Origjina e kulturës e kohës më të lashtë të hekurit në Maqedoni edhe problemi etnik janë trajtuar në punimet e disa autorëve. Si për shembull do të cekim nekropolin e Trebenishtit në Maqedoni, që është mjaft i njohur në literaturën arkeologjike.Në lëndën arkeologjike kryesisht në qeramikë, shfaqen disa trajta enësh. Ato në periudhën e hershme të bronzit formojnë fondin e qeramikës ilire, përfshirë këtu edhe qeramikën e pikturuar. Përkatësia ilire e kësaj qeramike vërehet shumë qartë te trajtat tipike të enëve të pikturuara, te motivet gjeometrike të cila përsëriten në enët e zbukuruara me incizim dhe deri te objektet metalike të zbuluara në kodërvarret e luginës së Matit. Shtrirja e kësaj qeramike përfshin edhe krahinën fqinje në lindje e në jug të liqeneve edhe të Ohrit e të Prespës, të përfshirë më vonë në shtetin e Maqedonisë. Në nekropolin e Trebenishtes ngjashmëria në teknikën e punimit të enëve është aq e madhe si të ishin ato prej së njëjtës punishte - thotë në punimin e saj Zhaneta Andrea. Motivet në enë janë gjeometrike dhe linerale, trekëndësha dhe rombe të ngjyrosur ose të mbushur me vija, vija paralele të valëzuara, zigzage, motive në formë tabele shahu, në formë kryqi dhe krahë trekëndësh brinjënjëshëm etj. Shumë motive të ornamentikës gjeometrike si trekëndëshat, rombi etj. kanë të bëjnë me simbolin e plleshmërisë në përgjithësi. Përveç qeramikës, sa për ilustrim mund të përmendim dhe hallkën e bronzit të shekullit IV p.e.s. Skajet e saj përputhen dhe mbarojnë në formën e unzës të stilizuar me kokë gjarpri, ku duken vija paralele, vija të lakuara me shumë rrathë koncentrikë. E përafërt me hallkën e Trebenishtit, me të njëjtat tipare është dhe hallka e gjetur në nekropolin e Amantës. Më shumë të dhëna dhe mendime jep S.Anamali. Kurse J. Buzek këto hallka me rrathë koncentrikë, vija zigzage, i vendos në mesin e shekullit VI p.e.s. Po këto vija zigzage dhe rrathë koncentrikë i hasim edhe në stolisjen e duarve dhe këmbëve me këna, që kanë të bëjnë me dekoracione të kohës antike. Prania e këtyre elementeve dëshmon se bartësit e kulturës kanë ruajtur tiparet e kulturës së trungut ilir dhe i kanë bërë ballë ndikimit të kulturave të tjera fqinje. Citojmë dhe mendimin e Lahtovit mbi kulturën e Trebenishtit, e cila formon grupin kryesor kultural në Maqedoni. Analiza e materialit, përpunimit tipologjik, studimet linguistike dhe të dhënat burimore, thekson autori, tregojnë se kjo kulturë nuk është as greke as edhe ndonjë përzierje kulture iliro-greke. Ajo është kulturë ilire dhe bartësit e saj janë fise jugore ilire. Edhe gjatë gërmimeve arkeologjike në qytetin e lashtë të Shkupit, janë gjetur objekte që datojnë që nga shekulli i IV p.e.s. Veçuam eksponatin e gjetur në Skupin antik që gjendet në Muzeun e qytetit të Shkupit. Siç shihet edhe nga fotografia e Katalogut, se ky është bri ashti, inventari nr.323, eksponat zbukurues, i dekoruar me të skalitura. Në të ka vija të shtrembëta dhe paralele, romboide, rrathë me pika dhe rrathë koncentrikë. Motivet e këtij eksponati kanë të bëjnë me analogjinë e motiveve dekoruese të kënasë në fjalë. Motivet ornamentike që ndeshen në artin popullor zbulojnë para nesh të dhëna interesante mbi proceset kulturale historike dhe etnografike që kanë ndodhur gjatë shekujve dhe si të tilla mund të jenë një burim i vlefshëm historik. Gjatë punës së saj shkencore mbi ornamentikën popullore shqiptare, me plotë të drejtë A. Gjergji vëren se çdo njohësi të kujdesshëm të kulturës popullore që do ta shqyrtonte me vëmendjen e duhur prodhimtarinë artistike të popullit tonë, do t’i binte në sy menjëherë pasuria e madhe e ornamentikës. Ajo karakterizohet nga një interpretim i stilizuar dhe gjeometrik i motiveve dekorative të përdorura. Në të mund të dallojmë së pari vija paralele të vendosura në mënyrë horizontale, vertikale ose oblike, tufa vijash zigzage, të valëzuara në formë X-i ose në formë kryqi, kënde të ndërprerë njëri me tjetrin, fusha të mbushura me vija, të kryqëzuara, që formojnë katrorë ose rombe të vegjël etj.
Të gjitha këto të dhëna shkencore na lejojnë të shprehim mendimin që motivet e kënasë, që nga fillimi i periudhës së hekurit e deri në ditët tona, janë përcjellë brez pas brezi. Të njëjtat motive ornamentike i hasim në veshjen popullore te përparëset - skutaçet në qilima, jastëk etj. Shumë mënyra dekorimi që përdoreshin gjerësisht në të kaluarën tani janë rralluar ose kanë humbur. Janë pakësuar gjithashtu kombinimet e dikurshme të stolisjes së duarve dhe të këmbëve. Më rrallë përdoren ato të këmbëve, ku manifestohet ndjenja për të bukurën dhe aftësitë dekoruese të nënave tona.