Në historinë e njeriut fillesat zakonisht na shpëtojnë nga vëmendja. Sidoqoftë, nëse lindja e filozofisë, në Greqi, shënon rënien e mendimit mitik dhe fillimet e një dijeje të tipit racional, mund të saktësojmë datën dhe vendin e lindjes së arsyes greke, të përcaktojmë gjendjen e saj civile. Në fillim të shekullit VI, në Miletin Jonian, njerëz si Talesi, Anaksimandri, Anaksimeni përuruan një mënyrë të re të menduari lidhur me natyrën të cilën e marrin si objekt të një kërkimi sistematik e të çinteresuar, të një historie, dhe që e paraqesin atë në një tablo të përgjithshme, në një theoria. Për zanafillën e botës, për përbërjen, për organizimin e saj, për dukuritë meteorologjike, ata propozojnë shpjegime të çliruara nga çdo lloj figuracioni dramatik të teogonive e kozmogonive të vjetra: figurat e mëdha të Fuqive parësore tani u zhdukën; nuk ka më veprues të mbinatyrshëm, aventurat, luftërat, bëmat e të cilëve përbënin lëndën e miteve të gjenezës që flasin për ngjizjen e botës dhe vendosjen e rendit; madje as edhe një aluzion për zotat që feja zyrtare i lidhte, në besimet e në kultet, më forcat e natyrës.
Tek "fizikanët' e Jonisë paraqitja e fakteve menjëherë pushtoi tërësinë e qenies. Asgjë nuk ekziston jashtë natyrës,fysis. Njerëzit, hyjnorja, bota formojnë një univers të njësuar, homogjen, vendosur i gjithi në të njëjtin plan; ato janë pjesë apo aspekte të një fysis të vetme, e cila ngado vë në veprim të njëjtat forca, manifeston të njëjtën fuqi jete.
Rrugët se si kjo fysis ka lindur, është bërë e larmishme dhe e organizuar, janë plotësisht të kuptueshme për arsyen njerëzore: natyra nuk ka vepruar "në fillesë" ndryshe nga ç'bën tani, çdo ditë, kur zjarri than një teshë të qullur, apo kur, në një shoshë që tundim në dorë, pjesët më të mëdha, më të veçuara, bashkohen. Ashtu si ka një fysis të vetme, që përjashton vetë nocionin etë mbinatyrshmes, ka edhe një kohësi të vetme. Zanafilla, parësorja zhvishen nga madhështia e misteri i tyre; ato kanë po atë karakter të zakonshëm e qetësues si edhe dukuritë e përditshme. Per mendimin mitik, përvoja e përditshme ndriçohet e merr kuptim në raport me veprat shembullore që janë kryer nga zotat "në gjenezë". Poli i krahasimit përmbyset tek jonianët. Ngjarjet kryesore, forcat që krijuan kozmosin janë konceptuar sipas imazhit të fakteve që shqyrtohen «ot dhe që varen nga një shpjegim i ngjashëm. Nuk është më fillesa që ndriçon e shfytyron të përditshmen; është e përditshmja që e bën fillesën të kapshme duke sjellë modele për të kuptuar se si është krijuar e rregulluar bota.
Ky revolucion intelektual paraqitet aq i menjëhershëm e i thellë sa është kujtuar si i pashpjegueshëm përsa i përket shkaqeve historike: është folur për një mrekulli greke. Në tokën e Jonisë, befas, logosi doli nga miti ashtu si ranë ciflat nga sytë e.-të verbërit. Dhe drita e kësaj arsyeje zbuluar njëherë e përgjithmonë, nuk do të reshtte më së ndriçuari progreset e mendjes njerëzore. "Filozofët jonianë, shkruan Byrne, kanë hapur atë rrugë që më pas shkencës iu desh vetëm sa ta ndiqte." Dhe diku tjetër saktëson: "Do të ishte e gabuar të kërkonim zanafillat e shkencës joniane në ndonjë pikëpamje mitike."
Këtij interpretimi i kundërvihet katërçipërisht ai i F. M. Konfordit. Sipas tij, filozofia e parë qëndron më afër ngrehinës mitike sesa teorisë shkencore. Fizika joniane nuk ka asgjë të përbashkët, si në frymëzim, ashtu edhe në në metoda, me atë që ne e quajmë shkencë; veçanërisht ajo as që e di se ç'është eksperimenti. Ajo, gjithashtu, nuk është produkt i një refleksioni naiv e spontan të arsyes mbi natyrën. Ajo zhvendos, në një formë të laicizuar e me një fjalor më abstrakt, botëkuptimin e përpunuar nga feja. Kozmologjitë rimarrin dhe zhvillojnë temat kryesore të miteve kozmogonike. Ato u sjellin përgjigje të njëjtit tip pyetjesh; ato nuk kërkojnë, siç bën shkenca, ligjet e natyrës; ato pyesin veten, së bashku me mitet, si është vendosur rregulli, si kozmosi mundi të dalë nga kaosi. Nga mitet mbi gjenezën milezianët huazojnë jo vetëm imazhin e universit, por edhe gjithë materialin konceptual dhe skemat shpjeguese: pas "elementëve" të fysisit përvijohen hyjnitë e vjetra të mitologjisë. Duke u kthyer në natyrë, elementët zhveshën aspektin e perëndisë të individualizuar; por ata mbetën fuqi aktive e të gjalla dhe ndiheshin akoma si hyjni Jysisi, kur vepron, është e gjitha e përshkuar nga urtia e drejtësia që ishin pronë e Zeusit. Bota e Homerit rregullohej nëpërmjet shpërndarjes mes zotave të mëdhenj të fushave e funksioneve: Zeusit drita verbuese e qiellit (aitheri), Hadit terri i mjegullt (aeri), Poseidonit elementi i lëngshëm, i të treve së bashku Gaja, toka, ku jetojnë, bashkë me njerëzit, të gjitha krijesat e vdekshme që janë të rendit të përzierjes. Kozmosi i jonianëve organizohet nga ndarja e krahinave, e stinëve, mes fuqive kryesore që kundërvihen, ekuilibrohen, apo kombinohen. Nuk bëhet fjalë për një analogji të paqartë. Mes teogonisë së Hesiodit dhe filozofisë së një Anaksimandri, analiza e Kornfordit vë në dukje përqasje të mëdha. Sigurisht, njëri flet akoma për prodhime hyjnore aty ku tjetri përshkruan procese natyrore; kjo sepse ky i dyti nuk pranon të luajë me dykuptimet e termave si fuein dhzgenesis, që duan të thonë pjell edhe prodhoj, lindje dhe zanafillë. Për aq kohë sa këto kuptime të ndryshme mbetën të pandarë, qiund të flisje për krijimin me po ato terma si për bashkimin seksual, të shpjegoje një dukuri duke përmendur të atin e të ëmën, duke ndërtuar pemën e tij gjenealogjike. Gjithsesi, sado e rëndësishme që të jetë ky ndryshim mes fizikanit e teologut, ngrehina e përgjithshme e mendimit të tyre mbetet e njëjta. Ata, gjithashtu, vendosin në fillesë një gjendje amullie ku nuk dallohet ende asgjë (Kaos tek Hesiodi; Nuksy Erebi, Tartar, në disa Teogoni që u vishen Orfeut, Muzeut dhe Epimenidës, Apeiron, e përcaktuara, tek Anaksimandri). Nga kjo njësi parësore lindin, nëpërmjet dallimit dhe diferencimit progresiv, çifte të toindërtash - terri dhe drita, e ngrohta dhe e ftohta, e thata dhe e njoma, e dendura dhe e rralla, e larta dhe e ulëta... që do të përcaktojnë në botë realitete dhe hapësira të ndryshme: qiellin, të shndritshëm e të ngrohtë, ajrin e terrtë e të ftohtë, tokën e thatë, detin e lagësht, Këto të kundërta, që u krijuan duke u ndarë me njëra-tjetrën, mund të bashkohen e të përzihen për të prodhuar disa dukuri si lindja dhe vdekja e gjithçkaje që jeton - bimë, kafshë dhe njerëz.
Por, në thelb, nuk është ruajtur vetëm skema e përgjithshme. Deri në imtësitë, simetria e zhvillimeve, përputhja e disa temave shënojnë vazhdimin, në mendimin e fizikanit, të paraqitjeve mitike që nuk e kanë humbur aspak forcën e tyre sugjestionuese.1 Riprodhimi seksual, veza kozmike, pema kozmike, ndarja e tokës me qiellin shquhen si në filigramë pas shpjegimeve "ftzike" të një Anaksimandri mbi formimin e botës: nga Apeironi u sekretua (apokrinesthai) një farë (gonimon), në gjendje të lindë të ngrohtën e të ftohtën; në qendër të kësaj fare qëndron e ftohta, në formë aeri; nt periferi, duke qarkuar të ftohtën, e ngrohta zhvillohet (perifuenai) si një guaskë zjarri njëlloj si lëvorja (floios) rreth një peme. Vjen një moment kur kjo mbulesë sferike e zjarrtë ndahet (aporregnusthai) nga bërthama me të cilën që lidhur dhe, si një guaskë, thyhet, shperthen në rrathë zjarri të cilët janë yjet.
Vihet re përdorimi i termave embriologjike që të kujtojnë, duke i racionalizuar, termat e riprodhimit seksual dhe të hierogamisë: gonimon, apokrinesthai, aporregnusthai,floios, që vjen ngafleo, folje që lidhet me idenë e riprodhimit e që mund të tregojë membranën e embrionit, guaskën e vezës, lëvoren e pemës, e në mënyrë më të përgjithshme, çdo lëkurë që mbështjell, si një vello, organizmin vegjetal apo shtazor gjatë rritjes së tij.
Sidoqoftë, megjithë këto analogji e reminishenca, mes mitit dhë filozofisë nuk ka vërtet vazhdimësi. Filozofi nuk mjaftohet duke përsëritur nga këndvështrimi i fysis atë që teologu kishte shprehur nga këndvështrimi i Fuqisë hyjnore. Ndryshimit të regjistrit, përdorimit të një fjalori profan, i korrespondon një mënyrë e re të menduari, një klimë intelektuale e ndryshme. Me milezianët, për herë të parë, zanafllla e rendi i botës morën formën e një problemi të shtruar haptazi për zgjidhje, të cilit i duhej dhënë një përgjigje pa mistere, që të mos kapërcente mençurinë njerëzore, që të mund të shtrohej e të debatohej publikisht, para tërësisë së qytetarëve, ashtu si edhe çështjet e tjera të jetës së përditshme. Kështu, afirmohet një funksion njohjeje i zhveshur nga çdo lloj preokupimi i rendit ritual. "Fizikanët", qëllimisht, nuk e përfillin botën e fesë. Kërkimi i tyre nuk ka aspak të bëjë me procedurat e mitit me të cilat miti, pavarësisht nga autonomia e tij relative, mbetej më pak apo më shumë i lidhur.
Çshenjtërimi i dijes, dalja e një tipi të menduari jashtë fesë këto nuk janë dukuri të izoluara e të pakuptueshme. Për nga forma, filozofia lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me universin shpirtëror që na u duk se përcakton rendin e qytetit dhe që pikërisht karakterizon Iaicizimin, racionalizimin e jetës shoqërore. Por vartësia e filozofisë në raport me institucionet e Polisit vërehet gjithashtu edhe në përmbajtje. Nëse është e vërtetë që milezianët huazuan nga miti, ata, gjithashtu, e shndërruan thellësisht pamjen e universit, ata e integruan në një kuadër hapësinor, e rregulluan sipas një modeli më gjeometrik. Për të ndërtuar kozmologjitë e reja, ata përdorën nocionet që mendimi moral e politik kishte përpunuar tashmë, ata drejtuan mbi botën e natyrës këtë konceptim të rregullit e të ligjit që, duke triumfuar në qytet, e kishte bërë botën e njeriut një kozmos.
Teogonitë dhe kozmogonitë greke, si edhe kozmologjitë që pasuan, përmbajnë rrëfime të gjenezës ku tregohet krijimi progresiv i një bote të rregulluar. Por ato janë gjithashtu, madje ato janë, para së gjithash, tjetër gjë: mite sovraniteti. Ato ekzaltojnë fuqinë e një zoti që mbretëron mbi gjithë universin; ato rrëfejnë lindjen e tij, luftërat, triumfin. Në të gjitha fushat - natyrore, shoqërore, rituale -, rregulli është rezultat i fitores se zotit sovran. Nëse bota nuk është më pre e paqëndrueshmërisë dhe e ngatërresës, kjo sepse në fiind të betejës që zotit iu desh të kryente kundër kundërshtarëve të vet dhe kundër përbindëshave, epërsia e tij paraqitet e siguruar njëherë e përgjithmonë dhe tashmë asgjë nuk e trondit dot më. Teogonia e Hesiodit paraqitet, kështu, si një himn për lavdinë e Zeusit mbret. Disfata e Titanëve dhe ajo e Tifonit, që të dy mundur nga biri i Kronit, nuk janë vetën për të kurorëzuar, si përfimdimi i saj, ngrehinën e poemës. Çdo episod rimerr dhe përmbledh gjithë arkitekturën e mitit kozmogonik.
Fitorja e Zeusit, çdo herë, është një krijim i botës. Rrëfimi i betejës që hedh njërin kundrejt tjetrit dy breznitë kundërshtare të Titanëve dhe Olimpikëve, evokon në mënyrë mjaft të qartë kthimin e universit në gjendjen fillestare të amullisë e çrregullimit. Të tronditur nga beteja, fuqitë parësore, Gaja, Urani, Pitoni, Oqeani, Tartari, që më përpara qenë shkëputur nga njërkjetri e kishin zënë një vend të tyren, përzihen sërish. Gaja dhe Urani, ndarjen e të cilëve e ka rrëfyer Hesiodi, duket se takohen e bashkohen rishtazi sikur po shemben njëri mbi tjetrin. Të vjen të besosh se bota e nëndheshme del në dritë: universi që shihet, në vend që të skalisë dekorin e tij të qëndrueshëm e të rregulluar mes dy shtyllave të patundshme që e kufizojnë, poshtë toka, vendqëndrimi i njerëzve, larte qielli ku kanë selinë zotat, rifitoi aspektin primitiv të kaosit: një greminë e terrtë e marramendëse, një e çarë pa fund, humnera e një hapësire pa kahje ku enden nga t'u vijë për mbarë vorbulla ere që fryjnë nga të katër anët. Fitorja e Zeusit rivendos gjithçka në vendin e vet. Titanët, ktonianët, u dërguan nxitimthi, të lidhur me zinxhirë, në fund të Tartarit ku fryjnë erëra të fofta. Tanimë, në humnerën e nëndheshme ku Toka, Qielli dhe Deti ngulin thellë e më thellë rrënjët e tyre të përbashkëta, stuhitë mund te fryjnë pa fund e pikë rregulli. Poseidoni vulosi pas Titanëve portat që mbyllin përgjithmonë banesën e Natës. Kaosi nuk ka më rrezik të dalë në dritë për të përmbytur botën që shihet.
Beteja kundër Tifonit (është fjala për një ndërfutje që i takon pa dyshim fundit'të shekullit VII) rimerr tema të ngjashme. Nëpërmjet një paraqitjeje sugjestionuese, Kornfordi ka mundur të përqasë. Këtë episod me betejën e Mardukut kunder Tiamatit. Si edhe Tiamati, Tifoni përfaqëson fuqitë e ngatërresës dhe çrregullit, kthimin në paformësi, në kaos. Çfarë e priste botën nëse përbindëshi me mijëra zëra, biri i Gjeas dhe i Tartarit, do t'ia kishte dalë mbanë të mbretëronte në vend të Zeusit mbi zotat e mbi njerëzit, merret me mend lehtë: nga kufoma e tij lindin erëra të cilat, në vend që të fryjnë gjithmonë në të njëjtin kah, në mënyrë të rigulmët e të rregultt (siç bëjnë Noti, Boreu dhe Zefiri), vërtiten si stuhi të çmendura, si t'u vijë për mbarë, andej nga s'i pret, herë këtu e herë atje. Titanët u mundën, Tifoni u godit nga rrufeja, Zeusi i shtyrë nga zotat e tjerë, mbajti për vete sovranitetin dhe u ul në fronin e të pavdekshmëve; pastaj ndau mes Olimpikëve detyrat dhe nderet (timai). Po kështu, i shpallur mbret nga zotat, Marduku vrau Tiamatin, e ndau më dysh kufomën e tij, hodhi në ajër gjysmën që formonte qiellin; pastaj, ai rregulloi vendin dhe lëvizjen e yjeve, përcaktoi vitin dhe muajt, vuri rregull në kohë e hapësirë, krijoi racën njerëzore, ndau privilegjet dhe fatet.
Këto ngjashmëri mes teogonisë greke dhe mitit babilonas të Krijimit nuk janë të rastit. Hipoteza, e formuluar nga Kornfordi, mbi një huazim është vërtetuar, por edhe i janë dhënë ngjyrime të ndryshme e është plotësuar nga zbulimi kohët e fundit të një serie të dyfishtë dokumentesh: nga njëra anë të tabelave fenikase të Ras Shamrasë (fillimi i shekullit XIV para J.-K.), nga ana tjetër të teksteve hitite në kuneiform që rimarrin një sagë të vjetër hurrite të shekullit XV. Ringjallja pothuajse e njëkohshme e këtyre dy tërësive teogonike nxori në dritë një seri pikëprerjesh të reja që shpjegojnë praninë, në lëndën e rrëfimit hesiodik, të imtësive që dukeshin si pa vend apo të pakuptueshme. Problemi i ndikimeve orientale mbi mitet greke të gjenezës, të shtrirjes e kufizimeve të tyre, ai i rrugëve e datës së depërtimit, kështu, shtrohen në mënyrë të saktë e të qëndrueshme.
Në teogonitë orientale, si edhe në ato të Greqisë për të cilat shërbyen si model, temat e gjenezës mbeten të integruara në një epope të gjerë mbretërore që vë përballë, për sundimin e botës, breznitë e njëpasnjëshme të zotave dhe fuqive të ndryshme të shenjta. Vendosja e pushtetit sovran dhe krijimi i rregullit paraqiten si dy aspektet, e pan- darë, të së njëjtës dramë hyjnore, synimi i së njëjtës luftë, fryti i së njëjtës fitore. Ky tipar i përgjithshëm shënon vartësinë e rrëfimit mitik në raport me disa rituale mbretërorë, element dhe shoqërim gojor i të cilave është. Poema babilonase mbi Krijimin, Enuma elis, kështu, këndohej çdo vit në ditën e katërt të festës mbretërore të Krijimit të Vitit të Ri, në muajin Nizan, në Babiloni. Në atë datë mendohej se koha e kishte mbyllur ciklin e saj: bota rikthehej në pikënisje. Ky ishte një moment kritik ku rregulli i tërë vihej në pikëpyetje. Gjatë festës, mbreti imitonte, kundër një dragoi, një betejë rituale. Në këtë mënyrë ai përsëriste çdo vit bëmën që kishte kryer Marduku kundër Tiamatit në zanafillë të botës. Prova dhe fitorja mbretërore kishin një domethënie të dyfishtë: në të njëjtën kohë që vërtetonin fuqinë dhe sovranitetin e monarkut, ato merrnin vlerën e një rikrijimi të rendit kozmik, stinor, shoqëror. Falë fuqisë fetare të mbretit, ngrehina e universit, pas një periudhe krize, rinovohej e ruhej për një cikël të ri kohor.
Nëpërmjet ritit dhe mitit babilonas shprehet një konceptim i veçantë i raporteve të sovranitetit dhe rregullit. Mbreti nuk sundon vetëm hierarkinë shoqërore; ai ndërhyn, gjithashtu, edhe në ecjen e dukurive natyrore. Drejtimi i hapësirës, krijimi i kohës, rregullimi i ciklit stinor paraqiten të integruara me veprimtarinë mbretërore; janë aspekte të funksionit të sovranitetit. Natyra e shoqëria meqë mbeten të pleksura në mënyrë të padallueshme qartë, rregulli, në të gjitha format e tij e në të gjitha fushat, vendoset nën vartësinë e Sovranit. As në grupin njerëzor, as në univers, ai nuk është konceptuar ende në mënyrë abstrakte, në vetvete e për vetveten. Ai, për të ekzistuar, ka nevojë të vendoset diku, për të ekzistuar në kohë, të mbahet nga dikush; ai gjithmonë nënkupton një veprues rregullues, një fuqi krijuese të aftë që ta nxisë. Në kuadrin e këtij mendimi mitik, niik mund të përfytyrojmë dot një fushë të pavarur nga natyra, as një ligj ,organi- zimi që t'i përkasë vetë natyrës së universit.
Në Greqi jo vetëm Teogonia e Hesiodit, në përvijimin e saj të përgjithshëm, rregullohet sipas së njëjtës perspektivë, por edhe kozmogoni të mëvonshme e me të përpunuara, si ajo e Feresidit të Siros, të cilin Aristoteli e rendit mes teologëve, në radhët e atyre që me mitin ditën të përziejnë edhe filozofinë. Bashkëkohës i Anaksimandrit, Feresidi, edhe nëse ruan figurat e hyjnive tradicionale, u ndryshon megjithatë emrat duke luajtur me etimologjinë për të sugjeruar apo nënvizuar aspektin e tyre si fuqi natyrore. Kroni bëhet Chronos, Koha; Rhea, Re, që të sjell ndër mend një vërshim, rrjedhje; Zeusin e quan ZaSy ndoshta për të shprehur intensitetin e Fuqisë. Por miti nuk mbetet i përqendruar mbi temën e luftës për mbretërimin e universit.
Nga sa mundet të gjykojmë nga fragmentet që na kanë ardhur, Feresidi rrëfente betejën e Kronit kundër Ofionit, përplasjen mes dy ushtrive të tyre, rënien e të mundurve në Oqean, mbretërimin e Kronit në qiell; pastaj duhej të ndërhynte sulmi i Zeusit, marrja e pushtetit, lidhja e tij solemne me Ktonian me ndërmjetësinë apo me ndihmën e Erosit.
Gjatë hiero gamos të Zeusit mbret me perëndeshën nëntokësore, ndodhi krijimi i tokës që shihet, ndërkohë që përcaktohej për herë të parë modeli i ritit martesor të Anakalupterias, të "zbulimit". Nga fuqia e kësaj martese, Ktonia e errët u shndërrua. Ajo u mbështoll me vellon që Zeusi kishte endur e qëndisur për të, e ku përvijoheshin detet e format e kontinenteve. Duke pranuar dhuratën që Zeusi i ofronte si dëshmi e prerogativës së saj të re (geras)} perëndesha e errët nëntokësore u bë Gjea, toka që shihet. Zeusi u ndau, atëhere, hyjnive të ndryshme riskun e tyre, moirën e tyre, duke caktuar për secilin atë racion të kozmosit që i takonte. Ai degdisi në Tartar, nën mbikëqyrjen e rërave e tufaneve, fuqitë e çrregullit e të hybrisit.
Problemi i gjenezës në kuptimin e ngushtë të fjalës, mbetet pra, në teogonitë në mos plotësisht i nënkuptuar, të paktën në plan të dytë. Miti nuk shtron pyetjen se si doli toka e rregulluar nga kaosi; ai i përgjigjet pyetjes: Kush është zoti sovran? Kush ia ka dalë mbanë të mbretërojë (anassein, basileuein) mbi universin? Në këtë kuptim, funksionimi i mitit është të vendosë një dallim dhe një si distancë mes atij që është i pari nga pikëpamja kohore dhe atij që është i pari nga pikëpamja e pushtetit, mes parimit që është kronologjikisht në zanafillë të botës dhe parimit që kryeson rregullimin e saj aktual. Miti krijohet në këtë distancë; ai, madje, e bën atë objekt të rrëfimit të vet, duke përvijuar, përmes një vargu breznish hyjnore, shndërrimet e sovranitetit deri në momentin kur një supremaci, kësaj here definitive, i jep fund përpunimit dramatik të dynasteias. Duhet nënvizuar se termi arhe, që do të bëjë karrierë në mendimin filozofik, nuk i përket fjalorit politik të mitit.
Jo vetëm miti mbetet i lidhur me shprehje më kryesisht "mbretërore"; por edhe fjala arhe, duke treguar pa bërë dallim zanafillën në një seri kohore dhe përparësinë në hierarkinë shoqërore, fshin këtë distancë mbi të cilën bazohej miti. Kur Anaksimandri do të adoptojë këtë term duke i dhënë për herë të parë kuptimin e vet filozofik si parim kryesor, kjo risi nuk do të shënojë vetëm flakjen që i bën filozofi fjalorit "monarkik", tipik i mitit; ajo do të përçojë gjithashtu synimin për të afruar atë që teologët në mënyrë të domosdoshme e ndanin, do të njësojë aq sa do të jetë e mundur më shumë atë që është i pari krbnologjikisht, atë nga e cila u krijuan gjërat, me atë që sundon, që qeveris universin. Për.fizikanin, në fakt, rendi i botës nuk mund të jetë vendosur në një moment të dhënë nga fuqia e një vepruesi të vetëm: në vetë natyrën e fysisit, ligji i madh që rregullon universin duket, tashmë, të qe i pranishëm në një farë mënyre në elementin fillestar nga doli bota pak e nga pak. Duke folur për poetët e vjetër dhe për "teologët", Aristoteli do të vërë në dukje, tek Metafizika, se, për ata, nuk janë hoiprotoi - fuqitë fillestare - Nuksi, Oqeani, Kaosi, Urani por një i mëvonshëm, Zeusi, që ushtron mbi botën arhenë dhe basileian. Në të kundërt, Anaksimandri shtron se asgjë nuk është arhe në raport me apeironin (meqenëse ky ka ekzistuar gjithmonë), por se apeironi është arhe për të gjithë pjesën tjetër, se ai mbështjell (periehein) dhe qeveris (kybernan) gjithçka.
Le të përpiqemi, pra, të përcaktojmë në vija të trasha kuadrin në të cilin teogonitë greke përvijojnë imazhin e botës.
Universi është një hierarki fuqish. I ngjashëm për nga struktura me një shoqëri njerëzore, ai nuk do të mund të paraqitej në mënyrë të drejtë nga një skemë thjesht hapësinore, as të përshkruhet si pozicion, distancë, lëvizje. Rregulli i tij, i ndërlikuar e i rreptë, shpreh marrëdhëniet mes vepruesve; ai përbëhet nga raporte forcash, shkallësh përparësie, autoriteti, dinjiteti, lidhjesh sundimi e nënshtrimi. Këto aspekte hapësinore - nivele kozmike dhe kahje të hapësirës – shprehin më pak veti gjeometrike sesa ndryshime funksionesh, vlere dhe rangu.
Ky rregull nuk zbulohet detyrimisht nga loja dinamike e elementëve përbërës të universit; ai është vendosur në mënyrë dramatike nga bëma e një vepruesi.
Bota sundohet nga fuqia e jashtëzakonshme e këtij vepruesi që paraqitet unik e i privilegjuar, në një pian më të lartë në krahasim me zotat e tjerë: miti e vendos si sovran në krye të ngrehinës kozmike; është monarkia e tij që ruan ekuilibrin mes Fuqive përbërëse të Universit, që i përcakton secilit vendin në hierarki, i përcakton kompetencat, prerogativat, pjesën e nderit. Këto tre tipare janë solidarë; ato i japin rrëfimit mitik koherencën, logjikën e tij. Ato shënojnë gjithashtu lidhjen e tij, në Greqi dhe në Lindje, me konceptin e sovranitetit që vendos nën vartësinë e mbretit rregullimin e stinëve, dukuritë atmosferike, pjellorinë e tokës, të kopeve dhe të grave. Imazhi i mbretit zot i kohës, bërës i shiut, shpërndarës i pasurive natyrore - imazh që, në epokën mikenase, mundi të përçojë realitete shoqërore dhe t'u përgjigjet praktikave rituale shquhet ende në disa pasazhe të Homerit dhe të Hesiodit, në disa legjenda si ato të Salmoneut apo Eakut. Por, në botën greke, këto janë tashmë veçse mbeturina. Pas shembjes së mbretërisë mikenase, kur sistemi pallator dhe personazhi i anaksit u zhdukën, nga ritet e vjetra mbretërore mbetën vetëm ca gërmadha të cilave u kishte humbur kuptimi. Ishte fshirë kujtimi i mbretit që rikrijonte periodikisht rendin e botës; nuk duket më qartë lidhja mes bëmave mitike që i vishen një sovrani dhe organizimit të dukurive natyrore. Hedhja në erë e sovranitetit, kufizimi i fuqisë mbretërore gjithashtu dhanë ndihmesën e tyre për të shkëputur mitin nga riti ku ishte rrënjosur në fillim. I çliruar nga praktikat si kult, komenti gojor i të cilit ishte fillimisht, rrëfimi mundi të fitojë një karakter më të çinteresuar, më autonom. Ai, nga disa pikëpamje, mund të përgatisë e të paralajmërojë veprën e filozofit. Që tek Hesiodi, në disa pasazhe, rregulli kozmik paraqitet i shkëputur nga funksioni mbretëror, i zhveshur nga çdo lloj lidhje me ritin. Problemi i gjenezës, atëhere, shtrohet në mënyrë më të pavarur. Ngjizja e botës përshkruhet jo më si një bëmë, por si një proces ngjizjeje nga Fuqitë emri i të cilave të kujton në mënyrë të drejtpërdrejtë realitete fizike: qielli, toka, deti, drita, nata, etj.
Lidhur me këtë, është vënë në dukje theksi "natyralist" i fillimeve të Teogonisë (që nga 116 deri më 133), që bën kontrast frie vijimin e poemës. Por ajo që është ndoshta më domethënëse në këtë përpjekje të parë për të përshkuar gjenezën e kozmosit sipas një ligji spontan zhvillimi, është pikërisht dështimi i saj, Megjithë përpjekjen për përcaktimin konceptual që vihet re aty, mendimi i Hesiodit mbetet i burgosur në kuadrin mitik. Urani, Gaja} Pitoni janë vërtet realitete fizike në aspektin e tyre konkret si qiell, tokë, det; por ata janë në të njëjtën kohë hyjni që veprojnë, çiftohen e riprodhohen sikundër edhe njerëzit. Duke luajtur në dy plane, mendimi fikson të njëjtën dukuri, për shembull ndarjen e tokës nga uji, njëherazi si një fakt natyror në botën që shihet dhe si një pjellje hyjnore në një kohë parësore. Për t'u shkëputur nga fjalori dhe nga logjika e mitit, Hesiodit i duhej një konceptim i përgjithshëm në gjendje të zëvendësonte skemën mitike të hierarkisë së Fuqive që sundohen nga një sovran. Ajo që i mungoi ishte mundësia për të përfytyruar një univers që i nënshtrohej mbretërisë së ligjit, një kozmos që do të organizohej duke u imponuar të gjitha palëve të njëjtin rend të izonomisë të përbërë nga ekuilibri, reciprociteti, simetria.