Rënia e fuqisë mikenase, zgjerimi i dorianëve në Peloponez, në Kretë e deri në Rod, përuruan një periudhë të re të qytetërimit grek. Metalurgjia e hekurit pasoi atë të bronzit. Djegia e kufomave zëvendësoi në masë të gjerë praktikën e varrosjes. Qeramika u transformua shumë shpejt: ajo i braktisi skenat e jetës shtazore e bimore në përfitim të një dekori gjeometrik. Ndarja e qartë mes pjesëve të vazos, reduktimi i formave drejt modeleve të qartë e të thjeshtë, bindja ndaj parimeve të thjeshtësisë dhe rreptësisë që i përjashtojnë elementët mistikë të traditës egjease - këto janë tiparet e stilit të ri gjeometrik. Z. T. B. L. Vebster shkoi deri aty sa flet, në lidhje me këtë, për një revolucion të vërtetë:1 në këtë art të zhveshur, ku kishte mbetur vetëm ajo që është më thelbësore, ai shquan një mënyrë të menduari e cila, sipas tij, lë gjurmë edhe në shpikjet e tjera të së njëjtës periudhë: njerëzit janë ndërgjegjësuar tanimë se e shkuara është ndarë nga e tashmja e cila është e ndryshme (epoka e bronzit, epoka e heronjve, është në kundërshtim me kohërat e reja që i janë kushtuar hekurit); bota e të vdekurve është larguar, është ndarë nga ajo e të gjallëve (djegia këputi lidhjen e kufomës me tokën); një distancë e pakapërcyeshme u hap mes njerëzve dhe perëndive (personazhi i mbretit hyjnor është zhdukur).
Kështu, në një seri të tërë fushash, një përcaktim më i rreptë i planeve të ndryshme të reales përgatit veprën e Homerit, këtë poezi epike e cila, brenda vetë gjirit të fesë, përpiqet të largojë misterin.
Në këtë kapitull, do të donim kryesisht, të nënvizonim rëridësinë e shndërrimeve shoqërore që kanë jehuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në strukturat e mendimit. Nga gjithë këto shndërrime, e para që sjell dëshmi është gjuha. Nga mikenasit te Homeri, fjalori i titujve, i gradave, i funksioneve civile ushtarake, i mënyrës së zotërimit të tokës, u shemb pothuajse i tëri. Ato pak terma që mbijetuan, si basileus apo temenos, me shkatërrimin e sistemit të vjetër, nuk ruajtën më të njëjtën vlerë. Po a mjafton kaq për të thënë se mes botës mikenase dhe botës homerike nuk ka asnjë vazhdimësi, asnjë krahasim të mundshëm? Ka që e pretendojnë. Megjithatë, tabloja e një mbretërie të vogël si Itaka, me basileusin, me kuvendin, me fisnikët zhurmëmëdhenj, me demosin e heshtur në plan të dytë, zgjat dhe ndriçon sheshit disa aspekte të realitetit mikenas. Aspekte provinciale, pa dyshim, dhe që mbeten anësore në krahasim me pallatin. Po, pikërisht, zhdukja e anaksit duket sikur la të mbijetonin krah për krah të dy forcat shoqërore nga të cilat përbëhej pushteti i tij: nga njëra anë bashkesitë fshatare, nga tjetra, një aristokraci Iuftarake, familjet më të shquara të së cilës mbajnë gjithashtu, si privilegj i genosit, disa monopole fetare. Mes këtyre forcave të kundërvëna që çliroi shembja e sistemit pallator dhe që ndonjëherë do të ndeshen me furi, kërkimi i një ekuilibri, i një marrëveshjeje, do të lindë, në një periudhë trazirash, një mendim moral dhe spekulime politike që do të përcaktojnë një formë të parë të "diturisë" njerëzore. Kjo sofia shfaqet që në agim të shekullit VII; ajo lidhet me një plejadë personazhesh shumë të çuditshëm të cilët i rrethon si me aureolë një lavdi thuajse legjendare dhe që Greqia nuk do të reshtë t'i kremtojë si "Të Urtët" e saj të parë, të vërtetë. Ajo nuk ka si objekt universin e fysisit por botën e njerëzve: nga cilët elementë përbëhet, cilat forca e ngrenë kundër vetes, si të harmonizohen, të njësohen me qëllim që nga konflikti i tyre të lindë rregulli njerëzor i qytetit. Kjo urti është fryt i një historie të gjatë, të vështirë, dhe me pengesa, ku ndërhyjnë faktorë të shumëllojshëm, por që, që në fillim, ajo u largua nga koncepti mikenas i Sovranit për t'u orientuar drejt një rruge tjetër. Problemet e pushtetit, të formave të tij, të përbërësve, menjëherë u shtruan me terma të tjera.
Në fakt, nuk mjafton të themi se gjatë kësaj periudhe mbretëria në Greqi po zhvishej nga privilegjet e saj dhe se, edhe atje ku mbijetoi, ajo në të vërtetë po i linte vendin një shteti aristokratik. Duhet shtuar se kjo basileia nuk qe më mbretëria mikenase. Mbreti ndërroi jo vetëm emër por edhe natyrë. As në Greqi e as në Joni, ku u vendos një valë e re kolonësh që i largoheshin dyndjeve doriane, nuk gjendet gjurmë e e një fuqie mbretërore të tipit mikenas. Edhe po të supozojmë se Lidhja . joniane e shekullit VI bëri që të zgjatej, në formën e një grupimi të qytet-shteteve te pavarura, një organizim më i lashtë ku mbretërit lokalë nuk njihnin pushtetin e dinastisë që sundonte në Efez, do të bëhej fjalë për një supremaci analoge me atë që Agamemnoni ushtron në Iliadë, mbi mbretërit që janë të barabartë me të dhe ku varësia e tyre kufizohet në një fushatë që e kryejnë bashkërisht por që e drejton ai.
Fare tjetër është, pa dyshim, kontrolli që ushtron në çdo çast, mbi çdo person, çdo veprimtari, apo çdo gjë, anaksi mikenas nëpërmjet pallatit. Përsa i përket Athinës, i vetmi vend i Greqisë ku vazhdimësia me epokën mikenase nuk u shkëput brutalisht, dëshmia e Aristotelit, bazuar në traditën e Atidografëve, na paraqet etapat e saj që mund t'i quajmë shpërthim i sovranitetit. Prania, përkrah mbretit, e polemarkut, si kreu i ushtrive, e shkëput tanimë funksionin ushtarak nga sovrani. Krijimi i arkondatit, të cilin Aristoteli e vendos në kohë nën Kodridët - domethënë në momentin kur morën rrugën për Joni akenjtë e Pilosit e Peloponezit që qenë strehuar në Atikë -, shënon një shkëputje më vendimtare. Vetë nocioni i arhesë - i komandimit – që shkëputet nga basileia, fiton pavarësinë e vet dhe vendoset në fushën e një realiteti të mirëfilltë politik. Arkondët në fillim zgjidheshin për dhjetë vjet, më pas përtëriheshin çdo vit. Sistemi i zgjedhjeve, edhe nëse ruan apo mbivendos disa tipare të një procedure fetare, nënkupton një konceptim të ri të pushtetit: arheja çdo vit delegohet si pasojë e një vendimi njerëzor, si pasojë e një zgjedhjeje që nënkupton baIlafaqim dhe diskutim. Ky kufizim më i rreptë i i pushtetit politik, që merr formën e magjistraturës, ka një anë tjetër: basileusi nuk është më një personazh thuajse hyjnor fuqia e të cilit manifestohet në të gjitha planet; detyra e tij kufizohet në ushtrimin e disa detyrave priftërore.
Figura e mbretit zot i të gjithë pushteteve, i lë vendin idesë së funksioneve shoqërore të specializuara, të ndryshme nga njëra-tjetra dhe rregullimi i të cilave shtron probleme të vështira ekuilibri. Legjendat mbretërore të Athinës Iidhur me këtë çështje janë shumë domethënëse.
Ato ilustrojnë një temë tepër të ndryshme nga ajo që gjejmë në shumë mite indo-evropianë mbi sovranitetin. Për të marrë një shembull karakteristik, legjendat mbretërore skite, që na i sjell Herodoti, paraqesin tek sovrani një personazh që vendoset jashtë dhe përtej klasave të ndryshme funksionale nga të cilat përbëhet shoqëria; sepse i përfaqëson të gjitha, sepse të gjitha gjejnë po njëlloj tek ai zanafillën e virtyteve nga të cilat përcaktohen, ai nuk i përket më asnjërës.
Tre tipate objekteve të florinjta - kupa për blatime, sëpata, parmenda (plori dhe zgjedha) - që simbolizojnë tre kategoritë shoqërore (priftërinjtë, luftëtarët, bujqit) në të cilat ndahen skitët, Mbreti dhe vetëm Mbreti i zotëron të tria njëherësh. Veprimtaritë njerëzore që në shoqëri kundërvihen, tek personi i sovranit gjenden të integruara e të bashkuara. Legjendat e Athinës përshkruajnë një proces të kundërt: një krizë trashëgimie e cila, në vend që të ndreqet me fitoren e një nga pretenduesve mbi të tjerët dhe me përqendrimin e të gjithë arhesë në duart e tij, çon në një ndarje të sovranitetit ku secili përvetëson për vete një nga aspektet e pushtetit dhe ua lë vëllezërve të tjerat. Tanimë nuk vihet më theksi tek një personazh i vetëm që sundon jetën shoqërore, por mbi një shumëllojshmëri funksionesh të cilat, duke iu kundërvënë njëra-tjetrës, kërkojnë një ndarje, një përcaktim reciprok.
Me vdekjen e Pandionit, dy djemtë e tij e ndanë mes tyre trashëgiminë atërore. Erekteu mori basileian; Butesi, bashkëshorti i Ktonias, bijës së të vëllait, mori hierosynenë: fiinksionet fetare. Basileia e Erekteut mbështetet mbi fiiqinë luftarake: Erekteu është një luftëtar, shpikësi i karros, vrarë në betejë. Kjo ndarje e parë nuk mjafton për të zgjidhur problemin dinastik. Elektra ka tre djem: Sekropsin, Metionin, Pandorosin. Duke zënë fill nga dy djemtë më të mëdhenj, themelues të dy fiseve rivale, konflikti për formën merr hov brez pas brezi deri tek Egjeu, pa ndërprerë, sidoqoftë, një qark të rregullt shkëmbimesh martesore mes dy degëve të familjes. Siç e ka treguar edhe H. Zhanmer, lufta mes Sekropidëve dhe Metionidëve shpreh tensionin, brenda vetë gjirit të basileias, të dy aspekteve të kundërta.
1 Po ta vendosim këtë episod në tërësinë e rrëfimit trashëgimor, do të konstatojmë se kriza dinastike zbulon katër parime konkurrente që veprojnë brenda sovranitetit: parimi i mirëfilltë fetar, me Butesin; parimi i fuqisë luftarake, me Erekteun, linja e Sekropidëve, Egjeu (që vetë do ta ndajë arhenë më katërsh, duke ruajtur për vete të gjithë Kratosin); parimin që lidhet me tokën dhe dhuntitë e saj: Ktonia, Pandoros (mund të përqaset me Pandorën); parimin e fuqisë magjike të personifikuar nga perëndesha Metis, bashkëshorte e Zeusit e që interesohet veçanërisht për farkëtarinë që është nën mbrojtjen e Hefestit dhe Athinës, perënditë sipas metisit, mbrojtësit e artizanëve. Do të na pëlqente të përqasnim këto katër parime me katër fiset joniane që mundën të kenë dhe të cilëve grekët haptazi u dhanë - vlerë funksionale.
Atë që mitet e sugjerojnë nëpërmjet rrëfimit të konfliktit mes vëllezërve, historia dhe teoria politike do ta përshkruajnë, kur t'i vijë radha, në një formë sistematike duke paraqitur trupin shoqëror si të përberë nga shumë elementë heterogjenë, nga pjesë - moi~rai ose me 'rh - të ndara, nga klasa me funksione të posaçme nga njëra-tjetra, por që, megjithatë, duhet realizuar përzierja dhe shkrirja e tyre.
Me zhdukjen e anaksit, i cili, në bazë të një fuqie më shumë se njerëzore, njësonte dhe urdhëronte elementët e ndryshëm të mbretërisë, dalin në dritë elemente të reja: si mund të Iindë rregulli nga konflikti mes grupeve rivale, nga ballafaqimi i prerogativave dhe funksioneve të kundërt^; si mund të mbështetet jeta e përbashkët mbi elementë të shpërndarë; ose - për të rimarrë formulën e Orfikëve - si, në planin shoqëror, nga njëshi mund të dalë shumëfishi dhe nga shumëfishi njëshi?
Fuqia e konfliktit-fuqia e bashkimit, Eris-Filia: këto dy entitete hyjnore, të kundërta e komplementare, shënohen si dy polet e jetës shoqërore në botën e vjetër aristokratike që i zuri vendin mbretërive të vjetra. Lartësimi i vlerave të Iuftës, të konkurrencës, të rivalitetit, shoqërohet me ndjenjën e përkatësisë ndaj një bashkësie të vetme e të njëjtë, ndaj një kërkese për unitet dhe njësim shoqëror. Shpirti i agonit që nxit genenë aristokratike, manifestohet në të gjitha fushat. Së pari, në luftë: teknika e karros është zhdukur bashkë me gjithë ç'ka nënkuptonte për përqendrimin ekonomik e administrativ; por kali nuk i siguron më pak se më parë pronarit të vet një cilësim luftarak të veçantë: Hipeis, Hipobotes, përcaktojnë një elitë ushtarake e në të njëjtën kohë edhe një aristokraci pronare tokash; imazhi i kalorësit bashkon vlerën në beteja, shkëlqimin e prejardhjes, pasurinë mbi toka dhe të drejtën për të marrë pjesë në jetën politike. Pastaj, në planin fetar: çdo genos afirmohet si zot i disa riteve, zotërues i formulave, i rrëfimeve të fshehta, simboleve hyjnore veçanërisht efikase, që u japin pushtet e të drejtë për të drejtuar. Sëfundi, e gjithë fusha "paraligjore", që ndreq marrëdhëniet mes familjeve, përbën edhe vetë një agon, një betejë të rregulluar e të kodifikuar ku ndeshen grupet, një provë fuqie mes geneve e krahasueshme me atë që shtyn atletët të ndeshen me njëri tjetrin gjatë Lojrave. Kështu edhe politika merr formën e agonit: një dyluftim oratorësh, një betejë argumentash me teatër agorën, sheshin publik, që para se të bëhej treg ishte vend mbledhjesh. Ata që ndeshen me fjalë, që i kundërvënë fjalimit ijalim, në këtë shoqëri të hierarkizuar formojnë një grup të barabartësh. Siç do ta vërë në dukje edhe Hesiodi, çdo rivalitet, çdo iris nënkupton marrëdhënie barazie: konkurrencë mund të ketë vetëm mes të barabartëve.2 Ky shpirt barazitar në vetë gjirin e një konceptimi ndeshës të jetës shoqërore është një nga tiparet që kanë lënë gjurmë mbi mentalitetin e aristokracisë luftarake te Greqisë dhe kontribuon për t'i dhënë nocionit të pushtetit një përmbajtje të re. Arheja nuk mundej të ishte më pronë vetëm e një njeriu, cilido që të ishte ky; Sliteti është pikërisht ai që zhduku çdo lloj karakteri privat, të veçantë, ai që, duke i shpëtuar kompetencave të genesi, shfaqet tanimë si çështje e të gjithëve. Shprehjet që përdor greku në këtë drejtim janë të habitshme: ai thotë se disa diskutime, disa vendime duhen sjellë privilegjet e vjetra të Mbretit, se arheja vetë duhen vendosur në mes, në qendër.
Përdorimi i një figure hapësinore për të shprehur ndërgjegjësimin që njc grup njerëzor po krijon për vetveten, se ekzistencën e vet e ndien si një unitet politik, nuk ka thjesht një vlerë krahasuese. Ai pasqyron krijimin e një hapësire shoqërore krejt të re. Ndërtimet urbane nuk janë më, në fakt, të mbledhura si më parë rreth një pallati mbretëror, të rrethuar me fortifikime. Qyteti tanimë është përqendruar rreth Agorës, hapësirës së përbashkët, seli e Hestia Koinesë, hapësirë publike ku rrihen problemet me interes të përgjithshëm. Tani rrethohet me mure vetë qyteti, duke mbrojtur e përcaktuar në tërësinë e vet grupin njerëzor që e përbën. Atje ku ngrihej kështjella mbretërore - banesë private, e privilegjuar ai ndërton tempuj të cilët i hap ndaj një kulti publik. Mbi rrënojat e pallatit, në atë Akropol që tanimë ia kushton perëndive, është përsëri ai vetë të cilin bashkësia e projekton në një plan të shenjtë, ashtu siç realizohet, në planin profan, në gjerësinë e Agorës. Ky kuadër urban përcakton në fakt një hapësirë mendore; ai zbulon një horizont të ri shpirtëror. Me t'u përqendruar në sheshin publik, qyteti tanimë bëhet, në kuptimin e plotë të fjalës, një polis.