Revolucioni që pat përmbysur sundimin e klasës priftërore dhe kishte ngritur klasën e ulët në nivelin e prijësve të lashtë të genteve, shënon fillimin e një periudhe të re në historinë e qytezave antike. Ishte përmbushur kështu një lloj ripërtëritjeje shoqërore. Ky nuk ishte thjesht një zëvendësim në pushtet i një klase njerëzish me një klasë tjetër. Por ishin lënë mënjanë parimet e lashta dhe kishin hyrë në fuqi rregulla të reja për qeverisjen e shoqërive njerëzore.
Faktikisht, qyteza ruajti format e jashtme që ajo kishte pasur në epokën e mëparshme. Regjimi republikan mbijetoi; magjistratët ruajtën thuajse kudo emrat e tyre të lashtë; Athina vijoi të kishte arhontët e saj dhe Roma konsujt e vet. Po kështu, në ceremonitë e fesë publike nuk u ndryshua asgjë; vaktet e pritanesë, flijimet para nisjes së kuvendit, ogurët dhe lutjet, gjithçka u ruajt. Është diçka e zakonshme te njeriu, që edhe kur hedh poshtë institucionet e vjetra, ai vazhdon të dëshirojë të ruajë, të paktën, pamjen e jashtme të sendeve.
Por në themel, gjithçka kishte ndryshuar. As institucionet, as e drejta, as besimet, as zakonet e kësaj periudhe nuk ishin më ato që kishin qenë më parë. Regjimi i vjetër ishte zhdukur, duke marrë me vete rregullat e vrazhda që ai pat vendosur në gjithçka; mbi të do të ngrihej një regjim i ri dhe jeta njerëzore ndryshoi fytyrë.
Për shekuj të tërë, feja kishte qenë parimi i vetëm qeverisës. Tani duhej gjetur një parim i ri, i aftë për ta zëvendësuar dhe për të administruar shoqëritë njerëzore, sikurse kishte bërë edhe feja, duke i vendosur ato sa më larg të qe e mundur jashtë luhatjeve dhe konflikteve. Parimi mbi të cilin do të themelohej këtej e tutje qeverisja e qytezave, ishte parimi i interesit publik.
Këtu duhet të ndalemi e të analizojmë këtë dogmë të re, të shfaqur në mendjen njerëzore dhe në histori. Më parë, rregulli i epërm, prej të cilit buronte rendi shoqëror nuk ishte interesi, por besimi fetar. Detyra për të përmbushur ritet e kultit, kishte shërbyer si lidhës shoqëror. Pikërisht, nga kjo domosdoshmëri fetare kishte rrjedhur, për njërën palë, e drejta për të komanduar, dhe për palën tjetër, detyrimi për t'u nënshtruar; prej saj kishin dalë rregullat e drejtësisë dhe të procedurës, ato të vendimmarrjes publike dhe të luftës. Qytezat nuk kishin ngritur kurrë pyetjen nëse institucionet që ato kishin ndërtuar, qenë ose jo të dobishme; këto institucione ishin themeluar, sepse feja kishte dashur ashtu. Ato nuk ishin ngritur, as mbi bazën e interesit dhe as të përshtatshmërisë; dhe nëse klasa priftërore kishte luftuar për f i mbrojtur, një gjë e tillë nuk ishte bërë në emër të interesit publik, por në emër të traditës së besimit.
Por në periudhën në të cilën hyjmë tani, tradita nuk ka më pushtet dhe besimi nuk qeveris më. Parimi rregullues, prej ku këtej e tutje të gjitha institucionet duhet të thithnin forcën e tyre, i vetmi parim që mund të ngrihet mbi vullnetet e veçanta dhe që mund t'i detyrojë ato të nënshtrohen, është interesi publik. Ai që latinët e quajnë res publica, do të zëvendësojë fenë e lashtë. Këtej e tutje, ai do të vendosë mbi institucionet dhe ligjet dhe atij do t'i referohen të gjitha aktet e rëndësishme të qytezave. Në vendimmarrjet e senateve apo të kuvendeve të popullit, sa herë që do të diskutohet rreth një ligji apo një forme qeverisjeje, një çështjeje të së drejtës private apo një institucioni politik, çështja nuk do të shtrohet asnjëherë nëse feja e lejon ose jo një gjë të tillë, por nëse një gjë e tillë kërkohet ose jo nga interesi i përgjithshëm.
Solonit i atribuohet një shprehje, e cila karakterizon mjaft mirë regjimin e ri. Dikush e pyeti nëse ai besonte se i kishte dhënë atdheut të tij kushtetutën më të mirë: "Aspak, u përgjigj ai; vetëm atë që i përshtatet më mirë." Mirëpo, të kërkoje prej formave të qeverisjes dhe prej ligjeve vetëm një meritë relative, ishte diçka krejt e re. Kushtetutat e lashta, të themeluara mbi rregullat e kultit, ishin vetëshpallur të pagabueshme dhe të pandryshueshme; ato kishin pasur rreptësinë dhe paepshmërinë e fesë. Përmes kësaj shprehjeje, Soloni tregonte se në të ardhmen, ndërtimet politike duhej të përputheshin me nevojat, zakonet, interesat e njerëzve të çdo epoke. Tashmë nuk bëhej më fjalë për të vërtetë absolute; rregullat e qeverisjes, këtej e tutje, duhej të ishin elastike dhe të ndryshueshme. Thuhet se Soloni dëshironte që ligjet e tij të ruheshin, maksimalisht, vetëm njëqind vjet.
Parimet e interesit publik nuk janë po aq absolute, po aq të qarta, po aq të dukshme sa ç'janë parimet e fesë. Ato janë gjithnjë të diskutueshme; ato nuk kapen me shikim të parë. Mënyra që u duk më e thjeshta e më e sigurta për të mësuar se çfarë kërkonte interesi publik, ishte mbledhja dhe këshillimi me njerëzit. Kjo mënyrë të vepruari u gjykua e domosdoshme dhe nisi të përdorej thuajse përditë. Në epokën e mëparshme, punën e marrjes së vendimeve e kishin bërë pothuajse gjithnjë ogurët: opinioni i priftit, i mbretit, i magjistratit të shenjtë, ishte i gjithëfuqishëm; votohej pak dhe më tepër për të përmbushur një formalitet sesa për të njohur opinionin e gjithkujt. Për të qenë të sigurt se po veprohej në interesin e përgjithshëm, duhej të merrej mendimi i të gjithëve. Votimi u bë instrumenti kryesor i qeverisjes. Ai u bë burim i institucioneve, rregull i së drejtës; ishte ai që vendoste për çka ishte e dobishme e madje e drejtë. Ai u vendos mbi magjistratët e madje mbi ligjet; ai u kthye në sovran të qytetit.
Edhe qeverisja ndryshoi natyrë. Funksioni i saj thelbësor nuk ishte më përmbushja e rregullt e ceremonive fetare; ajo u konceptua për të ruajtur rendin dhe paqen brenda qytetit, dinjitetin dhe fuqinë jashtë tij. Ajo çka dikur kishte qenë në plan të dytë, tani kaloi në plan të parë. Politika u vendos mbi fenë dhe qeverisja e njerëzve u kthye në diçka njerëzore. Për rrjedhojë, u krijuan magjistratura të reja ose, të paktën, të vjetrat morën një karakter të ri. Kjo gjë ndodh edhe në Athinë edhe në Romë.
Në Athinë, gjatë sundimit të aristokracisë, arhontët kishin qenë kryesisht priftërinj; vëmendja për të gjykuar, administruar, për të bërë luftën, reduktohej në pak gjë dhe mund t'i bashkëngjitej funksionit priftëror, pa kurrfarë problemi. Kur qyteza athinase flaku tej procedurat e vjetra fetare të qeverisjes, ajo nuk e eliminoi arkondatin; ajo urrente dhe nuk mund të pranonte kurrsesi të eliminonte gjithçka që ishte e lashtë. Por krahas arhontëve, ajo krijoi dhe vendosi magjistratë të rinj, të cilët për nga natyra e funksionit të tyre, u përgjigjeshin më mirë nevojave të epokës. Këta ishin strategët. Ky term do të thotë prijës i ushtrisë, por autoriteti i tyre nuk ishte thjesht ushtarak; ata kujdeseshin për marrëdhëniet me qytezat e tjera, administrimin e financave dhe gjithçka tjetër që kishte të bënte me ruajtjen e paqes dhe të rendit në qytet. Mund të thuhet se arhontët, veç dhënies së drejtësisë, kishin në duart e tyre edhe fenë dhe gjithçka tjetër që lidhej me të, ndërkohë që strategët kishin pushtetin politik. Arhontët e ruanin autoritetin, ashtu sikurse ai ishte konceptuar në epokat e lashta; strategët kishin atë autoritet që nevojat e reja kishin bërë të nevojshme. Pak nga pak, do të arrihej në pikën ku arhontët do të mbanin në duart e tyre vetëm aspektin e jashtëm të pushtetit, ndërkohë që faktikisht ai kishte kaluar te strategët. Këta magjistratë të rinj nuk ishin më priftërinj; ata mjaftoheshin thjesht dhe vetëm me kryerjen e disa ceremonive të domosdoshme në kohë lufte. Qeverisja prirej gjithnjë e më shumë të ndahej nga feja.
Ndodhte që këta strategë të zgjidheshin edhe jashtë klasës së eupatridëve. Në provën që ata duhej të kalonin përpara se të emëroheshin (Soxipama), ata nuk pyeteshin sikundër pyeteshin arhontët, nëse ata kishin ose jo kult shtëpiak e nëse ata vinin ose jo nga një familje e pastër; mjaftonte që ata të kishin kryer gjithnjë detyrat e tyre si qytetarë dhe të zotëronin një pronë në Atikë. Arhontët caktoheshin me short, domethënë përmes zërit të perëndive. Ndryshe ndodhte me strategët. Gradualisht që qeverisja bëhej gjithnjë e më e vështirë e më e ndërlikuar, që shpirti fetar nuk mishëronte më cilësinë kryesore dhe kërkohej aftësi, maturi, guxim, arti i të komanduarit, njerëzit nuk besonin më se zëri i shortit mund të mjaftonte për të caktuar një magjistrat të mirë. Qyteti nuk dëshironte më të mbetej i lidhur pas gjoja vullnetit të perëndive, por të kishte të drejtën t'i zgjidhte vetë prijësit e tij. Që arhonti, i cili ishte prift, të caktohej nga perënditë, kjo ishte e natyrshme; por strategu, i cili kishte në duart e tij interesat materialë të qytetit, duhej të zgjidhej nga njerëzit.
Nëse shohim nga afër institucionet e Romës, vëmë re se edhe atje u regjistruan zhvillime të së njëjtës natyrë. Nga njëra anë, tribunët e plebës e rritën në një shkallë të tillë rëndësinë e tyre, saqë drejtimi i republikës, të paktën për sa u përkiste çështjeve të brendshme, ra në duart e tyre. Mirëpo, këta tribunë, të cilët nuk kishin karakter priftëror, ngjasonin mjaft me strategët. Nga ana tjetër, konsulati mundi të mbijetonte vetëm duke ndryshuar natyrë. Elementi priftëror tek ai nisi të shuhej pak nga pak. Në të vërtetë, respekti i romakëve për traditat dhe format e së kaluarës kërkonte që konsulli të vazhdonte të përmbushte ceremonitë fetare të krijuara nga të parët. Por është më se kuptueshme se, ditën kur plebenjtë arritën të bëheshin konsuj këto ceremoni nuk ishin më veçse formalitete të zbrazëta. Konsulati nisi të kishte gjithnjë e më pak një funksion priftëror dhe të merrte përherë e më shumë një karakter komandues të ushtrisë. Ky shndërrim qe i ngadaltë, i pandjeshëm, pothuaj i padukshëm; por jo më pak i plotë. Sigurisht, në kohën e Skipionëve, konsulati nuk ishte më ai që kishte qenë në kohën Publicolas. Tribunati ushtarak që Senati krijoi në vitin 443 e mbi të cilin autorët e lashtësisë na japin fare pak elemente, ka shënuar ndoshta kalimin nga konsulati i epokës së parë në epokën e dytë.
Gjithashtu, shohim se edhe mënyra e caktimit të konsujve pësoi ndryshime. Faktikisht, gjatë shekujve të parë, votimi që bënin centuritë për zgjedhjen e magjistratit ishte, sikurse kemi parë, thjesht një formalitet. Në të vërtetë, konsulli i çdo viti krijohej nga konsulli i vitit të mëparshëm, i cili i përçonte atij ogurët, pasi ai kishte marrë pëlqimin e perëndive. Centuritë votonin vetëm për dy ose tre kandidatë, të cilët caktoheshin nga konsulli ende në detyrë; diskutime nuk kishte. Ndodhte që populli nuk e donte një kandidat; ai ishte jo më pak i detyruar të votonte për të. Në epokën në të cilën kemi hyrë, procesi i zgjedhjes është diçka krejt tjetër, ndonëse format janë ende po ato. Gjithnjë si në të kaluarën, ky proces ishte një ceremoni fetare e shoqëruar me një votim; por kjo ishte një ceremoni fetare që tani zhvillohet thjesht për formë, ndërkohë që thelbi i saj është votimi. Kandidati vazhdon përsëri të caktohet nga konsulli në detyrë; por konsulli është i detyruar, në mos nga ligji, të paktën nga zakoni, të pranojë të gjithë kandidatët dhe të shpallë se ogurët e japin njëlloj pëlqimin për të gjithë. Kësisoj, centuritë e japin votën e tyre për kë u pëlqen. Zgjedhja nuk u përket më perëndive, ajo është në duart e popullit Perënditë dhe ogurët pyeten me kusht që ato të jenë të paanshme për të gjithë kandidatët. Ata që zgjedhin, janë njerëzit.