Ngulimi i parë kolonial korintas, në këtë rajon, është ai në KORKYRË nga bakiadi Kersikrat15, ndërkohë që Arkiasi e vijonte lundrimin e tij deri në Sirakuzë (733). Kolonët e rinj ndeshen me eretrianët dhe me liburnët, të cilët dëbohen ose nënshtrohen. Qyteti ndërtohet në gadishullin që shtrihet në jug të qytetit të sotëm (Paleopolis): tamam aty u ngrit tempulli i Artemidës në fillim të shekullit VI, ballina perëndimore e të cilit, që është e zbukuruar me Gorgonën e frikshme, ruhet në muzeun arkeologjik të Korfuzit. Nga një tempull tjetër dorik, i fundit të shekullit, është nxjerrë pjesa e majtë e një balline tjetër, me Dionizin në gosti, të shoqëruar nga një djalosh i ri. Vendndodhja e ishullit është tepër e vyer për korintasit, të cilët duan të mbajnë marrëdhënie të ngushta me Sirakuzën; ajo përbën një vendqëndrim të përkryer për anijet që vijnë nga Korinti nëpërmjet gjirit me të njëjtin emër e drejtohen për në Magna Grecia e në Siqeli. Dhe prapëseprapë, sipas Herodotit (III, 49), “qëkurse u kolonizua ishulli, korkyrasit dhe korintasit ishin në grindje me njëri-tjetrin, megjithëse qenë të një gjaku”. Tukididi (I, 13> 4) e përforcon vërtetësinë e kësaj armiqësie, duke rikujtuar betejën më të hershme detare që njihet, e cila i vuri korintasit përballë korkyrasve dyqind e gjashtëdhjetë vjet para përfundimit të luftës së Peloponezit, pra në vitin 664, dy breza pas themelimit të ngulimit. I njëjti autor ngul këmbë në këtë pikë (tek I, 38, 1), kur citon prej oratorit korintas këtë akuzë kundër korkyrasve: “Edhe pse kolonë të ardhur nga anët tona, ata janë sjellë kurdoherë si kundërshtues”.
Herodoti (III, 48-49) tregon se si Periandri, biri i Kypselit, dërgoi në Sardë, tek Alyati, 300 të rinj korkyras, bij qytetarësh të shquar, për t’i tredhur; banorët e Samosit, të vënë në dijeni për fatin që i priste djelmoshat, i nxisin ata për t’iu kushtuar si lutës një faltoreje të Artemidës. Gjatë natës, kore vashash të virgjëra e djemsh të rinj lënë aty ëmbëlsira me susam e me mjaltë, në mënyrë që fëmijtë e korkyrasve t’i grabisin për t’u ushqyer. J. Ducat-i16 (J. Ducat) e ka shpjeguar bukur këtë rrëfim si një shembull rituali
vjedhjeje në altar që mund të përqaset me fshikullimin e spartanëve të rinj pranë altarit të Artemidës Ortia. Edhe pse ky tregim ka të bëjë vetëm me banorët e Samosit dhe me ritet e tyre të mësimit fillestar, nëpërmjet përdorimit të kamzhikut të Korkyrës tashme të njohur në faltoren e Zeusit Naios në Dodonë, ai tregon të paktën se, në kohën kur shkruan Herodoti, vazhdon ende tradita e një armiqësie mes korintasve dhe korkyrasve. Aq sa, në çastin kur historiani rrëfen luftën kundër Polikratit të Samosit, diku rreth vitit 525, ai e lidh me kohën e Periandrit, rreth vitit 600, këtë dhunë të shkaktuar nga vrasja e Likofronit, birit të Periandrit, nga korkyrasit. Edhe Plutarku17 e përdor këtë rrëfim, por duke e kritikuar rëndë Herodotin dhe duke i zëvendësuar banorët e Samosit me njerëz nga Knida, si shpëtimtarë të djelmoshave korkyras.
Në të vërtetë, armiqësia mes Korkyrës dhe Korintit nuk ka qenë e vazhdueshme, pas betejës detare të vitit 664, siç e tregon bashkëpunimi i tyre në themelimin e ngulimeve të Epidamn-Dyrrahut rreth vitit 627 dhe të Apolonisë së Ilirisë rreth vitit 600. Edhe një shekull më vonë, më 491, sirakuzanët e mundur nga Hipokrateu, tirani i Xhelës, përfituan nga ndërmjetësimi i përbashkët i korintasve dhe i korkyrasve, të cilët i lanë Hipokrateut vetëm Kamarinën18. Është e vërtetë se në momentin e pushtimit të Greqisë nga Kserksi, më 480, korkyrasit nuk treguan kurrëfarë zelli për t’ia vënë në dispozicion anijet e tyre koalicionit të grekëve19: ata i pajisën nja 60 trerremëshe, por u kërkuan ta hidhnin spirancën në ujërat e Pilosit e të Tenarit, në pritje për të parë se çfarë drejtimi do të merrte fati i luftës. Si shumë grekë të tjerë, ata besonin në fitoren persiane, për arsye të epërsisë së thellë në numër të efektivave të Mbretit të Madh. Një qëndrim ky i matur, të cilin e përqafuan shumica e shteteve greke, por që ka rëndësi, pasi Korkyra po bëhej tashmë e njohur si fuqia e dytë detare greke pas athinasve. Pas luftrave medike, korkyrasit dalin rrallë e tek në ngjarjet e mëdha të historisë së Greqisë: Tukididi (I, 136, 1) rrëfen se Themistokliu gëzonte në Korkyrë privilegjin e evergjetit (bamirësit), por se kjo nuk e pengoi ama qytetin që t’ia refuzojë atij mikpritjen, kur ngadhënjimtari i Salaminës u dënua me dëbim dhe u përndoq nga lakedemonasit dhe nga athinasit; korkyrasit e përcollën në kontinent dhe Themistokliu gjeti strehë tek mbreti i molosëve, Admeti, para se të shkonte në Maqedoni e pastaj në Efes.
Armiqësia ndërmjet Korkyrës dhe Korintit u ringjall prapë lidhur me Epidamnin, në prag të luftës së Peloponezit20. Nëse i përmbahemi, drejtpërdrejt, situatës në Korkyrë, duket sheshit se kriza shoqërore ishte e rëndë në qytet. Mes demokratësh e aristokratësh kishte një kundërvënie të dhunshme, e cila u ashpërsua gjatë luftës që i vuri ballë për ballë korkyrasit dhe korintasit që në vitin 435. Ndërhyrja e athinasve në favor të Korkyrës i dha konfliktit një përmasë vërtet ndërkombëtare, duke paralajmëruar krizën e përgjithësuar që do të kundërvinte së shpejti “lakedemonasit me aleatët e tyre” në njërën anë dhe “athinasit me aleatët e tyre” në anën tjetër, në atë çka është quajtur lufta e Peloponezit21. Lufta civile plasi në Korkyrë sidomos në vitin 427: aristokratët e zënë robër gjatë betejës së Sybotës u liruan nga korintasit dhe, kur u kthyen në ishull, vranë krerët e partisë demokratike. Në gusht të vitit 427, një masakër aristokratësh shkaktoi arratisjen e 500 syresh, të cilët, sipas Tukididit (III, 85, 2), i pushtuan fortifikimet korkyrase në kontinent, domethënë pere-në korkyrase, prej nga ia prenë ishullit çdo lloj furnizimi. Ata u hodhën pastaj në ishull e u vendosën në malin Istone, ku bënë dy vjet qëndresë. Kur iu dorëzuan athinasve, u masakruan që të gjithë nga partia popullore korkyrase22 me skena mizorish të llahtarshme (gusht 425). Diodori i Siqelisë23 tregon për një luftë tjetër civile në Korkyrë, e cila i dha dorën e fundit shkatërrimit të ishullit më 410. Bashkëkohësit shtangen qartazi nga dhuna e këtyre masakrave të përsëritura. Diodori e vlerëson në 1500 numrin e viktimave gjatë krizës së viteve 427-425. Më 410 oligarkët përkrahës të lakedemonëve u ndeshën sërish me partinë popullore që ishte më e afërt me kampin athinas. Garnizoni i lënë nga Kononi, i përbërë nga mesenas të vendosur në Naupaktë, kaloi në anën e partisë së demokratëve dhe dëboi shumë oligarkë, të cilët u vendosën në pere-në fqinjë. Kur këta të fundit zbarkuan në ishull, ndodhën masakra të reja, deri në çastin kur ata që mbetën gjallë nga të dyja palët ranë në ujdi për t’i ndalur luftrat civile e për të qenë asnjanës në lëmin e jashtëm. Korkyra ishte shkatërruar rëndë dhe nuk e gjeti më kurrë rrezatimin e vet ekonomik as në Greqinë verilindore, as në shkëmbimet përmes detit Adriatik. Pere-ja i shkau brenda pak kohësh nga duart qytetit korkyras dhe hyri në zotërimin e ethne-ve epirote (kaonë në veri, tesprotë në Kestrine), deri sa zotërimi molos u shtri në drejtim të bregdetit (pa dyshim, që nga viti 372). Më 375, strategu athinas Timotheu erdhi në Korkyrë, e nënshtroi ishullin pa ndonjë përmbysje shoqërore apo institucionale24 dhe e futi në një aleancë të re athinase, të quajtur konfederata e dytë detare e Athinës. Orvatja lakedemonase për ta nxjerrë Korkyrën nga aleanca athinase dështoi, megjithë ndihmën e Dionisit të Sirakuzës, përpara vendosmërisë së Ifikratit (372).
Gjatë çerekut të fundit të shekullit VII, dy qytete të rëndësishme u themeluan nga korkyrasit, me ndihmën e metropolit të tyre, Korintit: EPIDAMN-DYRRAHU rreth vitit 627 dhe APOLONIA e Ilirisë diku rreth vitit 600. I pari ia detyron qenien e vet një kontingjenti kolonësh të ardhur kryesisht nga Korkyra, por oikisti ishte një bakiad nga Korinti, Faliosi, biri i Eratokleidit. Qyteti u ndërtua mbi faqet e një kodrine që ngrihet mbi një port të mirë dhe ndahej me sterenë nga një lagunë. Toka e tij bujqësore nuk mund të ketë qenë puqur me qytetin, por duhet kërkuar përtej lagunës, sot të tharë, në drejtim të juglindjes, diku në rrethinat e Arapajt, si edhe më tej drejt jugut deri në fushën e Kavajës, e cila veçohej nga qyteti prej kodrave të Petras që varen thikë mbi det e që shërbenin ende si kufij të territorit të qytetit në kohën e luftës civile që kundërvuri Cezarin me Pompeun26. Një pikëpyetje më vete është edhe emri i dyfishtë i ngulimit: nëse emri Epidamn është më i përdorshmi tek autorët grekë, prodhimi i monedhave të qytetit përdor vetëm shkurtimet e emrit Dyrrah, emër që del fitues në periudhën romake, por është e pamundur që të kundërvihen dy vendndodhje të ndryshme, njëra për një vend të quajtur Epidamn e një tjetër për atë të quajtur Dyrrah, megjithëse edhe ky shteg vazhdon të eksplorohet në mënyrë sistematike.
Ndryshe është situata në Apoloni. Qyteti u themelua nga korkyras dhe një kontingjent prej 200 korintasish30 të udhëhequr nga oikisti Gylaks (nga vinte emri Gylakeia që mbante në zanafillë e që mbijetonte ende në toponimi në shekullin II pas J.K.31)- Qyteti është ndërtuar përmbi kodrat e fundit që janë në vazhdim të zonës së Mallakastrës dhe që ngrihen mbi një fushë të pamatë e të ulët, e cila është drenazhuar gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX dhe ka një gjerësi prej nja dhjetë kilometrash; nga ana e detit ajo kufizohet nga një rrip bregdetar ranor. Qyteti kishte fatin të ishte në pozitën e një porti lumor, në kohën kur lumi Aoos (Vjosa) derdhej në det nja 15 kilometra më në veri sesa sot, duke kaluar në afërsi të portës jugore të qytetit. Pseudo-Skylaksi (§ 26) shënon se Apolonia ishte 50 stade nga deti dhe se lumi që ai e quan Aeas (Aoos) rridhte pranë qytetit. Straboni32 saktëson se qyteti ndodhej “10 stade larg nga lumi e 60 larg nga deti” (pra, përafërsisht, dy dhe dymbëdhjetë kilometra), gjë që lë vend për të menduar se, qysh në kohët e lashta, ndërmjet qytetit dhe detit kishte një zonë kënetash e lagunash, ku lumi rridhte duke bërë dredha. Këto të dhëna përforcohen nga Plutarku, i cili tregon përpjekjen e guximshme të Cezarit për të ikur nga Apolonia e për të mbërritur në bregun italian, në mes të dimrit 49-48, gjatë luftës së tij kundër Pompeut. Ai ndodhet në Apoloni dhe deti Adriatik mbahet nga skuadriljet armike; ai hipën, pa rënë, në një varkë me dymbëdhjetë rrema: “Barkën po e shpinte në det lumi Aous. Por flladi i mëngjesit që, zakonisht në atë orë, sillte qetësi dhe e lehtësonte daljen nga lumi duke i shtyrë dallgët e detit tutje në largësi, u thye nga një erë e furishme që fryu nga deti i hapur gjatë natës. Kur hasi në këtë trazim të detit e në qëndresën e tallazeve, lumi u tërbua. Duke u ngritur me furi, uji i tij përplasej pas shtjellave të fuqishme që e shtynin prapa me uturimë. Në pamundësi për ta bërë zap, timonieri u dha detarëve urdhërin që të merrnin drejtimin e kundërt e të ktheheshin nga kishin ardhur. Cezari e dëgjoi. Atëherë ai u shfaq hapur dhe, duke e marrë për dore timonierin që u lemeris kur e pa, i tha sakaq: «Hajde, more trim, bëj guxim e mos u tut fare: po bart Cezarin bashkë me fatin që lundron me të!». Detarët e harruan stuhinë dhe, përmbys mbi lopata, iu përveshën me mish e me shpirt që ta mposhtnin lumin. Por nuk mundën dot: shkulme të mëdha deti binin mbi lundër dhe ajo rrezikoi të mbytej në grykëderdhjen e lumit. Cezari u detyrua, me pahir, ta lejojë timonierin që të kthente drejtim”. Era detare e pengon përfundimisht daljen e varkës dhe kështu ajo nuk mund të mbërrijë në det të hapur.
Pyetja që i shkon vetvetiu njeriut nëpër mend është përseja e këtyre dy ngulimeve të vendosura në ortakëri nga Korkyra dhe Korinti, pavarësisht nga grindjet mes tyre që zënë fill të paktën që nga viti 664. Mund të përjashtohet, që në krye të herës, çfarëdo vullneti i të dy qyteteve aleate për të mbajtur nën kontroll rrugët detare në kanalin e Otrantos: pozita e të dy porteve është tepër veriore. Për të mbërritur në Sirakuzë, flota korintase ndiqte itinerare që ishin shumë më në jug, nga dalja e gjirit të Korintit në detin Jon ose, në rast nevoje, duke bërë ndonjë ndalesë në Korkyrë. Interesi për të mbikëqyrur udhët detare që shkojnë në drejtim të Adriatikut verior, ishte me siguri më i rëndësishëm. Dihet se erërat mbizotëruese, ashtu si edhe rrymat detare dhe mundësitë për të gjetur një liman bregdetar, i kanë shtyrë gjithmonë detarët që të ndjekin udhë lundrimi që shkojnë përgjatë bregut lindor, përpara se të mbërrijnë, nëpërmjet ishujve dalmatë e Zadarit, në pikat tregtare të Adrias e të Spinës në ultësirën e lumit Po34. Në këto kushte, Apolonia dhe Epidamn-Dyrrahu mund të shërbenin si vendndalesa në këtë rrugë lundrimi bregdetar, para se të shkohej në grykën e Kotorrit, në Raguzë (Dubrovnik), Kerkyra Melaina, Salonë, Isa e Far. Por interesi më i madh i këtyre dy ngulimeve të reja koloniale korkyro-korintase ka shumë të ngjarë të ketë qenë sigurimi i sundimit mbi rrugët që e lidhnin bregun adriatik me brendësinë e vendit, oërgjatë luginës së lumit Genusus (Shkumbin), madje, por në një masë shumë më dytësore, përgjatë luginave të tjera si asaj të Erzenit (e cila përshkon pellgun e sotëm të Tiranës) përsa i përket Epidamnit, asaj të Semanit (Apsosit të lashtë) apo të Aoosit (Vjosës) përsa i përket Apolonisë. Rruga e Shkumbinit ishte po ajo që do të bëhej, gjatë vendosjes së romakëve në shekullin II para J.K., via Egnatia, por ajo rrihej qysh në kohë shumë më të hershme dhe përdorej rëndom në periudhën e pranisë greke. Korinti kërkoi ta siguronte për vete kontrollin mbi këtë rrugë transballkanike, siç e dëshmon, në skajin lindor, themelimi pothuajse i njëkohshëm i ngulimit të Potidesë në vitin 600, në Halkidiki, në istmin që lidh gadishullin e Palenës mekontinentin. Dihet se rajoni i kufijve shqiptaro-maqedonas, në rrethinat e liqenit të Ohrit, njihej në kohën e lashtë për pasurinë e minierave të tij të argjendit; zhvillimi i familjeve të pasura princore, të karakterizuara nga marrëdhëniet me botën egjease, tregohet mjaft mirë nga maskat e arta të Trebenishtës (shekulli VI para J.K.), të zbuluara në prag të Luftës së Parë Botërore e të ndara mes muzeve të Beogradit dhe të Sofies, pa lënë gjë për ata të Shkupit e të Ohrit. Vetë emri Damastion35lidhej, në shekullin IV, me një prerje monedhash argjendi mjaft cilësore, megjithëse përcaktimi i saktë i vendit ku ndodhej ky qytet nuk është siguruar ende plotësisht36. Ama Korinti ka prodhuar mjaft herët monedha të bukura prej argjendi, megjithëse në territorin e vet nuk kishte se ku ta nxirrte mineralin e domosdoshëm për prerjen e këtyre monedhave. Do të kishte qenë një gjë e mirë që të njihej më me përpikmëri vendndodhja e saktë e minierave të lashta, marrëdhëniet e tyre me dinastinë e Trebenishtës dhe me boshtin rrugor që ndjek luginën e Shkumbinit, ose me atë që, në drejtim të lindjes, vete drejt Heraklesë së Lynkestidës (pranë Manastirit) dhe gjiritTermaik, pranë Potidesë, në një periudhë kur Selaniku nuk është themeluar ende (kjo ndodhi vetëm më 316) nga Kasandri. Në rast se vërtetohet vendndodhja e menduar (krahina e Rrafshit të Dukagjinit dhe e Kosovës), vihet re se minierat ndodhen në veri të kësaj vije rrugore, por jo në ndonjë largësi të tillë që sunduesit e Trebenishtës të mos të mund ta kishin nën zotërim. Nuk duhet harruar, në fund të fundit, se i njëjti shkrim i Strabonit rrëfen se lynkestët kishin për mbret një anëtar të familjes së Bakiadëve të Korintit, gjë që mund të lërë të nënkuptohet se minierat janë shfrytëzuar në dobi të këtij metropoli grek, që përpara prerjes së monedhave nga qyteti i Damastionit.
Gjatë shekullit VI, lulëzimi i të dy ngulimeve duket i shkëlqyer, por zanafilla ngjan të ketë qenë e ndryshme. Epidamn-Dyrrahu përfiton nga veprimtaritë e veta tregtare, ndërsa Apolonia ngjan të ketë qenë qytet me toka pjellore dhe që drejtohej nga një aristokraci pronarësh të mëdhenj tokash, pasardhës të kolonëve të parë, të cilët kanë në dorë ushtrimin e pushtetit. Suksesi i të dy qyteteve është i dallueshëm gjatë gjithë shekullit: Herodoti37 tregon për përgatitjet e martesës së Agaristës, bijës së Klistenit, tiranit të Sykionës, më 572. Qenia e Amfimnestit, birit të Epistrofit të Epidamnit, mes trembëdhjetë mëtuesve grekë që janë pranuar në garë, dëshmon se, as dy breza pas themelimit të ngulimit, ky qytetar i Epidamnit është përzgjedhur mes grekëve më të mirë, gjë që e nderon qytetin e tij, edhe pse më në fund i zgjedhuri fatlum nuk është ai vetë. Pausania38 bën fjalë për fitoren e Kleostenit, birit të Pontit, nga Epidamni, në vrapimin me qerre me katër kuaj (kuadriga) në garat e Olimpisë në vitin 516. Përmendorja e përshkruar nga Pausania është dhurata e parë e një përmase të tillë në Olimpi, me paraqitjen e qerres, të katër kuajve, të drejtuesit e të të zotit. Ajo nxjerr në pah pasurinë e disa familjeve të Epidamnit, të cilat jo vetëm që mund të zotërojnë qendra për të rritur kuaj gare, por që janë edhe aq të kamur sa të ngrenë një përmendore të tillë në faltoren e Olimpisë, vetëm pak më shumë se një shekull pas mbërritjes së kolonëve të parë korkyras e korintas. Pak a shumë në të njëjtën kohë, qytetarët e Epidamnit ngritën në Olimpi, në taracën përmbi Metroon, një godinë thesari të stilit dorik, e cila vërteton se qyteti ishte nga më të pasurit e botës greke. Tukididi39 u habit nga fuqia dhe nga rëndësia demografike e qytetit, të cilin ai e cilëson si qytet “me fuqi të madhe e shumë të populluar”.
Qyteti i apoloniatëve përmendet më pak gjatë shekullit VI. Po në Olimpi, Pausania përshkruan një grup statujash fituesish në garat olimpike, ndërmjet të cilave ai përmend atë të Meneptolemit të Apolonisë, që ka korrur fitoren në vrapimin e një stadi (180 metra - shën. i përkth.) në kategorinë e fëmijëve, në vitet 504-500, sipas L. Moretit. Kjo tregon se qyteti ishte i integruar plotësisht në gjirin e botës greke. Dhe qyteti ishte bërë i begatë sidomos në sajë të kopeve të tij të bagëtisë, si ato që ruante - si mos më keq, duhet pranuar - Eveniu, i ati i falltarit Deifon, i cili po kryente funksionet e tij pranë ushtrisë greke, më 479, në Delos, para betejës së kepit të Mykalës.
Popullsia e të dy qyteteve u shtua diku rreth vitit 575 me imigrantë të tjerë të ardhur nga Dyspontioni, në Elidë, që u shkatërrua dhe shumica e banorëve të të cilit, siç e saktëson Straboni, emigruan në Epidamn dhe në Apoloni. Sigurisht që këta kolonë të rinj nuk përfituan të njëjtat privilegje si ato që gëzonin pasardhësit e kolonëve të parë, sidomos në Apoloni, qytet për të cilin Aristoteli e saktëson mirë se timai-të (nderet, por edhe detyrat) u takonin vetëm qytetarëve të fisëm, pinjollë të kolonëve të kryehershëm.
Në mesin e shekullit V, Apolonia arriti ta shtrijë territorin e vet drejt jugut, gjatë një lufte kundër abantëve apo amantëve, pasardhës kolonësh eubeas, të vendosur në Thronion, vend që duhet njësuar pa dyshim me Amantian e ardhshme, që ndodhej në fshatin Plloçë, në jug të luginës së lumit Aoos, në prapatokën e Vlorës. Kjo fushatë ngadhënjimtare ua dha apoloniatëve kontrollin mbi tokat pjellore të luginës së Shushicës. Ajo u përkujtua me blatimin e një përmendoreje në Olimpi, që është përshkruar mirë nga Pausania dhe një pjesë e mbishkrimit të së cilës është gjetur nga arkeologë gjermanë: “Na u bë kushtimi në kujtim të Apolonisë që themeloi Foibi në brigjet e detit Jon; pasi morën skajet e tokës së Abantit me ndihmën e perëndive, ata e ndërtuan këtë përmendore me të dhjetën e plaçkës së luftës të marrë në Thronion”. Vetë përmendorja, ashtu siç e pa Pausania, ishte e vendosur në formë gjysmërrethi, me në qendër Zeusin, të rrethuar nga Eoja e Tetida dhe, në secilën anë, pesë heronj trojanë e pesë heronj akej që qëndrojnë përballë njëri-tjetrit: Akili e Memnoni, Odiseu e Heleni, Menelau e Paridi, Diomedi e Eneu, Ajaksi dhe Deifobi. Apoloni dhe hyjnitë pajtore të trojanëve përkrahin heronjtë trojanë të vendosur në të djathtë të Zeusit, ndërsa heronjtë akej, në anën ters në raport me Zeusin, fitojnë edhe një herë të drejtën e ngadhënjimit për Akilin kundër Memnonit, por hakmarrja e Apolonit, e cila ia jep armën krahut të Paridit, nuk është larg. I njëjti parapëlqim për kampin trojan paraqitet edhe në Delfi, në frizën lindor të ndërtesës së thesarit të Sifnosit, tek Kuvendi i Perëndive, që në vitin 525. Kështu, Apolonia i bashkohet traditës trojane të zhvilluar në Epir, veçanërisht në Buthrot rreth Andromakës dhe Helenit të vizituar nga Eneu, në përputhje me urimin e shfaqur nga Euripidi48, nëpërmjet gojës së Tetidës: që dinastia e Eakidëve, në Molosi, të jetë njëkohësisht edhe dega farefisnore e Peleut, e Tetidës, edhe ajo e Trojës.
Epidamn-Dyrrahu, një qytet port më tregtar sesa Apolonia, pati një periudhë lulëzimi të vërtetë gjatë pothuajse dy shekujsh pas themelimit të tij. Kjo pasuri kishte të bënte gjerësisht me shkëmbimet tregtare me prapatokën. Plutarku49 shpjegon se funksioni ipoletit (shitësit), një magjistrat i ngarkuar me sigurimin e shkëmbimeve mes qytetarëve dhe fqinjëve të tyre ilirë: i zgjedhur çdo vit “mes qytetarëve, të cilëve epidamnasit ua kishin vënë në provë vlerën, ai shkonte të takonte barbarët, furnizonte tregun dhe u jepte të gjithë qytetarëve mundësinë për të shitur”. Ai është me të vërtetë ndërmjetësi mes qytetit dhe botës barbare. Masat e marra nuk e penguan tekefundit përzieijen e ilirëve në punët e qytetit, siç e tregon Tukididi, kur përshkruan pretekstet e luftës se Peloponezit. Në vitin 435, qyteti u cfilit nga një luftë e llahtarshme civile, që ia kundërvuri partinë popullore partisë aristokratike, e cila kërkoi mbështetjen e taulantëve fqinjë. Kjo krizë shoqërore shkaktoi ndërhyrjen e të dy metropoleve, Korkyrës dhe Korintit, i pari ndër të cilët mbështeste aristokratët: këta të fundit erdhën në Korkyrë, gjetën varret e të parëve të tyre, duke nxjerrë kështu në dukje lidhjet farefisnore që i bashkonin me korkyrasit50. Në përfundim të luftimeve detare që vunë përballë njëra-tjetrës flotat e dy metropoleve, meqenëse Athina u mbajti anën korkyrasve, këta të fundit dolën fitimtarë dhe e morën qytetin e Epidamnit, demosi i të cilit u dëbua. Mund të merren me mend larjet e hesapeve që goditën krerët e partisë së mundur demokratike. Masakrat që e prekën edhe Korkyrën në vitin 425 e më pas në vitin 410, qenë sigurisht me pasoja mbi situatën në Epidamn. Në Korkyrë aristokratët u thyen dhe nuk të pëijashtohet që edhe Epidamni të ketë pasur një përmbysje të tillë të situatës, por asnjë autor i lashtë nuk e përmend situatën e Epidamnit gjatë atyre viteve të errëta. Qyteti nuk gjeti më kurrë një lulëzim si ai që pati në shekullin VI dhe në dy të tretat e para të shekullit V para J.K. Në këtë luftë midis dy metropoleve, Apolonia qe qartazi përkrah Korintit: pikërisht nga rruga tokësore që shkonte nga Ambrakia në Apoloni do të dërgoheshin përforcimet korintase drejt Epidamnit të rrethuar nga korkyrasit. Qyteti nuk duket të ketë vuajtur nga shkatërrimi i Epidamnit e i Korkyrës.