Fitorja e krishterimit shënon fundin e shoqërisë antike. Së bashku me vendosjen e besimit të ri, përfundon edhe ai shndërrim shoqëror që kemi parë të fillonte gjashtë ose shtatë shekuj para tij-
Për të mësuar se sa shumë parimet dhe rregullat thelbësore të politikës ndryshuan gjatë kësaj kohe, mjafton të kujtojmë këtu se shoqëria e lashtë ishte ndërtuar mbi bazën e një besimi të lashtë, dogma kryesore e të cilit ishte që çdo perëndi mbronte tërësisht vetëm një familje ose një qytezë dhe ekzistonte vetëm për të. Ishte koha e perëndive shtëpiake dhe e hyjnive poliade. Kjo fe kishte shpënë në lindjen e së drejtës: marrëdhëniet mes njerëzve, pronës trashëgimisë, procedurës, gjithçka kishte qenë rregulluar, jo mbi bazën e parimeve të barazisë natyrore, por përmes dogmave të këtij besimi dhe mbi bazën e nevojave të kultit të tij. Ishte përsëri besimi ai që kishte vendosur qeverisjen mes njerëzve: pushtetin e atit në familje, të mbretit ose të magjistratit në qytezë. Gjithçka kishte ardhur nga feja, domethënë nga opinioni që njeriu kishte krijuar rreth hyjnisë. Feja, e drejta, qeverisja, ishin përzier me njëra-tjetrën dhe ishin kthyer në një gjë të vetme, nën tre aspekte të ndryshme.
Jemi përpjekur të hedhim dritë mbi këtë regjim shoqëror të njerëzve të lashtësisë, ku besimi ishte zot absolut në jetën private dhe në jetën publike; ku shteti nuk ishte veçse një bashkësi fetare, mbreti një kryeprift, magjistrati një prift, ligji një formulë e shenjtë; ku patriotizmi ishte fe dhe dëbimi në mërgim një zhveshje nga të drejtat e fesë; ku liria individuale ishte e panjohur, ku njeriu ishte i robëruar nga shteti në shpirt, trup dhe pasuri, ku urrejtja ishte e detyrueshme ndaj të huajit, ku nocioni i së drejtës dhe i detyrës, i drejtësisë dhe dashurisë ndalej në caqet e qytezës; ku shoqërimi njerëzor ishte domosdoshmërisht i kufizuar në një perimetër të caktuar rreth një pritaneje dhe Wu nuk shihej asnje mundësi për themelimin e shoqërive më të mëdha. të tilla ishin tiparet karakteristike të qytet-shteteve greke dhe italiane gjatë periudhës së parë të historisë së tyre.
Por pak nga pak kemi parë se shoqëria do të pësonte ndryshime. Ato ndodhën në qeverisje dhe në aspektin e së drejtës e njëkohësisht edhe në drejtim të besimit. Tashmë, gjatë pesë shekujve që paraprijnë krishterimin, aleanca mes fesë nga njëra anë dhe të drejtës e politikës nga ana tjetër, nuk ishte aq e ngushtë. Përpjekjet e klasave të shtvpura, përmbvsja e kastës priftërore, vepra e filozofëve, përparimi i mendimit, kishin tronditur parimet e lashta të shoqërimit njerëzor. Njerëzit kishin bërë përpjekje të pareshtura për t'u çliruar nga sundimi i këtij besimi të lashtë, në të cilin njeriu nuk mund të besonte më; e drejta dhe politika, ashtu si edhe morali, pak nga pak ishin shkëputur prej lidhjeve të tij.
Ky lloj shkëputjeje e kishte bazën e saj në fshirjen graduale të besimit të lashtë; nëse e drejta dhe politika kishin nisur të ishin disi të pavarura, një gjë e tillë e kishte burimin në t'aktin se njerëzit kishin reshtur së ushqyeri besëtvtni; në rast se shoqëria nuk qeverisej më nga feja, kjo i detvrohej krvesisht faktit që feja nuk kishte më forcë. Mirëpo, do të vinte një ditë, kur ndjenja fetare do të rimerrte jetë dhe fuqi, dhe ku, nën formën e krishterë. besimi do të pushtonte perandorinë e shpirtit. Yallë, a nuk do të asistonim atëherë në rishfaqjen e pështjellimit të lashtë mes qeverisjes dhe funksionit priftëror, mes ligjit dhe fesë?
Me krishterimin, ndjenja fetare jo vetëm u gjallërua. por ajo do të merrte edhe një shprehje më të lartë e rnë pak materiale. Ndërsa dikur, njeriu kishte përfytyruar dhe krijuar perëndi mbi bazën e shpirtit njerëzor ose të forcave të mëdha të natvrës, tani ai nisi ta konceptonte Zotin në thelb si një të huaj të vërtetë, në radhë të parë ndaj natvrës njerëzore dhe pastaj ndaj botës. Hyjnorja u vendos përfundimisht jashtë natyrës së dukshme dhe mbi të. Ndërkohë që dikur, çdo njeri kishte krijuar perëndinë e tij dhe kishte perëndi po aq sa kishte edhe familje dhe qyteza, tani Zoti do të shfaqej si një qenie e vetme, e pafund, e gjithëbotshme, e cila u jepte botëve frymë dhe përmbushte nevojën për adhurim, ndjenjë kjoe lindur te njeriu. Ndërsa dikur feja, te popuj t e Greqisë dhe Italisë, nuk ishte gjë tjetër veç një tërësi praktikash, një seri ritesh, të cilat përsëriteshin pa parë në to kurrfarë kuptimi, një vijimësi formulash që shpesh njerëzit nuk i kuptonin më, pasi gjuha e tyre ishte vjetruar, një traditë që përçohej nga brezi në brez dhe e nxirrte karakterin e vet vetëm nga lashtësia, në vend të gjithë kësaj, feja e re do të qe një tërësi dogmash dhe një objekt i madh propozuar shpirtit. Tashmë ajo nuk ishte më e jashtme; ajo qëndronte kryesisht në mendimin e njeriut. Ajo nuk qe më materie; ajo u kthye në ndërgjegje. Krishterimi ndryshoi natyrën dhe formën e adhurimit: njeriu nuk i dha më perëndisë, ushqim dhe pije; lutja nuk ishte më një formulë magjepsjeje; ajo qe një akt besimi dhe një kërkesë e përvuajtur. Shpirti njerëzor u vendos në një Iidhje tjetër me hyjninë: frika ndaj perëndive u zëvendësua nga dashuria për Zotin.
Krishterimi do të sillte edhe ndryshime të reja. Ai nuk ishte fe shtëpiake e ndonjë familjeje të veçantë, ai nuk ishte fe kombëtare e ndonjë qyteze apo e ndonjë race të caktuar. Ai nuk i përkiste as ndonjë kaste të vetme dhe as ndonjë grupi të caktuar njerëzish. Që në fillimet e tij, ai i drejtonte thirrje krejt njerëzimit. Jezu Krishti u thoshte dishepujve të vet: "Shkoni dhe mësoni të gjithë popujt."
Ky parim ishte aq i jashtëzakonshëm dhe aq i papritur, saqë dishepujt e parë do të kishin një çast hezitimi; në aktet e Apostujve shihet se shumë prej tyre, fillimisht, nuk pranuan të përhapnin doktrinën e re jashtë popullit, në gjirin e të cilit kjo fe kishte lindur. Sikurse edhe çifutët e lashtë, këta dishepuj mendonin se Zoti i çifutëve nuk donte të adhurohej nga të huajt; ashtu si edhe romakët dhe grekët e lashtësisë, ata besonin se çdo racë kishte zotin e vet, se të përhapje emrin dhe kultin e këtij zoti do të thoshte të hiqje dorë nga një e mirë personale dhe nga një mbrojtës i veçantë dhe se një propagandë e tillë ishte njëherazi kundër detyrës dhe interesit. Por Pjetri do t'u përgjigjej këtyre dishepujve: "Zoti nuk bën dallim mes xhentilëve dhe nesh." Shën Palit i pëlqente të shqiptonte pa reshtur këtë parim të madh sa herë që jepej rasti dhe në të gjitha llojet e formave: "Zoti, thoshte ai, u hap xhentilëve portat e besimit. Vallë, Zoti është zot vetëm i çifutëve? Sigurisht jo, ai është zot edhe i xhentilëve... xhentilët janë të thirrur nën të njëjtën trashëgimi si edhe çifutët."
Në tërë këtë kishte diçka krejt të re. Kudo, gjatë epokave të fillimeve të njerëzimit, hyjnia kish qenë konceptuar si diçka e lidhur vetëm me një racë. Çifutët kishin besuar në Zotin e çifutëve, athinasit në Pallasin athinas, romakët në Jupiterin kapitolin. E drejta për të praktikuar një kult kishte qenë privilegj. I huaji ishte përzënë gjithnjë nga tempujt; ai që nuk ishte çifut nuk kishte mundur kurrë të hynte në tempullin e çifutëve; spartani nuk kishte pasur të drejtë t'i lutej Pallasit athinas. Me të drejtë mund të thoshim se, gjatë pesë shekujve që paraprinë krishterimin, të gjithë ata që mendonin rrekeshin të ngrinin krye kundër këtyre rregullave të ngushta. Filozofia nuk kishte reshtur së mësuari, që nga koha e Anaksagorës, se Zoti i gjithësisë i pranonte pa dallim nderimet e të gjithë njerëzve. Feja e Eleusisit kishte pranuar njerëz të mësuar nga të gjitha qytezat Kultet e Sibelës, të Serapisit e të disa qytezave të tjera, kishin pranuar pa dallim adhurues të kombeve të tjera. Edhe çifutët kishin filluar ta pranonin të huajin në fenë e tyre, grekët dhe romakët kishin nisur ta pranonin atë në qytezën e tyre. Krishterimi, i ardhur pas gjithë këtij përparimi në mendimin njerëzor dhe në institucionet e tij, do të paraqiste për adhurim një Zot të vetëm, një Zot të përbotshëm, një Zot i cili u përkiste të gjithëve, për të cilin nuk kishte popull të zgjedhur dhe që nuk bënte dallim mes racave, familjeve, shteteve. Për këtë Zot, nuk kishte më të huaj. I huaji, me praninë e tij, nuk përdhoste më tempujt, nuk ndynte më flijimin. Tempulli u hap ndaj gjithkujt që besonte në ZoL Funksioni priftëror pushoi së qeni i trashëgueshëm, sepse feja nuk ishte më një pasuri personale. Kulti nuk ishte më sekret; ritet, lutjet, dogmat, nuk do të fshiheshin më; përkundrazi, tashmë, do të krijohej mësimi fetar, që tanimë nuk jepej më, por ofrohej, i cili do të shkonte edhe pranë njeriut më të largët, madje edhe pranë njerëzve më indiferentë ndaj tij. Fryma e propagandës do të zëvendësonte frymën e përjashtimit.
Një gjë e tillë do të kishte pasoja të mëdha, si në pikëpamje të marrëdhënieve mes popujve, ashtu edhe mbi qeverisjen e shteteve.
Mes popujve, feja nuk do të urdhëronte më urrejtjen; ajo nuk e detyronte më qytetarin të përbuzte të huajin; përkundrazi, në thelbin e vet, ajo do t'i mësonte atij se, ndaj të huajit, ndaj armikut, ai kishte detyrime drejtësie e madje mirësie. Pengesat mes popujve dhe racave, kësisoj, do të zvogëloheshin; pomoeriunt-i do të zhdukej; "Jezu Krishti, thotë apostulli, ka thyer murin e ndarjes dhe të armiqësisë." - "Pjesëtarët janë të shumtë, thotë ai më tej; por të gjithë formojnë një trup të vetëm. Nuk ka as vetëm vhentilë, as vetëm çifutë; as njerëz të bërë synet e as njerëz të pabërë; as barbarë, as Skithë. Krejt raca njerëzore është e rregulluar në unitetin e vet." Madje, popujve do t'u mësohej se ata vinin të gjithë nga një atë i përbashkët. Me unitetin e Zotit, në mendjen njerëzore do të shfaqej edhe uniteti i racës njerëzore; që atëherë, feja do të shihte si domosdoshmëri, ndalimin e urrejtjes ndaj tjetrit.
Për sa i përket qeverisjes së shtetit, mund të thuhet se krishterimi do e ndryshonte atë në thelbin e vet, pikërisht për faktin se ai nuk do të rnerrej me të. Në periudhat e lashta, feja dhe shteti ishin një; çdo popull adhuronte perëndinë e vet dhe çdo perëndi qeveriste popullin e vet; i njëjti kod, rregullonte si marrëdhëniet mes njerëzve ashtu edhe detyrat ndaj perëndive të qytetit. Në atë kohë, feja komandonte shtetin dhe i caktonte atij prijësit e vet përmes shortit ose auspicëve; nga ana e tij, shteti ndërhynte në fushën e ndërgjegjes dhe ndëshkonte çdo shkelje ndaj riteve dhe kultit të qytezës. Në vend të kësaj, Jezu Krishti mëson se perandoria e tij nuk i përket kësaj bote. Ai e ndan fenë nga qeverisja. Feja, duke mos qenë më tokësore, përzihet sa më pak të jetë e mundur në sendet e kësaj toke. Jezu Krishti shton: "Jepini Cezarit atë që i takon Cezarit dhe Zotit atë që është e Zotit." Është hera e parë që Zoti dhe shteti dallohen kaq qartë. Në atë epokë, Cezari ishte ende kryeprifti i madh, prijës i organit kryesor të fesë romake; ai ishte ruajtësi dhe interpretuesi i besimit; ai mbante në duart e tij, kultin dhe dogmën. Madje vetë personi i tij ishte i shenjtë dhe hyjnor; një prej tipareve të politikës së perandorëve ishte që, duke dashur të merrnin atributet e mbretërisë së lashtë, ata përpiqeshin të mos harronin atë karakter hyjnor që lashtësia u kishte bashkangjitur mbretërve-kryepriftër dhe priftërinjve-themelues. Por ja që Jezu Krishti e thyen këtë aleancë, që paganizmi dhe perandoria dëshironin ta mbanin në këmbë; ai shpall se feja nuk është më shteti dhe se ti nënshtrohesh Cezarit nuk është më e njëjta gjë si t'i nënshtrohesh Zotit.
Krishterimi u jep goditjen përfundimtare kulteve lokale; ai shuan pritanetë, thyon përfundimisht hvjnitë poliade. Madje ai shkon edhe më tej: ai nuk merr për vete sundimin që këto kulte kishin ushtruar mbi shoqërinë civile. Ai predikon se midis shtetit dhe fesë nuk ka asgjë të përbashkët; ai ndan gjithçka që antikiteti kishte ngatërruar dhe shkrirë në një të vetme. Madje mund të vëmë re se, gjatë tre shekujsh besimi i ri jetoi krejtësisht jashtë veprimit të shtetit; ai diti të bënte pa mbrojtjen e tij e madje të luftonte kundër tij. Këta tre shekuj vendosën një humnerë midis sferës së qeverisjes dhe sferës së fesë. Dhe meqenëse kujtimi i kësaj epoke të lavdishme nuk ka mundur të shuhet, prej atje do të rridhte që ky dallim të bëhej një e vërtetë aq e zakonshme dhe e padiskutueshme, saqë edhe përpjekjet e një pjese të kJerit nuk kanë mundur ta çrrënjosin.
Ky parim ishte i mbarsur me rezultate të mëdha. Xga njëra anë, politika u çlirua përfundimisht prej rregullave të ngurta, që besimi i lashtë i kishte përcaktuar. Tani njerëzit mund të qeveriseshin pa qenë nevoja që ata të përuleshin para zakoneve të shenjta, pa marrë mendimin e auspicëve apo të orakujve, pa i përshtatur të gjitha veprimet e tvre me besëtvtnitë dhe nevojat e kultit. Në ecurinë e saj, politika u bë më e Iirë; tashmë atë nuk e shqetësonte rnë asnjë autoritet tjetër veç atij të ligjit moral. Nga ana tjetër, nëse në disa aspekte shteti do të bëhej më i fuqishëm, veprimi i tij gjithashtu do të kufizohej më shumë. Gjvsma e njeriut kishte shpëtuar nga ndikimi i tij. Krishterimi mësonte se njeriu i përkiste shoqërisë vetëm në një gjvsmë të tij, se ai ishte i lidhur nie shoqërinë vetëm për sa i përkiste trupit dhe interesave materialë të tij, se ai duhej t'i nënshtrohej tiranit vetëm si subjekt, se si qytetar i një republike ai duhej të jepte jetën për të, por se, shpirti i tij ishte i lirë dhe i angazhuar vetëm ndaj Zotit.
Tashmë kjo ndarje ishte nënvizuar nga stoicizmi; ai e kishte bërë njeriun vetvetja, duke themeluar lirinë e brendshme të tij. Por nga ajo gjë, që kishte qenë një përpjekje energjike e një sekti kurajoz, krishterimi do të ngrinte një rregull të përbotshëm e të patundur për krejt brezat e ardhshëm; atë që për disa kishte qenë thjesht një ngushëllim, ai do e kthente në një të mirë të përbashkët për krejt njerëzimin.
Në rast se do të kujtonim këtu atë që kemi thënë më lart, lidhur me plotfuqishmërinë e shtetit te njerëzit e lashtësisë, në rast se do të mendonim se deri ku, qyteza, në emër të karakterit të saj të shenjtë dhe të fesë që ngërthehej në të, kishte ushtruar një perandori absolute, do të shihnim se ky parim i ri do të kthehej në një burim prej ku do të rridhte Iiria e individit. Me çlirimin e shpirtit, ishte kryer gjëja më e vështirë dhe në rendin shoqëror Iiria do të bëhej e mundshme.
Atëherë, ndjenjat dhe zakonet do të shndërroheshin si edhe politika. Ideja që ekzistonte lidhur me detyrimet e qytetarit do të dobësohej. Detyrimi kryesor këtej e tutje nuk do të ishte më që njeriu t'i kushtonte krejt kohën, forcat dhe jetën e tij, shtetit. Politika dhe Iufta, tani nuk ishin më të vetmet gjëra që njeriu u kushtohej; virtytet nuk kufizoheshin më vetëm te patriotizmi; shpirti i njeriut nuk kishte më atdhe. Njeriu do të ndiente se ai kishte edhe detyrime të tjera veç atyre për të jetuar dhe vdekur për qytezën. Krishterimi diti të bënte dallimin mes virtyteve private dhe virtyteve publike. Duke reduktuar këto të fundit, ai do të lartësonte të parat; ai e vendosi Zotin, familjen, individin njerëzor, mbi atdheun, të ngjashmin e vet mbi bashkëqytetarin.
Edhe e drejta do të ndërronte natyrë. Në të gjitha kombet e lashtësisë, e drejta kishte qenë e nënshtruar ndaj fesë dhe prej saj kishte marrë edhe rregullat. Te persët, te hindutë, te çifutët, te grekët, tek italianët dhe te galët, ligji kishte qenë pjesë e librave të shenjtë ose e traditës fetare. Në këtë kuptim, çdo fe e kishte ndërtuar të drejtën sipas këtij përfytyrimi. Krishterimi do të ishte i pari besim që nuk pati pretendimin që e drejta të varej prej tij. Ai u mor me detyrat e njeriut, jo të marrëdhënieve të tij të interesit. Ai nuk rregulloi asnjëherë, as të drejtën e pronës, as rendin e trashëgimisë, as detyrimet, as procedurën. Ai e vendosi veten jashtë të drejtës, sikurse u vendos edhe vetë jashtë çdo gjëje thjesht tokësore. Për rrjedhojë, e drejta u bë e pavarur; ajo mundi t'i nxirrte rregullate saj nga natyra, nga ndërgjegjja njerëzore, nga ideja e fuqishme e drejtësisë që është brenda nesh. Ajo mundi të zhvillohej në liri të plotë, të reformohej dhe të përmirësohej, pa kurrfarë pengese, të ndiqte përparimin moral, të përshtatej me interesat dhe nevojat shoqërore të çdo brezi.
Ndikimi i Iumë i idesë së re mbi historinë e së drejtës romake shihet menjëherë. Gjatë shekujve që paraprinë triumfin e krishterimit, e drejta romake kishte nisur, tashmë, të punonte për shkëputjen e saj nga feja dhe të afrohej me barazinë e natyrës; por ajo vepronte përmes zigzagesh dhe stërhollimesh, të cilat nervozonin dhe dobësonin autoritetin e saj moral. Vepra e ripërtëritjes të së drejtës, e shpallur nga filozofia e stoicizmit, e ndjekur nga përpjekjet fisnike të juriskonsultëve romakë, e ravijëzuar përmes dinakërive dhe marifeteve të pretorit romak, mundi të përfundonte me sukses vetëm në saje të pavarësisë që feja e re i linte së drejtës. Gradualisht që krishterimi përhapej dhe vendosej në krejt shoqërinë, kodet romake nisën të pranonin rregulla të reja, jo përmes dredhish, por hapur dhe pa lëkundje. Me përmbysjen e penatëve shtëpiakë dhe shuarjen e vatrës, ndërtimi i lashtë i familjes do të zhdukej njëherë e përgjithmonë e bashkë me të do të zhdukeshin edhe rregullat e rrjedhura prej tij. Ati humbi autoritetin absolut, që funksioni priftëror i pat dhënë dikur, duke ruajtur vetëm atë që natyra i kishte besuar për nevojat e fëmijës. Gruaja, të cilën kulti i lashtë e vendoste në një pozicion më të ulët përkundrejt burrit, u bë, moralisht, e barabarta e tij. E drejta e pronësisë u shndërrua në thelbin e vet; sinorët e shenjtë të fushave u zhdukën; prona nuk rridhte më nga feja, por nga puna; përftimi i saj u bë më i lehtë dhe formalitetet e së drejtës së lashtë, u hoqën njëherë e përgjithmonë.
Kështu pra, në saje të faktit që familja nuk kishte më fenë e vet shtëpiake, ndërtimi dhe e drejta e saj do të transformoheshin; po kështu, në saje të faktit që shteti nuk kishte më fenë e tij zyrtare, rregullat e qeverisjes së njerëzve, do të ndryshonin njëherë e përgjithmonë.
Studimi ynë duhet të ndalet pikërisht në kufirin që ndan politikën e lashtë nga politika moderne. Kemi dhënë këtu historinë e një besimi. Dhe rregulli është vendosur: shoqëria njerëzore vetëndërtohet. Ajo ndryshon: shoqëria kalon nëpër një numër revolucionesh. Ajo zhduket: shoqëria ndryshon fytyrë. I tillë ka qenë ligji i shoqërive të lashta.