Në bregdetin dalmat e shqiptar janë vendosur edhe shumë ngulime, fillimet e të cilave mund të ngjiten edhe më lart në rijedhën e kohës: NYMFEUMI, i përmendur nga Apoloniu i Rodit (IV, 574), Shëngjini i sotëm, vetëm pak kilometra në veri të grykëderdhjes së Drinit dhe të qytetit të ardhshëm të Lissosit (Lezhës), mund të ketë ekzistuar që në shekullin V. Themelimi i Isas (në ishullin e sotëm Vis) u bë më vonë se ai i Spinës dhe i Adrias, por para atij të Lissosit e të Faros, megjithëse është e pamundur të përcaktohet qartazi kronologjia e këtij qyteti të ri. Pseudo-Skymni (413-414) ia njeh themelimin e Isas Sirakuzës. Isa, së bashku me Farosin dhe Kerkyra Melainan, përmendet edhe nga Pseudo-Skylaksi (§ 23). Më vonë, Isa e ka pasur nën kontrollin e vet pere-në e saj në kontinentin fqinjë, si edhe ca ngulime dytësore, TRAGURIONIN e zënë në gojë nga Straboni (VII, 5, 5 c 315) dhe EPETIONIN e përmendur nga Polibi (32, 9), të themeluara në shekullin III apo vetëm në fillim të shekullit II para J.K. Një mbishkrim i madh shumë i copëzuar, i gjetur në Lumbarda, në ishullin e Korçulës, dhe i datuar si i fundit të shekullit IV apo i fillimit të shekullit III, jep mundësi që të pohohet se territori i kontrolluar nga Isa shtrihej të paktën në një pjesë të Kerkyra Melainas, si edhe të vëzhgohet organizimi i ngulimit të ri, qytetarët e të cilit ishin të ndarë në tri fise dorike, Dymanes, Hylleis dhe Pamphyloi; është fjala për një ujdi të arritur mes njerëzve të Isas dhe dy personazheve, Pyllos-it dhe birit të tij Dazos-it, të cilët duhet të kenë qenë dinastë ilirë61. P. M. Fraser-i tregon se mjaft prej emrave që dalin në listën me 245 banorë të Isas janë tipikë për Siqelinë ose për Italinë e Jugut, gjë që duhet të vërtetojë ekzistencën e lidhjeve ndërmjet Isas dhe Sirakuzës. M. Lombardo ka meritën se ka vënë në dukje vogëlsinë e ngastrave që u ishin dhënë kolonëve të rinj dhe nxjerr prej kësaj përfundimin se është e pamundur të ketë qenë fjala për një kolonizim të zakonshëm agrar, por më fort për një ngulim ushtarak që kishte si synim kontrollin e lundrimit bregdetar dhe të bregut pranë grykëderdhjes së lumit Narona-Neretva.
Flitet shpesh për një perandori sirakuzane në Adriatik, të themeluar nga Dionisi Plaku, diku rreth vitit 385. Një studim i shkëlqyer është kryer nga U. Udhed duke marrë shkas nga ai pasazh i Diodorit (XV, 13), që ka të bëjë me veprimtaritë e Dionisit në Adriatik dhe në Epir më 385. Në këtë kapitull ai dallon tri kategori të dhënash:
Një raportim veprimesh pozitive: një aleancë me ilirët me ndërmjetësinë e Alketës, mbretit të mërguar të molosëve, dhe, nga ana tjetër, ndihma që i dha të ardhurve nga Parosi për të themeluar ngulimin e Farosit. Këto janë elementet e vetme historike të sigurta lidhur me veprimtarinë e Dionisit. Një pikë e tretë e mbajtur shënim nga Diodori, përsa i përket ngulimit parian, tregon se Dionisi paskësh themeluar vetë një ngulim në Lissos, i cili duhej t’u shërbente si bazë veprimeve të ardhshme të Dionisit në Adriatik (por një mangësi e tekstit nuk lejon që të merret më shumë dijeni mbi këtë çështje).
- Një shënim mbi disa qëllime ose vendime: këtu kalohet në fushën e hamendësimeve mbi planet e Dionisit për të themeluar ngulime të tjera në rajon.
- Sugjerime mbi idetë që mbështesnin sipërmarrjet e Dionisit: qëllimi paskësh qenë që të lehtësohej kapërcimi i kanalit të Otrantos, të krijoheshin porte të sigurta për detarët sirakuzanë, në mënyrë që të mund të zbarkonin papritmas në Epir me forca të mëdha dhe të plaçkisnin faltoren e Delfit.
Është sigurisht një teprim që të rindërtohet, duke u mbështetur vetëm në njoftimet e Diodorit, një plan i gjerë “politike perandorake adriatike” i atribuar Dionisit. Ka qenë mbaseTimeu ai që i vuri në gojë tiranit të Sirakuzës fjalë të mbushura me një megalomani të marrë, që shkonin deri në sakrilegj. Më e besueshme është dëshira e Dionisit për të mbajtur nën kontroll situatën në Epir me anë të Alketës dhe të ilirëve të pajisur me armatim si hoplitë nga Sirakuza. Shqetësimi për ta bërë më të sigurt bregdetin lindor të Adriatikut është një gjakim i përligjur për sirakuzanin, ashtu siç veproi më vonë Agathokleu duke marrë Korkyrën. Edhe ndërhyrja e Pirros në Itali e në Siqeli i përgjigjet, në mënyrë të anasjelltë, të njëjtës dëshirë. Lufta kundër piraterisë ishte mjeti për të garantuar sigurinë e kanalit të Otrantos (siç e shënon Diodori, XVI, 5, 3, lidhur me politikën e Dionisit të Riut dhe me themelimin prej tij të dy qyteteve në Apuli).
Kur ilirët u zmbrapsën, pas një fitoreje të madhe fillestare, nga ana e përforcimeve lakedemonase të ardhura në ndihmë të molosëve, Dionisi nuk luajti vendit. Mbase i druhej ndonjë prishjeje me aleatët e tij lakedemonas ose thjesht i konsideronte ilirët si pak të aftë. Alketa nuk ishte kthyer në pushtet, të paktën në atë kohë. Kthimi i tij dëshmohet në vitet 370, kur ai paraqitet si anëtar i aleancës athinase të quajtur konfederata e dytë detare e Athinës, e cila drejtohej shprehimisht kundër Spartës aleate të Dionisit. Në fund të fundit, ndërhyrja e Dionisit në Epir mbetet një intermexo e shkurtër, e cila përfundoi me dështim.
Themelimi i LISSOSIT jepet nga Diodori si një fakt real krahas planeve të thjeshta që nuk filluan kurrë të vihen në jetë; ai saktëson se ngulimet e projektuara kishin qëllim mbrojtës dhe nuk i sheh si pjesë të ndonjë plani të gjerë ndërhyrjeje në Greqi apo të ndonjë programi që synonte ngritjen e një perandorie sirakuzane në Adriatik. Duhej pritur Dionisi i Riu, tridhjetegjashtë vjet më vonë, për të shënuar disa përparime, po për të njëjtat arsye sigurie, kur u themeluan dy qytete në Apuli (Diodori, XVI, 5, S'4).
Pas kësaj, Lissosi nuk paraqitet më si i lidhur me Sirakuzën. R. L. Beaumont-i65 supozon që në grykëderdhjen e Drinit të ketë pasur një pikë të vogël tregtie greke, të vendosur aty përpara Dionisit, dhe e përligj këtë hamendësim duke i datuar muret rrethuese të Lissosit para vitit 385. Gërmimet e kryera nga arkeologët shqiptarë66 i kanë çuar këta më fort në një datim më të vonë, diku aty nga fundi i shekullit IV, shumë më parë sesa porti i Lissosit të bëhej dalja maqedonase në Adriatik në kohën e Filipit V (në vitin 213). Kështu pra, nëse pranohet vërtetësia e tekstit të Diodorit lidhur me vendosjen e sirakuzanëve në Lissos më 385 ose pak më parë, ka shumë të ngjarë që ky ngulim të ketë mbetur jetëshkurtër. Vendbanimi u zaptua më pas nga popullsi ilire të brendavendit, të cilat ndërtuan një qytet të mbrojtur me mure rrethuese, me pamje nga lugina e poshtme e lumit Drin dhe nga deti, a thua se ndërtuesit donin të mbroheshin nga pushtues që mund të vinin nga deti. Pozicioni i qytetit dhe i ledheve të tij nuk lënë absolutisht asnjë mundësi për t’u mbrojtur nga sulme që mund të vinin nga brendësia e vendit, siç do të kishte qenë e udhës ta parashikonte Dionisi. Pra, si përfundim, duhet hequr dorë nga vlerësimi i mureve rrethuese të Lissosit si një vepër e tiranit të Sirakuzës, duke i quajtur ato më fort punë të popullsisë vendase, e cila i druhej ndonjë pushtimi të ardhur nga deti. Mbi këtë ledhnajë ngrihet një kala, Akrolisi, e ndërtuar mbi një mal që arrin në 413 metra lartësi. Ledhet fortifikuese të qytetit, të ndara më dysh me një mur paralel me lakoret e nivelit, zbresin deri në breg të Drinit. Pjesa e poshtme e qytetit lidhet me anën e jashtme nëpërmjet një porte monumentale me oborr të brendshëm. Ajo çka është më e habitshme, në brendësi të këtij rrethimi të gjerë të restauruar në kohën e Cezarit, është mungesa e çfarëdolloj gjurme ndërtese (qoftë shtëpi, qoftë godina publike), sikur Lissosi të mos kishte qenë kurrë një qytet në kuptimin e vërtetë të fjalës, por vetëm një vend strehimi për popullsitë fshatare të rrethinave.
Për Dionisin, Lissosi qe një pozicion tepër verior për të mbrojtur kanalin e Otrantos. Ishte më shumë një pikë takimi me aleatët e tij ilirë të caktuar për ta ndihmuar kur të ndërhynte në Epir, e mbase edhe një port me anë të të cilit të mund të mbahej nën kontroll një rrugë depërtimi drejt juglindjes, rrugë që u zgjodh shpesh nga maqedonasit e Filipit V dhe të Perseut (Polibi, XXVIII, 8). Dështimi i planit epirot të Dionisit mund të jetë një shpjegim i arsyes përse Lissosi nuk përmendet më pas kësaj.
Pushtimi disavjeçar i Lissosit aty nga mesi i viteve 380 nga një skuadrilje sirakuzane mund të pranohet pra si një element i besueshëm i politikës së Dionis Plakut në këtë zonë të Adriatikut jugor. Sidoqoftë, në kundërshtim me mendimin e Udhedit, është shumë e dyshimtë që, nga Lissosi, sirakuzani t’u ketë vajtur në ndihmë parianëve që donin të vendosnin një koloni në Faros, në një largësi prej 300 kilometrash nga Lissosi. Leximi i emrit të vendit si Isa e jo Lissos është më i afërmendshmi në shkrimin e Diodorit (XV, 14, 2). Pseudo-Skymni (v. 413-414) e mban Isan për ngulim sirakuzan; ishulli i Visit ka pasur mundësi, më së paku, që të shërbente si bazë për një skuadriljeje sirakuzane që ndërhyri në çastin kur parianët kërcënoheshin prej ilirëve në Faros. Në fakt, në të njëjtën periudhë, sipas Diodorit (XV, 13, 3 dhe 14,1-2), banorët e Parosit erdhën e themeluan një ngulim, FAROSIN, në ishullin e sotëm të Hvarit67, në veri të Kerkyra Melainas. Pak kohë më vonë, popullsite vendase të ishullit të Hvarit u bënë thirije ilirëve të kontinentit fqinj (të krahinës pranë Splitit). Këta mbërritën, me nja 10 ooo vetë, hipur në anije të vogla, dhe iu vërsulën kolonëve grekë. Guvernatori (eparhos) që kishte vendosur Dionisi, jo në Lissos, siç shënon L. Braccesi68, por në Isa, siç ngul këmbë me të drejtë C. Vial-i,69 70 ndërhyri energjikisht me anije trerremëshe dhe i dërmoi lundrat e vogla të ilirëve. Lidhjet mes Parosit dhe Farosit vazhdonin të ishin mjaft të gjalla në fund të shekullit III e në fillim të shekullit II para J.K., siç e tregon mbishkrimi i bukur i botuar nga L. Robert-i7°. Mbishkrimi i Lumbardës është e pamundur të përdoret si argument në përpjekje për të mbështetur një prejardhje Siqeliane të kolonëve, për më tepër që ai mbishkrim është shumë më i vonë se këto ngjaije që janë afër në kohë me themelimin e ngulimit parian diku rreth vitit 385.
Nuk ka asgjë që të japë mundësi të flitet për një ngulim sirakuzan në Adria; përsa i përket pranisë sirakuzane në Ankonë, që përmend Straboni (V, 4, 2), duhet theksuar mirë se ngulimi ishte themeluar nga të mërguar sirakuzanë që kishin ikur nga vendi i tyre për shkak të tiranisë së Dionisit. Ka mjaft të ngjarë që Straboni t’ia ketë huazuar këtë version të kolonizimit të Ankonës Timeut, i cili e kundërshtonte tiraninë e Dionisit, por kjo nuk është arsye për t’ia hedhur poshtë përmbajtjen. Në rast se Ankona ka qenë një ngulim i themeluar nga sirakuzanë që kundërshtonin tiraninë, atëherë ky qytet ndodhej jashtë zonës së ndikiinit të Dionisit. Pra kjo e dhënë nuk mund të përdoret për të shtrirë perandorinë detare të Dionisit në Adriatik dhe as për ta mbajtur Ankonën si një vend ku tirani rekrutonte mercenarë keltë.
Çështja e themelimit të NUMANAS, në jug të Ankonës, është e vështirë për t’u sqaruar. E vetmja dëshmi e lashtë është dhënë nga Plini Plaku (H. N., III, 111), i cili flet për një themelim nga sikulët: “Numana a Siculis condita, ab iisdem colonia Ancona adposita promunturio Cunero”. Si të interpretohet vallë termi Siculi: a mund të mendohet se Siculi = sirakuzanë dhe të vlerësohet se të mërguarit e Sirakuzës themeluan në të njëjtën kohë edhe Ankonën, edhe Numanan? Apo mos vallë duhet menduar për një themelim shumë më të lashtë, aty nga gjysma e dytë e mijëvjeçarit II para J.K., që ka pasur ndoshta ndër mend Plini (H. N., III, 112) kur njofton se banorët më të lashtë të bregdetit adriatik midis Riminit dhe Ankonës kanë qenë sikulë dhe liburnë: “Siculi et Liburni plurima eius tractus tenuere... Umbri eos expulere, hos Etruria, hanc Galli"? Si zor se kuptohet përse t’u jetë dukur e nevojshme sirakuzanëve që të themelonin dy vendbanime aq pranë e pranë njëri-tjetrit në fillim të shekullit IV para J.K. Prandaj është shumë më e mundshme që të dyja vendbanimet të jenë krejt të pavarura nga njëri-tjetri e që Numana të mos ketë të bëjë fare me të mërguarit sirakuzanë kundërshtarë të Dionis Plakut.
Pra, tekefundit, pak gjë mbetet nga ajo çka është pandehur si “perandori adriatike” e Dionisit: një përzieije jetëshkurtër e dështake në çështjet e Molosisë, një prani fare kalimtare në grykëderdhjen e Drinit, në Lissosin e ardhshëm, dhe një ndihmë e dhënë në dy raste ca kolonëve nga Parosi. Shpjegimi për dy aventurat e para ka qenë mbase prania e Alketës në oborrin e Sirakuzës, ndërsa mbështetja për parianët ka synuar ndoshta që të nxisë vendosjen e një ngulimi që mund të përbënte ndihmesë në sigurinë e lundrimit në detin Adriatik. Të gjitha këto ngjarje ndodhën në një periudhë të shkurtër kohe, ndërmjet viteve 387 dhe 383.