërën anë ishte ushtria normane-italianojugore, aleate e Papës së madh Grigorit VII; në këtë ushtri kishte luftëtarë kroatë dhe në flotën e saj ishin anijet e Spalatit e të Raguzës. Në anën tjetër ishte mbreti. Aleks I Komneni. Ajkën e ushtrisë së tij e përbënin ushtarët me pagesë varezë e anglo-saksonë. Rojën e Durrësit e përbënin, në pjesënmë të madhe, shqiptarët. Ushtarët e rinj shqiptarë që arritën, mbreti nuk deshi t'i presë. Në ndihmë i erdhi edhe princi i Dukles, Bodini, por ai nuk mori pjesë në luftë. Qëndroi në njërën anë, derisa kalorësia e rëndë normane nuk e ndërpreu luftimin. Pas mundjes së mbretit, u bashkua edhe politikisht me Papën. Kujtimi i asaj lufte hyri thellë në ndjenjën kombëtare të sllavëve të jugut. Edhe në shek. XVI dëgjohej në Siano të Dalmacisë jugore vjersha për ikjen e mbretit të madh të Lindjes.

Edhe armët normane nën Boemundin kremtuan shumë herë fitoret e veta në Ballkan. U mor Vlora, mandej Durrësi në fillim të vitit 1082 dhe pastaj Kastoria (Kosturi). Normanët hynë deri në Ohër, në Berat e në Larisë. Meshumë vështirësi do të mund të përparonte kundërmësymja bizantino-venedikase, po të mos kishte vdekur në vitin 1085 Robert Gviskardi, i cili bënte përgatitje gjithnjë për mësymje në mbështetje kryesore të Bizantit në detit Jon, mbi ishullin e Qefalonisë. Shpirtvogëlsia e kaploi ushtrinë normane. Duke lënë përgatitjet dhe prëtë e luftës, normanët filluan të ktheheshin në shtëpitë e tyre me anije të vogla. Ushtarët e normanëve në Ballkan dhe, ndërmjet tyre, edhe ata të Durrësit iu dorëzuan grekëve dhe hynë në shërbim të tyre. Në shërbimin bizantin, si sevast i mbretit (sebasto imperiali), kaloi nëpër Dalmaci (dum pergerem in partibus Dalmatie) aty nga viti 1091 Gottfridi, i biri i Amikut, kontit norman, i cilinjëherë, si vasal i Papës, pat zënë rob mbretin kroat Sllavac. Si mbështetje e sulmit të përsëritur të normaneve në Ballkan (1107) qenë viset ndërmjet Durrësit, Vlorës dhe Ohrit. Por këtë herë Durrësi nuk ra në dorë.

Mësymja e dytë e Italisë në Ballkan. - Paja e së bijës së despotit Manfred Hohenstaufit 1258. - Marrëveshja e Karlit Anzhuin me përfaqësuesit e pavarur të Korfuzit dhe të Vlorës. - Dorëzimi vullnetar i Durrësit. I pari "rex Albanie" (mbreti i Shqipërisë) 1272. - Disfata e rëndë e anzhuinëve nën muret e Beratit 1281. Shqipëria hyn në titullin e mbretërve serbë 1296. – Katastrofa e anzhuinëve në Adriatikun lindor. Lidhja kundër mbretit Urosh II në vitin 319.-Dhuratatefundittëaristokratëveshqiptarë, kontëve durrsakë 1336-1338. - Në vitin 1343 mbreti Dushan mbajti Durrësin. -Perëndimi i sundimit anzhuin në Durrës 1346-1368, - Karl Topia pushton Durrësin 1368, por e kthen me ndërmjetësinë e mbretit Ludovik I i Madh. - Përgatitja e ekspeditës për pushtimin e të gjithë mbretërisë së Shqipërisë 1372. - "Duka i Durrësit Balsha II.

Kundër Durrësit e Vlorës, mandej edhe kundër Beratit ishte përqëndruar edhe mësymja e dytë e Italisë në Ballkan. Këtë mësymje e udhëhoqën mëse një shekull anzhuinët e Napolit, të mbështetur nga Papa (1269-1379. Parapërgatitjet për këtë i kishin bërë Hohenstaufët. Despoti i Epirit, Mihaili II, që ishte në luftë me mbretërit grekë të Nikejës, që më vonë e mëkëmbën mbretërinë bizantine, kërkoi ndihmë e mbështetje në Perëndim. I fundit i Hohenstaufëve, mbreti i Napolit Manfredi, kishte marrë për grua të bijën e dhespotit, Helenën, dhe si pajë kishte marrë prej vjehrrit ishullin e Korfuzit dhe qytetin Butrinto në Epir, kurse Durrësin, Beratin e Vlorën në Shqipëri (1258). Këtu ishte si sundimtar i Manfredit admirali Filip Ghinardi dhe në Korfuz Gvarner Alemani.

Kur mbreti Manfred u vra (1266) në luftën me Karlin Anzhuin, despoti Mihail kërkoi menjëherë të merrte prapë pajën e së bijës,së vet, e cila në vitin 1271 vdiq si robe e anzhuinëve në Nucerë. Meqenëse përfaqësuesit e Manfredit e kundërshtonin një gjë të tillë, njerëzit e despotit vranë Filip Chinardin në fund të vitit 1266. Në këtë rast Durrësi hyri nën mbrojtjen e despotit dhe Berati ra në duart e tij. Por Gvarneri e mbante Korfuzin edhe kundër anzhuinëve; as Vlorën nuk donte ta dorëzonte kështjellari i atjeshëm Jakovi de Basiniano (Jaques de Baligny). Vëllai i këtij kështjellari, Filipi, luftonte gjithnjë kundër anzhuinëve dhe me, anëtarët e Kontradinës (1269) ishte rrethuar në Galipolin e Apulies.

Karli I përpiqej të bënte për vete kapedanin e Korfuzit, Gvarnerin, po ashtu edhe kështjellarin e Vlorës, Jakovin. Në 20  mars 1267 ky e emëroi Gvarnerin si kapedanin e tij në Korfuz, por ky nuk iu nënshtrua kurrsesi urdhrave të tij. U bënë marrëveshje deri në vdekjen e Alemanit (në mars 1272). Disa muaj më vonë, i biri i Gvarnerit, Aymoni, ia dorëzoi Karlit I ishullin e Kqrfuzit kundrejt një shpërbjlimi të madh në të holla.

Marrëveshjet me kështjellarin e Vlorës u zgjatën më tepër. Karli I i kërcënohej me pasurinë e pushtuar dhe me të vëllanë, që ishte rrethuar në Galipoli dhe që më vonë u zu rob. Këto marrëveshje bëheshin edhe me ndërmjetësinë e princit të Ahajës, Vilimit. Në Vlorë, pranë kështjellarit Balsinjan gjendeshin edhe fëmijët e të ndjerit Filip Chinarda. Mbreti Karl kërkonte edhe dorëzimin e tyre, por kështjellari nuk ia jepte. Më në fund erdhën në marrëveshje në mars 1273. Jakovi de Balsiniano iu nënshtrua pushtetit të Karlitdhe mori prej tij, sa qe gjallë,"castruth Canine, Caninian etAvelloman çum archondiis", dhe ky i dorëzoi fëmijët e Chinardit dhe disa grekë, që i mbylli në kështjellën Trani.

Kështjellari i Vlorës mbeti vetëm per një vit dhe mandej mori disa vende në krahinën e Beratit dhe në Bazilikatën e Italisë në shkëmbim të Kaninës dhe të Vlorës.

Përpara kësaj gjëje, në fillim të vitit 1272, i ishte dorëzuar Karlit Durrësi fare vullnetarisht. Këndej hyri në Shqipëri ushtria e madhe "e mbretit të Sicilisë e të Shqipërisë" (rex Sicilie et Albanie), nën komandën e mareshalit të tij, Vilim Bernardit, i cili iu nënshtrua "përfaqësuesit të përgjithshëm të mbretërisë së Shqipërisë" me qendër në Durrës.

I treti kapedan i përgjithshëm Narzon de Tuziaco, de Toucy (1274-1275), bëri fitime të mëdha në Shqipëri. Këtij iu nënshtruan të gjithë aristokratët shqiptarë të qyteteve nga Lezha deri në Vlorë, e mandej deri në Dibër e në Berat në brendësi të vendit. Kruja ra në duart e anzhuinëve në vitin 1277.

Por pas vitit 1274, kur paleologët e Kostantinopolit morën Beratin dhe hynë deri në grykën e Devollit (Semanit), filluan ngatërresat në gjithë Shqipërinë. Aristokratët shqiptarë filluan të  bashkohen me grekët dhe me serbët. U vunë në rrezik edhe pasuritë e pronat e Shqipërisë e të Romanjes (Butrinti, Himara e Subotumi).

Më në fund, u shpall një luftë e rreptë ndërmjet grekëve dhe anzhuinëve. Lufta u zhvillua në det dhe në viset shqiptare. Kapedani i përgjithshëm i Shqipërisë e i Romanjes (inpartibus Albanie, Durachii, Avellone, Butron tuy, Subutoj et Corfoj), Hugo de Sully (Soliaco), i quajtut "iKuqiu nis për në Berat në fund të pranverës së vitit 1280 me një ushtri të fortë të përbërë nga këmbësorë, kalorës e shenjtarë saracenë, si dhe nie një përgatitje teknike të plotë. Në fund të qershorit e rrethoi atë qytet të lartë. Nga Durrësi dhe Vlora merrte pa ndërprerje ndihma në njerëz dhe teknikë luftarake; nga kështjella e Vlorës

iu dërgua më 26 gusht edhe "zjarri grek". Në fund të nëntorit, sulmuesit vendosën të merrnin muret e para të Beratit {suburbia castri Bellogradi). Mbreti Karl e shtynte Hugun të merrte qytetin me forca e shkathtësi dhe të mos priste që të dorëzohej nga uria.Nëmars të vitit 1281 ishte duke vijuar rrethimi,kur ndodhi një thyerje e tmerrshme e ushtrisë anzhuine. Sully vetë u kajp rob nga grekët.

Anzhuinët i mbajtën edhe për një kohë pozitat e veta në bregun e Adriatikut lindor. Megjithatë, planet e tyre të Orientit, përveçse në Berat, kishin pësuar një grusht të tmerrshëm në mbrëmjen siciliane (1282) dhe me daljen e aragonëve nëltalinë jugore. Edhe më 7 shtator 1284 mbreti Karl lëvdontë kështjellarin e Vlorës "për kujdesin që kishte treguar në mbrojtjen e kështjellës vlonjate". Pas kësaj kohe nuk përmendet më emri i Vlorës në regjistrat e anzhuinëve; një muaj më vonë nuk u përmend më as emri i Durrësit. Në vitin 1286 u dukën në Romë ipeshkvët katolikë të dëbuar nga Vlora dhe Kruja. Në vitin 1288, mbreti Androniku i I dekretoi që populli i atij qyteti të lartë të mos paguante më taksa në Durrës. Por në vitin 1296 mbreti Urosh II Milutini ua mori Durrësin grekëve. Që nga ajo kohe mbretëria e Shqipërisë  hyri për të parën herë nën titullin e mbretërve serbë në vitin 1309. Durrësi u bë prapë qytet grek në vitin 1301.

Vlora mbeti deri në arritjen e mbretit Dushan (1347), nëri-mbretërit grekë dhe u bë port kryesor i tyre në detin Adriatik. Anzhuinët nuk e morën dot më as këtë qytet, as Beratin, megjithëse Filip Tarëntini në vitin 1328 u përpoq për pushtimin e tyre, madje pati caktuar edhe kalorësin për ta dërguar atje si "comes Bellogradi et Avalone".

Përkundrazi, anzhuinët aty nga shekulli XIV e pushtuan dhe e humbën Durrësin shumë herë.

Në vitin 1304 u gdhi në Shqipëri me një fuqi të madhe dhe sipas një plani të hershëm (1294), i biri i mbretit të Napolit, Karlit II, princi i Tarentit Filipi. Në muajin shtatpr shpalli botërisht privilegje për qytetin e Durrësit, që e kthente "nën pushtetin e tij", dhe për shumë aristokratë shqiptarë të shënuar emër për emër nga Mati deri në Vjosë, e veçanërisht për familjen Blinishti e Matarango.l) Filipi mori titullin "despoti i Romanisë, zoti i mbretërisë së Shqipërisë dhe i qytetit të Durrësit". Më vonë u bë princi (1306) i Ahajës dhe i Moresë.

Në këtë kohë anzhuinët përhapën politikën e Vet në gjithë bregdetin e Adriatikut. Bënë lidhje shumë të ngushta me autoritetet e Kroacisë dhe veçanërisht me princat e Bribirit, Shubiqët, dhe me Baboniqët e Vodicës. Fituan edhe kurorën e Hungarisë (1301). Në një formë më të madhe se në kohën e normanëve, u përsërit ndeshja ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit latin. Në planet e mëdha të orientit të anzhuinëve u fut edhe ideja e luftës së Kryqëzatës nëpër Ballkan për në tokën e Shenjtë.

Në muajin maj 1319 u krye dhe u pranua nga Papa lidhja ndërmjet princit Tarentin Filipit dhe mbretit të Hungarisë, Karlit Anzhuin dhe Banit) kroat Mladenit II Shubiqit. Kjo lidhje ishte  drejtuar në radhë të kundërt të mbretit serb Uroshit II Milutinit.

Nga Bari deri në Ohër e në Vlorë, Shqipëria ishte gërshetuar me rrjetën e politikës së Papës. Pothuaj të gjitha epishkopatat ishin në duar prelatash egoiste, që ishin pothuaj të gjithë domenikane francezojugorë. Me ndërmjetësinë e tyre u shpallën në qershor dhe korrik dekretet e Papës, që u ishin drejtuar aristokratëve shqiptarë nga Buna deri në Vjosë. Në këto dekrete përmendet shqiptari katolik Vladislav Jonima së bashku me zhupanin ortodoks Radislavi (nobili viro Radislao comiti Albanie, dilecto filio nobili viro Bladislao Gohome Dioclee et Maritime Albanie comiti). Të dy ishin zhupana të mbretit serb të bregdetit të Dukles. Përmenden dhe famiijet e para të fuqishme: Blinishti në Mirditën e mëvonshme, Matarangu ndërmjet Shkumbinit e Devollit, Muzakët dhe Arianitët ndërmjët Devollit e Vjosës. Të gjithë këta deklaruan se pranonin urdhrat e Papës dhe se, si burra katolikë, do të përfltonin prej rasave dhe do të hidhnin tej zgjedhën e skizmatikut dhe të armikut të fesë së krishterë, mbretit të lig të Rashkës ("tamquam viri cathelici et orthodoxe fidei veritate fundati illius regis perfldi Racie nedum veri scismatici et religionis Christiane totaliter inimici nequentes ulterius ferre perfidiam - curaverunt - opportunitate captata consurgere et tugo sue tirannidis abiecto in libertatem ac confessionem fidei prosilire "). Në korrik Papa thirri banin e Kroacisë e të Bosnjës, Mladenin II Shubiqin, që të ngrihej kundër "heretikëve boshnjakë". Në gusht filluan ungërt luftën në Maçvë. Serbët jo vetëm se qenë mbrojtur në Shqipëri me lehtësi nga ai plan, por anzhuinët në atë vit (1319) humbën edhe Durrësin nga shkaku i kryengritjes së madhe të qytetarëve (Acta Albaniae 1659). Me të vërtetë e morën prapë këtë qytet në vitin 1322 (Acta 1, 673 e 693, por fiiqia në mesin e Shqipërisë fllloi të shpërndahej si në vitin 1336 në jug të Matit. Viset më në veri i mbajtën serbët, me gjithë kryengritjet vendase, të cilat në kohën e luftimeve për frontin serb, i kishin ngritur vojvodat (dukët) e vegjël serbë e shqiptarë (1332, Demetrius Suma, Bogoe vojvoda cum aliquibus aliis baronibus).

Atëherë në jug, përtej "fushës ilire", përgjatë Vjosës filloi të sulmonte trumba e fiseve malësore shqiptare. Mbreti bizantin, Androniku III, u ngrit me ushtri kundër tyre (1336) dhe, me ndihmën e turqve të paguar, i dëboi në malësitë e tyre.

Të shtypur prej grekëve nga ana e jugut dhe më tepër prej serbëve nga ana e veriut, aristokratët shqiptarë iu drej.tuan anzhuinëve në Durrës e në Napoli. I lajmëruan se dëshironin "të shkëputeshin nga mbreti i Rashës, i cili pa ndonjë autorizim mbante mbretërinë e komitetet e Shqipërisë" (proposuerunt a rege Rasie dictorum regni et comitatus detentore illiçito abscendere et adnos et dictum ducem perpetuo adherere). Mbreti Robert u drejtoi në gusht të vitit 1336 "aristokratëve, baronëve dhe feudalëve të tjerë të mbretërisë së Shqipërisë e të dukatit të Durrësit" një shpallje, me anën e së cilës i falënderonte për atë përfundim që kishin arritur; u lutej të ndërmjetësonin edhe pranë baronëve të tjerëpër atë qëllim dhe u premtonte për dimrin në vazhdim një ndihmë të vogël, por që në pranverë do t'u jepte një ndihmë ushtarake më të madhe.

Dhe me të vërtetë u nis atje me ushtri në fund të tetorit djali i dytë i mbretit Robert dhe i vëllai i kontit të Durrësit, Karlit, Ludviku. Më 30 dhjetor 1336, ai lidhi në Durrës një marrëveshje me despotin shqiptar, Andrenë II Muzakun. Në vitin 1338 iu përkul anzhuinëve dhe Tanush Topia, fqinji më i fortë i Durrësit. Në këtë rast u njoh principata e tij ndërmjet Matit dhe Shkumbinit, që e pati pasur nga Papa i Romës (et insuper confirmamus eidem comitatum a Maet usque Scampinum, donatum eidem comiti ut poniturper dominum summumpontificem).

Në vitin 1343, mbreti Shtjefën Dushani i dërgoi një shkresë qytetit të lartë, Krujës, të shkruar greqisht. Kjo shkresë është ruajtur, e përkthyer latinisht, iyie vërtetim të mbretit aragonas, Alfonsit V (1457). Dushani në këtë shkrim quhet "crales Bugarorum". Ky u njihte qytetarëve, "sipas lutjes së ipeshkëve, të klerit e të aristokratëve të qytetit, të gjitha pasuritë e qytetit dhe të tëra të drejtat e dhëna nga mbretërit serbë e grekë. Përveç kësaj, i lironte nga çdo pagesë "si në Durrës, ashtu edhe në ndonjë vend tjetër" (volumus ut nullam ipsi gabellam exolvere debeant ubicumque rperiantur sive Durachii sive alibi).

Nga kjo shkresë shihej se në vitin 1343 kishte rënë nën pushtetin e Dushanit jo vetëm Kruja, por edhe Durrësi. Por ky i fundit në vitin 1346 ra përsëri në duart e anzhuinëve, të cilët e mbajtën për 22 vjet. Brenda këtij harku kohor durrsakët provuan një herë (1350) të viheshin nën sundimin e Venedikut. Një herë tjetër u rrethua qyteti "nga ana e detit dhe e tokës (1362). Qytetarët qenë të shtrënguar (1363) të vinin 'në veprim një taksë të veçantë mbi plaçkat e importuara, për t' u paguar tributin (haraçin) fqinjëve tiranë (in subsidium damnorum et expensaru incumbentiumcivitati ex oppresionibus latis per nonnullos tyrannos; nostros - convicinos et erriulus). Në vitin 1364 venedikasit, si rojat e Adriatikut, (quia custodia istius culfi ad nos pertinet de iure) i dhanë urdhër kapedanit të Kulfit që, me masa më të rrepta, të ndalonte çdo armatosje të galerave dhe anijeve nga ana e disa shqiptarëve në viset e Durrësit. Kapedani u përpoq t'u jepte zemër durrësakëve që të mbroheshin trimërisht kundër këtyre shqiptarëve, duke u thënë se së shpejti do t'i vihej fre fuqisë së tyre në det (hortemini illos de Dirdchio quod steni constantes et fortes ad defendendum se contra dictos Albanenses in mari non teneant aliqua navigia armata). Me gjithë këtë, në fillim të vitit 1368, Durrësi ra në duart e princit të fuqishëm shqiptar, Karl Topisë, të cilit dy vjet më parë i ishte dorëzuar dekreti i artë për qytetarinë venedikase.

Por në vitin 1372, në muajin mars, i shoqi i Johanës, vojvodneshës së Durrësit, Ludviku i Navarës, përgatiti një ushtri  te madhë. Në Napoli lidhi një marrëveshje me prijësin e përmendur, me kontin e Gaskonjës de Coucy (de Cociaco), për pushtimin "e gjithë mbretërisë së Shqipërisë" Pas marrëveshjeve të bëra me shkrim dhe kontratave të lidhura, Ludviku përveç të tjerave, kishte për t'i dhënë de Coucy-së 15 000 florinta si paradhënie dhe mandej përsëri një shumë të tillë pasi të mbaronte shërbimin. Ky shërbim do të zgjaste një vit, duke filluar nga koha që do të nisej nga Brindizi. Ushtria do të përbëhej prej 500 kalorësish të rëndë dhe 500 të lehtë. "Të gj ithë banorët e magnatët së Shqipërisë (20 veta), po ashtu edhe rebelët e kontit të Durrësit, që do të ziheshin robër, do t'i dorëzoheshin kontit të Gaskonjës kundrejt një shpërblimi të përshtatshëm." Përjashtoheshin Karl Topia e Gjergj Balsha, armiqtë e vjetër të zotit kont, pë.r të cilët caktohej një shpërblim prej 100 dukatesh.

De Coucy me të vërtetë përgatitej për t'u nisur për në Shqipëri. Në shtator 1372, Papa Gregori XI i njoftonte me gëzim nisjen e shpejtë të tij (cum bona et magna gentium armigerarum quantitate in Albania ad exaltationem fidei Christiane) mbretëreshës së Napolit, Johanës, së cilës i lutej të lehtësonte kalimin e tij përmes Apulies. Por, meqenëse pak më vonë vdiq Ludviku i Navarës, kjo ekspeditë, siç duket, ra në gjumë dhe nuk di më asgjë për të.

Por, nga marrëveshjet e lartpërmendura me prijësin e Gaskonjës, del qartë se Durrësi atëherë ishte në duart e anzhuinëve. Në atë paragraf të shkresës ku flitet mbi të ardhurat e iseve që do të pushtonte de Coucy, përjashtonte konti Ludvik "te ardhurat e qytetit të Durrësit, që kishte atëherë" (redditibus et iuribus civitatis Duracii quam nunc possidet signanter et expresse exceptis).

Nëmëstë vitit 1373 raguzanët e njoftuan mbretin e Hungarisë Ludvikun se kishin ardhur galerat me një ambasador nga Venediku te prici i Zetës, Gjergji I Balshaj. "Ky ambasador kërkon ndihmë ushtarake nga Gjergji kundër Jush dhe për këtë punë  venedikasit i kanë dhënë fjalën se do t'i japin qytetet Tuaja, Kotorrin dhe Durrësin" (civitates vestras Catari et Duraci).

Nga ky dokument shihet se Durrësi aso kohe ishte nën mbrojtjen e lartë të anzhuinëve hungarezë. Siç duket, Karl Topia e kishte dorëzuar vullnetarisht këtë qytet jo shumë kohë pasi e kishte marrë. Në këtë punë, pa dyshim, kishte pasë ndërmjetësuar ungji i Karlit, Domenik Topia, për të cilin do të flasim më tutje. Më vonë (1379) Karl Topia gjendej në një lidhje me mbretin hungarez, "de liga domini nostri regis sikurse thonin raguzanët.

Është më se e sigurt se Durrësi gjendej nën anzhuinët edhe më 8 korrik 1379. Atëherë, pas një konkordati ndërmjet Durrësit e Raguzës, sundonte këtu, në emër të Robertit, de Artois, me të cilin ishte martuar dukesha e Durrësit, Johana, pas vdekjes së burrit të saj të parë, Ludvikut të Navarës.

Pas vdekjes së mbretit hungarez, Ludvikut I Anzhuin (1382), Balshall Balshaj, sundimtari i Zetës e i Vlorës, pushtoi Durrësin. Ky, në dekretin e vet mbretëror të vitit 1385* e quan veten "për mëshirë të Zotit, dukë i Durrësit" Këtë titull bashkë me Durrësin e trashëgoi nga anzhuinët. Por ai "titull i shkëlqyeshëm" i sekondogjeniturës anzhuine (1363) famosus titulus domus Duracii qui a civitate et dvcatu Durancensi sumitur) rrjedh me të vërtetë prej dukatit. të moçëm të Venedikut (1205-1213), i cili përsëri lidhet me dukën bizantin.0 Ky titull i mbeti linjës durrësake të shtëpisë Anzhu deri në vitin 1435, kur kjo u zhduk fare.  Kalimi i Italisë në Ballkan me veshje venedikase. - Biografia e një pioneri venedikas: Filip Barelli 1364- 1403. - Gjendja në Durrës në prag të dorëzimitnë vitin 1392. - Gruaja me dy burra të gjallë: Helena Topia, Marko Barbadigo e Konstantin Balshaj. - Skeleti i një romani historik. - Dorëzimi i Shkodrës e i Drishtit 1396.

Luftëra te despotëve serbë për pronat e Balshajve.-Kulmi i fuqisë venedikase në Adriatikun Lindor 1442. –Thyerja e kësaj fuqie në Shqipëri 1479. Kur për të tretën herë Italia, pas tërheqjes së fundit të napolitanëve dhe pas shuarjes së anzhuinëve hungarezë, kaloi Ballkanin me një fuqi të madhe e me veshje venedikase, këtë gjë e bëri nëpërmjet Zarës, Durrësit e Shkodrës. Ra në luftë me Balshajt, mandej me despotët serbë dhe më në fund me turqit. Natyrisht që venedikasit i përkrahën Papët e Romës dhe përbri tyre qëndronte edhe kleri katolik i Adriatikut.

Tashmë shumë kohë më parë, qysh në epokën e Bizantit të fuqishëm (998), ishin vënë themelet për kalimin e vendikasve në qytetet më veriore të Adriatikut lindor. Pas rënies së parë të mbretërisë greke (1204), venëdikasit theitieluan dukatin durrësak (1205-1213), mbajtën Zarën, u bënë si e vetmja rojë legjitime" në Adriatik, të cilin e konsideronin si gji të vetin. I tërë bregdeti lindor ishte gërshetuar në njetin e tyre tregtar. Në të gjitha qytetet më të mëdha ata kishin kolonitë e tyrë. Kudo ku ende nuk kishin pushtet të drejtpërdrejtë, kishin konsujt e tyre. Në bregdetin shqiptar kishin konsuj në Durrës (1373), ne Spinaricë (1277) dhe në Vlorë (1359).

Në vitin 1280, Ulqini kishte kryetar bashkie një venedikas (comes Marcus Pollanij. Në vitin 1357, Këshilli i Lartë i Venedikut i lejonte qytetarët e vet të zgjidheshin për kryetarë e nëpunës (pro rectoribus et officialibus) në Vlorë e në vende të tjera të despotatit" (locus Avalone et alia loca despotatus). Dhe  kur, pas vdekjes së Dushanit, mbretëria serbe u shndërrua në një varg principatash, nga të cilat lindëndinastitë e vogla nga Shkodra deri në Vlorë, disa veriedikas arritën të kishin ndikim të madh. Pionieri më i madh i pushtetit të përtej detit ishte Filip Barelli.

Ai u paraqit në vitin 1364 në Raguzël) dhe në Kotorr, pastaj. në Ulqin. Merrej me tregti me shumicë. Në Ulqin hyri në kontakt të ngushtë me Balshajt (1374), të cilët gjendeshih përherë në rrethana të papërshtatshme financiare. U bë protovestiar ose ministër i financave i dukës së Durrësit, Balshajt II (1385). Me sa duket, në Durrës u martua me Helenën, të bijën e Andresë III Muzaka. Mbi këtë gjë, ndoshta me dyshim, njoftohemi nga një fragment i "Historisë së shtëpisë së Muzakajve" (1510).

Duket se Helena Muzaka ishte gruaja e dytë, sepse kronologjikisht është gjë e pabesueshme që i biri i Barelli-t, Zanino, i cili më 1388 përmendet si delegat i Gjergjit II Balshajt pranë raguzanëve, të ishte edhe biri i saj.

Pas vdekjes së Balshajt II (1385), Filipi hyri në shërbim të Gjergjit II Balshaj. Këtu gjeti rrënimin e vet. Një ditë të marsit 1390 erdhi te Filipi një njeri, që shitej si persdn besnik i princit serb Vuk Brankoviqit, zotit të Prishtinës, të Trepçës (Trepshit) dhe Prizrenit, mandej edhe i Shkupit e Krushevcit në rrjedhën e poshtme të Moravës perëndimore. Ky i ofroi Filipit 500 libra argjend, në qoftë se i dorëzonte Brankoviqit Ulqinin. Filipi nuk deshi as të dëgjonte për këtë gjë dhe e nxori atë njeri jashtë (Qui Pylippus perseverans. in fidelitate et bohat dispositione ad honorem et bonum statum magnificentie expulit dictum nuntium cum verbis iniuriosis et reprehensibilibus et nolluit ullo modo atiendere ad aliquod quodredungere posset contra honorem  magnitudinis sue). Për këtë shkak Balshajt e futën Filipin rië burg dhe ia konfiskuan tërë pasurinë. Këtu ia vlen të thuhet se Gjergji II Balsha ishte kunati i Vuk Brankoviqit. Këta të dy ishin burrat e të dy bijave të princit serb Lazarit, që kishte gjetur vdekjen në Kosovë(1389).

Me ndërmjetësinë e qeverisë së Venedikut, Filipi qe liruar nga burgu në fund të vitit 1391 dhe i qe kthyer pasuria. Menjëherë hyri në shërbim të Gjergj Topisë, i cili kishte për grua motrën e Vuk Brankoviqit. Si protovestiar (ministër financash) i Gjergjit, ai ishte i pranishëm në dorëzimin e kështjeilës së Durrësit venedikasve (1 prill 1392) dhe dërgoi pastaj traktatin e hartuar për ratifikim në Venedik.

Kur u vra duka i Durrësit, B alsha II, në nëntor 1385 në betej ën me turqit, në fushën e Savrës afër Beratit, Karl Topia pushtoi Durrësin. Pas tij, këtë e trashëgoi (1388) i biri i tij, Gjergji.

Menjëherë në fillim të sundimit të vet, Gjergji u dorëzoi venedikasve kështjellën e jashtme të Durrësit në port (turris Durachil a Marinay turris lnferiory castrum inferus a portu, turris Veneta). Atë kështjellë e pati ndërtuar mbreti i Napolit, Karli I aty nga viti 1280, me qëllim që të siguronte portin e Durrësit kundër sulmeve të flotës detare bizantine. Kështjella e vjetër bizantine përmbi qytet quhej kështjella e sipërme (castellum Superrus dhe, sipas kishës që gjendej aty, quhej edhe "Pyrgu i Shën Ilijes".       -

Përveç trysnisë së turkut, i cili në atë kohë ishte jashtëzakonisht i fuqishëm, këtu ndodhën edhe momente të tjera të rëndësishme, të cilat e përshpejtuan dorëziriain e tërë" Durrësit venedikasve. Princi i ri Gjergji ishte shumë i sëmurë. Qytetarët nuk i përuleshin (1388 etiam ipse dominus sine dubio erit securior a civibus suis qui haberebt aliam intentionem contra eum). Në qytet ishte edhe një parti e Balshajve. Më 2 maj 1391, venedikasit e urdhëruan kapitenin e portit Kulf, që të përpiqej rië rast vdekjeje të Gjergj Topisë, të merrte menjëherë Durrësin. Sepse në këtë qytet rrinte  në pritë Konstantin Balsha në marrëveshje me sulltanin turk, Bajazitin (ille constantinus anelat multum ad instantiam Baysit Bey ad faciendum se dominum Durachii). Në anën e Venedikut qëndronin kryeipeshkvi i Durrësit, Gjoni, ipeshkvi i Krujes, Dhimitri, Tanush Topia, Kapedani i qytetit Progon Skura, Andrea III Muzaka, që kishte pasuri në Durrës, si dhe bujarët e tjerë të Durrësit. Përveç kësaj, Papa Bonifaci IX mallkoi princin Gjergj (1391), sepse ky, si mik i anzhuinëve, qëndronte në anën e antipapës, Klementit VIII. Balshajt atëherë, që të shtinin në dorë Durrësin, u mbajtën me Papën Bonifac.

Të gjitha këto bënë që Gjergj Topia t'u dorëzonte venedikasve kështjellën e sipërme të Durrësit. Mbajti sa qe gjallë pushtetin mbi qytet dhe të ardhurat i regjistronte për vete. Në muret e kështjellës rojet venedikase edhë më tej do të jepnin urdhra në emër të tij (clament tutellam nomine domini Georgii). Pas vdekjes së princit, kaloi në duar të venedikasve edhe qyteti.

Kjo ngjau në muajin tetor 1392, kur vdiq princi Gjergj Topia. Meqenëse nuk kishte fëmijë, e trashëguan në Krujë motrat e tij, përkatësisht burrat e tyre. Vojsava ishte martuar me Kyr Isakun, Kursaka, siç quhej, me kryetarin e familjeve të patricëve durrësakë, Engjëllin. Helenë Topia kishte burrë patricin venedikas Mark Barbadigo. Çifti i parë jetonte në Durrës; por Vojsava më vonë vdiq (1394). Çifti i dytë mbante Krujën në emër të Venedikut, sepse Republika pretendonte se ai që ishte pronar i Durrësit ishte edhe pronar i Krujës. Por Helenë Topia ishte e mendimit të kundërt.

Ajo e nxiti burrin e vet (1394) (dispositio ipsius dominae non est bona quicquid fit pro maiori parte, fit de volutante et beneplacito suo etfortasse de suo mandato) kundër venedikasve. Mekëtë, pa dyshim, edhe djali i motrës së saj, Konstantin Balshaj, i biri i Gjergjit I Balshaj dhe i Theodorës, së bijës së sundimtarit të Dejanit e të Eudokisë, së motrës së carit Dushan. Burri i parë i Theodorës qe Zharko Mërkshiqi; me këtë ajo pati djalin Mërkshan Zharkoviqin, sundimtarin e Vlorës (1391-1412). 

Në fund të vitit 1394, Barbadigo ti shpall kryengritës i komunës venedikase. Republika u përpoq me të gjitha mjetet për ta shtënë në dorë atë dhe qytetin e lartë, Krujën. Ai plaçkistë nëpër territorin e Durrësit dhe pengonte kalimin e karvaneve tregtare. Po edhe mësyjti oborrin e Filip Barelli-t në Kepin e Rodonit, e plaçkiti, kapi rob atje gruan e Filipit, i cili me mundime të inëdha mundi të ikte (fecit incursionem super territorio Durachii in loco qui dicitur Ponta de Rodoni et depredatus fuit domum ser Philipi Bareli civis Veneciarum et cepituxorem dictiserPhilipi ipso serPhilipofugiente in nemore in vepres et senies).

Si aleat i Venedikut, princi Niketa Topia e mundi me të vërtetë njëhexë Barbadigun në fushë të hapët, por nuk do të ishte thyer po të rrios ishin bashkuar kundër tij e shoqja Helena Topia dhe Konstantin Balsha.

Më 14 shkurt 1395 Konstantini kishte në dorëzim Krujën, si vasal turk që ishte. Venedikasit dërguan tek ai një ambasador, që dintë gjuhën greke.

Venedikasit kërkuan nga Gjergj II Balsha dorëzimin e Barbadingut, që gjendej si rob në duart e tij; ishin të gatshëm të jepnin 1000 dukata për të, vetëm që të mund ta gjykonin për mosbindje. Ai iu paraqit vullnetarisht gjyqit të Venedikut në vitin 1401, i cili e dënoi mjaft butësisht. Filip Barelli në vitin 1403 ishte ende gjallë dhe banonte në Raguzë.

Konstantin Balsha, që u martua me Hëlena Topinë, kishte në dorëzim Krujën. U bë sundimtar i gjithë krahinës së Skurisë afër Durrësit, ndërsa në vitin 1401 u bë qytetar i Venedikut së bashku me të shoqen e me fëmijët. Por planet e tij të vjetra për pushtimin e Durrësit, qoftë edhe me ndihmën e turqve, nuk i kishte lënë në harresë. Pak më vonë përfundçi tragjikisht; para datës 22 tetor  1402 u gjykua në Durrës, kurse nëna e tij Theodora dhe e shoqja Helena qenë dërguar në Venedik.

Qyteti i lartë, Kruja kaloi në duart e Nikita Topisë, që e mbajti deri sa vdiq. Në vitin 1415 ishte atje turku Ballaban beu "si subash i Krujës dhe i Rabnës". Në kufi të tij sundonte e forcohej pa ndërprerje Gjon Kastrioti, i ati i Skënderbeut. Pas vdekjes së Skënderbeut (1468), Kruja mori një ekuipazh rojash venedikase, por në vitin 1478, pas një qëndrese heroike, kapitulloi para turqve.

Gjatë gjithë mesjetës Kruja është konsideruar një sy i qytetit të Durrësit. Tjetri, usyri i djathtë i Durrësit"  konsiderohej qyteti i Lezhës. Këtë qytet e morën venedikasit në vitin 1393 nga dora e familjes së Dukagjinëve, të cilët ndoshta, pas vdekjes së dukës së Durrësit Balsha II* ua kishin marrë Balshajve. Përpara se të binte në duart e Venedikut, Shkodra me Shën Shirgjin mbi Bunë ishin përkohësisht në duart e turkut (1393-1395). Ua kishte dorëzuar Gjergji II Stratimiroviq Balsha si shpërblim ngaqë e kishin zënë rob në vitin 1392, .

Më 14 prill 1396, të plotfuqishnut e Gjergjit II, të cilët ai më 10 nëntor 1395 i kishte dërguar në Venedik, iu dorëzuan venedikasve qytetin eShkodrës me rrethin e me portin e Bunës, Shën Gjirgjin, si dhe qy tetin e Drishtit, sepse "Gjergji epa se nuk mund t' i mbante këto vende për shkak të trysnisë së mbretit Bajazid". Për këtë shkak, ai dhe trashëgimtarët e tij u bënë bujarë venedikas, hynë në.Këshillin e lartë dhe merrnin 1000 dukate në vit nga tëardhurat e vendeve të dorëzuara. Në letër a pergamen Gjergji u dorëzoi me atë rast venedikasve edhe "qytetin Shati me doganën në Danjë".

Por, kur administfatorët venedikas morën pa kundërshtim Shkodrën e Drishtin, qytetet e vogla mbi Drin, Danja dhe' Shati, nuk u dorëzuan.Këto vende, mbi të cilat në vitin 1395 sundonte Konstantin Balsha, nuk dëgjoi t'i dorëzonte kështjellari i tij, shqiptari Kojë Zaharia. Ai më vonë u quajt "dominus Sabatensis et Dagnensis" dhe herë ishte partizan i turkut, herë aleat i Venedikut. Por e bija e tij, Boja, ua dorëzoi venedikasve këto qytete të vogla (1444). Më vonë ua morën prapë Danjën, por ua ktheu rishtas "Skënderbeu (1447-1448) dhe Dukagjini (1456-1458).

Disa qytete të tjera të vogla episkopale nuk ekzistonin më në shekullin XV. "Citta de Balezo", në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 përmendet si një fshat i zakonshëm me 25 shtëpi. Qyteti Svaç në vitin 1406 ishte në një gjendje të pashpresë. ipeshkvi i Svaçit u kërkoi atëherë venedikasve leje dhë ndihmë për të rindërtuar fortesat

Por, në vitin 1343 Svaçi ishte një fshat, ndërsa në vitin 1476 quhet "villa de Suazzo ". Pas vdekjes së Gjergjit II (1403), e veja e tij Lena, e bija e princit serb Lazarit, dhe i biri i saj, Balsha III, filluan luftën e papajtueshme kundër venedikasve për trashëgiminë e familjes së tyre. Por në fillim të vitit 1405 plasi kryengritja në Shqipërinë e Veriut. Shkodra e Drishti dëbuan magjistarët venedikas dhe zunë rob ekuipazhi e rojave itë qyteteve. Balsha III zbriti nga malet dhe filloi të plaçkiste pa .mëshirë viset e Venedikut. E mbështeste edhe hercogu i Bosrijës, Sandal Hraniqi.

Por venedikasit morën masa të shpejta e të rrepta si me ushtri, ashtu edhe me të holla. Flota e fuqishme, nën komandën e kapitenit Marin Karaveli, mbërriti në qershor e korrik para Ulqinit e Tivarit. Qytetet u dorëzuan vullnetarisht sipas marrëveshjeve të veçanta. Kështjellat ranë në duart e venedikasve me tradhti.

Me venedikasit, që dërgonin trupa pa ndërprerje, u bashkuan pak nga pak edhe banorët e fshatrave, të egërsuar nga plaçkitjet e egra të Balshajve. Venedikasit me të shpejtë u morën vesh me  Bajazitin, me Brankoviqët e Lazareviqët, që të fitonin asnjanësinë e tyre. Në anën e venedikasve u vu hapur edhe Kojë Zaharia.

Kështu, pra, Shkodra e Drishti në gusht 1405 ishin prapë të Venedikut. Merita të veçanta për këtë fituan franciskanët e Shkodrës. Deri në fund të jetës (1421) Balsha vijoi luftën e rreptë kundër venedikasve. Pas një rrethimi të gjatë, arriti të merrte Drishtin (1418). Para se të vdiste, la për trashëgimtar të vetin despotin serb, Shtjefën Lazareviqin, i cili në lidhje me mbretin hungarez, Sigismundin, ripërtëriti fuqinë e Serbisë. Por më vonë, atij që mori Drishtin, iu desh t?u lëshonte venedikasve Tivarin e Budvan (1423). Por, kur turqit pushtuan për të parën herë despotatin serb, këto qytete së bashku me Drishtin ranë përsëri në duart e venedikasve (1442). Pasi mbreti Sigismund (1433 e 1437) ua shiti Dalmacinë gjithsesi të humbur, fuqia e venedikasve mbi bregdetin lindor të Adriatikut arriti në kulmin e vet. Nga Kvarneri e deri në Durrës ata i mbanin të gjitha qytetet bregdetare.

Në Shqipëri e thyen fuqinë e Venedikut turqit. Në vitin 1478 ranë qytetet: Drishti, Kruja dhe Lezha; vitin tjetër ra Shkodra. Durrësin e morën turqit në vitin 1501; Ulqinin e Tivarin në vitin 1571.

Mjegullat kombetare mesjetare ne Adriatik

Fiset zeto-shqiptare dhe lidhja e 12 brezërive kroate

Metamorfozat kulturore të totemit. - Fizionomih biologjike e njëjtë e Zetës dhe e Shqipërisë së Veriut. - Fshati i zones qendrore dinarike. - Brezi mesjetar i famullive të fiseve të fuqishme nga liqeni i Shkodrës deri te liqeni i Baltës (Blatno jezero). - Pushteti mbretëror ndaj famullisë dhe fshatit. - Rrënimi I fiseve të fuqishme në Serbi, Podunavlje dhe në Sllavoninë e vjetër. - Anastrpfa e ndërgjegjes fisnore te kroatët.

E shkuara dhe e tanishmja e shqiptarëve dhe e malazezëve përbën një lëndë të ngarkuar mirë, e cila ka vlerë të dorës së pare edhe nga pikëpamja e historisë së përgjithshme të njerëzimit. Edhe pse këto krahina shtrihen në Adriatikun e lartë kulturor, struktura shoqërore e mbulesës së tyre indoevropiane është edhe sot thjesht fisnore. Këto vise janë klasike për studime të organizimit klanor, por krejt ndryshe nga viset amerikane të totemeve parësiore indiane. E vështruar sociologjikisht, historia e Shqipërisë është një krijim i pandërprerë mjegullash fisnore dhe rrënim i sistemeve të Vjetra klanore. Ekziston edhe sot ajo tepricë e kohës së vjetër, por kjo nuk është ruajtur në mënyrë autentike si në fushat e Wild West-it (Perëndimit të Egër), duke qenë se disa herë ka kaluar retortën e lartë. kulturore.

Fiset ilire janë shkrirë nëpër retortën romake dhe fiset shqiptare në radhë të parë nëpër retortën bizantine e serbe. Ajo që ne shohim sot atje, është fqrmacioni i tretë klanor në truallin shqiptar, njëkohësisht i dyti në truallin malazez.

Ato janë relikte shoqërore të mesjetës së vonshme. Ato nuk janë shpirti origjinal, por formimet e lindjes së vjetër, të krijuara me depërtimin e atavizmit kolektiv, të shkaktuara nga pushtimi I tmerrshëm turk. Ky depërtim ndodhi në atë kohë, kur luginat ishin fare të buta, plot me kulturë adriatike, kur atje, në agimin e Disit ose të Perëndimit evropian, nën thjerrën e fermentit aristokratik shqiptar e serb, shkriheshiri traditat e shkëlqyera të Bizantit, Serbisë e Bullgarisë. Nën thikat turke filluan menjëherë të shkatërroheshin ndërthurjet shoqërore me strukturë romako-bizantine. U kthyen në formën e mëparshme, që të qëndronin, të përziheshin e të ripërtëriheshin rishtas. Në plagën që e godet thika, organizmi social në Shqipëri e Mal të Zi reagon njësoj.

Sepse Zeta dhe Shqipëria e Veriut përbënin një fizionomi biologjike të vetme; ishin të lidhura në mënyrë të pandarë me një truall të njëjtë plastik, me një gjak të njëjtë ilir dhe me të njëjtat vuajtje historike.

Që nga koha kur ilirët e vjetër adhuronin Perëndinë e veçantë të barinjve e deri në ditët tona, kur (1908) baroni Nopcsa gjeti pjesëtarë të fisit afër Rugovës me kopetë e veta në rrethinat e Durrësit, në të gjithë këtë krahinë oshilacioni i barinjve të maleve ndërmjet kullotave verore e dimërore përbën një konstante biologjike. Në mesjetë, ashtu edhe më vonë, deri në ditët e sotme, emri Arbanas (shqiptar), Arnaut te bujqit sllavë është me kuptimin bari. Kjo mënyrë jetese gjysmënomade, në të cilën bujqësia u zhduk para blegtorisë, u shkaktua nga plastika e tokës, Kësaj mënyre jetese iu nënshtruan edhe elementët sllavë në Hercegovinë dhe në Dalmacinë e jugut. Malet e zonës dinarike-qendrore krijuan "stanin " (sllav. stan). Në këtë mënyrë u krijuan fshatra barinjsh, katundet shumë të vjetra paraindoevropiane, të cilat, pa marrë parasysh gjakun shqiptar, sllav a rumun, kudo janë njësoj; për sa i përket organizimit, ky është i njëjtë në të gjithë shekujt dhe në thelbin e vet është fare i ngjashëm me jetesën e barinjve të Alpeve Qendrore dhe me bashkimet (asocionet) e barinjve të Pirenejve.

Njëherë kjo zonë klasike e Adriatikut, me formime klanore në bazë të katundit vagant, pati vijimet e veta në veri ndër famullitë e mëdha. Në shek. IX e X shtrihej nga liqeni i Shkodrës deri te liqeni i Baltës, vendi homogjen i zhupanëve (famullive) sllave, i atyre amebave shtetërore, në krye të të cilave qëndronte zhupani, burri më i vjetër e më i shquar i "qytetit zhupan”, që ishte i fortifikuar me gardhe e penda dheu. Fjala "zhupan" është parasllave dhe do të thotë "zotëri në qark"; rrokja e parë e kësaj Fjale është në lidhje gjuhësore me fjalën shqipe"zot" (sllav. gospodin). Në lëkurën e hollë të pushtuesve turanë të Podunavljes, plazma klanore e jugut, me ndërmjetësinë e fiseve sllovake, ishte në lidhje me fiset çeke.

Fuqia mbretërore, qoftë e huaja apo e'vendit, ishte armiku më i madh i formimeve të vogla të fiseve sedentare. Kjo fuqi krijonte nga zhupani oborrtarët dhe nga oborrtarët krijonte peshqit e mëdhenj, që përlanin peshqit e vegjël të liqenit të vogël fisnor, asgjësonin bashkëfiset e tyre, fiset e vogla në kuptimin burimor të kësaj fjale? duke grabitur pasuritë e tyre të trashëguara dhe duke i kthyer në bujqër. Por megjithatë, fuqia mbretërore nuk arriti të shkatërronte dot katundin vagant. Ajo mund të shndërronte përkohësisht kryetarin e tij në oborrtar, por nuk mund të shkallmonte tërë fshatin dhe ta zbrazte atë.

Në viset shqiptare, fuqia mbretërore bizantine bënte për vete vetëm pronarët, të zotët e tokave ushtarake. Nga këta krijonte fisnikërinë feudale. Edhe keta feudalë kapërdinë deri në fund të shek. XIII shumë fise, duke ruajtur vetëm emrin e tyre. Por fshati përsëri mbeti në malësinë e lartë.

Bërthama kombëtare serbe ishte kudo sedentare. Megjithatë, administrata bizantine i kishte shpërndarë fiset shumë kohë më përpara Në mbretërinë e pavarur nuk gjendej asnjë gjurmë e fiseve serbe. Qëndroi vetëm pronari (vlasteliçiq), aristokrati (vlastelin) dhe "personaliteti fisnik" (blagorodni velmuzh) dhe pas shkatërrimit të mbretërisë së Dushanit qëndruan disa dinastë të vegjël.

Edhe në veri, te çekët dhe në Pudunavlje, për shkak të fuqisë mbretërore gjithnjë e më të madhe, u shkatërruan formacionet fisnore nga themeli, por jo aq shpejt si në Serbi. Në Hungari fiset ishin dyfarësh: fisi i pushtuesve nomadë hungarezë (pak edhe turq) dhe ai i popullsisë sedentare autoktone sllave. Të dy tipat u shuan pothuaj në një kohë. Në shekullin XIV u panë ende disa gjurmë të gjalla të tyre.

Famullitë (zhupanet) e fiseve sllave u bënë atje njësi administrative (varmegye). Institucionet e tyre ligjore i mori përsipër pushteti qendror i mbretërisë, sikurse mund të shihet shumë bukur në përdorimin e vulës gjyqësore dhe të ndihmës avokatit.!

Pleqësia e fisit të famullisë (zhupanës) u shndërrua në bashki të fiseve varmegjane, të cilat i mbanin tokat e veta në bazë të dhurimit mbretëror, që u jepej kryetarëve të familjes dhe trashëgimtarëve të tyre.

Ashtu si në Podunavlje, njësoj ishte edhe në Sllavoninë e vjetër ndërmjet Dravës e Gvozdës. Mbeturinat e fundit të famullive të flseve të vogla i përthithi pushteti mbretëror me dhuratat e veta kolektive, sipas të cilave pjesëtarët e një fisi të vogël fitonin tokë si fisnikët feudalë. Nga famullitë e fiseve, aq sa kishte atëherë, u krijuan bashki fisesh, gjurmët e të cilëve i shohim edhe sot, si p.sh. në Turopolje dhe në Draganiq.

Vetëm në territorin e mbretërisë së vjetër kroate pranë detit nuk u zhdukën fiset aq shpejt. Përkundrazi, para shkatërrimit të saj në shek. XV, ato kaluan nëpër një fazë anastrofale shumë interesante, e cila nuk ka paralele në mbarë botën.

"Bujarëte dymbëdhjetë fiseve të mbreterisë së Kroacisë" 1350-1459. - Depërtimi i ndërgjegjes fisnore pas humbjes së dinastisë kombëtare. - Prirja e përmirësimit dhe fuqia e zakoneve të vjetra. - Emri kroat dhe traditat e mbretërimit. - Pranimi i sistemit feudal hungarez: Lidhja e fiseve kroate kundër vasalëve të shumëfuqishëm në praktikë dhe kundër së drejtës hungareze në teori. Fuqia e numrit të shenjtë 12 në Adriatik.

Formimi i veçantë i ndërgjegjes fisnore kroate, dhe lidhur me të i bujarisë së vjetër, është lidhja e dymbëdhjetë fiseve, e cila dokumentisht u tregua pas vitit 1350 (duodecim generations Croatorum), dhe që në një mënyrë zyrtare quhej: (tnobiles duodecim generationum regni Croatiae" (1360). Territori në të cilin kjo lidhje funksiononte, nuk ëshfë fiksuar asgjëkundi shprehimisht. Por pas shumë te dhënash të tërthorta, mund të pëfcaktohet përafërsisht me përpikëri në zonën ndërmjet Gvozdës (Kapela) dhe Cetinjës, me qendër rreth Kninit. Për herën e fundit përmendën 'nobiles duodecim generationum regni Croatie " në vitin 1459 dhe pastaj, për shkak të sulmeve të turqve, u shua ndërgjegjja për atë lidhje.

Në rijoftimet e kohës së mbretërve kombëtarë (deri në vitin 1096), përgjithësisht nuk përmenden fiset. Që këto ekzistonin fshehurazi edhe në kohën e pushtetit mbretëror, këtë na e tregon të përmendurit e shpeshtë të tyre në dokumentet e shek. XII. Aty përmenden: Kaçiq-të (1166), Kukarët (1178), Shubiq-të (1182), Çudomiriq-të (1207), Mogoroviqtë (1164), Gusiq-të (1187), Lapçanët e Karinjanët (1166), Poleçiq-të (1194), Laçniqiq-të (1207), Tugdmiriq-të (1189). Kaçiq-të ishin të njohur mirë edhe në Kostantinopoli në kohën e mbretit Emanuel Komnenit.

Nga dokumentet e shekujve XIII e XIV, te fiset kroate shihet prirja e fuqishme për përmirësim, çka qe përgjithësisht një gjë e natyrshme në të gjitha formimet fisnore. Për fisin Svaçiq, që  përmendet në dokumentet e viteve 1329-1350, kam treguar0 se ky ishte me të vërtetë dega e fisit të fuqishëm Kaçiq. Mandej shihet prapë një cilësi tjetër e përgjithshme e formimeve të të gjitha fiseve, d.m.th. të ndjekurit e zakoneve të vjetra (1361 consuetudines Croatorumf* dhe të lirisë së fisit (1370 libertates, 1379 iura Croatorum). Edhenë vitin 1273 shihej se veçanërisht ndërgjegjja burimore e parafisnisë, sipas së cilës bujar (nobilis) ishte secili; që i përkiste fisit dhe si i tillë nuk paguante taksë për tokën e vet (veri, primi et naturales regni Croatie nobiles). Më në fund del se në territorin e Kroacisë së vjetër, në kohën e hegjemonisë së 12 fiseve, kishte edhe fise të tjera, që mbaheshin si bujarë të vërtetë kroatë në bazë të së drejtës së proriës, edhe pse nuk bënin pjesë në Lidhje (1350 licet de nulla generatione duodecim generationum Croatorum suboles juissent). Të tillë ishin fiset e Vireviç-ve e të Glamoçann-ve, që përmenden në shek. XII.

Shtytjen e parë evolutive e dha organizimi patriarkal kroat bujarme kristalizimin e mbretërisë kombëtare. Me të vërtetë edhe atëherë plëqësia e zhupaneve, në të cilën mund të merrte pjesë çdo "burrëbujar", shkrihej në këshillin e përgjithshëm të të gjitha zhupaneve nën pushtetin mbretëror. Një këshill i tillë fisesh qe ruajtur edhe në kohën e Arpadëve. Në kohën e Anzhuinëve, përbri banit apo nënbanit ishte "congregatio generalis" (1353) ose "colloquium universale" (1354), i cili nën Knin a Podbrisanë mbahej si trup këshilldhënës. Në territorin përreth Zarës (Zadarit) gjendej një e tillë "mbledhje e përgjithshme" edhe në kohën e venedikasve. Në këtë mbledhje merrnin pjesë fiset, të cilat që prej kohësh shumë të vjetra ishin lidhur me emrin e përbashkët kroat. Zgjerimi i grumbullimit të tyre në territore përpjesëtimisht të vogla, u mundësoi fiseve kroaite një kontakt të fortë e të pandërprerë, gjë që i ndihmoi shumë, kur pronave e lirive të tyre u kërcënohej rreziku nga ana e vasalëve mbretërorë dhe nga sistemi feudal hungarez.

Ky sistem, shumë dukshëm, filloi të kapë bregdetin kroat në fundin e shek. XII. Në vitin 1193, mbreti Bela III i dha princit a zhupanit të Kërkës (comes) Dujmit zhupën Modrush si pronë.

Për merita të veçanta politike, stërgjyshi Nelepiq, zhupani I Shibenikut Domaldo, mori në vitin 1210 tërë zhupën e Cetinjës. Me dekret mbretëror të vitit 1223, atij iu desh t'ia lëshonte Gregorit dhe Shtjefnit nga fisi Shubiq.

Me anë të ndërmarrjeve të tilla mbretërore, u zhvilluan në mes të fiseve familje të fuqishme, kryetarët e të cilave punuan me këmbëngulje për zgjerimin e pasurive të tyre dhe të fisit të vët; ideali politik i tyre ishte nderi trashëgues i banit, kurse qëllimi jëtik ishte thyerja e kundërshtarëve. Duke u mbështetur në pushtetin qendror mbretëror, këta kryetarë u bënë vasalë të fuqishëm dhe rrezik i tmerrshëm për pasuritë e fiseve, po edhe për mbarë fisin. Zhupanët e Bribirit (iupani Bribirstici) përpinë pak nga pak Shubiqët, Nelepiqët e Cetinjës, Svaçiqët, Kurjakoviqët, Gusiqët.

Krijimi i këtyre familjeve të fuqishme, ndaj të cilave, në fundin e shek. XIII, u bë i pafuqishëm edhe pushteti i Arpadëve të fundit, u dha në tërësi fiseve kroate shtytjen që të provonin së bashku, në Lidhjen e ndërsjellë, të mbronin të drejtat e bujarëve të vegjël në mbledhjet, në gjyqet e banit e të mbretit.

Një lidhje e tillë fisesh ekzistonte në tërësi në praktikë, kur, në gjysmën e parë të shek. XIV, anzhuinët hungarezë Karli I dhe sidomos Ludviku I i Madh filluaritë thyenin dinastitë e vogla të Shubiqëve të Bribirit dhe të Nelepiqëve të Cetinjës, por kur metodikisht filluan të viniii në zbatim feudalizmin e rreptë.

Njoftimet e viteve 1350-1360 japin një pamje të qartë të kësaj  prirjeje të dyfishtë, veçanërisht të kuptimit të bujarisë natyrore dhe asaj mbretërore.

Nga njëra anë mbreti shpallte të pavlefshme vendimet e dinastive të vogla kroate (1349, non valente prescriptione tempore tirampnorum terram Croatie contra nostram maiestatem tenentium) nga ana tjetër ndodhnin kundërshtime të forta në pikëpamje të se drejtës së pronës dhe të mbledhjes së taksave {census) ndërmjet pushtetit mbretëror5 administrativ e gjyqësor dhe kroatëve (1354, contetione non modica existe ite inter predictum dominum vicebanum et Croatos). Mbreti qëndronte I patundur në atë që kundërshtime të tilla "nuk kanë zgjidhje sipas zakonit të kroatëve ose dalmatëve, por sipas ligjit hungarez" (1361, non more aut secondum consuetudinem Croatorum an Dalmaticorum, sed iux' a legem et consuetudinem hungaricalem).

Ky është momenti kur lidhja e dymbëdhjetë fiseve, e krijuar për mbrojtjen e fisnisë kroate, përpiloi teorinë e vet të të drejtave dhe këto fise, në njoftimet gjyqësore më të larta, dalin si"nobiles regni Ciroatie duodecim generatiorum " (1370).

Numri i fiseve kroate qe më i madh, edhe pse lidhja përbëhej prej dymbëdhjetë fisesh; kjo është fare/e kuptueshme, kur merret parasysh fuqia biblike e këtij numri, në të vërtetë e numrit themelor të sistemit shumë të vjetër seksagezimal akadq-asiras (5x12). Ky numër kishte rëndësi për tërë Adriatikun. Në një marrëveshje ndërmjet Raguzës e Venedikut (1232) lexohet ky paragraf: "Raguzanët do të japin dymbëdhjetë pengje njerëzish prej dymbëdhjetë familjeve të bujarëve të qytetit të vet" (de duodecimparentatibus nobilioium illius terrae). Përdorimi i këtij numri ishte i përgjithshëm në procedurën gjyqësore të të gjithë sllavëve të jugut. Në Istria, në Kroaci, Bosnjë e Serbi numri i  gjyqtarëve dhe i të betuarve ishte dymbëdhjetë. Edhe gjykata e lartë, e themeluar (1771) në Mal të Zi nga Shqepan Mali, përbëhej nga 12 personalitetet më të shkëlqyera. Fisi shqiptar I Këlmendasve ndahej në shekullin XVII në 12 vëllazëri.

Dymbëdhjetë fiset kroate, që paraqiteshin bashkërisht para të gjitha gjyqeve dhe në të gjitha çështjet, qenë: Kaçiq-të, Kukarët, Shubiq-Vt, Çudomiriq-XQ, Svaçiq-tQ, Mogoroviq-të, Gusiq-të, Karinjanët e Lopçanët, Poleçiq-të, Laçniçiq-Xt ose Lisniçiq-Xt, Jamometiq-të, Tugomiriq-të.

Emrat e tyre i dimë nga përshkrimet e përmendura në dorëshkrimin e arkigjakonit të Spalatit (Splitit); Thomës (1265).

Redaktimi më i vjetër i atij përshkrimi, të shkruar në gjuhën latine, tregon dorën e shek. XIV. Përmbajtja e tij u përket pikërisht 12 fiseve kroate dhe i jep asaj lidhjeje sanksionimin e vjetër, Tregon se si përfaqësuesit e atyre 12 fiseve (XIInobiles sapienciores de XII tribubus Chroatie) patën përfunduar në vitin 1102 traktatin me Kolomanin, mbretin hungarez. Numëron gjithçka që e pati brengosur fisin kroat në shek. XIV. Çfarë këta i brengoste, natyrisht, ishte e padrejtë, sepse si pasjen e lirë të pronave pa paguar taksa, ashtu edhe shërbimin ushtarak, sipas vërtetimit të këtij përshkrimi, i pati pranuar me kënaqësi të plotë edhe mbreti Koloman.

Perëndimi i formimeve të fisëve shqiptare të dorës së dytë: Arianitët, Zenevizët; Mazrekët, Shpatët, Skiirajt, Matesët, Lëtinët; Buzëzezët, Logoresë% Arbënt, Vdekja e tyre është lindja e dimistive. - Dita e madhe efshatit të Zetës dhe e Arbrit.

Për syrin e historianit, boshti politik bizantin fshehu për një kohë të gjatë sistemimin ekaosit të fiseve, që ndodhi kur pushtimi romak pati shkatërruar fiset e para ilire të Labeatëve, Pirustëye, Sardeatëve, Batiatëve, Partinëve etj. Vetëm në shek. XI, 'duke përshkruar vendimet gjyqësore dhe kiyengritjet me burim në Durrës, shqiptarët bizantine përmendin Arbariët (Shqiptarët) (Apfiavhai, Alfiavof). S'ka dyshim se në kohët e turbullta e të errëta të dyndjes së popujve u bënë? ndërmjet Matit e Vjosës, formime të reja e të fuqishme të fiseve, të cilat, duke marrë parasysh formimet e para ilire, qenë formime të dyta.

Në një listë anzhuine (Acta Albaniae 1, 563) përmenden 13 fise, të cilat në vitin 1343 banuan në ato vise. Lista origjinale në bazë të së cilës u puriuan dokumentet mbretërore anzhuine të ruajtura, duket se do të jetë bërë në gjuhën greke, Kjo statistikë del në dy lista e në tri vende. Megjithëse emrat e fiseve për të tri hërët, sipas tekstit duhej të ishin në rasën dhariore, kjo statistikë në mënyrë stereotipe thotë kështu: "Albos, Spatos, Catarucos, Bischesmi, Zeneuias, Bucceseos, Logoreseos, Mateseosfidelibus stiis "

Atje, pra, përmenden Aranitasit, të quajtur kështu sipas lumit të Vogël, që në kohën romake kishte emrin Argyas (mbishkrim në Bilidi: itempontes in Argyaflumine), dhe që ishte një degë e Devollit- Semanit, të Janicës së sotme. Në listën e kështjellavë, që mbreti Justinian kishte dhënë urdhërtë rindërtoheshin nëEpir të Ri, prokopi përmend kështjellën Apyvaç. Atje ishin Zenevët e Jugut, për të cilët do të flasim, si dhe për fisin Mazrek, emri i të cilëve, në statistikën e mësipërme, është  pa dyshim i gabuar, që i quan: Marchaseos, Fisi Shpata, i quajtur me këtë emër sipas shpatave të gjata greke, i dha emrin krahinës së Shpatit në jug të Skampës (Elbasanit). Sipas Skurajve, mori emrin krahina e mesjetës Skuria afer Durrësit, që sot quhet Manskuria (sllav, dudova Skurija = Skuriae manave). Matesejët u quajtën me këtë emër sipas lumit të Matit. Diku, nën vijën Lezhë-Krujë, afër Mises, provincës së mesjetës (7 paese dela Misia), pranë Kepit të Rodonit, duhet kërkuar qendra e "Latinëve" (Lecenis në vend të Letenis, 1227 sevastus Petras Leti, shqip Lëtin, Latin, katolik), emri i të cilëve është me origjinë fetare; pastaj fisi Buzëzezë" (Bacceseos, 1274 savasto Tumisius Bessossia; në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 gjendet shpeshherë mbiemri Busese-ssi, Bitsessia). "Logoresejtë" mendoj se kanë banuar në malet akrokeraune, një pjesë e të cilave quhen sot Lungarë.

Në krye të të gjithëve përmenden Albët Emri i tyre, siç është shpjeguar tashmë, u bë i përgjithshëm për gjithë grupin gjuhësor. Këta përmenden, për herën e fundit, pikërisht në këtë statistikë anzhuine.

Të gjitha këto fise, përveç Zenevivëve e Mazrekëve të Jugut, të cilët u shtynë deri në Thesali, në këtë kohë janë në rrugën më të mirë që të zhduken. 1 asgjësoi ato sistemi pronësor e feudal, si dhe titujt bizantinë, serbë, papnorë e anzhuinë, që i pranuan kryetarët e tyre. Fisi i Mesve (krot. MeSd), i quajtur kështu në kundërshtim me emrin Letinë, që sipas zakonit ortodoks merrte prosforën (shqip mesha "prosfora")? nuk përmendet më në statistikën anzhuine. Por më përpara (1272) përmendet"sevastus.

Petrus Messia". Në shek. XIV vendin e këtyre fiseve e zunë dinastitë e Dukagjinëve, të Topiajve, Aranitasve, Muzakëve, Matarangjëve dhe Shpatajve.

Kur në shek. XIV filluan të prisheshin që nga themeli organizimet shoqërore të centralizuara të shfetit bizantin e serb; kur në shek. XV turqit fshinë dinastitë e vogla; kur qytetet shumë të vjetra vdiqën prej vdekjes filetike, - atëherë ra ora e fshatit të bariut, që kishte trashëgiminë e kohës së lashtë, i armatosur me hobe, me një shkop të trashë dhe me një shigjetë helmuese, I shtytur nga instikti për vetëmbrojtje: me hakmarrje, me besë dhe me lidhje gjaku (vëllamë). Ai fshiu fshatrat e buta në fusha dhe, së bashku me to, fshiu edhe organizimet juridike bizantine-serbe.

Kështu për të tretën herë, e të dytën here pas zhupaneve sllave të mëparshme, mbulohet Shqipëria e Mali i Zi me formime fisesh të fuqishme, që qëndrojnë edhe sot. Edhe Jireçeku pohon se fiset e sotme malazeze, fillimi i të cilave është prej shek. XIV, e kanë prejardhjen nga fshatra të mëdhenj barinjsh. Këto fise janë: Zubcët nën malin Orjen - 1305, Meleshevcët në rrethinat e Bileqes 1397, Banjanët 1389, Drobnjakët në Dormitor 1354, BjellogUavcët në fushën e Zetës 1348, Ohzrihniqët e Njegushët mbi Kotorr 1435, Piperët në Moraçë 1416, Vasojeviqët afër kullës së Medunit 1444.

Edhe fillimi i shumë fiseve shqiptare është që nga shekulli XV, por edhe nga shek. XIV. Kastratasit, embrioni i të cilëve ka qenë afër rrënojave të "taborit" romak, afër rrënojave të Kastrës, të parë që në vitin 1559 mbi rrugën Shkodër-Orosh; pastaj Prekalët, Malësorët; Shkrelasit, Mirditasit dalin si mbiemra familjesh në kadastrën e Shkodrës së vitit 1416. Emri I Kelmendëve, që më vonë qenë të fuqishëm, (shqip Këlmend, në shumës Këlmendët) rrjedh prej kështjellës bizantine Clementiana, që përmend Prokopi, dhe të cilën duhet ta kërkojmë mbi rrugën romake Shkodër-Prizren, afër doganës mesjetare të Shën Spasit (sllav. Svetoga Spasa, shqip të Shën Spasit). (1353, dominus Georgius filius Georgti Clementi de Spasso).

Gjaku i pastër i barinjve bashkëvepronte edhe në krijimet e fiseve malazeze. Për bashkëpunimin e rumunëve flasin emrat Piperi e Mogushi. Përzierjen e fortë të gjakut shqiptar e tregojnë emrat e disa vëllazërive të vjetra malazeze. Të tilla qenë:

Mataguzhët afër Podgoricës (1335), Mahinët përgjatë bregdetit (1435), të cilët nakujtojnë Mavioi ilirë, mandej Malonshiqët m luginën e lumit Zetë, pastaj Matarugët të shuar prej shumë kohësh (të quajtur me këtë emër sipas shpatave që mbanin), të cilët sot rrojnë në përrallat në Grahovë. Kjë kujtim për vëllazërinë baritore shqiptare është ruajtur në emrin Goljemade (Gojëmadhe) (1444), thellë në Mal të Zi? ku sot nuk kupton askush shqip. Në këtë pikëpamje janë karakteristike edhe përrallat, të cilat e shpien bufimin e fiseve shqiptare e serbe në stërgjyshër të përbashkët. Sipas tyre, për shembull, serbët e sotëm, Vasojeviqët, Piperët dhe Ohzrihniqët, ashtu edhe Krasniqët e Hotët shqiptarë rrjedhin nga pesë vëllazëritë.

Por ndonëse vërtetohet se në përgjithësi të gjitha këto fise janë formuar prej fshatrave, megjithatë gjeneza e tyre, po ta shikojmë hollësisht, është shumë e koklavitur dhe e trazuar.

Formime të treta flsesh. - Fshati luftarak si bërthamë fisesh: Tuzi e Hoti. - Sistemi pronësor dhe fshati I kërkuar i fushës. ~ "Compagnie overo communi" fshatrash me luftëtarë. - Mbledhja e fshatrave ose kuvendi ("kuvent"), - Çfarë sjell fshati e çfarë katundi në mjegullën fisnore?

Në listën e Deçanit (1335) përmendet "Katun Arbanas", kryetari i të cilit ishte Llesh Tuzi. Ky ishte fshati Tuz i kadastrës së Shkodrës së vitit 1416, në bregun lindor të liqenit të Shkodrës me 16 shtëpi të vetë tuzasve. Por tërë fisi i Tuzit, vendi i të cilit shtrihej nga lumi i Rrjollit në bregun lindor deri në Vir (shqip "kullotjedimërore") në bregun perëndimortë liqenit, pati (në vitin 1416) 150 shtëpi dhe 500 luftëtarë. Në vendin e këtij fisi gjendej edhe fshati Kamenicë (Chameniza), banorët e të cilit ishin në shek. XIV shumë të përzier; gjysma e tyre përbëhej prej të ardhurve nga fshati Momusha afër Prizrenit. 

Në qoftë se merret në këtë mënyrë, rasti interesant i tuzëve si paralele edhe origjina e Piperëve malazezë, të cilët, sipas kërkimeve të Erdeljanoviqit, janë formuar prej Piperëve dhe ptej bariorëve shumë të fuqishëm të zhupës së vjetër të Luzhës dhe prej Mugoshëve ruiriunë bredhës, atëherë del fare e qartë origjina e fiseve të treta.

Një vëllazëri (1416 Vlasamr në qarkun e Shkodrës), që ishte një shoqëri barinjsh, mbizotëronte mbi banorët e fuqishëm e bredhës të një krahine dhe u shkrime taushtarakisht në orën ë rrezikut.

Një vëllazëri e tillë shqiptare e Krushevës dhe e Kamenicës kanë qen Bythëdosët ("podex porci"), të çilët në dokumente quhen Bisdos (1335), Busadosa, Butadossi, Bitidossl Këta më të shpejtë u shkrinë me Tuzët (1415, Octi, Tusi et Bitidossi).

Në të njëjtën mëriyrë bëhet jashtëzakonisht i fortë fisi i Hotit (Otti, Octi, Chioti, Coti 1414 e më tej). Djepin e këty fisi duhet ta kërkojmë në Plavë përmbi Guci mbi Lim (1330) "Hotina Gora", sot Mali i Hotit). Në vitiri 1417 ky fis ishte në gjak (quia manus posuit sanguine eorum) me Balshën III Balshaj. Ky "mal" (montanea) në vitet 1417 gjendej kryesisht në shërbim të Venedikut, por herë-herë shkretëronte edhe distriktin e Shkodrës.

Kryetari i tij quhej kapetan (capitaneus montanee Ottorum). Në vitin 1434 quhej: Junch Hoth iam dominus in partibus Albanie. Te Pamalokët ose Mërkojeviqët në bregdetin e Ulqinit, kryetari në atë kohë (1419) quhej vojvodë.

Kështu, duke përfshirë katundifshatra të fuqishme të luginës, ai mori me vete dy elemente të reja, një element ushtarak dhe tjetri ligjor.

Fshati i fortë ishte i lidhur, pra, pas sistemit të pronave, që u jepte shteti, ndërsa më vonë pas dinastive të vogla ushtarake. Një fshat i tillë, në kohën paraturke, nuk ishte i formuar prej një fisi të vetëm, por ishte i përbërë prej elementesh shumë të ndryshme. Lidhjet e gjakut aty ishin shumë herë më të dobëta se në katund. Në kadastrën e Shkodrës (1416) vetëm disa fshatra kishin banorë homogjenë me një mbiemër; fshatrat e tjerë ishin të përzier. Në fshatin Grisë përmenden p.sh. tri familje me emër Tomaristë, mjaft larg nga Jugu, nga krahina rreth Tomorit në Muzeqe (në kroat. Muzëkji); pastaj përmendet njëfarë Andrea Lochoy (nga vendi Lohe afër Kupelnikut në Pilotin e Poshtëm; afër Lohës (1348) përmendet edhe "Berishin dol" ("lugina e Berishës" dhe dy Malësorë. Kastratasit, Tuzët, Schirelli, Prekalët e Hotët duken të shpërndarë nëpër fshatra të ndryshëm. Në shumë fshatra si "cavo" (kryetar) përmendet ndonjë Hot; kurse Alexius Castrati në vitin 1403 ishte "caput trium villarum”

Fshatrat shqiptare të mesjetës ishin të shpërndara, sikurse janë edhe sot. Fshati Podgora (20 shtëpi) kishte (më 1416) 5 lagje me kufij të veçantë, sikurse edhe lagjet e fshatit Shikle (më 1348), të cilat quheshin Kruimada e Kërsti, në Pilotin e Epërm. Për fshatin Oblikë, nën malin Tarabosh, thuhet (më 1448) "potius vocanda est paesium quam villa.

Fuqia e fshatit ndryshonte jashtëzakonisht. Nga 114 vendbanime, që përmend kadastra e Shkodrës, më i dobët ishte Aycadicami me një shtëpi dhe më i fuqishëm Copenico (Kupelnik, Koplik) me 89 shtëpi. Qëndrueshmëria e disa vendbanimeve në këtë kohë ishte shumë e pasigurt; në zonën e Shkodrës përmenden 8 fshatra të shkretuara (desabitado). Fshatin Renesi me fusha të punuara mirë, e lanë banorët dhe shkuan në viset e qytetit të Drivastit, që të mos paguanin taksat.

Nën udhëheqjen e kryetarëve (cavo) të vet ose të pronarëve, këto fshatra organizoheshin në njësi ushtarake, lidhnin kontrata të veçantame Venedikun (më 1417 fshati Barbarossi) lidheshin me katunde fisesh luftarake, të cilët shpesh u jepeshin pronarëve të tyre. Këta ishin "compagnie overo communV\ të cilët në raste rreziqesh të mëdha lidheshin midis tyre. Sistemi i pronarëve pak riga pak u shua; vendin e tyre e zuri mbarë fshati i luftëtarëve. Në shek. XVI dhe XVII gjendeshin shumë statistika fshatrash të Malit të Zi dhe të Shqipërisë Veriore, në të cilët, përveç numrit të shtëpive, shënohej edhe numri i luftëtarëve. 

Në vitin 1455 përfaqësuesit e 51 fshatrave të Zetës së Sipërme nënshkruan në ishullin Vranina se bashkoheshin me venedikasit. Atje u bë një konventë e dukshme, shqip kuvendi ose mbledhja e fshatrave (tutto el convento de Xenta).

Përveç elementeve ushtarake, bizantine-serbe proriësore, në fshatrat e luginës, fermentin e të cilave e formonte katundi malësor i lidhur me gjak e fis përmbanin në mjegullën fisnore të gjitha ato elemente të jetës ligjore, që u zhvilluan në një shkallë më të lartë, të cilat sot shihen në zakonet e malësorëve shqiptarë. Tradita sipas së cilës këto zakone ligjore, të quajtura me emrin "Kanuni i Lekës është në lidhje me Lekën III Dukagjinin (1459-1479), të marra në mënyrë simbolike, nuk janë kurrsesi të shtrembra.

Këto zakone janë plot me ndikime të së drejtës bizantine-serbe tëmesjetës. Përkundrazi, katundi i barinjve futi në fiset e ndryshme njësi të trashëguara nga koha e vjetër: gjakmarrjen, besën dhe vëllazërimin, që në shek. XI përmenden te barinjtë vllehë në Thesali.

Formimi i lidhjes së Mirditasve katolikë; "prenku " i "të tre bajraqeve të Ohrit" - Ndikimi i kishës në organizimin e fiseve. - Amebat (zyrat) hierarkike shtetërore: Prifti Shtjefën i Mirkojeviqëve (15.53) dhe "shtëpia e parë" e tij; ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji (1676); "kryeipeshkvi i Kuq " Afanasi (1596). - Formimi ifiseve shqiptare të Toskëve në fund të shekullit XV: Grisejët; Kirilejsët, Plesejët, Kordhesejët.

Në bazë të fshatrave të organizuara ushtarakisht, fi Iloi në shek. XV edhe lidhja e madhe e Mirditës. Katundet kishin atje rolin e bashkimit. 

Gjurmën e parë të emrit Mirditë në mbiemrat e dy familjeve në fshatin Mensabardi ("Manza e bardhë") nën Shkoder (1416 Jon Mirdit, Petro Mirdit). Këta njerëz kishin ardhur këtu nga viset ndërmjet Fandit e Matit, banorët e të cilave, dhe pastaj e tërë krahina, morën ndajshtimin sipas përshëndetjes së zakonshme që përdorej atje "mirë dita".

Në vitin 1436, duke u kthyer prej Tokës së Shenjtë, kaloi nëpër Raguzë (Dubrovnik) "filius ducis PrenghiKy është i pari kujtim i titullit prink, pringi (prenk-princeps), që edhe sot e mbajnë me fanatizëm kryetarët e mirditasve katolikë, të cilët që nga koha e vjetër ishin nën ndikimin e fortë të abatëve benediktinë të Shën Lleshit (Sanctus Alexandër de Monte) n'6 Malin e Shenjte.

Mirditasit përmenden rrëth vitit 1570 si një lidhje ushtarake fshatrash jashtëzakonisht e fuqishme drejtoheshin nga udhëheqës të trashëgueshëm. Në vitin 1610 mirditasit kundërshtonin të pranonin kalendarin Grigorian, sepse kjo do t'u pakësonte të ardhurat; kjo ishte një karakteristikë e veçantë e jetës së tyre.

Seprej çfarë elementesh të ndryshme ishte e përbërë ajo lidhje fisesh, këtë na e tregojnë edhe sot tre bajraqet e Ohrit, që quhen: Kthella, Bishkashi dhe Selita. Stërgjyshërit e këtyre vëllazërive, siç dukët, kanë ikur në viset e Mirditës qysh në kohën e tmërreve të para të turqve në Ohër dhe në rrethinat e tij (1466). Edhe në vitin 1641 dalloheshin përmbi Lezhë, rië Mat dhe rreth Kurbinit Mirditasit, Bugarët dhe Selitët. Turqit atëherë i quanin kryengritës.

Në kohën e vetorganizimit të fiseve shqiptare e të Zetës, kur atje ishte zhdukur fare aristokracia e lartë dhe kur turqit i paten dëbuar fare venedikasit, atëherë ndikimi i kishës u bë shumë I madh mbi të gjitha ato fise luftarake.

Nga malet e Zetës dhe deri në Ohër e Himarë shihen prova të qarta të shformimit të fiseve të organizuara në njësi hierarkike shtetërore. Sikurse dihet, Mali i Zi u bë me të vërtetë nën vlladikët e vet.

Kryeipeshkvi i Tivarit, Bizzi, i cili në vitin 1610 kishte vizituar dioqezën e vet, tregon për banorët e fshatit Blinisht, se si ata, sapo shihnin priftin, linin çdo punë dhe vraponin t'i puthnin dorën. Kryetari kryelartë, Gieclalos, njeriu që kishte bërë vrasje te shumta e të shëmtuara, shkon dhe i bie në gjunjë kryeipeshkvit dhe i lyp bekimin. Në vitin 1601 u strehua në malet e Dukagjinit ipeshkvi i Stefanisë e i Bendës nga shkaku i persekutimeve. Kur turqit, në bazë të denoncimit të venedikasve, deshën ta kapnin këtu (1603), u ngrit ky popull i armatosur dhe i vrau të gjithë këta.

Për Mirkojeviqët a Pamalokët afër Tivarit, tregon Justiniani (1553) se ishin nën udhëheqjen e priftit Shtjefën shtëpia e tij ishte më e fuqishme ndërmjet Markojeviqëve "shtëpia e parë"; banonte në fushë në rrëzë të malit afër "Shpellës së Zezë".

Priftërinjtë dhe vetë ipeshkvët ishin atëherë luftëtarë tëfortë, që i përshtateshin qarkut të vet. Në vitin 1602, tregohet për një franciskan, që shërbente meshën dhe i kiyente detyrat shpirtërore i veshur me rroba qytetare, por edhe me fustanellë turke me armë në brez.

Në atë kohë (1642) në Shqipërinë e Veriut kishte priftërinj të rinj pa asnjë kualifikim: ushtarë, që në Lombardi kishin mësuar italishten, konkurronin me përfundime të mira për priftërinj. Përkundrazi kishte ndodhur që njëfarë Dom Mark Grasutit, kandidatit të kolegjit ilir, ia morën famullinë e Barbullushit priftërinjtë e Shkodrës. Në shek. XVII, ipeshkvët e  Lezhës kishin ndikim të madh mbi ushtarët në Ndërfandë; këta rregullonin atje të gjitha çështjet e kundërshtimet qytetare.

Ipeshkvi Gjergj (kroat. gjuro) Vladanji (1656-1692) shkaktoi në vitin 1676 mërinë e turqve kundër vetvetes, sa dha urdhër të ndërtonin një kullë (casa forte) në famullinë e Shën Nikollës (ndoshta abatia e mëparshme në grykën e Bunës).

Por shumë e fuqishme dhe më përpara se në Mal të Zi, u pa ndikimi i princave fetarë larg në Jug. Në fund të shek. XV gjendeshin edhe në Shqipërinë e Jugut, në vend të Zenevjevëve e të Shpatëve, të cilët i mori me vete stuhia etnike në Thesali, mjegulla më të buta fisesh, Për këto kemi njoftime nga koha, kur turqit depërtuan në truallin e Italisë, morën Otranton dhe e mbajtën që nga 25 korriku 1480 deri më 8 shtator 1481) Atëherë, pushteti Napolitan, që t'i dëbonte nga ato vise, ndërmori kundërmësymjen mbi Vlorën, Kaninën dhe Himarën. Operacionet i drejtonte këtu "Constantino Musachi Carli", nipi i Skënderbeut.

Në arkivin e Milanos gjenden raporte të mjafta mbi atë luftë në Shqipëri, të drejtuara dukës së Kalabrisë dhe Otrantos. Atje gjenden edhe dy letra të Konstantin Muzakës, njëra e ruajtur në përkthimin italisht, sepse origjinali ka qenë i shkruar në gjuhën greke, ndërsa tjetra në kopje të thjeshtë. Në një nga këto raporte dhe në dy letra përmenden fiset shqiptare prapa Vlorës deri në Himarë.) Këto fise janë: Chirlejsët (Churlisey), Plesejët e  Covesejët. Emri i këtyre të fundit ishte drejtësisht Kordhesejë.

Analogjisht, sikurse Shpatët quheshin me këtë emër sipas shpatave që mbanin, ashtu edhe Kordhesejët ishin thirrur kështu, sepse e kishin zakon të mbanin kordha. Kirilesejët quheshin, padyshim, me këtë emër sipas britmës luftarake të tyre Kvpie. Duket se ky ishte emri i përbashkët, nën të cilin kuptoheshin Plesejët e Corvesejët së bashku.

Njëqind vjet më vonë, këto fise dhanë lufiëtarë, të cilët ishin prej atyre (Albanesi e Cimmarioti) 10.000 vetave, që në vitin 1596 përmenden nën udhëheqjen e metropolitit ortodoks të Ohrit, Anastaziut, dhe që ishin të veshur përherë me rrobë të kuqe si kryeipeshkvi i tyre, të cilin e donin më shumë se çdo njeri tjetër si fëmijët, ashtu edhe populli primitiv e turmat moderne.

Lezha dhe Shqipëria e Veriut sivatër e lëvizjes së madhe të krishterëve në Ballkan 1593-1614. - Vlladikët dhe Këshillat e pleqve, "pleqësi" - Lidhja adriatike e fiseve në vitin 1620. - Veriu shqiptar dhe Jugu shqiptar.

Kjo dukuri e Kryeipeshkyit të Kuq, i cili i dha vetes titullin e patriarkut të Bullgarisë, të Serbisë dhe të Shqipërisë, është në lidhje me lëvizjet e mëdha të elementit të krishterë në Ballkan kundër turqve, që filloi në vitin 1593. Papa dhe disa fuqi të mëdha të Perëndimit ishin pleksur në këtë lidhje. Vatra kryesore e lëvizjes ishte Shqipëria dhe këtu kryeqendra ishte përsëri qytëti i Lezhës.

Pranë shqiptarëve, serbëve, himariotëve dhe hercegovinasve duhej të dilnin edhe shqiptarët e Apulis (Pulies) (1595 quetti Albanesi che in Pnglia si trovano e con prestezza potriano da BrindisitraghetarsiinAlbania). Ekspertët e Perëndimit e kishin vlerësuar zonën nga Shkodra deri në Himarë (1593) për 40 000 luftëtarë. U provua të veprohej edhe me forcën e traditës historike

Në fillim luajtën një rol të madh si agjeritë politikë disa pjesëtarëtë familjeve të dikurshme të patricëve në Lezhë (Thomas Pelessa, Paolo Dukagjini), në Tivar (Marco Samuelis), një ulqinak (1595 uno de Dulcigno di famiglia Gliubizza), pastaj Mark dhe Gjon Gjini, siç duket, bajraktarë të Mirditës. Por venedikasit, që mbanin anën e turqve, e bënë të pamundur realizimin e aksionit të këtyre njerëzve, pjesërisht duke i paraqitur si aventurierë, pjesërisht se me ndihmën ë besnikut të tyre, Pal Dukagjinit, (1602 spione delli signori Venetiani), kishin zënë kalorësin Thomë Pelessën (1596). Edhe kushërinjtë e tij, të dy Gjinas, u bashkuan atëherë me të.

Por në krye të krejt lëvizjes ishin princiit e kishtërë: metropoliti i Ohrit, ipeshkvi i Lezhës, Patriarku i Pejës, Gjoni, (1614) dhe ipeshkvi i Korçulës. Pas shpinës së vlladikëve (peshkopëve) " shqiptarë fshiheshin gjerentët; "këshillat e pleqve" ose pleqsitë, të cilat u panë më së pari në Lezhë  dhe qe nga shek. XVI luajtën një rol të madh edhe në Greqi. Në këshillat e fiseve bashkëpunonin pranë kryetarëve ose "pleqve tëparë" edhe kleri i lartë e i ulët.

Edhe për vendimet e mëvonshme, shumë të rëndësishme, e morën nismën prelatët; këtyre ua ngarkuan edhe zbatimin.

Nuk mund të ishte, pra, e dyshimtë që ndikimi i kishës, përveç urrejtjes ndaj turqve, bëri që ksenofobia dhe urrejtja e pafre e njësive të vogla bujare të mund t'u shërbente qëllimeve më të larta. Tani me të vërtetë u krijuan edhe lidhje shumë të mëdha, të cilat të kujtojnë tamam Lidhjene njëkohshme të Irokezëvë (1560) në Amërikëri e Veriut, që u kënduan prej Longfellout në "Song of Hiawatha" e famshme.

Patrici katolik Bolizza (i Kotorit) njofton në vitin 1614 se fiset e veriut (Hoti, Kuçi, Shkreli etj.j kishin lidhur besë për ndihmë të ndërsjellë dhe për mbrojtje kundër turqve. Atëherë Hotët numëronin 600 luftëtarë, Këlmendasit 650, Kuçët 1500, Shkrelët 80 dhe Kastratasit 130.

Kulmi i këtyre lidhjeve arriti në vitin 1620. Në atë vit (më 11 nëntor) u bashkuan, nën pretekstin se do të paguanin taksën, në Beograd mbi Danub, vojvodët nga Lika, Polj ica, nga i gjithë Mali i Zi; pastaj u bashkuan edhe kryetarët e Kuçit, të Dukagjinit e të Kelmeridit, që do të vendosnin për çlirimin e të gjitha krahinave të pushtuara me ndihmën e spanjollëve dhe të Papës.

Rolin kryesor, si bërthama e atëhershme e shqiptarëve katolikë, e luajtën Këlmendasit në fundin e shek. XVII, kur ushtria austriake (1689) kishte depërtuar thellë në Ballkan. Atëherë në tërheqjen e shqiptarëve për kryengritje kuridër turqve, meritat më të mëdha i pati franciskani Toma Rospasari, ndërsa udhëheqësi i kryengritësve serbë ishte pariarku i Pejës, Arseni III. Nën udhëheqjen e tij u krye lëvizja e madhe e sërbëve në veri (1690);  pak më vonë (1723-1727) u themelua kolonia e shqiptarëve afër Zarës me bashkëpunimin e kryeipeshkvit të Tivarit, Vinçenc Zmajeviqit, prej viseve afër Shkodrës e Tivarit.

Kundërshtimi ndërmjet Shqipërisë së vogël të Veriut, ku edhe sot ekziston lidhja e fiseve katolike të mirditasve, e trashëguar nga historia, dhe Shqipërisë më të madhe të Jugut e myslimane, ku nuk u arrit deri në formacione të mëdha fisnike e të qëndrueshme, por sistemi turk i çifligjeve është bashkuar me organizimin bizantin e me pronat e mëdha të aristokratëve shqiptarë; ky kundërshtim është kaq vital, sapër një kohë të gjatë nuk do të shuhet ndjesia, që mirditasit kërkojnë një republikë të vetën.

Cikloni etnik në Ballkan

Mbiemri i habitshëm "serbo-alvanito-bullgaro-vllah " në kronikën e Janinës të vitit 1400. - Arvanito-vllehët e sotëm në Thesali. Në Manastirin e Shën Pantej lemonit në ishullin e liqenit të Janinës ruhet një kronikë e shkruar në gjuhën greke. Kryesisht përfshin ndodhitë e qytetit të Janinës (1355-1400), që atëherë ishte ende shprehimisht qytet grek shumë i pasur, famën e të cilit më vonë e përhapi në mbarë botën i fuqishmi dhe i tmerrshmi shqiptar, Ali Pashë Tepelena (1822), një nga krijesat më të përkryera të gjakut violent dinarik.

Kjo kronikë, nën titullin "Tregime të murgut Komnen dhe të Proklit", u botua shumë herë dhe më në fund u botua së bashku me përkthimin serbisht të Evta Avramoviqit në Glasnik Srpske Slovesnosti (1862). Lajmi më i fundit i saj thotë tekstualisht kështu: "Më 29 tetor, të mërkurën, (1400), despoti Spatas kaloi në përjetësi. Menjëherë pas kësaj, vëllai i tij Zguri pushtoi Artën.

Pas disa ditësh sulmoi kundër tij Vonko serbo-albanitas-bullgaro- vllah, i cili e përzuri Zgurin, filloi t'i lajkatojë eprorët e vet, I mbylli në qytet dhe rrënoi pasurinë e tyre". Pas këtyre fjalëve vijojnë disa ankime për rrënimin e tokës së mrekullueshme të Akarnanisë dhe për humbjen e dy autorëve, që heshtën përgjithmonë.

Një ciklon i tërë etnik qindravjeçar është simbolizuar në mbiemrin serbo-alvaijito-bullgaro-vllah, të cilin popullsia greke e qyteteve ia kishte ngjitur ngadhënjyesit të Spatëve, fituesit të ri e të përkohshëm të Epirit. ky mbiemër tregon,se ekzistenca e këtij ciklofii ishte e njohur plotësisht tashmë nga vëzhguesit e asaj kohe. Por për të edhe 500 vjet më parë shihej edhe ai mozaik kombëtar, sikurse shihet edhe sot më në lindje, në Maqedoni, i mbushur me element të fortë turkë e pastaj më pak elementë izraelitë të ardhur në shek. XVI nga Spanja. Shihet edhe se emri "arvanito-vllahë" që sot grekët u japin Farsheriotëve rumunë nomadë në Thesali, është teprica e një përzierje etnike shumë më të ndërlikuar.

Ku dhe sa gjatë është përdredhur kjo stuhi, kjo mund të tregohet lehtë nga historia e Ballkanit e shek. XIV. Por që të tregohet se nga janë elementët jogrekë dhe josllavë të këtij mozaiku, duhet depërtuar shumë më thellë në të shkuarën.

Gjurmët e racës paraindoevropiane në Atlas, në Pirenejtë, , në Alpet, në Kaukaz dhe në malet Dinarike, - Përhapja e Ilirëve të vjetër. - Zona e përzier iliro-thrake. - Thyerja e shtresave tëpara në kohën e romakëve. - Romanizimi intensive i bregut te Adriatikut: Huazimet latine në gjuhën shqipe. - Gjuha telefonike e malësorëve, - Romanizimi përhapës mbi Danub, gjuhët rumune të kompromisit.

Më përpara dyndjes së sllavëve, më përpara kolonizimit romak, Ballkani në veri të Heladës u përkiste fiseve ilire përgjatë detit  Adriatik dhe fiseve thrake në Brendësi, Në kohën e pushtimit romak, në Malin e Zi të sotëm ishin DokleatëL Fqinjët e tyre përgjatë liqenit të Shkodrës ishin Labeatët; përreth grykës së Kotorrit ishin Pirustët. Sikulotët banonin në viset përreth Drinit të bashkuar dhe siç duket, prej këndej kishte ardhur herët një pjesë e Sardeatëve, që ishin më në veri. Ndërmjet Lezhës e Durrësit banonin Batiatët; mbi Shkumbin (Genussos) ishin Partinët; tafër liqenit të Ohrit Dasaretët* mbi Vjosën e sipërme Atintanët, Amantët, Bulinët; në kufi të Maqedonisë banonin' Linkestët dhe Orestët Ilirët e vjetër gjuhësishti përkasin grupit indoevropian (arian).

Por ata kur erdhën në Ballkan, sikurse edhe thrakët e Helenët, gjetën një shtrat më të vjetër të një race, e cila, sipas gjakut e gjuhës, nuk ishte ariane. Racat e humbura dhe gjuhët e tyre I ruan më mirë malësia. Në Atlas kanë qëndruar Kabilët dhe Tuarezët, në Pirenejtë Baskët? kurse Kaukazi është muzeu i vërtetë i kombeve të humbura. Linguistika moderne i ka kushtuar një vëmendje të madhe relikteve gjuhësore të malësive, si për gjuhët e plota, ashtu edhe për dialektet. Dhe në bazë të këtyre studimeve, ajo ka depërtuar thellë në të kaluarën dhe në elementët e gjuhëve evropiane ariane, shumë më thellë sesa ka mundur deri tani me krahasimin e thjeshtë të gjuhëve ariane.

Edhe në gjuhën e malësorëve shqiptarë janë skalitur shenja nga e kaluara e largët, paraindoevropiane, paleoevropiane. Aty gjenden fjalë, sidomos Çalë blegtorie, të cilat nuk mund të shpjegohen me mjetet ariane, por të cilat jetësohen në dialektet gjermane të Alpeve përmes Helvetis deri në dialektet romane mbi liqenin e Gjenevës: (shqip mëz = zhdrijebe, lopë = krava, berr = ovca).Për disa fjalë të përbashkëta të gjuhës shqipe e rumune (shqip - mal, rum. mal) kanë vërtetim në gjuhën ilire (Dimallum = mal me dy krerë) dhe në gjuhën thrake (Dacia maluensis = Dacia ripensis). Kjo tregon se të dyja këto gjuhë ishin të ekspozuara ndaj ndikimit të ndonjë idiome parahistorike.

Kjo hipotezë përforcohet edhe me atë, që te shqiptarët janë ruajtur gjurmë të forta të numërimit vigezimal joindoevropian (njëzet (20), dyzet (40); trezet (60), që i gjejmë plotësisht te pasardhësit e Iberëve të vjetër, te Baskët e sotëm në Pirenejtë. Ndërmjet këtyre dy gjuhëve ekzistojnë edhe krahasime të tjera: (shqip bisht, në gjuhën e Baskëve buston).1} Pa dyshim pastaj, që materiali toponomastik në Iliri e në Thrakë "ka ruajtur nënshtresën e përbashkët paleoevropiane, përrtibi të cilën u derdhën, në kohë të ndryshme, fise të ndryshme indoevropiane".

Përhapja tërësore e popullsisë ilire është vështirë të përcaktohet, sepse dhe vetë bërthama e saj qe në lëvizje të pandërprerë. Ashtu si fiqnjët e tyre të Lindjes, ilirët ishin ndarë në grupe të panumërta, të mëdha e të vogla, gjendeshin në luftë fisesh ndërmjet njëri-tjetrit dhe, përveç kësaj, paraqisnin një plazmë të lëvizshme, sepse mënyra e jetesës së tyre ishte baritore.

Në skajet e bërthamës ilire mund të vërehet qysh herët një përzierje e fortë me popujt fqinjë. Japudët, që banonin në Kroacinë e sotme, Straboni i quan "popull kelto-ilir'V Pikërisht në të njëjtin skaj, ku më vonë shihet cikloni i madh serbo-shqiptar e bullgaro-vllah, në Epir, Akarnani dhe Etoli, për shkak të ekspansionit të fiseve ilire, formohet popullsia e përzier iliro- greke, të. Euripidit, gjuhën e të cilëve Tukididi e tregon fare të pakuptueshme dhe të cilën shkenca e sotme nuk e numëron në ilirishten e vërtetër

Kur u bë kolonizimi romak i Ballkanit, nënshtresa etnike e atjeshme nuk formonte njësi homogjene. Ndërmjet popullsisë  ilire e thrakase shtrihej një zonë e madhe e përzier, e cila sa më në jug, aq më e gjerë ishte. Shtresat etnike të mëparshme ishin shpërndarë dhe asimiluar. Brendësia e vendit ishte më pak e populluar se bregdeti. Përveç kësaj, pushteti politik romak grabiste shtresat e fiseve me fuqi elementare; këtë na e tregon dyndja e fisit të Pirustëve, nën mbretin Trajan, nga malet ilire për në grykën e Rizonit, në vise të largëta, të populluara nga Thrakasit. Të gjitha njësitë luftarake ilire i kishin banimet e veta edhe në shek. VI pas Krishtit në vende të huaja.

Pakësimi i ngadalshëm dhe i vijueshëm i popullsisë bëhet I dukshëm, po të krahasojmë numrin e madh të njerëzve që nxorën fiset ilire ne rastin e kryengritjes kundër perandorit August, megjithëse në kohën e dyndjes së popujve këto vende ishin fare të dobëta.        ,

Pra, ai medium i rrjedhshëm dhe me dendësi të ndryshme ishte i larmë, në të cilin thyheshin rrezet gjuhësore të kolonizimit romak për 800 vjet në bregdetin shqiptar e dalmat dhe për 500 vjet në Danubin e Poshtëm.

Përgjatë bregdetit Adriatik, ku bashkitë romake mundën të ngrinin foletë e veta në qytete të sheshta dhe të forta, deri në Durrës e Skampa në jug dhe ku mundën të qëndronin në kontakt të vazhdueshëm me Italinë, romanizimi zhvillohej intensivisht. Atje qëndroi gjuha romake dhe pastaj u zhvillua gjuha dalmatine, e cila nga të gjitha bijat romane është më e afërt me italishten.

Gjuha latine ndikoi fuqishëm mbi ilirët përreth Durrësit e Shkodrës, qëndresën e të cilëve e theu më së pari administrate ushtarake e civile romake.

Nga shek. III para Krishtit e deri në shek. VI pas Krishtit, kur këtu gjuha latine ishte ende gjuhë zyrtare, parashqipja edhe për pak qe duke u shndërruar në një gjuhë romane. Gjuha e sotme shqipe, edhe pse e marrë rreptësisht nuk është gjuhë gjysmëromane dhe e përzier, por është e mbushur me elemente  latine. Huazimet e shqipes nga latinishtja nuk janë vetëm në nocionet e kulturës, që romakët sollën me vete, por edhe në emrat e kafshëve, të metaleve, të gjellçve, të veshjeve, të pjesëve të trupit dhe të kuptimeve, që kanë të bëjnë me banimin. Ndikimi latin ka prekur edhe ndërtimin shtëpiak të fleksionit; në zgjedhimin e foljes shqipe gjejmë kohët dhe mënyrat latine, shumësi i lakimit të emrave shënohet edhe në mënyrën latine.

Sikurse mbi gjuhën ilire, ashtu edhe mbi formën e fjalëve shqipe ka vepruar sigurisht një moment antropogj eografik, duke mbuluar përherë e më shumë burimin e tyre indoevropian. Dihet se malësorët shqiptarë mund të merren vesh njëri me tjetrin me thirrje në largësi të madhe, nga mali në mal. Një bisedim të tillë në largësi na e 'vërtetojnë drejtpërdrejt burimet e mesjetës

Ky zakon i natyrshëm është shumë i vjetër dhe gjendet në të gjithë popujt që banojnë në zona malore. Kudo ka vepruar ai në përshtatjen e gjuhës për të folur në largësi, në drejtim të elizionit, kontraksionit dhe të gjymtimit të fjalëve. Parimi i emrave të përveçëm, të gjatë indoevropianë,. sipas të cilit këta formojnë kompozita dhe i cili është ende i dukshëm tek ilirët e vjetër, ka humbur te shqiptarët si dhe te malësorët e tjerë arianë (Frigasit, Armenasit), ndoshta nga shkaku i të folurit në largësi të mëdha.

Nga gjuha e Baskeve në Pirenejtë, ky zakon krijoi gjuhën e komprimuar telefonike klasike po ky zakon bëri që huazirriet e shqipes nga latinishtja të mbeteshin shumë shpesh vetëm rrokje të theksuara.

Krejt ndryshe nga bregdeti ishte kolonizimi romak në perandorinë (limes imperii) e Danubit. Këtu ai mbajti një karakter thjesht ushtarak. Ngulimet e; veteranëve të legjioneve të kufirit arritën deri thellë në jug, në rrethinat e Prizrenit dhe të Shkupit Këtu bëheshin qendra etnike romanizimi jo qytetet e mbyllura të fortifikuara, por legjionet ushtarake të veteranëve. I mbartur prej legjionarëve të panumërt të shërbimit dhe familjeve të tyre në brendësi të vendit, romanizimi veproi në këto anë ekstensivisht.

Gjuha latine u përhap me të shpejtë, por u egërsua dhe u largua përherë e më shumë prej asaj të Italisë dhe Dalmacisë. Në territorin ku banonin "militares et paene barbari" romakë, nuk qëndronte asnjë gjuhë autoktone, por krijohej një grup "gjuhësh kompromisi" dhe ky sipas fuqisë së romanizimit dhe sipas cilësisë të shtresës etriike vendase (ilire e thrake). Bërthama (nukleus) e niadhe dhe kryesore u formua mu në bregun e Danubit; atje ku shtrati latin në vendet e Danubit të Poshtëm kishte gjerësinë më të madhe, gjendej qendra pararumune, por nga ana e jugut, deri afër viseve parashqiptare, gjendeshin formime të tjera me bërthamë romane. Përreth këtyre formimeve do të ishin kristalizuar, sikurse në gadishullin e Pirenejve, dialekte romane të veçuara, po të mos kishte arritur cikloni i madh i dyndjes së popujve, veçanërisht invazioni sllav.

Dyndja sllave rrethon bërthamën shqiptare dhe thyen shtresat rumune. - Brezi dalmatin i Morlakëve dhe vijimi duklan i tij. - Zona veriore e simbiozës shqiptare-rumune- serbe. - Kolonitë e mercenarëve të Osetëve. – Terminologjia ndërkombëtare e barinjve.

Në kufijtë romakë u grumbulluan gjatë shumë shekujve energjitë e mëdha të popujve të ndryshëm borealë. Kur nën këtë trysni shpërtheu ledhi romak, u derdhën në Ballkan, porsi lumë I idalë nga shtrati i vet, popujt nomadë dhe pastaj prapë u zhdukën, siç thotë fjala e urtë çeke, si Obrët. Mbeti vetëm raca sedentare (bujqësore) sllave, e cila, duke qenë pa impulse të gjakut nomad, kudo u ngjit për trualli me forcë të madhe ashtu si kinezët. Në shek. X, mbretërit bizantinë fërkonin sytë si në ëndërr se si u "sllavizua mbarë vendi". Qendra sllave më e fortë ishte atëherë në gadishullin Halkidik: Njoftimet ë manastireve të Atosit përmendin në fqinjësi më të afërt grumbuj sllavësh të fortë. Në Peloponez edhe sot e kësaj dite dëshmojnë emrat topografikë për ngulimet e shumta të dikurshme të sllavëve.

Bërthamat shqiptare me qendrën e vet përreth Krujës kurrë nuk mundën sllavët t' i vërshonin etnikisht. Por, ngulimi sllav e ngushtoi dhe e ngjeshi në mënyrë të dyfishtë këtë bërthamë. Zona depërtuese sllave ndaj detit Adriatik shkonte në veri përtej Shkodrës, përgjatë Drinit e Bunës, deri në krahinën e vile Poles (Vilipolle, Uilipola në listat latine të shek. XV, sot Velipojë) afër Medues, sikurse u quajt në gjuhën sllave zona e iportit të vjetër Nymphaeum. Në Jug u bë një depërtim përtej Çermenikës (Scampa) e Beratit (Beloga grada) deri në selinë ipeshkëvore të Glavnikës nën Vlorë e deri në zonën bregdetare të Silavicës (1297 contrata que dicitur Slaniça, sot quhet Soli) ndërmjet Devollit dhe Vjosës.

Dyndja sllave edhe pse nuk i shkatërroi bërthamat shqiptare në male, megjithatë shpërndau kristalizimet romake përmes Ballkanit. Kjo dyndje ngjeshi pjesën e madhe të masës tërësore etnike romane; hodhi tërë shtresat e barinj ve rumunë të veriut në shtresat e jugut, në masa kompakte i shtyu ata në lindje, i dëboi ata thellë në jug përtej kufirit klasik të gjuhës greke e latine dhe i qarkoi ata në perëndim deri para portave të qyteteve bregdetare dalmatine.

Stërgjyshërit e Morlakëve të mëvonshëm (Maurovlachi, Crnim Vlasi, vllehët e zinj), të cilet edhe në shek. XVI përhapeshin përgjatë mbarë Dalmacisë, nga Kotorri deri në Senjë dhe një herë, në shek. XII, përtej Istrës deri në Tagliamento, përmenden edhe në letrat dalmatine të shek. IX (Negulus, Draculus, Dedullus). 

Që këta qenë me të vërtetë rumunë, shihet prej prapashtesave - ul Në Maqedoni dhe në Thesali, që në shek. XIII e XIV quhej "Vllahia e Madhe" (Msyalrj BXaxia), përmenden në shek, X e XI stërgjyshërit e Maqedono-Rumunëve të sotëm, të Aromunëve, të Cincarëve ose të Kucovllehëve. ^

Pjesë të forta rumunësh, si vazhdim jugor i Morlakëve tëjugut, shihen në viset e Malit të Zi liridor të sotëm. Jo vetëm dy maja malesh, Durmitori e Visitori, mbanin në vitin 1330 emër rumun, por edhe dokumentet e vjetra serbe, që kanë të bëjnë me vise edhe më Brenda lindjes, janë plot me emra sllavë me prapashtesën rumune {Gradul, Radul, Bvladul). Vëllazëritë e shumta të barinjve rumunë banuan këtu, u grumbulluan së bashku, si Piperët e Mogushët, ndërmjet lumenjve të Zetës e Moraçës dhe dhanë, bashkë me Luzhanët sllavë, material për krijime fisesh malazeze. Origjinën dako-romane të këtyre rumunëve e jep emri i Mogoshëve, të cilët jetojnë edhe sot në shumë vende të mbretërisë rumune (Mogosani, Mogosesci, Mogosoie); pastaj sidomos vëllazëria "Vllehët Sremlanë", që në vitin 1330 banonin afer Pejës. Kjo vëllazëri me emrin e vet ka ruajtur kujtimin në Srijem (Syrmium). Ëdhe në harkun e veriut të Drinit të bashkuar në rrethinat e Shkodrës dhe në rrethin e Pukës (Epicaria) kanë mbetur elementë rumunë bredhës.

Viset ndërmjet Ulqinit, Raguzës e Prizrenit, nga deti përgjatë Drinit deri në masivin e Alpeve shqiptare (Bjeshkët e Namuna) dhe deri në anën e mëngjërt hidrografike të lumës, formonin në mesjetë rijë brez të fortë të simbiozës etnike, në të cilën elementi shqiptar e rumun i barinj ve shkrihej me banprët sllavë bujqësorë. 

Pranë detit, shqiptarët në mesjetë shtriheshin në veri më lart se sot. Degët e trungut shqiptar të prerë nga kolonizimi sllav i zhupanëve të vjetër ndërmjet Ulqinit, Budvas dhe liqenit të Shkodrës, shiheshin në shek. XIII dhe XIV përreth Raguzës e Kotorrit, pastaj prapë në emrat malazezë dhe në emrat e vendeve të Hercegovinës (Golemade 1441, shqip "Gojamadhe", Beri 1444, edhe sot Shën Gjoni e Shekulare në Mal të Zi, 1300 Burmazi afër Stolcës, prej fjalës shqipe;"burri i madh"). Në fund të shek. XIII u shtua, për shkak të përhapjes së shqiptarëve drejt veriut, edhe popullsia e re shqiptare.

Në mesjetën e vonshme, në distriktin e Shkodrës gjendej edhe kolonia e Osetëve kristianë nga Kaukazi, të cilët rusët dhe serbët i quanin "Jasi" dhe që patën ardhur këndej si ushtarë mercenarë nën mbretin Urosh II (1296-1321). Në kadastrën e vitit 1416 përmendet "villa Oseti, cavo Pietrq Oseti", dhe-'tS tillë Osetë (OsettU Ochsete) gjendeshin të shpërndarë edhe në fshatra të tjerë.

Sikurse për shkak të plastikës së tokës në zonën dinarike të katundeve të vjetra dhe sllavët iu nënshtruan mënyrës së jetesës së barinjve, kështu u krijua këtu ndërmjet Kotorrit e Prizrenit edhe terminologjia shqiptaro-rumune-serbe në sferën e blegtorisë e të bulmetit, e cila i kishte bazat e veta paraindoëvropiane. Në shek. XV një banor i Kotorrit quhej "Gurcho Vrda" një tjetër thirrëj (1427) "Pantho de Briza".

Në fshatin Repisht afër Shkodrës përmendet (1416) "Gjin Brinzi". Bmimet verore të fisit shqiptar të sotëm Merturiqxhsn Briza.Edhe në dialektet malazeze gjenden mjaft gjurmë të kësaj terminologjie (turin, hira, frus).

Fiset e vjetra rumune u asimiluan mjaft shpejt. Përkundrazi, procesi -i amalgamizacionit ndërmjet serbëve e shqiptarëve qëndron edhe sot, Raca më tipike është rasti i fisit tq Kuçit, për të cilin në vitin 1610 thuhet se "gjysma qe ortodokse e gjysma latine".

Përhapja e malësorëve shqiptarë drejt Jugut. – Cikloni shqiptaro-vllah afër Gramozit dhe Pindit. - "Gjinde e egër " dhe "rëmënjtë ". - Zona jugore e simbiozës shqiptaro-rumune-sllave. - Zbritja e serbëve të Humës në jug nën mbretin Dushan.

Shumë më intensive se në veri ishte simbioza apo amalgamizimi i popullsisë shqiptare e rumune në jug të masivit shqiptar, në Vllahinë e madhe. Në fund të shek. XIII filloi të vërshojë me vrull bërthama shqiptare. Shqipëria ndërmjet Tivarit, Prizrenit, Ohrit e Vlorës ishte në qytete e fusha me të vërtetë të qytetëruara. Por në gryka, në male të pakalueshme banonin njerëz gjysmë të egër,"gjinde e egër. Në këto vise qëndronte qysh nga koha e vjetër hobja dhe shigjeta e lyer me helm. Atje sundonte katundi i lëvizshëm, I mbushur plot me prona të trashëguara të kohëve shumë të vjetra, me besë dhe me marrjen e gjakut, të cilën kudo në fusha e kishte hequr ndikimi i kishës dhe i shtetit të fortë.

Nëpër malet shqiptare, të paprekura nga luftërat dhe rreziqet, popullsia e një race shumë të bukur u mbajt e freskët, pjellore, e fortë, me një vitalitet të jashtëzakonshëm në disa individë, e qëndrueshme në të gjitha fatkeqësitë, luftëtarë, të cilëve u ishte "dyshek toka dhe jastëk guriAi-element bredhës filloi të  rrotullohej nga malet në ultësira, i lodhur nga luftërat e pandërprera dhe rreziqet e vazhdueshme, pranë Thesalisë e Pilurit, tokë me pyll", sikurse e quanin atëherë shqiptarët Epirin (1510 te Muzaki: Epiro ch 'in lingua albanese se dice Pylloria). Shtytjen për këtë ciklon fort të madh e dha lufta ndërmjet anzhuinëve në Durrës dhe bizantinëve, veçanërisht pas goditjes së gjeneralit të Napolit Sullyes-it kundër Beratit (1280). Shqiptarët u derdhën mbi "fiishën ilire", mbi Savrën a Muzakin (Myzeqenë), dhe me gra e femijë, me, bagëti e kuaj, u grumbulluan në Thesali, duke shkretuar tokën e hapur (1325, et ad presens consumunt et destruunt taliter, quod nihil remansit penitus extra castra). ~Në luginën e Ahelousës, në viset e Angelokastrës (Gjirokastrës), u bashkuan shqiptarët me Remerimët (shqip rëmen, shumë rëmënjtë), sikurse quheshin rumunët prej shqiptarëve, që u formua nga emri: Romanus. Nga gjaku dhe mënyra e jetesës, ky popull ishte i aferm me shqiptarët dhe ishte i lëvizshëm si zhiva. Sot fjala "emër" nuk është më emër i përveçëm, por do të thotë sikurse fjala turke "çoban", me të cilën shqiptarët emërtojnë vllehët përreth Beratit.

Kundër shqiptarëve e aleatëve të tyre u ngrit mbreti bizantiri dhe Katalonët, që ishin sundimtarët e dukatit të Athinës. Ky I dëboi me ndihmën e ushtarëve mercenarë turq deri në kreshtat e maleve, kurse emri "katalla" kaq ka hyrë në kujtesën e shqiptarëve, sa edhe sot me këtë fjalë kuptojnë "njeriun e lig" (mizorin, katilin). Kundër dyndjes së popullsisë shqiptare u mbrojt popullsia urbane greke; qyteti i Thesalisë Phanarion kërkoi që ata të mos vendoseshin kurrsesi në tokën e tij. Kjo, pa dyshim, ndodhte për të njëjtat shkaqe, prej të cilave në kohën e diasporës shqiptare, Ankona nxori statutin e vet të famshëm kundër shqiptarëve, prapë nga këto shkaqe qyteti Chieti në Italinë jugore i detyroi shqiptarët të banonin jashtë qytetit (në geto); kurse baronët e Napolit ua ndalonin atyre (1506) mbajtjen e çdo lloj arme. Por të gjitha këto masa nuk sollën asnjë dobi në Thesali dhe Greqi. Në gjysmën e shek. XIV silleshin nëpër Thesali Mazrekët e fortë shqiptarë në kronikën e Janinës, te Kantakuzeni, Marchaseos 1304 në diplomat anzhuine: ky emër është i përbërë nga fjala shqipe mas (mbas) dhe "rëke"); ashtu silleshin edhe Zenebishët bashkë dhe Malakashët e Bujët, të cilët shkenca sot i njeh si rumunë dhe të cilët mbreti Kantakuzen - që është shumë karakteristike - i emërton gabimisht si shqiptarë. Në vargjet e maleve të Pindit e të Gramozit, në viset ndërmjet Janinës dhe Kosturit, u ngrit cikloni i madh etnik, i cili zgjati plot një shekull; kaloi në Maqedoni dhe Heladë dhe thithi në dredhën e vet gjigante pjesë të të gjitha kombësive të Ballkanit. Në vitin 1346 banonin "vllehët, bullgarët dhe shqiptarët" në terrenet e episkopatit Stagi në Thesali. Atje u pa në pakicë simbioza e këtyre tre kombeve, e cila gjatë një shekulli, më parë dhe më pas, u bë e madhe dhe arriti deri në paralele interesante në shprehje dhe në fraza të gjuhëve shqipe, rumune, bullgare dhe të greqishtes së re, deri në krijimin e "tipit ballkanik" e sidomos në sintaksë.

Mbreti Dushan pushtoi në vitin 1348 Epirin dhe Thesalinë deri në kufirin e dukatit të Athinës. Në ushtrinë e tij gjendeshin më shumë shqiptare. Në vitin 1350 udhëheqësi i ushtrisë serbe, Prelubi, depërtoi deri në kështjellën e Pteleonës në gjirin e Volosit përkundruall Negropontit. Venedikasit i quanin trupat e tij "Albanenses Arhontët e stratiotë grekë u dëbuan nga terrenët e tyre me ardhjen e Dushanit në Epir e Thesali. Vendet e tyre I pushtuan në pjesën më të madhe kryetarët e luftëtarët shqiptarë dhe pak serbët. Këta erdhën në masa të mëdha në Maqedoni, duke pushtuar vendet e pronarëve grekë. Në vitin 1350 përmenden në Beri 30 bujarë serbë me fëmijë e gra dhe me 1500 kalorës. Në këtë kohë zbritën në jug banorët e viseve të largëta malore të Perëndimit. Vojvoda Mlladen, i ati i sebastokratorit Branko në Ohër, dikur ishte komandant në rrethinat e Raguzës. Nipi i tij, mbreti Gregori (Grgur), ndërtoi (1361) në bregun lindor të liqenit të Ohrit kishën përkushtuar "Bogorbdici Zahumskoj" - Shënmërisë Zahumska (sot manastiri i Shën Naumit). Në ato vise gjendeshin (1379) bujarë nga Nevesinja e Lubomira e Hercegovinës.

Kur u shkatërrua mbretëria e Dushanit, pjesët e reja serbe në jugun e largët, në Thesali, dhe rië jugun e Maqedonisë, së bashku me popullsinë bujqësore sllave, nganjëherë e quajtur sipas emrit të shtetit bullgar, hynë në vorbullën e ciklonit shqiptaro-vllah, gjë që e ka fiksuar kronika e Janinës në shprehjen: serbo-albanito, bullgaro-vllah.

Nën shtypjen turke lëvizi bërthama serbe e kroate drejt veriut; fillon diaspora shqiptare dhe rithyerja e shtresave rumune. - Përparimi i shqiptarëve drejt veriut e lindjes 1690-1878. - Zbatica sfyqiptare në horizont.

Dhe në atë kohë vjen goditja e tmerrshme turke. Popullsinë bujqësore sllave nuk e vuri në lëvizje për një kohë të gjatë; për tre shekuj bërthama serbe e kroate lëvizi ngadalë nga jugu drejt Danubit, përkatësisht drejt Dravës, Por trysnia turke ktheu menjëherë rrjedhën e popullsisë shqiptaro-rumune në drejtime të tjera.

Invazioni shqiptar lëvizi në jug, në dukatën e Athinës (1387), në Argolidë dhe Napuli (1380); prej këndej në ishullin Negroponte dhe më në fund (1550), me mbështetjen e turqve, edhe në ishujt e tjerë të detit Egje.

Pasojë e trysnisë turke është edhe diaspora e madhe e bërthamës shqiptare, përbri së cilës dhe nën emrin e së cilës u dyndën gjatë shek. XV edhe rumunët e sllavët nga Dalmacia e jugut, Duklja dhe nga viset e lumit Vjosa për në Jakin, Venedik,

Istria dhe pastaj më e shumta në Apuli e Kalabri. Sulmi i parë turk shkaktoi një turbullirë të madhe në popUllsinë shqiptare në veri. Në senatin e Raguzës u diskutua në muajin gusht 1388 për të arratisurit shqiptarë (faciendo libero relaxari omnes Albanenses fuqientes captos për mostros). Në atë vit, në muajin maj, mori vendim qeveria e Venedikut për të arratisurit nga viset përreth Durrësit (de partibus Durabhii). Thuhet për ta se ishin "fshatarë të thjeshtë eprimitivë" (dicteanime suntrustice et rudis intellectus).

Në Rekan atë përmenden të arratisurit në vitin 1437; në Ankonë në vitin 1458 dhe në Venedik në vitin 1444 përmenden kolonitë e forta shqiptare. I përzier me sllavët e zonës veriore të përzier dhe mandej me dalmatinët e jugut (1419) filloi të rridhte nga mbarë Shqipëria (1442,1467,1478) një lum i vërtetë njerëzish në Apuli dhe në Kalabri (1467).

Sikurse shihet qartësisht nga emrat, që në amzë gjenden me shkurtimet latinisht, ishin përzier edhë toskët shqiptarë nga Shqipëria e Jugut (Prori, Niccolaus de Durazo, Nicolaus Musayhgi, Musaghy, Musaghius, Petrus de Ghonno Spati) me elementë sllavë të jugut (Bracassin).

Në vitin 1482? mbreti i Napolit, Frideriku, u premtoi liri të gjithë sllavëve, shqiptarëve dhe grekëve, që niseshin për në Brindizi. Këta në të vërtetë ishin shqiptarë nga Greqia. Shpërnguljes për në Itali i dhanë fund emigrantët nga Himara në vitin 1744. Në vitin 1886 numëroheshin në Itali 196 768 shqiptarë në 79 bashki.

Dialektet e tyre janë fare të afërm me dialektet toske të shqiptarëve të Greqisë.

Kolonia e sotme e shqiptarëve afër Zarës (Borgo Erizzo), që u krijua në vitet 1723-1727 doli prej viseve të Dukles së vjetër, nga zona e përzier serbo-shqiptare. Këtë gjë nuk e tregojnë vetëm rastet në të cilat u krye ajo shpërngulje me ndërmjetësinë e Tivarit dhe me ndihmën e kryeipeshkvit të Tivarit, Viçenc Zmajeviqit, por edhe kujtimi i disa familjeve të shpërngulura (Sestani, Vladagni), të cilat mbajnë emrat e fshatrave përreth Tivarit, përkatësisht të Shkodrës.

Sulmi turk mbi fiset rumune të Maqedonisë e të Thesalisë veproi në të kundërtën e dyndjes sllave dikur mbi rumunët e kufirit të perandorisë romake. Shtresat, nën sundimin turk, u copëtuan nga jugu në veri. Në vitin 1610 dëshmonte vendi Molocussi se afër Krujës gjendeshin pjesë të Malakashëve të Jugut. Ndërtimet që u bënë nën manastirin e famshëm benedikttë Shën Lleshit në Malin e Shenjtë të Mirditës mbanin emrin Orosh; këtë emër ia dhanë, pa dyshim, të arratisurit rumunë (rum. oroshi d.m.th. varosh). Në Bosnjë, në rrethin e Foçës, gjendet një fshat, që quhet Paraun. Analiza gjuhësore interesante e këtij emri, që e bën prof.  Skok, tregon se ai rrjedh nga rumunët, që erdhën atje nga jugu dhe që jetonin në kontakt të ngushtë me shqiptarët e vjetër (paraun vjen prej shqipes prrue, përrua, sllav. potok). Dialekti i rumunëve të sotëm në Shqipërinë e Veriut është maqedono-rumun. Fjalë sllave në dialektin e rumunëve, që në fundin e shek. XV u dyndën në Istria, formojnë tepricat e rinezmit, që të çojnë te gjuha bullgare e mesjetës. Shumë fjalë shqipe të blegtorisë, barinjtë rumunë ua lanë gjatë ikjes së vet sllavëve dhe maxharëve (hungarezëve).

Vala rumune, që ushtoi drejt veriut, ngrihej pjesërisht edhe në qendra të afërme. Ekzistonte edhe zona e madhe e Morlakës përgjatë bregut të Adriatikut, por as blloku kroat as ai serb nuk ishte kaq i dendur si sot. Qysh atëherë (nga fundi i shek. XVII) u sllavizuan edhe Morovllehët e fortë. Sot në viset thjesht slave gjendet një sasi fare e vogël aromunësh, të cilët, si për shembull në Bosnjë, e kanë humbur gjuhën e vet qysh prej asaj kohe që u dyndën. I njëjti fat i priti edhe maqedono-rumunët, që mbetën të shpërndarë në jug. Përreth Selanikut e Serës ata u shndërruan në grekë, përreth Velesës, Perlepit e Prizrenit u shndërruan në serbë, përreth Elbasanit, Ber^atit e Tiranës u kthyen në shqiptarë.

Në shek. XVII në këto vise filloi një ciklon i ri. Dhe prapë atë e shkaktuan barinjtë shqiptarë, por tani të besimit muhamedan, drejt qendrës së Ballkanit dhe pastaj drejt Maqedonisë. Që nga koha e pushtimit turk, popullsia serbe u tërhoq gjithnjë e më shumë drejt veriut, derisapas vitit 1690 vijoi një dyndje e madhe në Hungari. Në banimet e vjetra të serbëve hynë shqiptarët nëpër Opojë, Lumë, përgjatë Drinit të Bardhë në Kosovë e deri në Novi Pazar e Nish. Peja, ku për 600 vjet ishte selia kryesore e kishës serbe, u bë, si Gjakova e Gusia, njëfarë republike qytetare shqiptare në të cilën, për shkaktë popullsisë luftarake e kusare, ishte më vështirë të arrije sesa te gërmadhat e qytetit Ninivë.

Tërheqjen etnike të serbëve dhe përhapjen e shqiptarëve e shkaktuan kryengritjet serbe (1804-1815), sidomos lufta turko-serbe 1876-1878. Nga shek. XVIII ngjeshën rëndë Maqedoninë. Në luginën e sipërme të Vardarit qëndruan nëpër pronat muhamedane (çifligje) bujq sllavë; territoret e tjera i banonin barinjtë shqiptarë, Shqiptarët zunë edhë bregun jugperëndimor të liqenit të Ohrit. Fshatra shqiptarësh kishte afër Kumanovës, Kosturit etj. Të gjithë këta shqiptarë, që depërtuan larg në lindje, e dinë saktësisht se cilit fis të anës malore i takojnë. Përhapja e shqiptarëve u krye brenda dy shekujve, ashtu siç është vënë re në prag të Luftës Ballkanike (1912) nga prof. Cvijiq dhe shumë nxënës të tij në rrethinat e Pologut, të Tëtovës, Kërçovës e gjetiu. Së pari lindën banda shqiptare të forta prej 300 vetash, morën me vete femijë e burra (zullum), që t' i lironin pastaj kundrejt një shpërblimi. Popullsia sllave pësoi shqetësim, humbi sigurinë dhe ndërpreu punimet bujqësore të zotërinjve;

Këtu erdhën 2-3 familjë shqiptare, duke u paraqitur si zotërinj. Autoritetin ua jepte gjakmarrja, sepse prapa këtyre individëve qëndronte i bashkuar krejt fisi. Më në fund, fshatarët, duke mos mundur të duronin terrorin, larië tokën e tyre dhe u tërhoqën në brendësi të vendit.

Edhe lufta e madhe evropiane, si dhe pasojat e saj politike në të gjitha ato vise, që kanë elementë josllavë, shkaktuan, siç duket, një stuhi të re etnike. Dihet, për shembull, se traktati i Perlinit shkaktoi zbaticën e shqiptarëve, të cilët në verilindje filluan të tërhiqeshin nga distriktet e reja të Serbisë. Nëse një ciklon i tillë i ri do të ndryshojë mozaikun etnik të Maqedonisë ose nëse mandej do ta shkrijë në një masë të vetme, kjo gjë, siç mund të thoshte Homeri i vjetër, "është në duart e zotave".

Lidhjet e vjetra kroato-shqiptare

Dalmacia e Sipërme dhe e Poshtme në mbarim të shekullit XII. - Kroacia e Kuqe dhe e Bardhë e priftit Duklan.. - Qendrat e emrit kroat:Knini dhe jusha e Duvanjës; fisi Hrvatinë Sana. - Zonajugore sllave e bashkimit kroato- serb. - Huazimet çakaike në gjuhën shqipe; Gjoni (Ivani) dhe Mikleushi. - Kroacia e Kuqe dhe e Bardhë si kujtim I vjetër i atdheut të lashtë. - Kuptimi i emrave Hrvat (kroat) dhe Srbin (Serb). –Krahina e Kuqe Cermnica dhe Kuçeva ndërmjet Budvas dhe liqenit të Shkodrës; Kuçi shqiptar (slav. "Crveni").

Prifti Duklan nga Tivari (rreth vitit 1200), në kronikën e vet, e cila përzien kujtimet e vjetra të kombit sllav, tregon: Në mbledhjen në fushën e Duvanjës, mbreti Sventoplak e ndau Bregdetin (Maritima) në dy provinca. E para shtrihej nga Duvno (Dlamno, Delminiumi i vjetër ilir) deri në Vinodol. Kjo quhej Kroacia e Bardhë ose Dalmacia e Poshtme (a loco Dalmae usque ad Valdevino vocavit Croatian Albam quae et lnferior Dalmatia  dicitur). E dyta shtrihej nga Duvno deii në Durrës. Kjo ishte Kroacia e Kuqe ose Dalmacia ë Sipërme (Croatia Rubea quae et Superior Dalmatia dicitur).

Një ndarje e tillë e krahinës në të sipërme dhe në të poshtme është karakteristike për të gjitha provincat mesjetare nga Drava deri në Vjosë, nga Sllavonia deri në Myzeqe. Hollësisht zbatohej kjo ndarje në truallin shqiptar. Dekretet e Papës të viteve 1410- 1443 përmendin dy Shqipëri: flasin për "tota Albania", për krahinat e "utriusque Albanie si dhe për krahinat e "Albanie superioris et inferioris".

Koncepti i dy Dalmacive, sikurse e ka fiksuar prifti Duklan, me një gabim të vogël në jug, në kohën e tij ka qenë i gjallë dhe krejt i freskët.

Kur "legjionet romake" të perandorit Emanuel rreth vitit 1165 mundën përfundimisht hungarezët (ugerët).dhe serbët, dhe hynë në Dukle e Dalmaci deri në Zërmanje, kur perandorit i dhuruan edhe fisin e fuqishëm kroat të Kaçiqve, thema e Durrësit nuk u rivendos më në hapësirën e vet të vjetër. Për të parën herë u pa në ato kohë, se vargu i qyteteve romake e kroate (Omishi, Shibeniku, Ostërvica, Skradini) nga Nini e deri në Split, me popullsi të dyfishtë të hinderlandit (kroate e vllahe), po ashtu edhe vargu i qyteteve romake nga Raguza deri në Ulqin, me popullsi të trefishtë të hinderlandit, formonin dy gjysma të njëjta të zonës bregdetare dalmatine.

Me Duklën së bashku me qytetet e saj, të cilat dikur i takonin themës së Durrësit, dhe me Dalmacinë jugore në veri të Neretvës, u krijua një njësi nën perandorin Emanuel Komnenin. Përkonte deri diku me provincën e dikurshme romake Praevalisë. Në krye të saj ishte "dux Dalmatie et Dioclee" (1166). Pastaj, në krahinën nga Zërmanja deri në Neretva sundonte nga Spliti "dux Dalmatie et Croatie" (1171-1180); Zara (Zadar) mbeti nën venedikasit. 

Përgj atë bregdetit lindor të Adriatikut, pak më përpara se filloi të shkruante prifti i Tivarit, në vend të dy krahinave të dikurshme të themave bizantine (Durrës e Dalmaci), ishin tri dukata bizantine: dukata e Durrësit, dukata dalmato-duklane dhe dukata dalmato-kroate.

Sipas kësaj del fare e qartë dhe e vërtetë ndarja e Dalmacisë; sikurse e paraqet prifiti i Tivarit. Përveç kësaj, Jçuptohet edhe përse shkrimtarët grekë të kohës së Komnenëve i quajnë serbët në më të shumtën e herës dalmatinë dhe përse shkrimtari Kinam

I e vë qytetin Ras në Dalmaci. Nuk është aspak e habitshme as ajo, që, sipas Stjepan Përvovjençanit, Shkodra gjendej në "Dalmacinë e vërtetë",'ndërsa sipas kryegjakonit Tomë (t 1265), Ulqini dhe Tivari gjendeshin në "Superior Dalmatia".

Diçka ndryshe qëndron çështja te prifti i Tivarit përsa i përket Kroacisë së Bardhë dhe Kroacisë së Kuqe. Pavarësisht nga ai, por lidhur me emrin e mbretit përrallor S vetopuka, i njeh dhe i përmend këto emërtime (rreth vitit 1350) edhekronisti venedikas Dandulo (a plano itaque usque Hystriam Croatiam Albam vocavit et a dicto plano usque Dyrrachium Crpatiam Rubeam). Orbini (1601), i cili ka përdorur kronikën e Tivarit dhe shumë burime të tjera të humbura, flet (f. 204) mbi "Dioclea che ju la metropoli della Croaia Rubea.

Këtu, për shembull, në veri i përkiste tërë Sllavonia e vjetër ndërmjet Dravës dhe Gvozdës: në jug ishte kryesisht krahina nga Spliti deri përtej Raguzës. Statutet qytetase të Kotorrit të shek. XIV i dallojnë qartë kroatët më në veri nga sllavët (Sclavi), të cilët të përzier me rumunë (Vualachi) dhe shqiptarë, banonin në afërsi të qyteteve. Në një marrëveshje tregtare ndërmjet Raguzës dhe Ankonës (1293), me emrin Sllavoni kuptohej krahina ndërmjet lumit Neretva dhe Drinit e Bunës (et dicta Selavonia intelligatur a loco qui dicitur Orenta usque in flumen Lessi). Kjo ishte mbetje e kuptimit të gjerëtë dikurshëm gjeografik, Sclavinica, e cila në shek. VII deri në të X përfshinte të gjitha vendet ndërmjet Zarës, Selanikut dhe Rodopit.

Sikurse emri kombëtar serb në mjedisin "sllav" në fillim ishte, i përhapur në territore përpjesëtimisht të vogla, ndërmjet Pivës, Tarës dhe Drinës së Sipërme, ashtu edhë emri kroat e kishte qendrën e vet më të fortë ndërmjet Zërmanjes e Cetinës, e sidomos në lindje të Zarës, në rrethinat e Ninit dhe të Kninit (Tininium, në Tunva, Teneu, in Teneno.^Ipeshkvi i Kninit quhej par excellence "ipeshkëv kroat", krejt analogjikisht sikurse ipeshkvi i Krujës në qendrën shqiptare quhej "ipeshkvi shqiptar". Ky atribut (Croatensis, në regjistrat i shkruar e i kënduar keq Croacensis), ka shkaktuar, që në shek. XIV e XV, të viheshin nganjëherë në evidencë "episkopus Croatensis" dhe "episcopus  Tininiensis përveç kësaj, i pari përzihet me ipeshkvin e Krujës në Arbani (episcopus Croensis, Croyacensis), Këtij ipeshkvi kroat i paguanin "sipas zakonit të vjetër" të dhjetën të gjithë bujarët kroatë. Përtej fushës së Duvnës u përhap shumë herët emri kroat në Bosnjë deri në Neretvën e Sipërme, ndërsa nga Knini deri në Gvozdë dhe deri në lumin Sana në "Donje krajeve" (krahinat e poshtme) të Bosnjës. Aty banonte në shek. XIII fisi i fortë kroat, Hërvatiniç, në pronatë shumta, disa prej të cilave (Çeçva, Tuklek) me emrin e vet të çojnë në vendbanimet ilire, përkatësisht shqiptare. Në këtë fis u krijua edhe emri i përveçëm Hrvoje, që është zvogëlim (diminutiv) i emrit Hrvatin, mbartës më I shkëlqyer i atij emri që vojvoda i madh i Bosnjës dhe i Splitit, Hrvoje Vukçiq Hrvantiniq (1416). Për shkak të. lidhjeve të farefisnisë me të mëdhenjte shqiptarë të jugut, emri voje u përhap edhe në Shkodër në modë. I madhi katolik shqiptar Pjetër Spani (1430-1457) kishte djalin e vet me këtë emër.

Që degët e qendrës kroate depërtonin edhe larg në jug nëpër zonën "sllave " dhe atje takoheshin me qendrën serbe, këtë na e dëshmojnë burime të drejtpërdrejta dhe të tërthorta.

Shkrimtarët grekë Skilit?es (1081) dhe Zonaras (1118) flasin për "fisin kroat, të cilin disa e quajnë edhe serb"  dhe për "fisin serb, të cilin 'e quajnë edhe kroat".

Ky i fundit, sipas tregimit të Skilitzit, hyri me forcë rreth vitit 1075 në Bullgari. Zonaras flet edhe për fisin kroat në numër të madh. Në gusht të vitit 1203 kryeipeshkvi bullgar Baziliu qëndronte në fshatin "in villa Vrovatachori", i dërguar nga perandori Kolojan te Papa Inocenti III, duke pritur lejën e kalimit nëpër Durrësin bizantin. (Acta Albaniae 1,127). Ai "fshat i kroatëve" siç duket, është identik me vendin e sotëm Hrvati në Prespën e Poshtme. Në vitin 1372 ankohet në Raguzë "Stanchus frater Cheruatinipse i kishte plaçkitur shtëpinë në Shën Shirgj Gjergji I Balshaj. Djali i këtij Stanku, Stojani, jetonte në Shkodër në vitin 1388 (Acta Albaniae 2,297).

Nën këtë pamje të diskutueshme gjuhësore, në gjuhën shqipe gjenden fjalë të huazuara nga dialektet çakaike të bregdetit (l'is "hrast", drinv "pruqe", ç"'sto" ose uça"). Që në këndin e bërthamës shqiptare, në zonën sllave ,të përzier duklane nën pushtetin fiolitik serb, kishte elemente të njëjta me ato të zones më veriore, të sferës kroate, për këtë na flasin disa shenja të tërthorta.

Kjo formë Pavel (e në vend të a-së) nuk të çon kurrsesi në mjedisin shtokaik që në vitin 416 e kishin dy banorë të fshatit Kupelnik në Pultin e Poshtëm (Ivan Sudija, Ivan Budimir), është karakteristik për brezin katolik të bregdetit nga Tivari dhe Raguza në veri.

Edhe i ati i Skënderbeut quhet në shkresat e veta serbe "gospbdin Ivan"; po ashtu e quajnë (Ivan Castrioth) dokumentet e Venedikut           ' (1407-1443). Nga ana e kryetarit të familjes së Kastriotëve, ata që kryenin shërbimin e qefalisë së Kaninës, përmenden (1368) në oborrin e Zotit Aleksandër në Vlorë "Prodan vojevoda dhe Mikleushi". Ky i fundit, sipas emrit të tij (Miklaush, Mikula), sikurse thotë Jireçekun, "sigurisht është Kroat; dalmatini I jugut, serbi e shqiptari do të ishte quajtur Nikola ose Niksha".

Gjithçka që u tregua nuk është, natyrisht, një dëshmi se Kroacia e Bardhë, e sidomos Kroacia e Kuqe, ishte me të vërtetë në kohën e prifiti të Dukles. Por këto dy Kroacijetonin në përrallat e popullsisë së bregdetit, ndoshta edhe në jug të Neretvës deri në Tivar. Kjo përrallë përmban në vetvete elemente të vjetra  (praelemente), që ishin të përbashkëta pothuaj për të gjithë sllavët, të sjella nga atdheu i vjetër, i largët në veri, përtej Karpateve. Perandori Konstantin Porfirogeneti (950) njeh Kroatët e Bardhë dhë Serbët e Bardhë në veriun e largët, përtej Karpateve në fushat ruse. Përkundrazi, kronika më e vjetër ruse i përmend "Horvate belii" në jug. Në Rusi ekzistonte edhe një paralele e plotë për Kroacinë e Bardhë dhe të Kuqe: nga shek. XV ekzistonte Bjelorusia me qendrën përreth Smolenskut dhe Çermnaja Rus në Haliç përreth Lavovit (Leopolit).

Emrin Hrvat (Kroat), charvata e nxjerr linguistika e sotme, më korrektësisht, nga emri paraindoevropian i maleve të Karpateve, i cili u bë prej fjalës së vjetër evropiane ose alarishtes "kar" = "gur" dhe prej shkronjës që është forma e shumësit. Por edhe emri enigmatik Serb, duket se merr shpjegim më të mirë në ndonjërën prej gjuhëve të shumta të maleve të. Kaukazit, që janë një muze i vërtetë për mbetjet e popujve të shumtë paraindoevropianë, të cilët dikur patën jetuar në fushat e gjera të Skitëve (Skythjes). Sipas kësaj gjuhe, që e bën shumësin me prapashtesën -b} emri "serb" do të kishte kuptimin "njerëz pra, një bërthamë e vërtetë në thëniet e perandorit bizantin dhe të priftit të.Tivarit. Ndërmjet këtyre të dyve ekziston edhe njëfarë lidhje. Edhe bërthama, edhe lidhja përmbahen kryesisht në kujtesën e heshtur të kroatëve dhe të serbëve, të dyndur në atdheun e tyre të dikurshëm verior. Por duket se kroatët ndërmjet Zërmanjës e Cetinës, dikur quheshin me të vërtetë Kroatët e Bardhë "Bijeli Hrvati".2)

Nëse ka pasur ndikim portreti i banorëve në Kroacinëe Kuqe (Crvena Hrvatska) në krijimin e emrit të krahinës së vjetër të Cërmenicës dhe të krahinës fqinje të Kuçit në krijimin e emrit të fisit Kuçi (prej shqipes "kuq, sllav. "crven"), ose mandej emrat e krahinave të përmendura kanë shërbyer si impuls për nxjerrjen në pah të kujtimeve të lashta nga atdheu i lashtë, kjo nuk është e lehtë ta vendosësh. Por që ndërmjet të dyjave ekziston lidhja reale, për këtë s'ka dyshim.

Të dyja këto krahina të kuqe "crvene zupe" (Cermeniza, Cuceue = Kuceue) i përmend prifti i Dukles. Crmnica (në sllav. E vjetër crarnana, çramana "crven") shtrihej përgjatë bregut veriperëndimor të liqenit të Shkodrës me këto fshatra kryesore: Tërnpvë, Orahovë dhe Gudinje.^ Emri i Kuçevës, sipas priftit duklan, shtrihej përgjatë anës më të afërme të qytetit të Budvas.

Por e vërteta është se këta dy emra, shqip e sllavisht, përdoreshin për krahinën e madhe ndërmjet Budvas dhe liqenit të Shkodrës. Sikurse mund të shihet prej shkresave serbve për manastirin e Shën Kollit të Vraninës, në shek. XIII atje ishte një përzierje e fortëe popullsisë sllave e shqiptare. Në vitin 1278 përmendet në librat e Raguzës njëfarë "Bardogna de Coçoa de Genta Bardhonji prej Kuçit në Zetë, i cili më vonë, në shkresën serbe del si banues i fshatit të Orohovës (Bardonja sa deti, Petar zlatar Kuçeviqi Bardonja nga deti, Pjëtër argjendar Kuçeviçi). Për sa i përket emrit të fisit Kuçi, po përmend se ky Kuç (Cucci) del së pari (rreth vitit 1335) në fshatin Tuz (Petro Kuç) dhe mandej në kadastrën e Shkodrës të vitit 1416 del si mbiemër i disa banorëve në fshatrat e rrethit të Shkodrës: Sardani, Bolsa, Egressi, Ibardi (shqip "i bardhë) bashkë me Bitrin, Lekën e Progonin, që është emër i përveçëm kombëtar (i vjetër). Në këtë rreth, në vitin 1402, ishte gjithashtu Uquedam villa vocata La BarbadirossV\ në vitin 1641 Barbalussi, sot Barballushi mbi Drin.

Por, për vlerësimin e plotë të çështjes së hedhur këtu për diskutim, duhet theksuar edhe kjo: Në shkresën e mbretit Uroshi III për manastirin e Vraninës, në caktimin e kufijve të fshatit "Shtitar" (në jug të Cërmenicës në Krajë), lexohet kjo copë Crlenu pesteru, ot Crlenepestere pravo u katun " (në shpellën Çërlen, prej shpellës Çërlen drejt në katund). Në vitin 1333, afër Tivarit gjendej gurorja e gurit të kuq (incidendo sibi iuxta Antibarum lapides rubeas circa centum). Në brendësi të vendit, ndërmjet Danjës dhe Oroshit, quhej në vitin 1446 një fshat Guricuchi (Gurakuqi) (sllav. ukamen" rumanisht (1459) "Piera Rossa")

Edhë sot gjendet në veri dhe lindje të Elbasanit krahina malore "Çermënika". Prej kësaj krahine, siç duket, quheshin në mesjetë ipeshkvët e qytetit të rrënuar të Skampës edhe "episcopi Cernicenses", përveç titullit "episcopi Vregenses". Në vitin 1603, Papai dha urdhër ipeshkvit të Stefanjakës që të dërgonte në ato vise (in certipaesi alli confini di Tessalia chiamati Birsenstapolis et Cermanica) priftërinj, pasi atje kishte afër 4 000 shpirtra të krishterë.

Pikërisht për këtë, gjithashtu, për krahinën e vjetër të kuqe do të ishte me vlerë të hulumtohej nëse në të ka pasur formacione gjeologjike përkatëse, që të kenë vepruar në formimin e emrit të saj, apo është ky një krijim i pastër i ndjenjave sllave për atdheun e largët të lashtë. 

Bashkëpunimi i gjallë i klerit të Tivarit dhe të Splitit në fund të shekullit XII - Kontaktet e para të bërthamës shqiptare e kroate. Fshehtësia e arkivit të Blagajskit: Princi i Vodicës - Ivan Baboniqi në Shqipëri dhe traktati i Filip Tarentinit me mbretin Urosh II Milutinl - Politika e anzhuinëve të Hungarisë: Ludviku I i Madh dhe Karl Topija. –Ndërmarrja e guximshme e ipeshkvit të Korçulës, Domenik Topisë, kundër Raguzës. - Karli i Durrësit në Kroaci - Gjergji II Balshaj si zhupan i Korçulës dhe i Hvarit (Lesinës).

Pikërisht në kohën e priftit Duklan, sikurse u tregua më lart marrëdhëniet ndërmjet klerit të Tivarit e të Splitit ishin jashtëzakonisht të mira. Prelati i Tivarit, Gregdri (1173-1189), I cili lindi dhe vdiq (1185) në Zarë, në luftën kundër uzurpimit kishtar të Raguzës kërkoi mbështetje e ndihmë te kryeipeshkvi I Splitit, metropolia e të cilit përfshinte bërthamën kombëtare kroate. Në Tivar u desh të dëshmonin se prelati i Raguzës në përgjithësi nuk ishte kurrfarë kryeipshkvi, por një sufragan I zakonshëm i metropolisë së Splitit (1177), ex antiquis resscriptis et monumentis antecessorum et diverssis qliis coqiecturis veritatem perpendens, quod Salonitana ecclesia totius Dalmatie dominatum etprimatum quandam optinuit). Kjo ishte koha kur në Tivar kërkoheshin me zell të madh gjatë gjithë bregdetit Adriatik reminishencat historike, por edhe tregime për ndarjen politike e kishtare. Atëherë u ngjallën edhe kujtimet për sundimin e vjetër të Gotëve në Dalmaci e Shqipëri (libellus Gothorum te Duklani; Gotët te kryegjakoni i Splitit Toma. Në atë kohë (rreth vitit 1199) edhe ipeshkvi i Svaçit, Domeniku, i paditur për vrasje, pati ikur nga frika e mbretit të Dukles, Vëllkanit, sikurse thotë edhe dekreti i Papës "adpartes Hungarie.

S'ka aspak dyshim, se në kohën bizantine ekzistonin marrëdhënie të gjalla ndërmjet qyteteve romake të Adriatikut dhe sidomos, ndërmjet këtyre dhe Italisë Jugore. Por kontakt politik, qoftë miqësor, qoftë armiqësor, nuk ekzistonte ndërmjet bërthamës kroate dhe shqiptarëve; por, për shkaqe gjeografike, bërthama kroate nuk kishte marrëdhënie aq të gjalla me bërthamën fqinje serbe. Thema e Durrësit mbulonte bërthamën shqiptare dhe e tërhiqte atë drejt jugut dhe lindjes. Thema e Dalmacisë nuk i mbulonte bërthamat kroate. Dalmacia në kohët e para qe e lirë dhe anonte nga veriu dhe perëndimi.

Marrëdhënie politike ndërmjet veriut e jugut të bregdetit ekzistonin kohë pas kohe vetëm atëhere kur fuqitë botërore tërhiqnin në valët e veta tërë bregun. Një rast i tillë ndodhi, sikurse u pa, në kohën e sulmit norman dhe, më tepër e më gjatë, në kohën e anzhuinëve, kur pothuaj i pavaruri dhe trashëgimtari "bani i Kroacisë dhe i Bosnjës dhe princi i Zarës", Mlladeni II Shubiq, në lidhje me Filip Tarentin dhe me Papën (1319), bashkëvepronte me të gjithë bujarët e lartë shqiptarë.

Në këtë pikëpamje po tregoj këtu një hollësi tjetër tërheqëse: Mlladeni II i përkiste familjes se fuqishme kroate të princave të Vodicës së Baboniqve, fuqia e të cilëve, në fillim të shek. XIV, kapej në Slloveni dhe hapej në viset ndërmjet Kupës, Savës, Unës, Sanës dhe Verbasës. Një degë e kësaj familjeje mori mbiemrin Blagajkët, sipas qytetit Blagaj në viset^ poshtme të Bosnjës.

Në arkivin e kësaj familjeje, pak kohë pas humbjes së saj, u gjet një pergamenë (sot në muzeun kombëtar të Budapestit), e cila nuk tregon ndonjë lidhje me interesat e kësaj familjeje.

Këtë shkresë e pati bërë Filipi "princeps Achaye et Tarenti, Romanie despotus et regni Albanie dominus", ku gjendej "in campisprope Bosticiam " më 6 gusht 1306. Me këtë ai i jep fund  të plotë kancelarit të vet, ipeshkvit të Bisaçit, Francesku, të pranojë betimin e mbretit Uroshi II (ab Vrossio rege Rassie) "mbi marrëveshjen e përfunduar ndërmjet ipeshkvit të Shkodrës, Shtjefnit, të dërguarit të mbretit të lartpërmendur" dhe Filip Tarentinit (super certis factis et conventionibus habitis et initis inter Stephanum episcopum Scutarensem, nuncium dicti regis ex una parte et nos ex alia).

Kjo marrëveshje, sikurse e përmend qartë letra, ishte e shkruar dhe e vulosur me vulën e ipshkvit të Shkodrës. Përmbajtja e saj nuk dihet, por përse bëhej fjalë, kjo mjmd të kuptohet me lehtësi, po të merret parasysh, që jo shumë kohë më parë (1304) Filipit I ishin dhuruar disa fise shqiptare mbi lumin Mat, por pikërisht deri atje arrinte pushteti i mbretit serb. Në vitin 1308, të dërguarit e Uroshit bënë një marrëveshje në Melunë (në Francë) me Karlin de Valois dhe me perandorin titullar të Kostantinopolit, kundër perandorit faktik grëk, Andronikut. Aty mbreti Urosh i premtonte "perandorit" Karl ndihmë për pushtimin e perandorisë bizantine, kurse ai i premtoi mbretit ndihmë kundër çdonjërit, që do të guxonte të sulmonte mbretërinë serbe, përjashtuar kushëririn e vet, Filipin e Tarebtit. Në këtë rast vërtetohet si mbret serb, përveç të tjerave, edhe mbi "provincën e Dibrës deri në lumin e Matit".

Përsa u përmend më lart, plotfuqishmëria e rëndësishme e Filip Tarentinit erdhi në arkivin e Blagajsve; kjo shpjegohet më mirë, ngaqë në përcjelljen e të dërguarit të mbreti Urosh gjendej një Baboniq. Ky ka qenë princi Ivan (Gjon). Për këtë mësohet më vonë (1324) se ishte në marrëdhënie shumë të mira: me princin e Tarentit. Ai ishte (1316-1322) "ban I gjithë Sllavonisë". Në vitin 1322 goditi "sipas urdhrit të mbretit" banin Mlladenin II Shubiq dhe u bë ban "i tërë Sllavonisë, Kroacisë dhe Dalmacisë".

Por ky qëndrim i aristokratit kroat Baboniqit në Shqipëri, tregon edhe që anzhuinët e Hungarisë fusnin hundët aktivisht në punët specifike shqiptare edhe përpara Ludovikut I të Madh. 

Me paqen e Zarës (1358), mbreti hungarez Ludovik Anzhu e detyroi Republikën e Venedikut që të hiqte dorë nga çdo ndikim mbi bregdetin lindor të Adriatikut (a medietale Quarnerii usque ad confines Duracci). Ky bregdet, deri në Raguzë e Kotor hynte kryekëput në sferën e anzhuinëve të veriut, i cili pak nga pak u zgjerua edhe në vetë Shqipërinë. Qyteti i Raguzës me rrjetin e vet të fortë tregtar shërbeu si vëzhgues i shkathët më parë për Zetën dhe pastaj edhe për viset më jugore.

Natyrisht, mbreti Ludovik qëndronte në një lidhje të drejtpërdrejtë me Durrësin, gjersa ky ishte i anzhuinëve. Lajmëtarët e tij kalonin atje edhe nëpërmjet Raguzës (1366, barca que portait Bernardum nuncium regis Duracium). Por ky qysh herët kisfye lidhje edhe me princin Karl Topinë, i cili më vonë (1379), u bë anëtar i lidhjes hungareze kundër venedikasve. Rolin e madh nç këtë lidhje e luante ungji i Karlit dhe vëllai i Tanush Topisë, Domeniku. '

Ky Domenik iu kushtua titullit të rregulltarit. Kishte hyrë në urdhrin e domenikasve, të cilët kishin ardhur në Durrës qysh në vitin 1278. Si i tillë u bë kapelan i oborrit dhe këshilltar i mbretit Robert të Napolit. Më vonë (1345-1351), si "vicar i përgjithshëm i urdhrit të vet për Dalmacinë dhe Durrësin", punoi, duke banuar në Raguzë, për themelimin ë manastireve në Shkodër, Kotorr dhe Shibenik. Rreth vitit 1358 u bë ipeshkëv i Korçulës.

Por një vit më pas u gjend në Shqipëri. Një shkresë e shkruar greqisht, me të cilën manastiri domenikan në Durrës nxirrte në ankand vreshtat, e përmend atë si administrator i atij ankandi. Pikërisht atëherë, pas vdekjes së Tanushit, Karli mori në dorë fuqinë e shtëpisë së Topisë.

Duket se Karli, në marrëveshje me të nipin, Domenikun, përgatiti një plan të madh e të guximshëm, në mënyrë që të shtinte në dorë pushtetin mbi Raguzën. 

Në Shqipërinë e Veriut gjendeshin atëherë shumë qytete (Drivasti, Svaçi dhe Balezi e ndoshta edhe Sappa), në të eilat ipeshkvi ushtronte edhe tërë pushtetin laik. Këtë shembull sigurisht e pati parasysh edhe Domeiiiku, kur filloi (1360) intrigat e tij të mëdha, që të zinte selitë kryeipeshkvnore vakante në Dubrovnik. Në këtë çështje, ndihmën kryesore ia dha njëfarë Theodhori nga Drishti.

Por këshilli i Raguzës ishte vigjilent. E kishte ndier rrezikun. E kishte paralajmëruar atë për një rrezik të tillë i ndieri kryeipeshkëv, Ilia Saraka, patric i Raguzës (t 1329). Sikurse tregon një kronist i mëvonshëm i Raguzës, ai kryeipeshkëv i kishte njoftuar, sa ishte në shtratin e vdekjes, parësisë së Raguzës "disa fshehtësi" (arcanaet acculta quadarh), të cilat në qoftë se.nuk ishin vigjilentë, mund t'ikërcënonin lirisë së qytetit një frezik të madh; sepse me lehtësi të madhe ai vetë do të mund të fitonte pushtetin e qytetit ose ta mbartte atë te të tjerët.

Raguzianët vigjilentë kapën disa letra, që i kishte shkruar ndihmësi i Domenikut, Theodhori, dhe të cilat "përmendnin simoninë" (quefaciunt mentionem de symonia). Këto letra çuan peshë një furtunë të madhe.

Më 4maj 1360, qyteti dërgoi te Papa kancëlarin e vet, që"të kërkonte një kryeipeshkëv për kishën e Raguzës". Në shënimet e të dërguarit lexohet edhe ky paragraf: "Dhe në qoftë se paraqitet rasti, që ndonjë dalmat, shqiptar, venedikas ose nga krahina jonë e Raguzës do të donte të merrte kryepeshkopatën tonë, ti do t'I kundërshtosh së bashku me miqtë tanë në çdo mënyrë". Më 6 maj, këshilli i lartë vendosi që të thirrej ipeshkvi Domenik dhe t'i jepej urdhër ta linte qytetin. Më 8 maj u dërgua Theodori I Drivastit.

Domeniku natyrisht u largua nga Raguza. Por ai shkoi drejte te mbreti, Ludoviku I dhe këtë e ngacmoi aq shumë kundër raguzianëve, saqë këta u detyruan (më 16 dhjetor) të dërgonin delegacion të posaçëm te mbreti se bashku me "ato letra mashtruese, të falsifikuara e të gënjeshtërta, të cilat i dërgonte ipeshkvi i Korçulës, që të bëhej kryeipeshkëv i Raguzës".

Në vitin 1362 raguzianët kishin kryeipeshkvin e rL Ky ishte gjenovezi Hugo Cigala. Me këtë u prishën të gjitha planet e Domenikut. Ai u bë kryeipeshkëv i Zarës (1367). Pas vitit 1374 humbi fare gjurma e tij.

Kam përmendur se Domeniku ndëirmjetësoi te nipi i vet, Karl Topija, kur ky pushtoi Duirësin (1368). Këtu po shtoj se pak pas humbjes së këtij qyteti, hercogu i Durrësit, Karli, u bë "dux Dalmatie et Croacie" (1369-1376). Si i tillë, banoi rregullisht në Zarë. Sikurse dihet, ai më vonë (1385), diike u mbështetur kryesisht në bujarinë kroate e sllave, u bë mbret i Hungarisë, por mbaroi shpejt në një mënyrë tragjike.

Në kohën e Ludovikut të Madh dhe të luftëtarëve të tij kundër Vendikut, si dhe në kohen e Sigismundit e të luftërave të tij kundër turqve, ishte gjë fare ë natyrshme, që edhe Balshajt e Zetës të vështronin nga veriu. Qëndronin në marrëdhënie të drejta me banët e Dalmacisë e të Kroacisë.

Pushteti i Balshajve kaloi edhe mbi ishujt e Dalmacisë. Pas betejës së pafat afër Nikopoljes (1396), duke qëndruar në Raguzë (21-28 dhjetor), mbreti Sigismund i dha Gjergjit II Balshaj titullin (princeps Albaniën) dhe e emëroi zhupan të vetin në Korçula dhe Hvar. Këtë ndeiim e mbajti Gjergji deri në fund të jetës së tij (në muajin mars 1403). Përmenden me radhë tre vikarë (ndihmës famulltar) të tij në Korçula. Dy prej tyre ishin patricë të Tivarit.

"Bani shqiptar në mbretërinë e kroatëve " – Përbërësit e këtij fiksimi në shekullin XIV. - Shtatë bana e dymbëdhjetë bujarë të kroatëve. - "Shtatë kralët" shqiptarit.

Në dy kapitujt e mësipërm mund të gjenden disa përbërës më të fortë, të cilët në gjysmën e shek. XIV, bashkëvepruan për prishjen e fiksimit ekzotik mbi "banin shqiptar në mbretërinë e kroatëve". Këtu veproi fakti, që emri Albani në kohën e anzhuinëve, për shkak të lidhjeve jashtëzakonisht të forta me atë dinasti, u bë te kroatët shumë i njohur. Dy bana, një Shubiq dhe një Baboniq, kishin marrëdhënie të drejtpërdrejta me Shqipërinë.

Njëri prej tyre edhe banonte atje. Ndoshta shkresa për këtë trillium kaq të vonuar, është e njëkohshme me hercogun kroat, Karl Durrësakun. Ndoshta ka bashkëvepruar edhe lidhja fonetike ndërmjet fjalëve Alba e Albania; prandaj përmendet CroatiaAlba dhe qyteti Alba, sikurse të gjithë "beli gradi" (qytetet e bardhë) të tjerë quheshin Biograd në bregdet.

Kujtimi për këtë fiksim të vjetër të banit shqiptar është ruajtur në regjistrin e manastirit benediktin të Shën Pjetrit ndërmjet Splitit dhe Omishit (S. Petrus de Gumal i themeluar në vitin 1080), I cili ruhet sot në arkivin e kishës së Splitit. Ky regjistër njoftimesh për pronat e manastirit është shkruar me shkronja beneventane në fillim të shek. XIII. Por ka edhe shumë passhkrime të mëvonshme, që nuk kanë asnjë lidhje me manastirin. Përkundrazi, përmbajtja e tij tregon se ato përshkrime i kanë shkruar disa njerëz,  te cilët këtë regjistër e patën studiuar shumë herët, në shek. XIV e XV, për qëllime më të gjera juridike-historike, por fare praktike.

Një shënim i tillë, i shkruar prej një dore të shekullit XIV, në vendin bosh nën dorëshkrimin origjinal betievetan, thotë pjesërisht kështu: "Në kohën e kaluar ishte zakon në mbretërinë e kroatëve të ishin shtatë bana, të cilët zgjidhnin mbretin në Kroaci, kur ai vdiste pa lënë fëmijë (trashëgimtarë); këta ishin: I pari bani i Kroacisë, i dyti i Bosnjës, i treti i Sllavonisë, i katërti i Pozhegës, i pesti i Podravskës, i gjashti i Albanisë dhe i shtati I Sremës".

Meqenëse ky shënim të kujton pakëz të 12 fiset kroate (duodecim tribus Croatorum), s'ka dyshim se është punuar me atë problemin interesant, i cili u bë jashtëzakonisht akut në kohën, kur anzhuinët, sidomos pas vitit 1345, filluan të zbatojnë centralizmin e rreptë feudal në Kroaci. Për këtë flas më shumë në një vend tjetër.

Këtu po përmend se numri 7, megjithëse ishte më pak I zakonshëm se numri 12, ishte i njohur në viset jugore pikërisht në lidhje me sundimtarët. Perandori Konstantin Porfirogeneti na paraqet emrat e dukëve, që patën sjellë kroatët në atdheuri e ri.

Këta dukë ishin shtatë: pesë vëllezër dhe dy motra. Pavarësisht nga kjo, arhigjakoni i Splitit, Toma, thotë se në kohën e dyndjes, kroatët ndaheshin "në shtatë a tetë fise bujarësh" (septem vel octo iribus nobilum). Tomko Marnaviq (rreth vitit 1630) flet për 7 krajlëte Bosnjës. Sipas kuptimit të shqiptarëve të Veriut, bota është e ndarë "ndërmjet perandorëve dhe shtatë kralëve" (n'der t'mretit e t'shtat krajleve). Kundër mbretit janë ngritur shtatë kralët, thotë vjersha shqipe:

Bash te mbreti kenka hi

Kish kërkue shtatë krali

Fermenti i bujarëve shqiptaro-serbë

Kryetarët e fiseve dhe stratiotët bizantinë në vallën e magjistricave tëpolitikës botërore. - Sevastët dhe milites në territorin bizantin. - Fati I familjeve Blinishtie Jonima në darën e mbretërve serbë. - Shtëpia e fortë e Dukagjinëve të vërtetë. - Të mëdhenjtë e jugut dhe të qendrës shqiptare: Arianitasit, Muzakët, Matarangët, Gropajt, Topiajt.

Kur erdhën anzhuinët në Durrës (1272), retorta shtetërore bizantine pothuaj e kishte shkrirë përgjysmë shtresën e dytë të fisëve, që, pas ilirëve, ishte formuar në këtë truall. Ata gjetën atje familje të fuqishme fisesh; bënë marrëveshje me bujarinë e sebastëve, që patën zënë vendin e kryetarëve të fiseve (1272- 1274)  dhe me kalorës bujarësh (1272) Vlado Blinisti miles, Theopia miles), që kishin nxjerrë krye në tokën feudale të stratiotëve a të pronarëve bizantinë. 

Këtë bujari shqiptare anzhuinët e quajtën me emrin e përbashkët "comites et barones (etfeudarii) regni Albanie". Në betejën e ashpër njëqindvjeçare të dy botëve, duke i shërbyer herë perandorit të madh të Lindjes, herë Papatit, herë Anzhuinëve, herë Nemanjajve serbë, në shek. XIV, arriti që dikush prej sevastëve të bëhej kryesevast, protoalagator, dukë, por edhe despot, kont (comes) dhe mareshal i Papës ose i anzhuinëve, kaznac dhe zhupan i madh i serbëve, ndërsa pas rënies së mbretërisë së Dushanit, edhe dinast i pavarur.

Natyrisht që një anomali e tillë ndërmjet fuqive të mëdha ishte plot rreziqe vdekjeprurëse, prandaj shumë familje sevastësh, që përmenden me rastin e ardhjes së anzhuinëve, pothuaj që në fillimet e para të "politikës botërore" të tyre, u rrënuan nga themelet {Bracca, Bessossia, Clange, Leti, Limi, Verona).

Ndonjëra prej tyre u rrënua menjëherë në kulmin e fuqisë së vet, kur ishte ngjitur lart në mes të një vargu brezash.

Një familje e tillë ishte Blinishti (në shkrime zakonisht jepet e gabuar: Bleusi, Bleuisti, Bletisti, Blevisci). Vendi i kësaj familjeje gjendej ndërmjet lumit të vogël të Gjadrit afër Lezhës (1416) fshati Blinisht me kishën e Shën Shtjefnit 1610; emri i fshatit vjën nga fjala shqipe blini ("brijest") dhe abacia e famshme e Shën Lleshit (de Monte) në Malin e Shenjtë të mirditasve.

Stërgjyshi i kësaj familjeje Vladi (Vlado), ndoshta prej fisit të Matjanëve (Matesei), bëhet i njohur (1274) si stratiot (miles) bizantin. Më parë u bashkua me anzhuinët, por pak më vonë u lidh me serbët, që i dhanë titullin "Kaznac". Në vitin 1279 ky kaznac u kap prej kapitenit të Durrësit dhe u përcoll në Brindizi i prangosur. Por kjo qe për të një fatkeqësi e vogël. Në vitin 1304 mori diplomën e Napolit, në bazë të së cilës u bë "comes" (kont) ndërsa djali i tij, i cili kishte një emër krejt perëndimor Guillelmus, u bë marëshall i Arbërisë.

Këtij Vilhemi i erdhi përdorësh (1319)  që t'u shtonte titujve të vet perëndimorë edhe atë të kryesevastit bizantin. Një kushëri i tij, Kalojan Blinishti (1304-1319) kishte  titullin "comes". Por kjo familje u zhduk përgjithmonë në  kryengriljen e madhe, që e nxiti selia e Papës (1319-1336) kundër serbëve, përgjatë gjithë Adriatikut, duke filluar që nga Mladeni  II Shubiqi kroat, në veri e deri te Matarangat shqiptarë ndërmjet Shkumbinit e Devollit dhe deri te Muzakajt afër Vlorës e Këlcyrës.

Për asgjësimin ë saj, duket se, përveç mbretit serb, patën bashkëpunuar me gjithë shpirt edhe Dukagjinët dhe veçanërisht Topiajt.

Në një kohë me Blinishtët, por vetëm përkohësisht, u zhduk edhe familja Jonima (Gonoma, Guonimi) në personin e Vladislav Jonimës, zhupanit të Dukles e të Shqipërisë bregdetare (1319 dekreti i Papës thotë: dilecto filio Bladislao Gonome, Dioclee et Mariiime Albanie comiti), i cili në vitin 1303 jetonte në oborrin e mbretit serb dhe, pa dyshim, ishte pasardhësi i "sevastit Jonimë", që e përmend dokumenti anzhuin i vitit 1274. Sikursë shihet prej titullit të dekretit të Papës, zhupani Vladislav ishte katolik. Familja Jonima shfaqet përsëri në fillim të shek. XV rreth qytetit të vogël të Danjës dhe Shatit mbi Drin, barabar me Zaharitë e atjeshëm  (1365 Nikola Zaharia, kështjellari i Budyas) dhe Dushmanët (1403) në Pultin e Sipërm, të cilët, të pavarur ose si vasalë të Venedikut, bënin rojë kundër turkut.

Familja e Dukagjinëve mbajti deri në kohën e Turqisë rëndesinë e familjes së madhe, të vëllazërisë. Ndoshta si partisan i Paleologëve bizantinë, por ndoshta edhe si flamurtar e vojvodë në ushtrinë e mbretit serb, kryetari i kësaj familjeje, Gjin Tanushi fitoi titullin "dukë". (1281 ducam Ginium Tanuschum Albanensem). Edhe ky qe zënë rob prej kapitenit të Durrësit. Më vonë, siç duket, u vra nga malësorët katolikë nën drejtimin e abatëve bënediktinë në Trafandia (Ndërfandë). Kjo familje e madhe (shtëpia e fortë) sundonte në viset ndërmjet Lezhës e Fandit, ndërsa qendra kryesore e saj ishte qyteti i Lezhës në grykëderdhjen e Drinit (jo në akropol, i cili në vitin 1396 ishte rrënojë e vjetër). Në dorëzimin e këtij qyteti venedikasve (1393).

Një degë e kësaj familjeje kryesore të Lezhës, ndoshta V trashëgimtare e Tanushit II Dukagjinit, të birit të Lekës I, ishin sundimtarë në Prelat (1402). Përv.eç këtyre, Dukagjinëve të vërtetë, siç thotë Muzaki, ka pasur edhe linjatë tjera. Një i tillë (Nicolaus Tudervich Duchaghin) përmendet në vitin 1377. Në Lezhë ata qëndronin në kohën e turkut për një kohë të gjatë.

Procesin e plotë nga kryetar fisi dhe nga stratiot bizantin në dinast të pavarur e kryen sidomos familjet e Arianitasve, Muzakajve, Matarangëve, Gropajve dhe Topiajve. Sipas burimeve, më theilë në të kaluarën vazhdoi gjurma e familjes së dëgjuar të Arianitasve. Qendra e saj, si edhe e fisit nga i cili rridhte, gjendej mbi lu'min e vogël të sotëm Janicë afër fshatit të sotëm Aranitas.

Në luftimet e tmerrshme, që zhvilloi kundër bullgarëve pikërisht në truallin e Maqedonisë dhe të Shqipërisë Jugore, cari Vasili II (996-1025); u dallua si dukë i ushtrisë bizantine upatrici David Arianitasr kohën ë parë ahzhuine (1274) Arianitasit ishin sebastë, por në vitin 1319 dekreti i Papës përmend Vilhelm Arianitin si protoalagator bizantin (Guillermo Aranite protholçgaturo).

Në shek. XV Golem Arianit Komneni, i lavdishëm pothuaj si  Skënderbeu, sundonte nga Mokra mbi liqenin e Ohrit përtej Shpatit deri në Vlorë e Kaninë. Mbreti i Aragonës i deklaroi atij shprehimisht (1451) krahinën e Myzeqesë (Muzakisë). Arianitët në njëfarë mënyre ishin konkurrentë të familjes së fuqishme të Muzakajve, djepi i të cilëve ishte në rrethinat e Vlorës, në të ashtuquajturën Muzaki e Vlorës. Ky mbiemër duket se është me prejardhje greke. Hahn-i2) sheh në të diminuitivin e greqishtes së re të emrit Muzë, Mojsi. Gjithsesi nuk është një mbiemër fisi, por qyteti. I pari i kësaj familjeje përmendet në shkresat e vitit 1280 Johannes dictus Muzac qe kapur si tradhtar i madh së bashku me Vlado Blinishtin, por me kërkesën e bujarisë shqiptare, pas.pak kohe u lirua. Kushëriri i tij (i biri?), Andrea , mbante anën e anzhuinëve dhe banonte me gruan e fëmijët në Kështjellën e Vlorës. Në vitin 1319 mbante titullin e mareshallit të Shqipërisë; në të njëjtën kohë, i biri i tij Theodori I "Pletenica (Chiscetisi "Gërsheti") ishte kryesevast. Kushëriri i tij, Mentul Muzaki" mbante në zotërim qytetin e Këlcyrës (Clausura) mbi Vjosë. Andrea III fitoi nga perandori Andoniku III titullin më të lartë të shkallës së oborrit bizantin, titullin e despotit. Iu dorëzua, sikurse tregon Gjon Muzaki (1510), dekreti i artë dhe një fron5 në të cilin ishte qëndisur me margaritarë stema e perandorit. Si despot bëri marrëveshje (1336) në emër të gjithë gjakut të vet  me anzhuinët në Durrës, ku kishte gjithashtu prona. Ky qe kulmi i fuqise së familjes, e cila atëherë shtrihej deri në Durrës në veri, pastaj thellë në Epir, ndërsa përtej Beratit deri në Kostur në lindje.

Despoti Andrea, sikurse tregon Gjoni (1510), u varros në kishën e Shën Ndout në Durrës. Edhe Andrea III banonte  rregullisht në Durrës (1388-1393). Atje përmenden në atë kohë edhe disa kryetarë të tjerë shqiptarë.

Me disa të shkëlqyer prej tyre, Andrea mbante kështjellat kryesore të qytetit të Durrësit, por natyrisht në emër të Gjergj Topisë, i ciii banonte në kështjellë. Në aktet e Venedikut, Andrea përmendet edhe në katërshen e të mëdhenjve të Durrësit, si besniku kryesor i Venedikut në përgatitjet për rimarrjen e qytetit. Në jug degët e kësaj familjeje ishin atëherë në kundërshtim me zonjën e Vlorës.

Komnenën, të vejën e Balshës II dhe të bijën e despotit Gjon Komnen Ascnit, të vëllait të mbretëreshës serbe, Helenës, (1390). Në fillim të shek. XV iu kërcënuan me Niketa Topinë, të cilin në vitin 1412 Theodori II Musachi e kishte zënë rob. Viset ndërmjet Vregës (Shkumbitlit) e Devollit, veçanërisht provinca Slanica me portin kryesor në grykëderdhjen e Vregës, që quhej Caravastassi  i përkisnin në shek. XIII e XIV familjes Matarango, Materango. Në brendësi të vendit pushteti i saj arrinte përtej manastirit në zë Panagia tis Apollonias, afër rrënojave të Apolonisë së vjetër.

Ndërmjet të mëdhenjve të shumtë shqiptarë, që iu përuiën anzhuinëve në vitin 1274, "Paulus miles" dhe "sevasto Blasius" ishin që të dy anëtarë të familjes Matarango. Tek ajo, të dy këta emra ishin të rëndomtë. Në vitin 1304, një Matarang iu nënshtrua Filip Tarentinit.

Ky qe në të vërtetë Pali, mbi të cilin ishte drejtuar dekreti i Papës i vitit 1319, që ishte kundër mbretit serb, Uroshit II.       Autoriteti i kësaj familjeje arriti kulmin e vet nën Vlashin II (1358-1367). Ai në vitin 1365 mbante titullin e sebastokratorit, të cilin ia kishte dhuruar cari serb Simeoni. Pas vdekjes së tij,J) ia pushtoi vendin Karl Topija; vetëm një pjesë të vogël e mbajti I biri i sebatokratorit, Gjoni. Atë e zgjodhën raguzanët si qytetartë vetin në vitin 1386. Këtë iamilje e bënë për vete, me lidhje gjaku, Muzakajt, nga të cilët pënnendet mbi Shkumbin në vitin 1371 Gjon Muzaki. Ky është, pa dyshim, "signor Gino", i biri i Andresë III, i ati i Andresë IV i cili ishte gjyshi I kronistit Gjon Muzaka.

E së njëjtës kategori me Matarangët ishte në brendësi të vendit edhe familja Gropa, e cila në fillim ishte fqinje e Blinishtëve në malet e Mirditës, pranë fshatit të sotëm Krajë e deri te liqeni I Ohrit e ndoshta deri në Devollin e Sipërm. Në vitin 1273, mbreti I Napolit, Karli I, i konfirmoi sevastit Pal. Pushteti i kësaj familjeje prirej drejt jugut. Ata u bënë fqinj të Arianitasve dhe Shpatajve. Pas vdekjes së mbretit Vukashin, doli në pah zhupani i madh Andrea Gropa (në mbishkrimin e Ohrit të vitit 1378 është shënuar: si sundues, sunduesi i fundit i krishterë i Ohrit para pushtimit turk). Kjo familje në kohën e Zaharia Gropës (Groppa) u shpërngul në Itali, nën mbrojtjen e pushtetit napolitan.

Fillimet feudale bizantine i kishte familja Topija, e cila nga viti 1368 deri 1392, sundoi me disa ndërprerje, mbi Durrësin dhe, natyrisht edhe në Krujë. Topija i parë, që përmendet në letrat, ishte pronar në zonën e fisit të vjetër e qendror Arbën (1274, Theopia miles). Edhe sot gjendet një fshat me këtë emër në një degë të Ishmit, ndërmjet Tiranës e Krujës. Kësaj familje iu desh t'i tregonte merita të mëdha Selisë së Shenjtë, sepse me të vërtetë, sipas sugjerimit të ipeshkvit të Krujës, Andresë (1318 deri 1334), Papa Gjoni XXII i dhuroi Tanush Topisë titullin e kontit dhe krahinat ndërmjet lumit Maf dhe lumit Shkumbin. Ky Tanush I u martua me thjeshtrën (unafigliuola bastarda) e mbretit të Napolit, Robertit, e cila, siç trëgon Gjon Muzaka (1510), më vonë ia hëngri kokën; Në mbishkrimin trigjuhësh, greqisht, latinisht e serbisht, të manastirit të Shën Gjonit afër Elbasanit (1381), i biri i Tanushit, Karli, thotë se rrjedh "prej gjakut të mbretit francez". Ai ishte sundimtar krejt i pavarur; emri i tij Karlo tingëllon anzhuinisht; venedikasit e quanin "catolicus princeps Albanie', nga serbët quhej "upari velji" (zhupan i madh) dhe në letrën e Papës (1374) quhet "magnus comes". Djali i tij i vetëm, Gjergji, vdiq pak kohë pas dorëzimit të Durrësit venedikasve (1392). Kështu u shua dega mashkullore e këtij princi të madh. Por mbeti dega e dytë e Tanushit II Topija, i cili përmendet në vitin 1389. Nikollë Topija (1415), i cili në vitin 1402 ua rrëmbeu Krujën Konstantinit II Balshaj dhe Helena Topisë, ishte me të vërtetë i biri i këtij Tanushi.

Paria e luftëtarëve, e flamurtarëve dhe e fshatarëve në viset serbe. - Sunduesit efundit serbë të Vlorës. – Balshajt e Zetës 1360-1421 dhe Shtjefën Balshaj Maramonte 1419- 1444. - Dinastitë e Cërnojeviqve dhe të Kastriotëve.            '           '

Diçka është e ndryshme, gjeneza e dinastëve veriorë, veçanërishit e atyre të Zetës. Periudha në të cilën ata lindën është njëqind vjet më e re. Këto vise formonin afër mbarimit të shek.  XI një pjesë përbërëse të shtetit serb. Familjet nuk e tërhiqnin degën (fisin) nga sevastët bizantinë, por nga zhupanët serbë dhe qefalitë. Lartësimi i tyre ishte jashtëzakonisht i shpejtë. Në bulëzimin që filloi me rënien e mbretërisë së Dushanit (pas vitit 1355), këto familje nuk patën nevojë që të kishin një burim (një varg brezash) për t'u lidhur bashkë. Ato ishin fillestare të një rrethi luftëtarësh të vegjël, të cilët nganjëherë shkrinin procesin e brezave në një person të vetëm. Në të gjitha viset e ish-mbretërisë serbe mbinin tipa të tillë. Shembullin më të mirë për këtë na e japin mbreti Vukashin dhe vëllai i tij Uglesha. Vukashini nën pushtetin e carit Dushan ishte zhupan në Prilep (1350). Car Uroshi e emëroi despot dhe ai menjëherë u deklarua si mbret pranë carit të vet (1366). Vëllai i tij Uglesha mbante titullin e despotit me të gjitha atributet e fuqisë mbretërore.

Fillestari i vërtetë në veri ishte Zharko Mërshiqi, I cili nën pushtetin e carit Urosh (1357) drejtonte një krahinë të madhe mbi Bunë. U martua me Theodorën, të bijën e savastokratorit Dejan, të motrën e Konstantinit, sundimtarit të Maqedonisë Lindore. Pas vdekjes së tij, Theodhora u martua me Gjergjin I Balshaj. I biri i Zharkut, Mërksha (il re Marchisti te Muzakajt) u martua me Ruginën, të bijën e Balshës II dhe u bë sundimtar I Vlorës dhe i Kaninës (1396-1414). Nga duart e kësaj dinastie serbe, Vlora kaloi në duart turke.

Vëllezërit Balshaj (Strazimiri, Gjergji I dhe Balsha II, duke filluar nga viti 1360 paraqiten si zhupanë në Zetë, më parë në Budva e Tivar, pastaj në Shkodër, Ulqin e Prizren (1372) dhe pothuajse po në atë kohë, me lidhje martesash, edhe në Vlorë e Berat. Fuqia e kësaj familjeje arriti kulmin e vet në vitin 1383, kur Balshaj II re Balsa te Muzakajt pushtoi Durrësin dhe mori titullin "duka I Durrësit. I ati i këtyre tre vëllezërve pati qenë një bujar i varfër, I cili nën pushtetin e carit Dushan zotëronte vetëm një fshat në Zetë.

Balshajt rridhnin nga rumunët ose vllehët, flisnin si arbanët, korrespondencën e kryenin serbisht dhe mbaheshin si trashëgimtare të mbretërisë serbe. Brezi i tretë i tyre gjendej në shkatërrim. Pas vdekjes së Balshës II (1385) nuk e mbajtëri dot më as Durrësin, as Vlorën, as Beratin. Turqit e mandej edhe venedikasit (1396) ua morën edhe Shkodrën. Në brezin e katërt (1421) u shua ajo familje e Zetës. Për njëfarë kohe e luajti akoma rolin dega e kësaj familje në Apulia, sepse per historianët është enigmatik njëfarë Balshaj, të cilin venedikasit dhe raguzianët (1419-1444) e quajnë me emra të ndryshëm: Stephanus, Stiepan, Stipan Balse, de Balsis dhe Stephanus de Maramonte. Ky ishte, pa dyshim, i biri i të pafatit Konstantin Balshajt dhe i Helenë Topise.

Që ky çift i martuar pati djem, këtë na e dëshmon dokumenti venedikas, me të cilin Konstantinit i premtohej (1401) qytetaria venedikase (ipsi cumfiliis). Pastaj duhet marrë parasysh edhe fakti se Helenë Topija kishte kushërirën e vet, Maria Topinë, të martuar me Filipin, baronin e fuqishëm të mbretit të Napolit, që ishte prej farefisit shumë të vjetër të Maramontes. Këtu, në Lecce ose Otranto, erdhi Helena nga Venediku, ku ishte çliruar nga çdo bashkëfajësi për humbjen e bashkëshortit. Këtu ajo, te Maramonti, rriti djalin e vet, Shtjefnin (Stjepanin).

Ky ishte i çuditshëm, i egër, i xhindosur, i paqëndrueshëm, shpirtlig dhe gjendej në armiqësi me tërë botën. Më përpara kishte lidhje të ngushtë me Balshën III Strazimirin dhe pastaj u konsiderua si vasal i tij e trashëgimtar. Më 3 qershor 1419 u lexua në shkrimet e fshehta të senatit të Venedikut një vendim, që duhej me çdo çmim të vritej Balsha III.

Për këtë qëllim u bë ripropozimi, që për këtë detyrë të provohej të fitonin Shtjefën Maramonten, të cilit i premtoheshin 4000 dukata dhe toka e atij që do të vritej. Por Balsha III vdiq në vitin 1421 natyrshëm, kështu që Shtjefni u kthye në Apulia. 

Por në fillim të vitit 1427 Shtjefni shkoi përsëri në Zetë me një anije raguziane dhe, pas pak kohe, undez flakëi gjithë vendi nga Lezha deri në Drivast. U lidh me Tanushin e Vogël Dukagjinin, pastaj më Gojçin Cërnojeviqin; po ashtu edhe Kojë Zaharia e përkrahu me gjithë fuqinë. U shkaktoi treqind mjerime vënedikasve, despotit serb, turqve, mbretit të Napolit dhe banit Matko Talovac.

Më 1 janar 1430 venedikasit morën një vendim të fshehtë: shpallën çmimin e 500 dukatave dhe të dy kuaj ve për kokën e tij "sepse do të zhdukej shkaku kryesor i të gjitha të këqijave në Shqipëri kur të zhdukej Shtjefën Maramonte, "kryengritës I bashkisë sonë". Më 3 shkurt e gjithë Shqipëria (Albafiia), përveç kështjellave, gjendej në duart e Maramontit; ndërsa më 2 dhjetor 1430 doli vetë para senatit dhe i premtoi shërbim me çdo lloj kushti që të ishte. Venedikasit vendosën që ky person të mbetej "tek ata nën dëgjesën e tyre"   dhe e mbajtën si kondotier. Shkoi në Lombardi si komandant i një kompanie prej 30 kalorësish, por përsëri u prish me venedikasit dhe ndërronte me radhë shërbimet te sundimtarë të ndryshëm. Shtëpinë e vet e kishte në Venedik.

Më 1 maj 1444, mbreti i Sicilisë ndërmjëtësoi për të në Venedik me anë të të dërguarve të tij. Venedikasit u habitën për këtë gjë, sepse ai, thonin, ishte treguar i gatshëm të luftonte (bellicosus) me të gjithë sundimtarët e vet, me mbretin e Bosnjës, me despotin e Serbisë, me princin Matko Talovac dhe vëllezërit e tij; përveç. kësaj, kishte qenë edhe partizan i turkut. Trashëgimtarë të vërtetë të Balshajve të Zetës u bënë despotët e Serbisë, përkatësisht Cërnojeviqët.

Prej vëllazërisë së madhe të Zetës, prej fshatit baritor të Cërnojeviqëve (Zernoevichi chiamadi Giurasi) u dallua më pare kryetari i tyre Gjurashi, i cili në vitin 1326 përmendet si komandant në oborrin e mbretit serb. Sipas emrit të këtij Gjurashi ose Kollogjorgju, fshati mori dhe emrin Gjurasheviq. Në gjysmën e dytë të shek. XlV erdhi në fuqi Radiç Cërnoja. Ky në vitin 1371 ishte qçfali i Gjergjit I Balshaj në Budva. Në vitin 1389 ngriti krye kundër sundimtarëve të vet dhe në betejën me Gjergjin II Balshaj (1396) u vra. Pranë kësaj "shtëpie të fortë" të Cërnojeviqve u mbajt për disa kohë e gjithë vëllazëria. Por në vitin 1425 Shtjefën Cërnojeviqi, bashkëkohës i Gjergj Kastriotit, ishte dinast i vërtetë, i vetmi sundimtar i krejt Zetës së Sipërme (capitaneus etvoivoda Zete superioris). I fundit i Cërnojeviqve, Skënderbej,

Nënshkruhej "Sanxhaku i Malit të Zi dhe zot i gjithë tokës së Dioklicisë" 1523. Në Vlorë, në oborrin e despotit Gjon Komnen-Asenit (1350 deri 1363), të kunatit të carit Dushan dhe të mbretit bullgar, Gjon Aleksandrit, gjendej djepi i fuqisë së Kastriotëve. Në një shkresë mbretërore serbe, që i dërgohej "zotit të Vlorës ë të Kaninës,, Aleksandrit, ndoshta të birit të despotit Gjon (Jovan), përmetidet (1366) "Kastrioti si qefali i Kaninës". Sikurse tregon emri, ky qefal ishte me prejardhje greke. Ky mori nga Balsha II (rreth vitit 1383) si shpërblim dy fshatra në Shqipërinë e Mesme mbi Mat. Pasardhësi i tij "zoti Gjon", në shkresat mbretërore sërbe "Ivan Castrioth", përmendet qysh herët në dokumentet venedikase (1407-1443) si "zotëri mj aft i-fuqishëm në viset e Arbërisë".  Kur Kruja (1415) ra në duart e turkut, ai u bë vasal turk. I biri i tij mandej, Gjergji, i cili (para vitit 1428) iu dha përkohësisht si" peng turkut, dhe u bë mysliman duke marrë emrin Skënderbeg, u bë dinasti më i fuqishëm i Arbërisë (1468).

Rrjeti ballkanik i gjakut aristokrat: Karakteristika ë bujarisë së lartë shqiptare. - Parimi i pleqërisë, gjurmët e matriarkatit, parëlindja, - Oborri, kancelaria e trefishtë, stemat e gjenealogjitë. - Familja e Angjelëve, - Kosaçët shqiptarë. - Skënderbeu dhe lavdia e tij. - Familja e Spanëve. - Rrënimi i bërthamave të vogla shtetërore. - Përmendore gjeografike.

Të gjitha këto familje, si dhe disa të tjera te Shqipërisë dhe të Zetës në shekullin XV ishin të lidhura midis tyre me lidhje gjaku të forta e të shumëfishta. Prejardhja nga ana e nënës shfaqej në rastet më të rëndësishme, sidomos në rastin kur kjo anë nuk kishte më degë mashkullore; posaçërisht janë theksuar me lidhje të mbiemrit të babës dhe të nënës: Matarango-Musachi, Musachi-Thopia, Thopia-Arianit- Komnen.

Por këto familje ishin në farefisni edhe me dinastitë e mëdha të Paleologëve, Nemanjëve, Asnjëve dhe Anzhuinëve. Në jug ishin farefis me despotët e Janinës, pastaj me Lazareviqët e Brankoviqët, me hercegët e Bosnjës, Sandal Hraniqin e Stjepan Vukçiqin (il signor erceho) dhe, nëpërmjet tyre, edhe me aristokracinë kroate në veri. I madhi kroat, Mlladen III Shubiqi (1384), kishte për grua Helenën, motrën e car Dushanit. Motra tjetër e carit të Eudokisë ishte e shoqja e sebastokratorit Dejan dhe e ëma e Theodor Balshës. Këtë rrjet të fuqishëm gjaku, që mund të vërtetohet edhe me dokumente, e tregon më së miri "Historia e shtëpisë Muzaki" (1510), në të cilën shkriheshin traditat e shkëlqyera të Bizantit, Bullgarisë, Serbisë, Shqipërisë dhe të Zetës.

Të gjitha këto familje nga gjaku ishin të barabarta. Vetëm për pushtuesit, të cilët në fillim të shek. XV, si udhëheqës të bujarëve, pushtuan Epirin dhe caktuan rezidencat e tyre në Artë, Gjirokastër, Janinë e në Lepant, Gjon Muzaka flet për njëfarë epërsie, duke i quajtur ata "signoriper se". Kështu quan ai veçanërisht të zotin e Zardarisë, Vugën, Vongën (gabimisht edhe Kongo, Drugo), I biri i të cilit, Pal Zardari, u martua me një nga Muzakajt. Ky Vago nuk është askush tjetër, përveçse serbo-shqiptaro-bullgaro- vllah i kronikës së Janinës.

Parimi i pleqësisë (sinioratit) ishte që në fillim edhe te shqiptarët si zakon, njësoj si te sllavët dhe në dinastinë hungareze të Arpadëve. Në fund të shek. XII shihej gjurma e qartë e kësaj dinastie. Progoni, arhonti i shqiptarëve (arbanëve) me qendër në Krujë, kishte dy djem: Gjinin dhe Dhimitrin. Pas vdekjes së Gjinit, erdhi në pushtet Dhimitri, i quajtur në dekretet e Papës (1209) "iudex Albanorum" Gruaja e tij ishte Komnena, e bija e zhupanit të madh serb dhe e mbretit të mëvonshëm, Stjepan Bërvovjençanit, dhe e Eudokisë, së bijës së car Aleksandrit III.

Më vonë (rreth vitit 1253) u pa në ato vise, sikurse e arsyeton këtë Drinovi, edhe njëfarë trashëgimie në linjën femërore).

Parëlindja depërtoi vetëm në kontakt me anzhuinët (1381 Karl Topija "cum illustrissimo suo primogenito"). Ndikimi I anzhuinëve shihet edhe në emrin Karl te Topiajt, si dhe në emrin Vilhelm te Blinishtët e Arianitasit. Secila nga këto familje përbënte një bërthamëz shtetërore të vërtetë. Të gjitha ato mbanin një oborr, në të cilin shkonin e vinin bujarët vasalë, të mëdhenj e të vegjël, (zentiluomini, boiari kishin ministrat e tyre të financave (protovestiari), kancelarët (lagofeti) dhe "dijakët" (dhjakët); kryenin administrimin mb anë të qefalëve dhe vojvodëve.

Në shkresat e tyre përdoreshin të tre gjuhët e shkruara të Evropës: latinishtja, greqishtja e sllavishtja, Shembull tipik për këtë është mbishkrimi trigjuhësh i Karl Topisë (1381) në manastirin e Shën Gjonit afër Elbasanit. Në veri mbizotëronte kancelaria serbe, kurse në jug ajo greke. Gjuha latine u shua. Në vitin 1434, raguzianët e njoftuan carin dhe mbretin hungarez, Sigmundin, se Andra Topija kishte vetëm "kancelarë sllavë" (sclavonos cancellarios) dhe, për këtë arsye, duhej që letrat e carit t'ua jepnin për t'i lexuar noterët latinë në qytetet bregdetare, kështu që përmbajtja e letrave nuk mbetej sekret. Jo vetëm Balshajt, por edhe Dukagjinët (1387) e Kastriotët (1422) kishin kancelari sllave. Por Gjon Kastrioti, si vasal turk, mbante korrëspondencë me venedikasit në greqisht. Niketa Topija nënshkroi greqisht (1408) një marrëveshje të shkruar latinisht.

Edhe anzhuinët u dërgonin Muzakajve shkresa në greqisht (133 et ecce pro maiori certificacione vestra de omnibus convencionibus fieri vobus mandavimus litteras in greca lingua scribendas). Pjesëtarët e kësaj familjeje i shkruanin edhe në vitin 1481 letra në greqisht hercegut të Kalabrisë. Kontakti i drejtpërdrejtë me anzhuinët dhe me kalorësit francezë të Ahajës në jug, bëri që të përdorej në këto vise herët stema. Drejt saj arriti rryma hungareze nga vëriu nëpërmjet Bosnjës. Mbi gurin me mbishkrirhin e Karl Topisë në Shën Gjon është gdhëndur luani i kurorëzuar, nën të, në një fushë e pjerrët, zambakët anzhuinë. Mbi stemën e vjetër të Muzakajve, sikurse tregon Giovani (1510), ishte një burim me dy pishtarë, ndoshta një aluzion për burimet e vjetra të naftës në afërsi të Vlorës. Kur Muzakajt (Andrea II) u bënë despotë nën pushtetin e perandorit Andronik (para vitit 1336), morën në stemën e vet shqiponjën dykrenare me yll (Varme delV impero). Dukagjinët kishin në stemë shqiponjën e bardhë.

Në vulat e Balshajve shihej koka e ujkut me dhëmbë jashtë; shkrimi ishte qirilisht. Qysh nga viti 1369 nuk kishte çdo vëllazëri vulën e vet, por një të përbashkët. Vulat.e Dukagjinëve, Topiajve e Muzakaj ve nuk ishin të njohura. Të dërguarit e Arianit Koinnenit vunë në marrëveshje me mbretin e Aragonës (1421) vulën e zotërisë së vet. Kastriotët përdornin për vulë pelikanë antikë.

Qysh herët bujaria shqiptare ndjeu freskun e humanizmit italian, i eili krijoi modën, që gjenealogjia të bëhej me prejardhje klasike, helene ose romake. Edhe në truallin shqiptar u sajua përralla se Muzakajt rridhnin nga Molosët helenë të lashtë në Epir. Dukagjinët, që të mund ishin të barabartë me Topiajt, kënaqeshin me përrallën, se rridhnin prej dukës së Anginës, vëllait të vojvodës.

Në Itali kjo direktivë solli fryte të habitshme në falsifikimin gjenealogjik të "princit" shqiptar Andre Angjelit (1553-1567). Ky Andre e nxori linjën e familjes së tij nga perandori Theodhos dhe mbahej si trashëgimtar i Angjelëve mbretërorë. Njëlibër i Barletit (Romë 1553) mbante këtë dedikim

Sipas dokumenteve e vërteta është vetëm ajo, që Angjelët kanë qenë një familje patricësh të Durrësit (1352, condam comitis Angeli de Durachio), që prej kësaj ka dale kryeipeshkvi në zë i Durrësit, Pali (1460-1469), "Myrice regionis iudex" Vëllai i tij, Pjetri, arriti merita të mëdha te venedikasit (1478) dhe ndoshta u bë "vojvodë i Drivastif'.

Të mëdhenjtë shqiptarë ishin krejt të barabartë me bujarët e lartë të Italisë. Kur pas vdekjes së Skënderbeut (1468) atyre iu desh të iknin në Itali, shpesh edhe pa pasuri e pa ditur gjuhën italiane, i priste atje jo vetëm mëshira e dinastisë së Napolit, por edhe përkrahja e plotë e aristokracisë së atjeshme.

Siç tregon Muzaki, bujaria shqiptare mbante në vendlindjen e vet flokë të gjatë deri në supe, të përdredhur e të gërshetuar.  Sipas kësaj veshjeje, një pasardhës i tij, Theodori I (jetoi rreth vitit 1319) mori mbiemrin (vuol dir trezze). Këtë veshje të lashtë kombëtare shqiptare, që mund të shihej edhe në vitin 1860 pranë Klementi nëve në Srema (fshati Nikitinci), e mori edhe fisi serb i Mërkojeviqve afër Ulqinit (1570, portano capili lungissimi. Ajo u bë modë edhe larg te boshnjakët dhe; sipas saj, shtëpia e herceg Sandalit (1435) mori mbiemrin "Kosaça" (shqip "gërshetës).

Histori shkruesi i vjetër i Shqipërisë, Barleti, lavdëron bukurinë trupore të Kastriotëve, të Topiajve dhe të Arianitasve. Nga kjo racë njerëzish fort të bukur, me gjak të nxehtë dinarik, dolën kalorës të përmendur në luftimet kufitare dhe pastaj në luftën shfarosëse me turqit.

Produkti më hyjnor i këtij seleksionimi vdekjeprurës, luftëtar