Kalaja e Elbasanit përmendet për herë të parë nga Kritobuli, historian i Mehmetit II, i cili ja kushton ndërtimin e saj që nga themelet këtij të fundit, duke injoruar faktin e ekzistencës së mbeturinave dhe të trakteve të mureve të një fortifikimi më të vjetër. Të njëjtin fakt na e jep edhe një dokument venedikas.
Në shek. XVII Elbasanin e vizitoi udhëtari turk Evlia Çelebiu, i cili, për herë të parë, bën një përshkrim të kalasë, nga ku mund të nxirren vetëm pak të dhëna për shkak të ekzagjerimit të madhësisë dhe deformimit të trajtës së saj.
Kalaja e Elbasanit u vizitua edhe nga Johan Von Han në mesin e shek. XIX, por ai nuk mundi të konstatojë substruksione më të vjetra, dhe e konsideroi atë krejt mesjetare.
Objekt studimi kalaja u bë vetëm nga arkeologët austriakë K. Prashniker dhe A. Shober, të cilët e vizituan atë në periudhën e luftës së parë botërore. Ata i kushtojnë kalasë një studim të veçantë, në të cilin japin planimetrinë, përshkruajnë monumentin dhe botojnë fragmente arkitektonike. Atyre u takon merita që, për herë të parë, konstatuan, nën muret mesjetare, substruksione të një fortifikimi më të vjetër, që i përket kohës së vonë antike.
Qyteti i Elbasanit, brenda të cilit ndodhet kalaja, është i vendosur mbi një fushë pjellore në luginën e Shkumbinit, e cila është një nga rrugët transversale më të përshtatshme, që lidh bregdetin me brendësinë, duke zënë kështu një pozitë të favorshme ekonomike dhe strategjike. Ky vend është identifikuar prej kohësh me një nga stacionet e rrugës Egnatia, emri i të cilit sipas H. Cekës, duhet të lexohet Skampin dhe jo Skampa, siç është quajtur tradicionalisht.
Kalaja e Elbasanit ka formën e një katërkëndëshi kënddrejtë me dimensione 308x348 m. e orientuar me anët më të ngushta në drejtimin VL-JP. Të katër qoshet forcohen nga kulla të fuqishme, që dalin me faqe të drejta nga muret dhe pastaj rrumbullakosen (TAB III, 2). Kullat ndërmjetëse, me përjashtim të dy prej tyre që kanë patur trajtë katërkëndëshe, kanë formën planimetrike të germës U. Ato dalin jashtë mureve 8-9 m. dhe janë të vendosura 40-50 m. larg njëra tjetrës. Me përjashtim të murit jugor dhe një pjesë të atij perëndimor, të cilët ruhen më mirë, muret e tjera janë rrënuar, pothuajse, krejtsisht. Nga 26 kulla, që ka patur kalaja, sot ruhen vetëm 8, nga të cilat 6 në numrin jugor dhe 2 në atë perëndimor. Ndërsa nga të tri hyrjet, të cilat kanë qenë vendosur në mes të mureve jugor, perëndimor dhe lindor, ruhet sot, në gjendje gjysmë të rrënuar, vetëm hyrja jugore. I gjithë ndërtimi ka qenë i rrethuar nga një hendek i thellë, gjurmët e të cilit nuk diktohen më, por ekzistencën e tij na e informon Çelebiu, i cili thotë se ishte dy bojë njeriu i thellë, më vonë na e konfirmojnë dhe Hahni e Ami Bue. Gjurmë të një thellimi pati dalluar edhe Prashnikeri, sidomos në anën veriore të kalasë, pranë një përroi. Siç duket ky kanal mbushej nga ujët e Zaranikës. Po të vësh re planimetrinë e kalasë të bie menjëherë në sy simetria e rreptë e këtij ndërtimi.
Nga egzaminimi i mureve kemi konstatuar tri periudha kryesore ndërtimi, përveç riparimeve të tjera më pak të rëndësishme. Këto periudha u përkasin: 1) kohës së vonë antike, 2) bizantine të hershme dhe 3) mesjetës turke.
PËRSHKRIMI I PERIUDHAVE TË NDËRTIMIT
Periudha e vonë antike - Skampini, që e nisi jetën e vet si një qendër e vogël banimi pranë rrugës Egnatia, duke ndjekur rrugën e një zhvillimi gradual, arrin, me sa duket, aty nga shek. IV të marrë trajtën e një qendre të madhe banimi te urbanizuar. Për këtë na e forcon bindjen një bazilikë e madhe e ndërtuar në këtë shekull si dhe ekzistenca e një legjioni të tipit pseudokomitatens që mbante emrin e qytetit që tregon se Skampini ishte qendër e rekrutimit të krahinës. Shek. IV koinçidon dhe me një farë zhvillimi që patën qytetet e llirisë, veçanërisht në disa degë të prodhimit zejtar që ishin të lidhura me nevojat e ushtrive. Premisë e këtij zhvillimi ishte dendësimi i lëvizjeve me karakter tregëtar e ushtarak nëpër rrugën Egnatia si dhe krahina pjellore dhe e populluar dëndur nga fshatarësia ilire.
Vetëm një zhvillim i tillë i qytetit bëri nevojë të domosdoshme rrethimin e tij me mure në kohën kur rrezikohej nga sulmet barbare.
Muret e kohës së vonë antike i gjejmë kudo në shtresën e poshtme (TAB IV, 1). Ato arrijnë lartësinë maksimale 3 m. në kullën nr. 3 dhe përshkojnë gjithë planimetrinë. Teknika e ndërtimit është opus nixtum me katër rreshta tullosh në brez. Trashësia e murit në nivelin e brezit është 3 m. Faqet e mureve janë punuar me gurë lumi të madhësisë mesatare të vendosur në rreshta deridiku të rregullt, ndërsa brendësia me gurë lumi të vegjël ose të thyer të hedhur në llaç të bollshëm. Largësia ndërmjet brezave, siç na u vërtetua në faqen e brendshme të murit lindor nga sondazhi i bërë nga K. Zheku në vitin 1960, është 1,70 dhe 1,90 m. (fig, 1). Masa e dytë përputhet me largësinë e dy brezave në kullën nr. 7, të cilët janë të spostuar nga brezi i kurtinës perëndimore. Lartësia e brezave është rreth 30 cm. me trashësi llaçi të barabartë me atë të tullave, 4-5 cm., dhe përshkojnë giithë trashësinë e murit. Tullat e brezit janë të dimensioneve 36x24x4-5 cm. Llaçi është i një kualiteti të mirë, gëlqerja është e përzier me rërë të ashpër me pak guralecë të vegjël. Lidhja e mureve me kullat bëhet me rreshta tulle, që vazhdojnë pa u ndërprerë gjatë gjithë lartësisë së murit. Me të njëjtën teknikë kanë qenë punuar edhe qoshet e kullave, siç dallojmë sot akoma në kullën nr. 7, si dhe shpatullat dhe qemerët e portave.
Themeli përbëhet nga tre shkallëzime me dalje të pabarabarta. Niveli i sotëm i terrenit në anën e brendshme të murit, në vendin ku është bërë sondazhi «A», arrin lartësinë 4,5 m. nga bazamenti i themelit (fig. 1).
Po të kësaj kohe janë edhe portat e të gjitha kullave, të cilat, në gjendjen e sotme, i kemi të mbuluara nga dheu në të shumtën e rasteve deri tek thembra e harkut (fig. 2)
Portat e kullave të qosheve janë 2,63 m. të gjera (sipas matjes së bërë tek kulla nr. 20). Ndërsa portat e kullave ndërmjetëse janë 1,50 m. të gjera dhe 3,30 të larta. Me përjashtim të portës së kullës nr. 20, e cila e ka harkun me një rresht tullash me gjatësi 40 cm. dhe trashësi 5 cm., harqet e tjera të portave janë me nga dy rreshta tullash të dimensioneve 43x29x5 cm. Gjerësia e fugës së llaçit është 3 cm.
Nga një sondazh që bëmë në kullën 18 nga ana e brendshme e murit mundëm të nxjerrim të plotë portën e kullës e cila ishte e mbuluar nga dheu në një lartësi prej 2,50 m. Porta (TAB. II) është e gjerë 1,50 m. dhe e lartë 3,30 m. e mbuluar me një qemer prej dy rradhë tullash 43 cm. të gjata. Shpatullat e portës janë të ndërtuara po me tulla, të cilat janë të rrumbullakosura në cepat nga ana e jashtme e portës, ndërsa pragu dhe pjesa e poshtme e shpa-tullave janë prej gurësh të punuar mirë. Pragu ka lartësi 20 cm., ndërsa në të dy anët e tij vendosen dy gurë njëri me lartësi 60 cm. dhe tjetri 80 cm. Porta ka një paturë 80 cm. të gjerë e cila në këtë pjesë e ngushton gjerësinë e hapësirës së portës 35 cm. nga baza e qemerit. Palura, në të dy anët, ka nga një thyerje që fillon 40 cm. nën thembrën e harkut dhe rakordohet në pjesën e sipërme me këtë të fundit. Mbrapa paturës, në një lartësi 2,50 m. nga praku, në të dyja shpatullat ndodhen dy vrima katërkëndëshe 30x40cm. me thellësi 40 cm., ku vendoset trari për mbështetjen e dyerve. Fusha e harkut me sa duket qendronte e hapur dhe shërbente për ndriçim. Kjo portë ka qenë e mbyllur me mur dy herë, në kohë të ndryshme. Herën e dytë niveli i terenit ishte 1,10 m. mbi prakun.
E ndërtimit të parë është dhe një pjesë e harkut të hyrjes jugore, i cili dallon nga pjesa turke e tij, që është më e ngushtë dhe e kufizuar nga një bordurë tullash. Kjo portë ka një gjerësi prej 3,60 m. në bazën e harkut, ndërsa lartësia e plotë nuk mund të matet për shkak të ngritjes së nivelit të terenit. Nga elementet e tjera të kësaj kohe, ruhen mbeturinat e shkollëve dhe gjurmët e disa kontraforteve të vendosura pranë portavo të kullave. Ato dalin 40 cm. nga muret dhe kanë gjerësi 4 m.
Në portën e kullës 18 nuk e gjetëm kontrafortin; ana e djathtë ku duhej të ndodhej ai, me sa duket, është e rindërtuar, sepse edhe brezi me tulla, ndryshe nga vendet e tjera, këtu është prej gjashtë rreshtash. Nuk kemi të dhëna të mjaftueshme për të përcaktuar lartësinë e plotë të kullave dhe mureve të kësaj periudhe. Vetëm se mund të themi me siguri se lartësia e katit të parë të kullave ndërmjetëse ka qenë mbi 4 m. po kështu edhe lartësia e mureve të rrethimit deri tek trapi. Shkallët janë vendosur në një sistem të caktuar: drejtohen në kullat tek qoshet dhe hyrjet, dhe në të kundërt të tyre në kullat ndërmjetëse. Në vendet ku janë shkallët muri vjen i lakuar duke zvogëluar në këtë mënyrë trashësinë (TAB. I). (Në planimetri kemi shënuar me shigjeta vendet ku kemi gjetur gjurmët e shkallëve dhe drejtimet e tyre). Muret e shkallëve, siç konstatohet nga sondazhi «B», kanë në pjesën e poshtme të tyre një boshllëk të harkuar, të cilin nuk e gjejmë të plotë në asnjë vend dhe është vështirë të themi se çfarë destinimi ka patur. Tullat e harkut të shkallëve kanë dimensione 30 x 19x4 cm.
Nga sa mund të gjykojmë në mënyrë indirekte nga gjurmët e pakta që kemi në dispozicion, komunikimi i katit të dytë të kullave ndërmjetëse me trapin bëhej me anën e portave anësore, ndërsa te kullat e qosheve komunikimi bëhej me anën e një porte të vendosur mbi portën e katit të parë. Në përfundimin e parë arritëm nga arësyet e mëposhtme: Muri i mbrapëm i kullës nga ana e brendshme e kalasë vjen në të njejtin rrafsh me murin e rrethimit, po nga kjo anë nuk dallojmë gjurmë konstruksionesh për të krijuar një platformë të nevojshme përpara portës së katit të dytë nëqoftëse kjo do të ishte në këtë vend, d.m.th. mbi portën e katit të parë. Duke qenë se muri i mbrapshëm i kullës është më i ngushtë nga muri i rrethimit, kjo diferencë shkon në favor të zgjerimit të hapësirës së brendshme të kullës, dhe jep mundësi që të hapen porta në të dy anët e saj, duke e bërë më të lehtë komunikimin e kullës ndërmjetëse me muret. Kjo shpjegon dhe arësyen që shkallët pranë kullave ndërmjetëse drejtohen në të kundërt të tyre mbasi pjesa e trapit pranë kullës mund të furnizohej lehtë me luftëtarë, nëpërmjet dy portave anësore. Ndërsa në përfundimin se, në kullat e qosheve porta e katit të dytë ndodhej mbi atë të të parit, arritëm nga vrojtimet e bëra në kullën 20. Nga ana e brendshme e kalasë, në të dy anët e portës së katit të parë, dallohen gjurmët e një qemeri 1,20 m. i gjerë, që shërbente për të krijuar një platformë para portës së katit të dytë. Po kështu, muri i mbrapëm i kullave të qosheve është i gjerë njëlloj me murin e rrethimit duke mos favorizuar kështu hapjen e portave anësore. Shkallët pranë kullave të qosheve janë të destinuara kryesisht për furnizimin e këtyre kullave që zakonisht janë trekatëshe si dhe të asaj pjese të trapit prej 12 m. që mbetet nga shkallët deri tek kulla.
Në prerjet e mureve kemi vërejtur se bërthama antike fshihet shpesh herë nga një veshje turke e murit. Kjo duket qartë në murin jugor në vendin ku ai ndërpritet nga një rrugicë e qytetit.
Që nga koha kur e vizitoi kalanë Prashnikeri kanë humbur shumë gjurmë. Vetëm muri jugor, me përjashtim të kullës së hyrjes e cila u prish nga tërmeti i vitit 1920, dhe një pjesë e murit perëndimor ruhen në gjendjen e parë. Aty ne korigjuam në planimetri formën e kullave të qosheve. Në murin lindor përveç kullave të njohura më parë përcaktuam pozicionin e kullës nr. 10 që na rezulton në jug të rrugicës, ku më parë, siç na e vë në dukje edhe Prashnikeri, ka patur një portë TAB. I
Aksi i kalasë korespondon me mesin e rrugicës, ndërsa kulla nr. 10, e cila nga gjurmët duket të ketë qenë në formë U-je, si dhe kullat e tjera ndërmjetëse, ndodhet e spostuar në jugë të aksit. Vetë forma e kësaj kulle përjashton mundësinë e përshkimit nga një portë. Prandaj kjo hyrje ka qënë e vendosur ndërmjet dy kullave të tilla. Për këtë na bindin dhe gjurmët e një shpatulle, si dhe pragu prej guri i një porte, konstatuar në anën veriore të rrugicës. Po ashtu ndërtimi i një banese mbi një vend të ngritur, që është i barazlarguar nga rrugica me kullën nr. 10. Për simetri edhe porta perëndimore ka qënë identike. Këto dy porta të mbrojtura nga dy kulla kanë qenë hyrjet kryesore të qytetit.
Periudha bizantine e hershme - Për këtë periudhë burimet na ofrojnë më pak material. Dimë vetëm se në vitin 479 qyteti, të cilin banorët e kishin braktisur me kohë, u pushtua nga gotët. Malhu, që na e përshkruan këtë pushtim, e vendos Skampinin, si qendrën kryesore të rrugës Egnatia, ndërmjet Lyhnidit dhe Dyrrahut. Në prag të sundimit të perandorit Justinian, qyteti, me sa duket, pati një lulëzim të ri. Në vitin 519 ai përmendet si qytet, qendër ushtarake e peshkopate, që kishte një kathedrale, përveç bazilikës paleokristiane që përmendëm më parë. Fakti i mospërmendjes së Skampinit pas vitit 519 tregon së paku për një degradim të qytetit, një nga shkaqet e të cilit duhet ta kërkojmë në ndërprerjen e lëvizjeve në rrugën egnatia nga barbarët. Por ka shumë të ngjarë që dyndjet sllavo-bullgare, që u bënë shkak i shkatërrimit dhe i braktisjcs së dhjetëra qyteteve dhe kështjellave të Ilirisë, i dhanë fund jetës edhe në këtë qytet, të cilin turqit e gjetën të braktisur, të rrënuar dhe pa emër.
Nga vrojtimi i mureve kemi konstatuar se kalaja u është nënshtruar riparimeve dhe rindërtimeve edhe në periudhën bizantine të hershme. Nga këto, kryesoret janë disa trakte në murin jugor e perëndimor, të cilat do t'i analizojmë në këtë punim.
Ndërmjet kullave nr. 4 e nr. 5 me lartësi 1 m. nga toka dallojmë një riparim, që është i vendosur mbi murin e periudhës së parë të ndërtimit dhe dallohet nga teknika si nga ky mur ashtu edhe nga ai turk i vendosur mbi të. Lartësia e këtij trakti është 1 m., por si gjatësi ai zë, pothuajse, gjysmën e kurtinës ndërmjet dy kullave. Është ndërtuar me rreshta gurësh lumi të vendosur horizontalisht. Fugat janë të lyera rreth e qark me llaç, i cili është i përzierë me gurclecë të vegjël; ka ngjyrë gri të hapur dhe është i një kualiteti të lartë (TAB IV, 2). Një riparim tjetër të vogël të punuar me të njejtën teknikë e dallojmë në kullën nr. 7. Ky ndodhet në anën perëndimore të kullës dhe shtrihet në një gjatësi prej rreth 3 m. dhe me lartësi 0,5 m. Është i vendosur mbi murin e periudhës së parë të ndërtimit dhe nën murin turk të vitit 1466. Të njëjtën dorë ndërtimi e dallojmë edhe në anën e brendshme të kullës nr. 1.
Një tjetër trakt të kësaj periudhe kemi po në murin jugor, ndërmjet kullave 1 dhe 2. Ai përbëhet nga një brez tullash prej tre rreshtash, i vendosur në lartësi 2,2 m. nga toka dhe përshkon një gjatësi prej 11 m. Një brez të njëllojtë me këtë konstatojmë në murin perëndimor midis kullave Nr. 24 dhe Nr. 25 (TAB IV, 3). Gjatësia e këtij të fundit është 6,7 m. dhe ndodhet në lartësine 1 m. nga toka. Lartësia e brezave është 37 cm. Trashësia e tullave është 4-5 cm. dhe gjerësia 30 cm. Trashësia e fugës së llaçit është 6-8 cm. Llaçi është i një ciiësie të dobët me ngjyrë gri të hapët i përzierë me pak guralecë të vegjël.
Një riparim tjetër që dallohet nga dy të parët, e kemi në faqen e brendshme të murit jugor, pranë muzeut lokal të qytetit. Ky trakt ndodhet në lartësi 5 m. nga toka dhe përbëhet nga një brez tullash prej 3 rreshtash. Tullat janë të dimensioneve 30x40x5 cm, të profiluara në anët. Trashësia e fugës është 7-8 cm. Llaçi është i një cilësie shumë të mirë dhe është i përzjerë me grimca të vogla tullash. Në të tre brezat që përshkruam, nën rreshtin e parë të tullave, për nivelimin e murit është vendosur një shtresë e trashë llaçi që arrin 7-8 cm.
Periudha turke e ndërtimit - Kjo është periudha e tretë e ndërtimit. Rindërtimi i kësaj kalaje nga turqit lidhet me rrethana të caktuara historike. Në vitin 1466, Sulltan Mehmeti II, pasi dështoi në fushatën e madhe për pushtimin e Krujës, la aty një ushtri rrethimi nën komandën e Ballaban Pashës, dhe ndërtoi, si pikë-mbështetje për një kohë shumë të shkurtër, mbi gërmadhat e një qyteti të vjetër, kalanë që e quajti el-ba-san.
Ndryshe nga shumë qytete, që para okupacionit turk u shpërndanë duke krijuar qendra të vogla, fshatra apo paralagje, Elbasani u krijua si rezultat i grumbullimit të banorëve të disa qendrave të vogla, që ndodheshin në rrethet e tij, të përmendura nga Barleti. Këtë na e vërteton edhe kronisti turk Tursun si dhe bizantinasi Kritobul, i cili thotë se (Sulltani) e populloi këtë (vend) mirë, duke grumbulluar shumë banorë prej fshatrave, krahinave dhe qyteteve përrreth. Me të drejtë F. Babingeri këtë datë e quan si datën e themelimit të qytetit të Elbasanit.
Rindërtimi i kalasë së Elbasanit nuk ishte një ndodhi e rastit. Sulltani, me sa duket, kishte ardhur me një plan të parapregatitur për ndërtim kështjellash, që tregon se sa pak shpresë kishte të thyente, me një goditje, rezistencën e shqiptarëve.
Vetëm me një plan të tillë dhe duke patur avantazh mbeturinat e kalasë së vjetër mund të arrihej rindërtimi i kësaj kalaje brenda një kohe kaq të shkurtër.
Rindërtimi i kalasë së Elbasanit nga turqit pati një rëndësi të madhe strategjike për ta, sepse ishte në zemër të Shqipërisë, mbi rrugën ushtarako-tregëtare, që kalonte nëpër luginën e Shkumbinit dhe pranë Krujës e Durrësit, që ishin pikësynimet e tyre më të afërta.
Muret e vitit 1466 ne mund t'i dallojmë jo vetëm nga ato të periudhës së vonë antike dhe bizantine të hershme, por edhe nga riadaptimet e mëvonshme. Ato janë të mbushura me copa tullash antike dhe nga ndonjë herë edhe me fragmente arkitektonike të gjetura në vend nga rrënimet e qytetit të vjetër. Turqit ju përshtatën fortesës së vjetër duke bërë vetem adaptime që lidheshin me përdorimin e armëve të zjarrit.
Muri turk i vitit 1466 është ndërtuar me teknikën e mbushjes. Ai ndryshon nga muri romak se në bërthamë të tij janë përdorur gurë më të mëdhenj dhe me më pak llaç, ndërsa veshja përbëhet nga rreshta gurësh lumi të çrregullt me shumë copa tullash. Veçori tjetër është përdorimi i brezave të drurit në mure dhe në kulla. Gjithashtu muri vjen duke u ngushtuar nga posht-lart me pjerrësi në të dyja faqet.
Siç përmendëm edhe më lart, veshja turke fsheh në shumë raste bërthamën antike opo bizantine të murit. Mjaft qartë vërehet kjo në fragmentin bizantin të hershëm pranë muzeut, i cili ndodhet në lartësinë maksimale të murit të ruajtur në 5 m, ndërsa nga jashtë ky mur është veshur me një shtresë turke, që shkon deri nën nivelin e sotëm të terrenit. Ky fakt na bën të mos habitemi tepër për kohën e shkurtër, në të cilën e rindërtoi kalanë Mehmeti II.
Gjurmë të murit të bedenave kemi konstatuar në të dy anët e kullës Nr. 7 (TAB III, 1) dhe në anën veriore të kullës Nr. 1, trashësia e tij është 60 cm. Forma më e plotë e bedenave mund të dallohet në të dy anët e kullës Nr. 26.
Kullat e qosheve në kohën turke kanë qenë dykatëshe. Këtë na e vërteton, jo vetëm shkallëzimi i murit në nivelin e katit të dytë, por edhe ndërtimi i një bazamenti të madh katërkëndësh me muraturë guri 2,10x2,10 cm. për mbështetjen e dyshemesë. Hyrja në katin e dytë bëhej edhe direkt nga muret (TAB III, 1).
Portat e kullave ndërmjetëse i gjejmë të mbyllura me mur. Kjo mund të ketë ndodhur në një kohë më të vonë. Kemi një dëshmi që na vërteton se të paktën portat e vjetra të kullave të qosheve janë përdorur edhe nga turqit. Në kullën Nr. 20 nga pastrimet dolën tre dritare që i përkasin periudhës turke të ndërtimit. Ato kanë nga ana e jashtme gjerësi 17-20 cm. dhe lartësinë 1,17 cm. ndërsa nga ana e brendshme gjerësia e tyre është 90-100 cm. (TAB, II). Pragu i këtyre dritareve vjen me pjerrësi nga brenda për të realizuar një shpërndarje më të mirë të dritës. Këto kanë një disnivel prej vetëm 8 cm. nga pjesa e sipërme e hapësirës së portës së periudhës romake. Duke qenë të destinuara për ndriçimin e shkallëve ato nuk justifikohen pa përdorimin e kësaj të fundit.
Nga konstruksionet e mbulesës nuk kemi gjetur asnjë gjurmë. Kullat e qosheve ka më tepër mundësi të kenë qenë mbuluar me tjegulla mbi konstruksione druri Ndërsa për kullat ndërmjetëse jemi të mendimit se kanë qenë të pambuluara me çati. Në këtë konkluzion arritëm nga gjetja e një hyrje nga lart, në kullën Nr. 2, në trajtën e disa shkallëve që zbresin nga muri në trapin e kullës.
Kullat kanë në përgjithësi nga 3 frengji me ngushtim nga ana e jashtme 62-70 cm. dhe me gjerësi të brendshme 80-100 cm. Frëngjitë janë ruajtur më mirë në kullën nr. 7 (fig. 4). Atje ato janë 3 dhe drejtohen nga Jug-Lindje, Jug dhe Jug Perëndim; vinë duke u ngushtuar nga brenda jashtë dhe janë të mbuluara me harqe tullash. Nën harqet kanë disa zbukurime gurësh me kënde të mprehta, të cilat varen poshtë dhe të kujtojnë elementet stalaktite të xhamive. Në anën e jashtme të kësaj kulle kemi dy dritare të verbëta të vendosura njëra mbi tjetrën, të cilat janë të mbuluara me harqe tullash, njëri i rrumbullakët dhe tjetri me majë lundre (fig. 5). Në këto harqe imitohet teknika bizantine e ndërtimit. Zbukurime të tjera karakteristike për periudhën e vonë bizantine kemi edhe në murin perëndimor, por ato janë të inkastruara në murin turk të vitit 1466 dhe nuk kemi dyshim se i përkasin kësaj periudhe (TAB IV, 5).
Nga ndërtimet pas vitit 1466 vlen të përmendim veshjen nga brenda me mur të kurtinës ndërmjet kullave nr. 1 dhe nr. 2 si dhe rindërtimin e kullave nr. 3 (TAB III, 3) dhe nr. 5, të cilat u pajisën me frëngji të mëdha topash me hapje nga jashtë, që siguronin një kryqëzim më të mirë zjarri. Dimensionet e këtyre frëngjive janë 225-285 cm. nga ana e jashtme dhe 25cm. nga brënda.
Nr. 3.
Gjerak KARAISKAJ - TË DHËNA TË REJA PËR DATIMIN E KALASË SË ELBASANIT
Në një punim të mëparshëm, kemi bërë përshkrimin e kalasë së Elbasanit dhe jemi përpjekur ta datojmë atë, duke u mbështetur në analizën e teknikës së ndërtimit dhe në planimetrinë e monumentit. Me qënë se të dhënat burimore janë fare të pakta dhe asnjëra nuk bën fjalë, qoftë edhe tërthortë, për ndërtimin e kalasë, ishte e vështirë të përcaktohej koha e ndërtimit të saj brënda një diapazoni më të ngushtë se sa periudha që përfshin gjithë shekullin IV të erës sonë, përderisa ky datim nuk ishte i mbështetur në një sondazh arkeologjik. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për rindërtimet e bëra para pushtimit turk.
Gjatë punimeve restauruese, të kryera në vitin 1970, u gërmua Kulla Nr. 1, për të restauruar disa pjesë arkitektonike të mbuluara pjesërisht nga dheu. Gjatë tremujorit I të vitit 1971, u gërmua hyrja lindore e kalasë. Nga sondazhi i kryer në Kullën Nr. 1, si dhe në portën lindore, u përfituan disa të dhëna të reja, që na vlejnë për të bërë një datim më të saktë të kalasë, të cilat do të përpiqemi t'i paraqesim në këtë punim.
Sondazhi në Kullën Nr. 1 arriti deri në taban, në një thellësi prej 4.5 m. dhe na dha një stratigrafi të qartë horizontale (fig. 1). Në këtë mënyrë mundëm të dallonim tri shtresa kulturale kryesore, që lidhen me tri periudhat e ndërtimit të kalasë.
Shtresa e parë (fig. 1), kishte një trashesi prej rreth 0,5 m., ngjyra e dheut ishte kafe e errët në të zezë. Aty u zbuluan me shumicë fragmente keramike të shek. IV-VI, kryesisht enësh guzhine me parete të holla, vegje, etj., si dhe tjegullash mbi të cilat dalloheshin shënja gishtash që kishin krijuar vizatime në formë vijash paralele, të valëzuara apo rrethore.
Shtresa e dytë, me trashësi 1.25 m., përbëhej prej dheu argjilor në ngjyrë okër. Ajo përmbante kryesisht keramikë ndërtimi, në të cilën kishte edhe fragmente-tjegullash me shënja gishtash të gjetura në shtresën e parë. Nga materialet më të rëndësishme të kësaj-shtrese janë disa fragmente tullash me anë të rumbullakosura nga njëra faqe, me stampën e një delfini me degë ulliri në gojë, të ngjashme me tullat e traktit bizantin pranë muzeut. Fragmente të tjerë tullash kanë të stampuar kryqe (fig. 2) si dhe një-monogram të tipit me dy shtaga vertikale me gërma të vendosura brënda tyre (fig. 2). Pranë shtagës së: majtë është kapur një germë me përmasa të togla. Këto tipe monogramesh janë datuar nga Vajgandi prej fundit të shek. IV deri nga fundi i shek. VI.
Shtresa e tretë, 2.4 m e trashë, ndahej në tre horizonte të paraqitura në fig. 1 me gërmat A, B dhe C. Kjo shtresë përmbante objekte që datohen pas shek. XV, deri në ditët tona. Horizonti A përbëhej prej mbeturinash druri të kalbur. Kishte një trashësi prej 6 cm dhe shtrirj-e gati horizontale. Ai ndante rigorozisht shtresat II dhe III, të cilat u përkasin periudhave krejtësisht të diferencuara dhe të largëta. Nuk ka dyshim që horizonti A përfaqëson nivelin e tabanit të 'kullës në periudhën e rindërtimit të kalasë nga turqit më 1466 dhe është krijuar nga rënia e dyshemesë apo e konstruksioneve të tjera prej druri.
Nga sondazhi u zbulua krejtësisht porta e kullës (fig. 3), e cila është 3.75 m e lartë, 1.8 m3) e gjerë nga ana e brëndshme dhe 1.5 m nga ana e jashtme e kullës. Ajo, si dhe portat e kullave ndërmjetëse, është e mbuluar me një qemer tullash prej dy rreshtash. Pragun dhe pjesën e poshtëme të shpatullave nga ana e jashtme i ka prej guri të punuar. Qemeri i kullës është cilindrik, me gjatësi baze 1.5 m, kështuqë skajet e tij nga ana e mbrendshme e kullës përputhen me shpatullat e portës, ndërsa nga jashtë, duke qënë se porta është më e ngushtë se baza e qemerit, krijohen në të dy anët dhëmbëzime. Qemeri është ndërtuar krejtësisht prej tullash, ashtu si edhe qemeret e portave në kullat ndërmjetëse.
Lartësia e murit të vjetër në këtë kullë arrin 5 m. Nga sondazhi u zbuluan dy dritare të periudhës së parë të ndërtimit (TAB IV a, dhe b), të vendosura 2.75 m. mbi nivelin e tabanit, të cilat shërbenin për ndriçimin e shkallëve. Njëra nga këto dritare ruan gjurmët e vjetra vetëm në pjesën e poshtme të shpatullës së djathtë (b), ndërsa tjetra është ruajtur e plotë. Kjo e fundit është mbuluar me një hark tullash prej një rreshti. Është 85 cm e gjerë nga ana e mbrendshme e kullës dhe ngushtohet deri në rreth 20 cm, nga ana e jashtme. Dritarja ka një lartësi prej 1.60 m dhe është e mbyllur në pjesën e sipërme nga një mur i mëvonshëm.
Në një nivel me fundin e dritareve dallohen gjurmët e disa vrimave, për vendosjen e trarëve të skelave. Ato janë katërkëndëshe me përmasa 20 x x 18 cm dhe qëndrojnë 1.5 m larg njëra tjetrës. Nga gërmimi u zbulua një mur masiv me gjerësi 2 m dhe i lartë 1.5 (TAB IV). Përmbi këtë mur vazhdonte shtresa II kulturale, e përbërë nga keramika e ndërtimit. Muri, me sa duket, nga ndryshimet në teknikën e ndërtimit, i përket periudhës së dytë të ndërtimit, por nuk mund të përcaktojmë se çfarë destinimi ka patur.
Dritaret e periudhës së parë të ndërtimit, të zbuluara në kullën Nr. 1, kanë një disnivel prej 168 cm me dritaret e periudhës turke, të konstatuara në kullën Nr. 20. Ky disnivel është pothuajse i njëjtë me atë të tabaneve në këto dy periudha ndërtimi. Dritaret e periudhës turke ndryshojnë nga të parat edhe pse në pjesën e sipërme nuk kanë qemer, por një mbulesë të rrafshtë murature guri, ndërsa pragjet vinë me pjerrësi nga ana e brëndshme.
Përshkrimi i gjetjeve kryesore të kullës Nr. 1
Nga gjetjet që i përkasin shtresës së parë, predominon keramika e enëve me parete të holla të përdorimit të përditshëm. Karakteristikë e kësaj keramike është pikturimi i saj me vernik ngjyrë kafe ose të bardhë në formë shiritash të valëzuar ose inçizimi me kanelyra horizontale, Në belat e fundit u gjetën fragmente enësh guzhine (Tab. II), kandila (fig. 4) dhe keramikë e pikturuar (TAB. III), ndërso fragmentet me inçizime u gjetën në belat e sipërm të kësaj shtrese.
Enët e guzhinës të tipit vorbë u gjetën shumë të fragmentuara. Balta e tyre ishte poroze e përzier me kokrriza silici dhe kishte marrë nga pjekja një ngjyrë kafe të errët. Prej tyre mundëm të dallonim katër farrna kryesore, të cilat i kemi paraqitur në Tab. I. Vorba me shpatulla konike dhe buzë të profiluara për vendosjen e kapakut (TAB. II, 1); me shpatulla konike dhe buzë të shtrira në drejtim horizontal (TAB, I, 2); me trup sferik dhe buzë të shkurtër të anuar pak nga jashtë me vegje të ngjitur në buzë (TAB. II, 3); si dhe vorba me trup sferik dhe buzë të drejta të trashura nga jashtë (TAB. I, 4).
Në enët me grykë të ngushtë, predominonin amforat. Tipat kryesore të grykave i kemi paraqitur në (TAB. II.) Nga këto kemi gryka cilindrike amforash me buzë të mprefët dhe vegje të ngjitura në qafë dhe shpatull (TAB. II, 5), të cilat përbëhen prej një balte të pastër me disa grimca shumë të vogla dhe të rralla silici. Nga pjekja kanë marrë një ngjyrë të kuqe të çelët (ngjyrë tjegullash), ndërsa në pjesën e jashtme janë lyer me një shtresë shumë të hollë balte që nga pjekja ka marre një ngjyrë okër të çelët. U gjetën gjithashtu gryka qypi konike me buzë të trasha (TAB. II, 6), enë balte me grykë të shkurtër cilindrike, me buzë pak të hapura me seksion trekëndësh (TAB. II, 7) dhe një fragment gryke oinoheje.
Nga vegjet (TAB. I) predominojnë ato me seksion petullicë, me njërën anë të përveshur nga mbrenda dhe me kanelyra vertikale nga ana e jashtme. U gjet vetëm një vegje kornute (TAB. I, 2) me seksion të rrumbullakët, me një baltë mjaft të pastërt në ngjyrë okër të çelët.
Sipas zbukurimeve, paretet e enëve ndahen në dy grupe, me pikturim dhe inçizime (TAB. III). Keramika e pikturuar ndahet gjithashtu në dy pjesë: njëra pjesë përbëhet prej një balte më të ngjeshur me kokrriza të vogla silici, ndërsa balta e tjetrës ka të njëjtën përbërje, por është më poroze.
Të parat, janë zbukuruar me disa shirita të valëzuar me ngjyrë kafe në të kuqe (TAB. III, 1-2), ndërsa të tjerat me shirita në ngjyrë të bardhë (TAB. III, 3-5). Keramika e pikturuar me shirita ngjyrë kafe zbukurohet edhe me disa breza horizontalë me kanelyra dhe ka nga një herë vegje horizontale. Nga keramika e pikturuar me shirita të bardhë patëm më pak fragmente, dhe këto ishin të vogla, kështu që nuk mundëm të vërenim zbukurime të tjera.
Në fragmentet e enëve të zbukuruara me inçizime balta është më e pastër. Nga ngjyra që kanë marrë këto enë mbas pjekjes, mund t’i ndajmë në dy grupe: disa kanë një ngjyrë të kuqe (tulle) dhe të tjerat, okër të hapur në të verdhë.
Zbukurimet janë dy llojesh: 1) me kanelyra horizontale të ngushta (TAB. III, 7-9), dhe 2) kanelyra horizontale të gjëra të cilat vinë duke u ngushtuar në drejtim të fundit të enës (TAB. III, 6); këto të fundit, i përkasin më tepër grupit të keramikës me ngjyrë okër të çeiët në të verdhë.
Keramika e pikturuar dhe ajo me inçizime e gjetur në Elbasan, është datuar nga N. Ceka dhe Ll. Papajani nga gërmimet e bëra në Bradashesh dhe Belsh, respektivisht si e shek. IV dhe VI.3 4) Keramika me inçizime është e tipit të zakonshëm edhe në Dobruxha në shek. VI të e. sonë. Por nga objektet më të rëndësishme, që mund të datohen më me saktësi në këtë shtresë, janë dy kandila vaji, nga të cilët njëri është ruajtur pothuajse i plotë (fig. 4), ndërsa tjetri shumë i fragmentuar. Kandilat janë prej keramike të lyer nga jashtë me një shtresë të hollë verniku të kuq. Kandili i paraqitur në fig. 4 ka një gjatësi prej 12 cm., gjerësi 6.2 cm. dhe trashësi 3.5 cm. Në pjesën e sipërme ky kandil është zbukuruar me disa ornamente gjeometrike, të cilat paraqesin rrathë dhe rombe që alterojnë me njëri tjetrin. Këto ornamente rrethojnë monogramin e Krishtit i cili na paraqitet pa germat a dhe fi në anët. Ky lloj monogrami i përket epokës konstantiniane dhe fillon të përdoret në monedha prej vitit 320, ndërsa në vitet 365-385 shtimi i gërmave a dhe fl gjeti përhapjen më të madhe.
Si element dotimi për shtresën e dytë kulturale na shërbejnë tullat me vula, prej të cilave, ato me monogram shkojnë nga fundi i shek. IV deri në fundin e shek. VI.
Porta lindore e kalasë
Nga porta lindore e kalasë ruheshin vetëm disa gjurmë të vogla të pragut dhe të shpatullës prej guri, si dhe disa shënja fare të pakta të kullës Nr. 10, që e mbronte këtë portë nga ana jugore. Konstruksioni i plotë i saj nuk njihej. Gjatë gërmimit të kullës Nr. 10 doli në dritë trajta e planimetrisë së saj, nga mund të gjykohet edhe për konstruksionin e portës në përgjithësi. Kulla ishte gjysmë rrethore nga ana e përparme dhe këndrejtë në pjesën e mbrapme. Ajo ka një gjatësi të përgjithëshme prej 13.06 m. nga ana e brëndshme, duke dalë prej mureve të rrethimit në pjesën e përparme 8,21 m, që është një masë pothuajse e njëllojtë me daljen e 'kullave të tjera të kalasë (8-9 m). Muret e saj janë 2,15 m të gjerë, ndërsa gjerësia e brëndshme e kullës është 4.87 m. Në mesin e murit të mbrapëm ndodhet porta e kullës 1.62 m e gjerë. Në murin e kullës që bie nga ana e portës lindore të kalasë, 1.16 m mbi nivelin e dyshemesë, ndodhet një vrimë katërkëndëshe 32 x x28cm., e cila përshkon gjithë trashësinë e murit dhe është e shtruar në pjesën e poshtme me tulla, ndërsa nga sipër mbulohet me rrasa guri. Kjo vrimë, me sa duket, shërbente për të lëvizur trarin që siguronte portën nga ana e brëndshme e saj. Muret e kullës ruhen deri në lartësinë prej 2.8 m. Teknika e ndërtimit është e njëllojtë me pjesën tjetër të kalasë. Në lartësi 70 cm nga tabani, dallohet brezi prej katër rreshta tullash. Tullat janë përdorur gjithashtu në qoshet e mureve, në shpatullat e portës, si dhe në vëndet ku fillon rrumbullaksinë harku i pjesës së për-parme të kullës. Në këto të fundit, pjesa me tulla ka një gjërësi prej 1 m. Mbushja e kullës nga hedhurinat dhe rrënimet është krijuar në një kohë të vonë. Kjo ka ndodhur sepse ajo gjëndet krejtësisht mbi nivelin e rrugicës që i kalon pranë, në të cilën dallohen edhe gjurmët e pragut dhe shpatullës prej guri të portës. Një mur mbajtës, i cili shërbente njëkohësisht dhe si mur i oborrit të shkollës, e ndante kullën prej rrugicës. Ky ka ndihmuar së tepërmi në depozitimin e materialit. Gjatë gërmimit u konstatuan disa shtresa kulturale. Shtresa e parë, me një trashësi prej 1.2 m, përbëhej nga një dhe i zi me shumë pak fragmente keramike. Keramika ishte e periudhave të ndryshme, e përzierë. Aty u gjetën çibukë balte dhe fragmente të tjera enësh të periudhës turke, disa fragmente vorbash të kohës së vonë antike të tipit të paraqitur në TAB. II, 1-4, si dhe një fragment pareti pitosi me ornament të valëzuar. Përmbi shtresën e përmëndur ndodhej një shtresë tjetër 48 cm e trashë, që përshkonte gjithë sipërfaqen e kullës dhe përbëhej nga bloqe tullash të lidhura me llaç të qemereve të rrëzuara të kullës. Ekzistenca e kësaj shtrese, përmbi shtresën me frogmente keramike turke, vër-teton se qemeret e kullës janë rrëzuar pas pushtimit turk. Tullat e qemereve ishin të madhësive 31 x29x5 cm; 33 x 27 x 4 cm; 31 x 27 x 5 cm c të tjera me përma-sa të përafërta me to. Shumica e tullave të qemere-ve ishin me stampa. Nga këto kishte 27 tulla me kryq (fig. 2 (5) ), një tullë me delfin katër tulla kanë të stampuar figurën e një pëllumbi të punuar në mënyrë shumë primitive (fig. 5) (fig. 2, (4)) dhe njëra prej tyre përmbante një monogram (fig. 6), (fig. 2 (4)). Të gjitha shënjat janë të ngritura në reliev. Tek tullat me kryq, ky i fundit është vendosur në mes, është i tipit latin, me përmasa të krahëve 7 dhe 14.5 cm. Tullat janë të pjekura mirë, në mjaft raste, anët i kanë të rrumbullakosura nga faqja në të cilën është vendosur stampa. Monogrami i përmëndur më sipër është shkruar në alfabetin grek dhe është i tipit me dy shtaga vertikale. Trashësia e llaçit ndërmjet tullave të qemerit është 5 cm në pjesën e poshtëme dhe 8-9 cm në pjesën e sipërme të harkut, ndryshe nga qemeret e tjerë të kalasë, fuga e llaçit e të cilëve nuk i kalon 3-5 cm. Llaçi është i përzierë me copëra tullash, që kanë një diametër nga 1-2.5 cm. E njëjta teknikë vërehet edhe në traktin bizantin pranë muzeut. Nga teknika e ndërtimit e përdorur në këto qemere, tulla me delfin dhe monogrami, mund të gjykojmë se këto i përkasin periudhës së rindërtimit të kalasë, e cila, me sa shihet, edhe në këtë rast ka patur një karakter të përgjilhshëm. Nga gjurmët që kemi në dispozicion tani pas gërmimit të kullës, mund të arrijmë në një rikonstruksion thuajse të plotë të planimetrisë së portës lindore dhe, si rrjedhim, edhe të asaj perëndimore, që duhet të ketë qënë identike me të. Porta ka qënë me një hapësirë të vetme rreth 4 m të gjerë, e mbuluar me qemer tullash dhe e mbrojtur anash prej dy kullash. Kullat e portës janë më të gjata se kullat e tjera të kalasë dhe, ndryshe prej tyre, nuk dalin krejtësisht prej mureve, por ndërpriten nga këta të fundit. Muri fundor i kullës vazhdon edhe jashtë saj, në drejtim të portës duke krijuar një oborr katërkëndësh nga ana e brendshme midis dy kullave. Karakteri thjesht mbrojtës i kësaj porte të bie menjëherë në sy. Ajo i përngjan më tepër një hyrje kampi të fortifikuar, se sa një porte qyteti. Gjerësia frontale e gjithë konstruksionit është e vogël (28-29 m). Asnjë zbukurim arkitektonik. Një hyrje e thjeshtë, e mbuluar me hark dhe e mbrojtur nga dy kulla anësore, të cilat tërhiqen mbrapa si me frikë. Karakteri i ndërtimit është ne përshtatje të plotë me epokën e tij. Luftrat fitimtare të perandorisë romake kishin marrë fund me kohë. Të shtërnguar nga presioni i sulmeve të vazhdueshme të popujve shtegtarë dhe nga çthurrja e rendit skllavopronar, mbrojtësit hoqën dorë shpejt nga trajtimi arkitektonik monumental i portave dhe, duke ju përshtatur nevojave të reja, u dhanë atyre një karakter thjesht mbrojtës.
Përfundime
Duke u mbështetur në të dhënat arkeologjike, mund të përfundojmë, se kalaja nuk u përdor më për qëllime mbrojtëse pas shek. VI, gjë që vërteton një degradim, në mos braktisje të qytetit, që konfirmohet në një shkallë të madhe edhe nga mospërmëndja e Skampinit në burimet historike pas vitit 519.
Materialet më të hershme arkeologjike ishin ato të shek. IV, nga të cilat, kandilat i përkasin periudhës së sundimit të perandorit Kostandin (324-337). Gjithashtu dimë që gjatë epokës së këtij perandori, kështjellat apo kampet përforcoheshin më shpesh me kulla në formë freskoreje në qoshet dhe në formë patkoi gjatë mureve.
Vlen të theksojmë gjithashtu faktin, që porta kështjellash me oborr të brendshëm 7 8) të tipit të Elbasanit fillojnë të zhduken në vazhdim të shek. IV. Megjithatë, nuk mund të thuhet me siguri, se kalaja e Elbasanit është vepër e Kostandinit, për faktin që rrethanat e depozitimit të materialeve arkeologjike mund të jenë nga më të ndryshmet. Por mund të pranohet si periudha më e mundshme e ndërtimit të saj gjysma e parë e shek. IV të erës sonë. Nga sondazhet u përfituan të dhëna të rëndësishme edhe rreth rindërtimeve të kalasë të bëra para pushtimit turk. Traktet e hershme bizantine, me breza tullash në murin jugor dhe perëndimor, të shikuara nga cilësitë e tyre teknike, nuk mund t'i datonim mbrenda një diapazoni të ngushtë kohe. Tani që kemi në dorë edhe rezultatet e sondazheve, sidomos faktin që pas shek. VI deri në shek. XV kemi një ndërprerje të jetës në kala, për të gjitha rindërtimet me breza tullash mund të themi se I përkasin periudhës prej mezit të shek. V, deri në vitet e para të sundimit të Justinianit I (527-565), ndërsa për rindërtimet para turke pa breza tullash, jemi të mendimit se nuk janë më të vona se kjo kohë.
Kasem BIÇOKU - KËSHTJELLA E RE (Jenixhekalaja) DHE ELBASANI
Në defterin e regjlstrimit të kohës e të popullsisë të v. 835 h. (1431-1432) të sanxhakut të Shqipërisë, kur jepen tiparet e vilajetit të Pavlo Kurtikut, që gjëndeshin ndërmjet lumenjve Shkumbin dhe Erzen, Jenixhekalaja (Kështjella e Re) përmëndet si e vetmja kështjellë që ishte në funksionim në këtë vilajet. Nga të dhënat e këtij dokumenti del kjartë se në një gjëndje të fillë ajo ishte që në pushtimin e tokave shqiptare më 1415-1417 prej trupave osmane.
Botuesi i defterit të regjistrimit të v. 835 h., H. Inalçik, Jenixhekalanë e ka lokalizuar në Bradashesh. Një përfundim i tillë, me një vështrim të parë, duket i pranueshëm për shkak të dy shënimeve që ndodhen në defter. Në krye të faqes 110a të origjinalit të defterit, me një shkrim të theksuar, është vënë shënimi «mustahfazanë të kalasë Jenixhe, Bratusheshi me famë»; dhe, nën të e në faqet që pasojnë, janë regjistruar timari i «dizdarit të kalasë Jenixhe» si dhe timaret e ushtarakëve të tjerët të saj. Po kështu, në faqen 118a, nën fshatin Godolesh, është shënuar se ai fshat «ju hoq Ballabanit që ishte nga ushtarakët mustahfazanë të kalasë Bratushesh" dhe ju dha, në v. 841 h., të birit të Pavlo Kurtikut, Mustafait.
Kështjella «Jenixhe», nga të dhënat e defterit, del si qëndra administrative e ushtarake e pushtonjësve osmanë në vilajetin e Pavlo Kurtikut. Kadiu i atij vilajeti cilësohej «kadiu i Jenixhekalasë», po kështu edhe dizdari, «dizdar i kalasë Jenixhe» dhe, siç e vumë në dukje pak më lart, për ruajtjen e saj ishin caktuar një numur ushtarakësh, të cilët qenë kryesisht të huaj. Por, si rezultat i luftimeve që u zhvilluan gjatë viteve 1432-1435 ndërmjet shqipta-rëve e forcave osmane, elementi i huaj pushtonjës, që në kohën e regjistrimit të v. 835 h. (1431-2) gjë-ndej si timarli në vilajetin e Pavlo Kurtikut dhe ishte ngarkuar me detyrën e kadiut, të dizdarit e të mbrojtësve të Jenixhekalasë, nuk do të ndodhej më në ato vise. Timaret e tyre kaluan në duart e elementit vendas, siç e tregon, ndër të tjera, shënimi i bërë në v. 841 h. në timarin e kadiut: «në kohën e tanishme timaret që u përkasin dizdarit dhe ushtarakëve të kësaj kalaje (Jenixhekalasë) ju dhanë Mustafait, të birit të Pavlo Kurtikut».
Një ndryshim i tillë në përbërjen etnike të timarlinjve në vilajetin e Pavlo Kurtikut dhe likuidimi i funksionit të kadiut e të dizdarit, në fakt tregonte se në ato krahina nuk kishte më administratë të rregullt osmane.
Në këtë kuadër dhe në kushtet e pasigurisë së përgjithëshme politike të asaj periudhe duhet parë edhe jeta a kështjellave, të cilat kishin një rëndësi të veçantë, të dorës së parë, për zotërimin e viseve rreth tyre.
Nga materialet e defterit të lartpërmëndura mbi jetën e Jenixhekalasë, nuk mund të nxirret ndonjë e dhënë tjetër me rëndësi, Por, duke marrë për bazë jetën politike të kohës, emrin e kështjellës si dhe pozicionin e saj (e vendosur në një zonë të hapur dhe në buzë të rrugës shumë të rëndësishme që lidhte Shqipërinë me viset e brendshme të Ballkanit, duke ndihmuar qarkullimin e sigurtë nëpër atë rrugë) mund të arrihet në përfundim se jeta e saj, koha kur ajo hyri në funksionim, duhen lidhur me periudhën e vendosjes së pushtimit turk në ato vise; pra, që nga pushtimet që Mehmeti I kreu në tokat shqiptare, gjatë viteve 1415-1417. Që nga viti 1432, me fillimin e kryengritjeve të shqiptarëve, viset pranë Jenixhekalasë përbënin zonën më të rëndësishme të kryengritjeve dhe të veprimeve luftarake të shqiptarëve. Me shfarosjen e timarlinjve osmanë prej këtyre viseve, kuptohet që edhe Jenixhekalaja ndodhej në duart e shqiptarëve. Pozicioni gjeografik bënte që kjo kështjellë, e vendosur në vënd të hapur, të lehtësonte qarkullimin e trupave osmane që vinin nga Lindja. Pra ajo nuk vlente aq si pikë mbrojtëse e favarshme për shqiptarët, se sa mund të ishte për turqit një bazë e fuqishme për nënshtrimin e krahinave rreth saj. Në këto rrethana, nxjerrja e saj jashtë përdorimit ishte një nga masat e para më të nevojshme që duhej të mernin shqiptarët për t’u mbrojtur nga forcat pushtuese osmane.
Natyrisht si e tillë, në gjëndje të papërdorshme e të shkatërruar, ajo do të qëndronte edhe gjatë periudhës së Skënderbeut. Kurse, për të penguar depërtimin e forcave osmane, në rrugët kryesore që kalonte nëpër ato vise, ishin të destinuara kështjella të tilla si, Sofra e Skënderbeut në Prrenjas dhe, Guri i Skënderbeut në Dardhë të Librazhit.
Edhe gjatë kohës së Skënderbeut dhe në shekujt që do të pasonin nëpër burime të ndryshme do të haset po në atë zonë i njejti emër (Kështjella e Re) apo forma e ngjashme me të, Qyteti i Ri. Është fjala për Elbasanin.
Lidhur me të rëndësi të veçantë merr fakti që shumë kohë pas rindërtimit të kështjellës më 1466 të vërics së emrit Elbasan prej Mehmetit II, popullsia vëndase do ta njohë atë si qytet edhe me emrin Kështjellë e Re, siç dëshmojnë dokumentat kishtare vendase të shkruara në gjuhën greke.
Nc dy mbishkrime të Onufrit, të bëra më 1554 në kishën Shëna Premtes të Valshit, qyteti në fjalë është shënuar me emrin Neokastër. Po kështu quhet në botimin e parë të Akoluthisë së shën-Gjon Vladimirit, të bërë më 1690, siç është shënuar në frontespie, «me shpenzimet e të shumë nderuarit zotit Joan Papa, nga qyteti i Neokastrës. ...» si dhe në kodikët e kishës së kalasë.
Në një mbishkrim të v. 1729, të gdhendur rreth bazamentit të thimiatonit të madh prej argjendi të kishës, lindja e shën-Mërisë në kështjellën e Elbasanit, qyteti përmëndet me dy emra: «Ky thimiaton është i së mbishejtës Hyjlindëse në Neokastër Elbasan. Mbishkrimi na jep një element me shumë rëndësi, duke treguar se përdorimi i emrit Kështjella e re (Neokastra) nuk lidhej me sferën kishtare, për të mos përdorur emrin turko-arab, Elbasan, por tregonte se qyteti njihej me të dy emrat nga banorët vëndas. Për këtë bindesh nga dy mbishkrime më të hershme të kishës së shën-Kollit të Shelcanit (Shpat i Elbasanit), në të cilat qyteti në fjalë përmëndet vetëm me emrin që i vuri Mehmeti II në 1466: «u pikturua me shpenzimet e të shumë nderuarit dhe shumë fisnikut zotit Gjika sekretar nga qyteti Elba-san. . . në vitin 1625»
Emri Kështjella e Re (Jenixhekala) që gjëndet në defterin e v. 835 h. (1431-1432) dhe përdorimi i të njëjtit emër nga banorët vendas për kështjellën e Elbasanit, të bën të mendosh se kemi të bëjmë me të njejtën kështjellë. Është e pamundur që, për dy kështjella pranë njëra tjetrës, banorët vendas të përdornin të njejtin emër.
Në fakt, gjurmë të ekzistcncës së një kështjelle mesjetare në Bradashesh nuk njihen. Por në atë kohë, në fillim të shek. XV, me pushtimin e atyre vendeve prej turqve, jo larg këtij fshati, ishin rrënojat e kështjellës së qytetit antik Skampin ato të Valmit mesjetar (në defterin e regjistrimit të v. 835 h. përmëndet një djerrinë a vënd i braktisur nga banorët, mezra, me emrin Divo/m, që të kujton Valmin që përmëndet në dokumentat e shek. XV dhe te Barleti i cili ishte në një gjëndje të tillë sa që më 1466 forcat osmane të Mehmetit II arritën për një kohë shumë të shkurtër, brënda një muaji, të bënin adaptimin e saj: veshjen e lartësimin e mureve ekzistuese dhe, vënien në funksionim të kanalit rreth tyre. Duke qënë në një gjëndje të tillë një kështjellë në afërsi të Bradasheshit, nuk mund të justifikohet ngritja në këtë fshat në kohën e pushtimeve të para turke, apo edhe më parë prej të tjerëve, e një kështjelle të re për të cilën nevojiten mundësi materiale e shpenzime të shumta, përderisa me më pak mundësi e shpenzime më të pakta mund të vihej në funksionim, tërësisht apo pjesërisht, kështjella e vjetër, ashtu siç veproi më 1466 Mehmeti II. Pra e njejta gjë që u bë nga sulltan Mehmeti II, ndoshta në mënyrë të pjesëshme, duhet të jetë bërë edhe më 1415-1417 apo edhe më parë, si p.sh. në kohën e principatave shqiptare.
Dhënia apo barazimi i Jenixhekalasë me Bradasheshin në dy shënimet e defterit të regjistrimit të vitit 835 h. (1431-32) nuk përbën në vetëvete ndonjë problem të pashpjegueshëm. Nuk mund të përjashtohet mundësia e ndonjë gabimi e personave të ngarkuar me regjistrimin ose e sekretarit që ka shkruar kopjen e defterit të botuar. Por, pavarësisht nga kjo, shënimi i f. 110/a të origjinalit të defterit («mustahfazanë të kalasë Jenixhe, Bratusheshi me famë») tregon se Bradasheshi, që pas fshatit Manës del në gjysmën e parë të shek. XV qëndra më e madhe e banimit në ato vise 18 19), kishte një pozitë të veçantë, duke gëzuar famë. A: duhet të ketë shërbyer si një farë qendre e jetës ekonomiko-shoqërore e krahinave për rreth, mbasi qyteti i Valmit ishte i shkaterruar e i braktisur 20), dhe një e tillë qendër tjetër nuk del në atë zonë. «Fama», pra pozita e veçantë që kishte Bradasheshi, bënte që Kështjella e re të ishte, të thuash në një kuptim të ngushtë, në funksion e vartësi të Bradasheshit. Kjo gjë duhet të ketë bërë që në dy shënimet e mësipërme të defterit Kështjella e re dhe Bradasheshi të shprehen si i njejti vend.