Kruja, kalaja e famshme e Skënderbeut dhe krenaria e atdhetarizmit shqiptar, shtrihet si një “fole shqiponje”, siç e quajti Barleti, përballë shpateve të Malit të Krujës, në një lartësi prej 605m mbi nivelin e detit. E vendosur në një peisazh të mrekullueshëm malor, ky vend ka qenë një nga kalatë më të forta të Ballkanit mesjetar. Kruja është përmendur për herë të parë me emrin aktual shqiptar, që ka kuptimin “burim”, në dokumentet kishtare bizantine të vitit 879A.D. Në atë kohë, ajo ishte vendqëndrimi i një peshkopi. Në shekullin XII, ajo permendet si një vend i fortifikuar: kështjella u rikonstruktua në vitin 1271 gjatë sundimit të Karlit. Në shekullin XIV Kruja ka qenë kalaja kryesore e feudalit shqiptar Karl Topisë, i cili bëri disa punë të rëndësishme riparuese në të' A Në fundin e shekullit XIV dhe fillimin e shekullit XV, Kruja ka qenë vendqëndrimi i familjes fcudale të Kastriotëve, gjoja me origjinë serbe. Gjon (Ivan) Kastrioti u bë vasal turk në vitin 1410. Pas këtij viti. kështjella u quajt Akçe Hisar, ndoshta për shkak të ngjyrës së bardhë të shkëmbinjve mbi të cilët ishte ndërtuar. Ajo u bë pjesë e sanxhakut Arvanit në vitin 1417. Skënderbeu, djali dhe pasardhësi i Gjon Kastriotit, ishte një komandant osman (subash) i Krujës në vitet 1438-1440. vit pas të cilit ai u vendos në gradën e Sanxhak Beut të Dibrës (Debar) dhe menjëherë më pas në Nikopojën e rëndësishme në Bullgarinë Veriore. Gjatë koalicionit antiosman të vitit 1443, ai i ndërpreu marrëdhëniet me sundimtarët e tij, u arratis për në Shqipëri, mori fortesën e rëndësishme të Krujës me hile dhe u rikthye në kristianizëm. Edhe pse beteja e gjatë dhe këmbëngulëse guerile kundër osmanëve kishte vetëm rëndësi lokale, duke u përqendruar vetëm në Shqipërinë Qendrore. legjenda e kësaj beteje të pabarabartë u ruajt tek njerëzit. Në shekullin XIX. ajo u bë simboli i dëshirës së Shqipërisë për rezistencë. Mbulesa e armëve të familjes së Kastriotëve, një shqiponjë e zezë në një fushë të kuqe. u bë flamuri dhe simboli i vendit të vogël.
Gjatë regjistrimit të madh të pergjithshëm osman të vitit 1431, Kruja kishte 125 shtëpi. Popullsia e saj ishte e lirë nga taksat, por në shkëmbim të kësaj lirie ajo kishte për detyrë ruajtjen e kështjellës. Gjatë luftës së Skënderbeut. kështjella u rrethua tri herë nga trupat perandorake nën komandën e vetë Sulltanit, fillimisht në vitin 1450 nga Muradi 11 dhe më vonë në vitin 1466 dhe 1467 nga Mehmed Fatihu. Kështjella ra vetëm pas vdekjes së Skënderbeut në vitin 1478, duke u ndjekur nga një kohë e vështirë e zgjatur. Pas një periudhë të tillë, në kështjellë u bënë disa punime të rëndësishme rikonstruktuese. Nuk është e mundur që në këtë periudhë të pasigurtë të mund të ekzistonte ndonjë lloj lagjeje e hapur apo periferi. Burimet historike theksojnë se osmanët e shkatërruan ose e çmontuan kështjellën pas pushtimit të saj; megjithatë. menjëherë pas kësaj, ata mund të kenë bërë një punë të madhe në rindërtimin e kësaj vepre, sepse shumica e rrënojave aktuale janë osmane të hershme. Duket se u morën masa të veçanta pas pushtimit të kësaj fortese të madhe. Një pjesë e popullsisë fillesiare ose kishte vdekur ose ishte dëbuar. Pavarësisht nga kjo gjë, Kruja ishte qyteti i vetëm në Shqipëri që kishte një popullsi të madhe muslimane në atë kohë. Kjo të çon në një vendbanim muslimanësh të organizuar nga qeveria në këtë vend, me qëllim rritjen e faktorit të besueshëm të popullsisë së qytetit. Rigjenerimi i Krujës në shekullin XVI ishte më pak mbresëlënës sesa rasti i qyteteve të tjera shqiptare. Në fillim të shekullit XVI, qyteti kishte vetëm 154 shtepi me banorë joushtarakë, 89 shtëpi kristiane dhe 65 muslimane. Me një popullsi muslimane prej më shumë se 1/3, Kruja përbënte një përjashtim për Shqiperinë e shekullit XVI. Gjatë atij shekulli dhe gjatë shekullit XVII, elementi musliman u rrit në mënyrë të njëtrajtshme, duke përbërë pjesën më të madhe të popullsisë. Fatkeqësisht, te dhënat në lidhje me numrat ekzaktë mungojnë. Në shekullin XVI jashtë mureve të kështjellës u zhvillua një lagje periferike. Me kalimin e kohës kjo lagje u bë qytet me një rrugë pazari, e cila kishte dyqane, punishte dhe një xhami kryesore. Vendbanimi brenda mureve u dobësua dalëngadalë dhe e humbi plotësisht rëndësinë e tij në shekullin e kaluar.
Në gjysmën e dytë të shekullit XVII Kruja u bë një kala par exellence e bektashizmit shqiptar. Procesi i njohjes dhe i përhapjes së këtij urdhri të rëndësishëm akoma nuk dihet. Haslucku i mirë informuar mendon se bektashizmi u popullarizua vetëm nën sundimin e Ali Pashë Tepelenës, pra nga fundi i shekullit XVIII. Megjithatë, Birg, gjeti një numër aluzionesh në veprën e Evlia Çelebiut, që e vuri theksin në një prani mjaft të gierë në Shqipëri, së paku para gjysmës së shekullit XVII. Kissling e ka lidhur ardhjen e urdhrit me shkatërrimin e teqesë së madhe të Hadirilik afer Edrenesë në vitin 1644. Tradita bektashiane lokale përmend Kasem Babën e Kastorias, Hysejn Babën e Konicës dhe Piri Babën e Xhumasë në Kailar-zona e Sari Gol në Maqedoni, si apostujt kryesorë të rrugës bektashiane. Kasemi përmendet në një tahrir të fundit të shekullit XVI dhe nga Evlia Çelebiut në mesin e shekullit XVII Hysein Baba ndoshta ka jetuar në shekullin XVI. Teqeja e Piri Babës është ndërtuar në shekullin e XVII: guri i varrit bektashian më i vjetër aty, i përket vitit 1113 H (1701/02). E parë në këtë sfond, duket shumë e mundur që bektashizmi shqiptar t’i ketë fillesat e tij në Maqedoninë e turqizuar të shekullit XVI dhe XVII. Dervishët e shpërndarë të Edrenesë i përkasin gjithashtu këtij kuadri të përgjithshëm. Në Krujë, bektashinjtë përdorën qendrën paraosmane, madje pagane, në majën e malit mbi qytet, vend të cilin ata e identifikuan me varrin e "apostullit bjond të bektashizmit”, legjendarin, historikun Sari Salltëk Dede, që jetoi në shekullin XIII dhe propagandoi një formë popullore dhe sinkretike të Islamit në Ballkanin paraosman.
Në vitin 1929, Babingeri gjeti një mbishkrim osman në një faltore mali të Sari Salltëkut në Krujë, më datën 1104 H (1692/93). Në të njëjtin vend Hasluku, 2m pa një çeshme me një mbishkrim të vitit 1190 H (1776/77). Një e dhënë e mundshme e një origjine më të hershme të Bektashizmit në Krujë është dhënë nga Ipenin në fillim të shekullit tonë, kur ai theksoi se shenjti Haxhi Hamza vdiq në vitin 940 H (1533/ 34). Fatkeqësisht, ai nuk e citon burimin e tij të informacionit, i cili ndoshta mund të jetë gjithashtu një mbishkrim tashmë i zhdukur.
Qysh në fundin e shekullit XVII, një numër drejtuesish dhe misionarësh të rëndësishëm bektashianë jetuan në Krujë dhe vdiqën aty. Gjithashtu, varret e tyre u bënë vende pelegrinazhi dhe mbi to u ndërtuan tyrbe. Në fillim të këtij shekulli numri i tyrbeve dhe i varreve është dhënë me shifrën 366. Në vitin 1904 Ipeni përmend tyrbet e Haxhi Hamza Babës, atë të Bali Sulltanit, të Baba Mustafa Dollmës dhe atë të Sari Salltëkut, të vendosura mbi qytet, në malin me të njëjtin emër. Birge, i cili udhëtoi në vitin 1933. përmend zavijen e Myrteza Babës dhe zavijen e Haxhi Jahja Babës. Në kopshtin e zavijes së Jahja Babës, Birge gjeti një gur varri me datën 113O H(1717/18). Përballëza vijes së Myrteza Babës, ai gjeti një gur varri bektashian të vitit 1141 H (1728/29). Duke parë tyrben e Mustafa Dollmës në vitin 1967, unë gjeta datën 1194 H (1780) në pikturat dekorative të brendshme. Këto data janë të mjaftueshme për të provuar se Bektashizmi në Krujë është më i hershëm sesa i kohës së Ali Pashë Tepelenës.
Në fillim të shekullit XIX, familja e rëndësishme e Toptanëve, anëtarët e së cilës e shihnin veten si pasardhësit e Karl Topisë, e la Krujën pas një konflikti me një drejtues të rëndësishëm bektashian dhe u vendosën në Tiranën e re të zhvilluar. Dalëngadalë Kruja u dobësua; pas kryengritjes së madhe antitanzimat të vitit 1831, trupat osmane shpërthyen pjesën më të madhe të kështjellës së vjetër, gjë pas të cilës qyteti ekzistoi vetëm jashtë mureve, rreth rrugës së gjallë të pazarit. Vendbanimi brenda këshljellës e humbi plotësisht rëndësinë e tij dhe në fillim të shekullit tonë kishte vetëm 20 shtëpi. Kruja e sotme, një vend vetëm me disa mijë banorë, ka mbetur shumë e shenjtë për atdhetarizmin shqiptar. Islami dhe bektashizmi janë zhdukur. Xhamitë janë shkatërruar apo shfytyruar, varret e shenjtëve janë hequr dhe tyrbet janë shembur në të shumtën e rasteve. Për ta përshtatur funksionin e tij të ri, qyteza u modernizua plotësisht dhe rruga historike e pazarit u rindërtua sipas stilit të vjetër. Në kështjellë u bënë punime të rëndësishme restauruese dhe ruajtëse.
Kështjella e Krujës ndodhet në një lartësi mesatare, një pllajë vezake, e cila është e rrethuar me shkëmbinj të rrëpirë thuajse në të gjitha anët. Pllaja është maksimumi 270m e gjatë dhe 150m e gjerë. Fillimisht ajo ka qenë e rrethuar plotësisht nga një mur me një gjatësi prej 800m. Gjatë tërmetit të vitit 1617u prish pjesa më e madhe e anës juglindore së bashku me shkëmbinjtë mbi të cilët ishte ndërtuar kjo pjesë.
Siç e shohim sot, kështjella është kryesisht një vepër osmane, që ka shumë mundësi t’i përkasë viteve të para të sundimit të Bajazidit II. Fakti që kështjella i përkiste periudhës osmane dhe jo asaj të Skënderbeut apo të Karl Topisë, është vërtetuar nëpërmjet një studimi të hollësishëm nga studiuesi shqiptar Stilian Adhami. Megjithatë, pavarësisht nga ky studim, ne dimë pak në lidhje me fazat e ndryshme të rikonstruktin të kësaj kështjelle. Themelet e kullës së madhe e cila rrethon hyrjen kryesore dhe muret përreth portës së dytë të kështjellës, datojnë përpara osmanëve. Kjo portë e dytë është një kalim i ngushtë, që shkon pjesërisht përmes shkëmbinjve dhe mbrohet nga dy kulla gjysmërrethore. Kjo portë ndodhet në jugperëndim të majës së pllajës, nga ku del edhe burimi i famshëm, nga i cili Kruja ka marrë emrin përkatës. Ky burim rrethohej nga një mur i veçantë, i quajtur “barbakane” Një portë e vogël në murin e “barbakanes” të çonte për në drejtim të fushës. Porta kiyesore dhe kjo portë e vogël me “barbakane” ishin dy hyrjet e vetme të kështjellës. Shkëmbinjtë e rrëpirë në të gjitha anët e tjera, nuk lejonin ndërtimin e portave të tjera.
Për shkak të vendodhjes së saj në një pllajë shkëmbore, kështjella nuk mundi të zgjerohej asnjëherë. Të gjitha riparimet apo rindërtimet mund të bëheshin vetëm nga hedhja poshtë e pjesëve të dëmtuara dhe rindërtimi i mureve të reja mbi themelet e vjetra. Ne nuk kemi informacion në lidhje me punimet që dikur mbrojtën anën e gjatë juglindore, e cila u rrëzua gjatë tërmetit të vitit 1617. E gjitha ajo çfarë shohim sot janë pjesët e ulëta të gjysmës së mureve, katër kulla dhe dy porta. Kulla që mbronte pikën më lindore të pllajës është një lloj kulle e vogël dhe e ulët në fomë rrethore. me një diametër 13m. Kjo ndërtesë është restauruar kohët e fundit. Frëngjitë janë rikonstruktuar në formë mesjetare. Në fakt. ata kanë qenë frëngji artilerie, përmes të cilëve mund të qëllohej me armë. Meqë kjo kullë rrethore i përket fazës së rikonstruktimit osman. forma që u është dhënë atyre gjatë rikonstruktimit të fundit, nuk është e rregullt. Kullat e tjera, ato përgjatë anës veriperëndimore, kanë formë si të dalë, më shumë sesa gjysmërrethore. Një nga këto kulla është transformuar më vonë në Saat Kulesi, Kulla e Sahatit të Krujës. Ndërtesa më madhështore e keshtjellës është, padyshim, porta kryesore e saj. që ndodhet përballë qytetit të sotëm. Përpara portës. ecet midis murit ndarës përballë hyijes kryesore dhe portës së ndërtesës. Pas një rrotullimi 90* përballesh me hyrjen. Ajo është një korridor 15m i gjatë, i hapur dhe i rrethuar nga të dyja anët nga dy vende të fehehta, ku mund të ruhen njerëzit dhe armët Vendi i fshehtë në juglindje të çon në një dhomë të rrallë me kube, të ndërtuar në formën e një kryqi gryk, i cili ka shërbyer si një magazinë baruti. Në vend ajo përmendet si një "burg”, që mund të ketë patur një përdorim tjetër kohët e fundit. Pamja e përgjithshme e magazinës është provinciale osmane. Ndërtesa formon një njësi të vetme me muret e portës dhe padyshim i përket të njëjtës periudhë ndërtimi. Sidoqoftë, këtu në këtë portë ka mbetur e ruajtur një pjesë e rëndësishme e ndërtesës paraosmane. Ky është themeli i një kulle të madhe rrethore që rrethon portën edhe disa pjesë të mureve, përfshirë këtu harkun, të vendosur në themel të hyrjes në drejtim të portës.
Gjatë punimeve restauruese të fundit, u rindërtua pjesa e sipërme e portës. Ndërtesa ka qenë e përshtatur në mënyrë të shkelqyer për të shërbyer si një platformë artilerie, por nuk është ruajtur ndonjë gjurmë frengjie në të.
Veprat fortifikuese të Krujës kanë më tepër karakter provincial sesa osman. Megjithatë, disa tipare të theksuara i përkasin teknikave rrethuese më të përparuara. Rondelat nuk kanë strehime të mbuluara ashtu si ato që shihen akoma sot në kështjellat e Bajazidit II në Durrës dhe afër Patras, dyja pas viteve 1500. E krahasuar me bastionet madhështore në formë rrethore të një lloji të ngjashëm, të gjetura në kështjellat e Koronit në Peloponez apo Kilid yl-Bahr në Dardanele, të dyja nga vitet ’30 të shekullit XVI, ndërtesat në Krujë duket se janë më primitive. Në fakt, ato lidhen më tepër me arkitekturën e gjerë ndonëse të sofistikuar të fortesave në kohën e Fatihut sesa me ndërtesat e mëvonshme. Ndërtesat e mëdha të Fatihut u dalluan nga planimetria dhe muret e mëdha të tyre, ato të Bajazidit II me anë të një sistemi të punuar me kujdes, rondela me strehime, të cilat zunë vendin e kullave të mëdha të kohëve të mëparshme. Nëse osmanët e shembën kështjellën e Krujës menjëherë pas pushtimit të vitit 1478, atëherë ata mund ta kenë rindërtuar atë vetëm pas një kohe shumë të shkurtër. Fatkeqësisht, në lidhje me rindërtimin e kësaj kështjelle, nuk është sjellë akoma në dritë asnjë material me burim osman. Për këtë çështje nuk na ofron informacion as burimi ynë i zakonshëm informativ dhe i hollësishëm, Evlia Çelebiu. Në bazë të tipareve arkitekturorc të përmendura më sipër, do t'ia atribuoja rindërtimin e keshtjelles së Krujës dy dekadave të para pas vitit 1478, pra viteve të fundit të Fatihut që kështjella i përkiste periudhës osmane dhe jo asaj të Skënderbeut apo të Karl Topisë, është vërtetuar nëpërmjet një studimi të hollësishëm nga studiuesi shqiptar Stilian Adhami <26). Megjithatë, pavarësisht nga ky studim, ne dimë pak në lidhje me fazat e ndryshme të rikonstruktimit të kësaj kështjelle. Themelet e kullës së madhe e cila rrethon hyijen kryesore dhe muret përreth portës së dytë të kështjellës, datojnë përpara osmanëve. Kjo portë e dytë është një kalim i ngushtë, që shkon pjesërisht përmes shkëmbinjve dhe mbrohet nga dy kulla gjysmërrethore. Kjo portë ndodhet në jugperëndim të majës së pllajës, nga ku del edhe burimi i famshëm, nga i cili Kruja ka marrë emrin përkatës. Ky burim rrethohej nga një mur i veçantë, i quajtur “barbakane”. Një portë e vogël në murin e “barbakanes” të çonte për në drejtim të fiishës. Porta kryesore dhe kjo portë e vogël me “barbakane” ishin dy hyrjet e vetme të keshtjejlës. Shkëmbinjtë e rrëpirë në të gjitha anët e tjera, nuk lejonin ndërtimin e portave të tjera.
Për shkak të vendodhjes së saj në një pllajë shkëmbore, kështjella nuk mundi të zgjerohej asnjëherë. Të gjitha riparimet apo rindërtimet mund të bëheshin vetëm nga hedhja poshtë e pjesëve të dëmtuara dhe rindërtimi i mureve të reja mbi themelet e vjetra. Ne nuk kemi informacion në lidhje me punimet që dikur mbrojtën anën e gjatë juglindore, e cila u rrëzua gjatë tërmetit të vitit 1617. E gjitha ajo çfarë shohim sot janë pjesët e ulëta të gjysmës së mureve, katër kulla dhe dy porta. Kulla që mbronte pikën më lindore të pllajës është një lloj kulle e vogël dhe e ulët në fomë rrethore, me një diametër 13m. Kjo ndërtesë është restauruar kohët e fundit. Frëngjitë janë rikonstruktuar në formë mesjetare. Në fakt, ata kanë qenë frëngji artilerie, përmes të cilëve mund të qëllohej me armë. Meqë kjo kullë rrethore i përket fazës së rikonstruktimit osman, forma që u është dhënë atyre gjatë rikonstruktimit të fundit, nuk është e rregullt.(27) Kullat e tjera, ato përgjatë anës veriperëndimore, kanë formë si të dalë, më shumë sesa gjysmërrethore Një nga këto kulla është transformuar më vonë në Sa’at Kulesi, Kulla e Sahatit të Krujës. Ndërtesa më madhështore e kështjellës është, padyshim, porta kryesore e saj qe ndodhet përballë qytetit të sotëm. Përpara portës, ecet midis murit ndarës përballë hyrjes kryesore dhe portës së ndërtesës. Pas një rrotullimi 90°, përballesh me hyrjen. Ajo është një korridor 15m i gjatë, i hapur dhe i rrethuar nga të dyja anët nga dy vende të fshehta, ku mund të ruhen njerëzit dhe armët. Vendi i fshehtë në juglindje të çon në një dhomë të rrallë me kube, të ndërtuar në formën e një kryqi grek, i cili ka shërbyer si një magazinë baruti. Në vend, ajo përmendet si një “burg”, që mund të ketë patur një përdorim tjetër kohët e fundit. Pamja e përgjithshme e magazinës është provinciale osmane. Ndërtesa formon një njësi të vetme me muret e portës dhe padyshim i përket të njëjtës periudhë ndërtimi. Sidoqoftë, këtu në këtë portë ka mbetur e ruajtur një pjesë e rëndësishme e ndërtesës paraosmane. Ky është themeli i një kulle të madhe rrethore që rrethon portën edhe disa pjesë të mureve, përfshirë këtu harkun, të vendosur në themel të hyrjes në drejtim të portës.
Gjatë punimeve restauruese të fundit, u rindërtua pjesa e sipërme e portës. Ndërtesa ka qenë e përshtatur në mënyrë të shkëlqyer për të shërbyer si një platformë artilerie, por nuk është ruajtur ndonjë gjurmë frëngjie në të.
Veprat fortifikuese të Krujës kanë më tëpër karakter provincial sesa osman. Megjithatë, disa tipare të theksuara i përkasin teknikave rrethuese më të përparuara. Rondelat nuk kanë strehime të mbuluara ashtu si ato që shihen akoma sot në kështjellat e Bajazidit II në Durrës dhe afer Patras, të dyja pas viteve 1500. E krahasuar me bastionet madhështore në formë rrethore të një lloji të ngjashëm, të gjetura në kështjellat e Koronit në Peloponez apo Kilid yl-Bahr në Dardanele, të dyja nga vitet ’30 të shekullit XVI, ndërtesat në Krujë duket se janë më primitive. Në fakt, ato lidhen më tepër me arkitekturën e gjerë ndonëse të sofistikuar të fortesave në kohën e Fatihut sesa me ndërtesat e mëvonshme. Ndërtesat e mëdha të Fatihut u dalluan nga planimetria dhe muret e mëdha të tyre, ato të Bajazidit II me anë të një sistemi të punuar me kujdes, rondela me strehime, të cilat zunë vendin e kullave të mëdha të kohëve të mëparshme. Nëse osmanët e shembën kështjellën e Krujës menjëherë pas pushtimit të vitit 1478, atëherë ata mund ta kenë rindërtuar atë vetëm pas një kohe shumë të shkurtër. Fatkeqësisht, në lidhje me rindërtimin e kësaj kështjelle, nuk është sjellë akoma në dritë asnjë material me burim osman. Për këtë çështje nuk na ofron informacion as burimi ynë i zakonshëm informativ dhe i hollësishëm, Evlia Çelebiu. Në bazë të tipareve arkitekturore të përmendura më sipër, do t’ia atribuoja rindërtimin e kështjellës së Krujës dy dekadave të para pas vitit 1478, pra viteve të fundit të Fatihut apo fillimit të sundimit të Bajazidit. Gjithashtu, mund të mendohet se kështjella është rindërtuar gjatë ekspeditës ushtarake të Bajazidit në Shqipëri në vitin 1492, si rezultat i dëshirës së Bajazidit për të pasur një pikë të fortë në kufirin e cënueshëm të tij në Adriatik, për të kapërcyer hendekun midis Elbasanit e Peqinit në Jug dhe Lezhës në veri. Është mirë të kujtojmë se Durrësi ka qenë bazë veneciane deri në vitin 1501.
Nuk ekziston ndonjë kundërshtim arkitekturor përsa i përket vitit 1492 si datë e rikonstruktimit osman, por janë të nevojshme më shumë të dhëna arkeologjike dhe dokumentare për ta vërtetuar këtë datë të supozuar. Duke qenë se në shekullin e XVI vendi ishte në paqe, nuk duket se ka qenë i nevojshëm ndonjë riparim i madh, pasi ndërtesa e shekullit XV mbijetoi gjatë shekujve. Udhëtarët italianë të shekullit XVI dhe XVII e quanin akoma Krujën “Piazza fortissima e inespugnabile”.
Afer fillimit të tatëpjetës, që të çon tek porta kryesore e kështjellës, ndodheshin dy mbishkrime osmane, të cilat ishin akoma të padëmtuara edhe në shekullin XX. Gjatë vizitës sime në Krujë, në vitin 1967, ato ndodheshin akoma aty, por ishin aq të shfytyruara saqë dalloheshin me shumë vështirësi. Në vitin 1978 nuk i pashë më. Theodor Ippens i pa në fillim të këtij shekulli dhe la një provë të mirë dhe një transkriptim, që është i riprodhuar më poshtë. Mbishkrimet ishin shkruar në karaktere të ngjashme dhe të ndara në blloqe guri të së njëjtës madhësi dhe të të njëjtit lloj. Ato ishin vendosur mbi një varg blloqesh të zbukuruara me luanë dhe një trëndafil, poshtë të cilit ndodhej rubineti i çezmës. Në vitin 1967, ky rubinet ekzistonte akoma. Mbishkrimi përmbante tekstin e mëposhtëm:
Është e qartë se mbishkrimi “më i vjetër” është produkt i restaurimit të vitit 1215 H (1800/01). Në vitin 851 H (1447/48) Gazi Evrenos kishte vdekur 30 vjet më parë (ai vdiq në vitin 1418), në kohën kur gjoja është bërë mbishkrimi. Grand Vezir i Perandorisë ishte Halil Pasha dhe kështjella e Krujës ishte në duart e Skënderbeut. Ippeni ka thënë se restauruesit e burimit në vitin 1800 nuk e dinin ekzaktësisht se ku jetoi dhe punoi Evrenosi. Kështu, duhet shtuar se ata mund të mos kenë qenë në gjendje për ta lexuar tekstin e mbishkrimit origjinal, ndoshta i lënë në një gur të lëmuar dhe i shkatërruar shumë nga erozioni. Kjo mund të ketë qenë arsyeja se pse ata e quajtën themeluesin “Vezir-i A‘zim”, megjithëse asnjë Evrenosodlu nuk kishte qenë ndonjëherë Grand Vezir. Emrat dhe datat mund të jenë siguruar nga kujtesa dhe mund të jenë bërë më shumë mbresëlënëse nga lartësimi i një sundimtari provincial të fuqishëm në zyrtarin më të lartë të shtetit. Pra, as data dhe as titulli nuk mund të besohet. Ajo që duket se është e sigurtë është fakti që Evrenosodlu ndërtoi një burim në Krujë. Ky ndërtim mund të jetë bërë në vitin 1410,kohë në të cilën Kruja u bë osmane dhe përpara vitit 1443, kur Skënderbeu e mori atë. Është absurde të mendohet se kundërshtari më i madh i osmanëve do ta lejonte një përfaqësues të rëndësishëm të armikut për të ndërtuar një burim në hyrje të kryeqytetit të tij. Pas vitit 1478, të pushtimit definitiv osman, ndërtimi i burimit është akoma i mundur. Viti 891 H (1486) mund të jetë më i mundshmi, në rast se e pranojmë si të vërtetë që një pjesë e “nëntës” mund të jetë hequr, pra duke dhënë kështu vitin 851; në këtë rast, ndërtuesi mund të ketë qenë Evrenosodlu Isa Beu ose Ahmed Beu, të dy këta aktivë në Shqipëri në fundin e shekullit XV, ose Isa Beyodlu Mehrned Beu, Sanxhakbej i Elbasanit dhe sunduesi i Durrësit në vitin 1501 (32) (edhe pse Kruja bënte pjesë në Sanxhakun e Ohrit.
Madhe e mëparshme e qytetit është ruajtur plotësisht, edhe pse në një formë të gjymtuar.Vlera arkitekturore e të dyja këtyre xhamive është e vogël.
Në vendndodhjen e rrënojave të kësaj xhamie, e vendosur brenda kështjellës së vjetër të Krujës dhe pak metra pas portës kryesore, mund të ketë qenë xhamia e ndërtuar nga Sulltan Mehmeti. Emri i ndërtesës është ruajtur nga vendasit. Meqë sulltani vdiq në vitin 1481, periudha në të cilën mund të jetë ndërtuar kjo xhami është e kufizuar. Xhamia, ashtu sikurse edhe hamami aty pranë, ka shërbyer padyshim për nevojat e garnizonit. Kjo xhami e vjetër mund të jetë dëmtuar në vitin 1831, kur ushtria osmane shpërtheu muret e kështjellës gjatë kryengritjes së antitanzimatit. Xhamia, apo së paku minarja e saj, është rindërtuar në vitin 1253 H (7.4. 1837- 26.3.1838) dhe ka shumë mundësi të jetë bërë me shpenzimet e Sulltan Mahmudit II.
Rrënojat që shohim sot (1978) janë të kufizuara tek muret e themelit të një salle drejtkëndore faljeje dhe trungut të minares. Salla e faljes ka përmasa 11.50m e gjatë dhe 10.90m e gjerë nga jashtë. Muret kanë qenë 0.78m të trashë, trashësi kjo e pamjaftueshme për të mbajtur ndonjë lloj kubeje prej guri. Për më tepër, muri është i ndërtuar nga gurë rrënojash apo gurë të punuar pak, një tjetër tregues që ndërtesa ka qenë një sallë e thjeshtë, e lyer me gëlqere dhe e mbuluar me dru. E gjithë përkujdesja ka qenë e fokusuar tek minarja. Ajo përbëhet nga një bazë e gjatë katrore, e ndërtuar me blloqe të prerë mirë prej guri të bardhë dhe zona kalimtare ka qenë e ndërtuar me tulla, poshtë trupit të minares. Fillimet e trupit me kanalyra të minares janë pak të dukshme.
Xhamia dhe minarja janë strukturalisht të lidhura së bashku, pa ndonjë fugë midis tyre. Kjo më bën të besoj se e gjithë ndërtesa është rikonstruktuar nga Mahmudi II. Data e ndërtimit është dhënë në një zbukurim në formë dorëshkrimi në anën jugperëndimore të minares, viti 1253. Afër mbishkrimit ndodhet një gjysmëhënë me një yll me tetë cepa, i vetmi zbukurim në këtë pjesë të ndërtesës. Nga një fotografi e vjetër, e botuar nga Frashëri dhe Dashi, mësojmë se xhamia ekzistonte edhe pas Luftës II Botërore. Nga fotografia dallohet se ajo mund të ketë qenë rindërtuar plotësisht në vitin 1253 (A.D. 1837/38). Stili i ndërtesës e bën këtë fakt shumë të qartë.
Disa qindra metra jashtë portës kryesore të kështjellës, mbi rrugën e pazarit, qëndron akoma Xhamia e gjymtuar dhe e shfytyruar e Murad Beut. Përpara Revolucionit Kulturor ajo ishte Xhamia e Madhe e Krujës, siç ka qenë e tillë që në gjysmën e parë të shekullit XVI. Xhamia origjinale ka qenë ndërtuar në këtë vend në vitin 940 H (1533/34) nga njëfarë Murad Beu, djali i Nasuh Beut, që ka shumë mundësi të ketë qenë komandanti osman i kështjellës ose sanxhakbeu i Ohrit, në të cilin përfshihej sanxhaku i Krujës. Ndërtimi i një xhamie të madhe jashtë mureve të kështjellës është tregues i paqes relative të shekullit XVI dhe tregon rëndësinë e Islamit në këtë qytet, ashtu sikurse edhe vërteton faktin se sa shumë ishte zhvendosur qendra e gravitetit të Krujës nga kështjella për në hapësirën e pazënë në perëndim të saj, ku kishte vend të mjaftueshëm për zhvillim.
Siç shihet sot, xhamia është produkt i një restaurimi dhe madje edhe i një rikonstruktimi të plotë në gjysmën e parë të shekullit XIX. E gjithë ndërtesa ka përmasa 20.70m e gjatë dhe 9.90m e gjerë, por forma e saj është e parregullt. Meqë xhamia është e ndërtuar mbi një shpat, muri i majtë është pa dalje. Ndërtesa është e përbërë nga tre elemente të ndryshëm, një sallë faljeje relativisht e vogël (9.90, e gjerë tek muri i mihrabit dhe vetëm pak më e gjatë sesa gjerësia e saj), një minare e gjatë mbi një bazë katrore dhe një portik shumë i gjerë, më i gjerë se vetë xhamia. Salla e faljes është e ndriçuar nga dhjetë dritare, dy rreshta me nga dy dritare në murin e mihrabit dhe dy rreshta me nga tri dritare në murin jugor anësor. Hajati nuk është me portik, por është konceptuar si një sallë e mbyllur drejtkëndore. Muret e krejt ndërtesës janë karakteristikë e një periudhe më të vonë ndërtuese. Ato janë të bëra me gur të thyer rrënojash, të lidhur dhe të forcuar nga binarë të kryqëzuar me njëri-tjetrin, që vazhdojnë në të gjithë ndërtesën. Në pjesën e jashtme, muret e ashpra (pa cilësi) janë të suvatuara hollë dhe të lyera me ngjyrë të bardhë. Ndërtesa është e mbuluar me një çati pak të pjerrët, e cila ka ende tjegullat e saj të vjetra. Tani, forma e portikut është e prishur dhe në të është ngritur një punishte. Vetë salla e faljes, që ka një faqe të mbuluar me disa zbukurime të gdhendura, përdoret si depo.
Planimetria e kësaj xhamie, ashtu sikurse edhe muret, janë të tipit të vonë osman. Xhami të tilla si ajo e Beqarëve, xhamia e Ibrahim Pashës dhe xhamia e Bajazidit II në Berat, mund të na japin një ide se çfarë pamjeje kishin ndërtesat në Krujë përpara vitit 1967. Këto xhami në Berat i përkasin fundit të shekullit XVIII dhe fillimit të shekullit XIX. Përsa i përket planimetrisë dhe realizimit të saj, xhamia e Krujës u ngjan shumë këtyre, ashtu sikurse i ngjan edhe xhamia e Fatihut në kështjellën e Krujës, në formën e saj të rindërtuar në shekullin XIX.
Dy gurët osmanë të varrit, të cilët janë më të vjetrit të njohur në vend, janë zbuluar në Krujë. Njëri është i Davud Bin Ali Beut, i vitit 1567, kurse i dyti është i Nasuh Beut, djalit të Tahir Beut, që i përket vitit 1530. Djali i Nasuh Beut ka qenë Murad Beu, i cili, në vitin 940 H (1533/34) ndërtoi xhaminë në pazarin e Krujës. Emrat e ndërtuesit dhe babait të tij si dhe datat e ndërtimit të xhamisë kanë qenë të shkruar në një mbishkrim të vendosur në xhami.
Pas vitit 1967, ky mbishkrim dhe dy gurët e varrit u vendosën në një magazinë muzeumi. Mbishkrimi i vendosur në xhami tregonte se ndërtesa ishte “riparuar” në vitin 1253 (A.D.. 1837-38). Fjala “e riparuar” duhet të kuptohet si një rindërtim i plotë, sipas mënyrës së zakonshme osmane. Botimi i mbishkrimeve të përmendura, mbetet akoma një detyrë për të ardhmen.
Deri në fillim të viteve ’70, teqeja e Haxhi Hamzait ka qenë e vendosur në një brezare poshtë Hotel “Albturist”. Në vitin 1967 qe ruajtur vetëm tyrbja. Ippeni e ka parë atë të rrethuar nga një varrezë e vogël. Ashtu siç u përmend më sipër, shenjti vdiq, sipas Ippenit, në vitin 940 H, por një gjë të tillë ne nuk mund ta verifikojmë. Tyrbja ka qenë një ndërtesë e gjerë rreth 10m2. Kubeja e ulët qëndronte mbi një tambur tetëkëndor. Katër këndet e kubit, që formonin edhe anët e ndërtesës, kanë qenë pak të pjerrëta, sipas stilit të xhamive maqedonase të shekullit XVI. E gjithë ndërtesa ka qenë e ndërtuar me gurë kave, të papërpunuar, që mbuloheshin nga një shtresë shumë e hollë suvaje. Stili dhe proporcionet tregojnë periudhën e vonë të ndërtimit të tyrbes. Ajo duket sikur është ndërtuar në fundin e shekullit XVIII ose edhe pak më vonë. Sipas fjalëve të dëgjuara nga Ippeni, kjo tyrbe qe ndërtuar në fundin e shekullit XVIII nga Kapllan Pashë Toptani, i cili është varrosur në tyrben e ruajtur në qendër të Tiranës. Kapllani e ndërtoi tyrben e Krujës si një memorial për fitoren ndaj trupave të kundërshtarit të tij, vezirit të Shkodrës, Kara Mehmed Bushatliut. Sipas Haslukut, ishte propaganduesi i rëndësishëm i Bektashizmit dhe agjenti i Ali Pashës së Janinës, Shimimi, ai i cili e nxiti Kapllanin të ndërtonte tyrben e Hamza Babës.
Menjëherë pas kësaj, Kapllani i prishi marrëdhëniet me Shimimin dhe iku nga Kruja së bashku me familjen e tij. Një gjë e tillë ka ndodhur në vitin 1800 vit të cilit i përkasin edhe veçoritë arkitekturore të kësaj ndërtese.
Në vitin 1967 unë pashë disa qindra gurë varresh historikë me çallmë bektashiane në kopshtin me mure të tyrbes. Ato janë të hedhur gjithandej, të shpërndarë dhe të thyer, një kujtim ky i hidhur i ngjarjeve të pranverës së vitit 1967. Fatkeqësisht, për këtë ndërtesë nuk u bë i mundur asnjë studim i hollësishëm dhe as manja e ndonjë fotografie.
Varri i shenjtit Hamza Baba është hequr në pranverën e vitit 1967. Kur e vizitova përsëri Krujën, në vitin 1978, tyrbja ishte shembur dhe dallohej vetëm vendi i saj. Të gjitha materialet epigrafike ishin hequr dhe shkatërruar.
Tyrbja e Mustafa Baba Dollmës (Teqeja e Dollmës)
Pas kështjellës, tyrbja e Dollmës është monumenti më i rëndësishëm i arkitekturës osmane në Krujë, i ruajtur deri më sot. Tashmë qëndron në këmbë vetëm tyrbja, por emri tregon se mund të ketë qenë edhe një teqe ngjitur me të. Kjo ndërtesë mund të jetë prishur shumë kohë më parë, pasi nuk ishte e mundur të gjendej asnjë gjurmë e ndonjë shembjeje të vonë të saj. Tyrbja ndodhet brenda mureve të kështjellës, në skajin e saj jugor, me një pamje nga malet dhe nga fusha qendrore e Shqipërisë, e ndodhur poshtë saj. Rreth tyrbes gjendet një varrezë e madhe, ku ka pemë të vjetra. Në këtë vend të këndshëm janë ruajtur një numër i konsiderueshëm gurësh varri, që janë karakteristikë bektashianë dhe secili prej tyre është i zbukuruar me “taxhin tak-en” bektashian të zakonshme me 12 faqe (kapele e dervishëve), me “tak-en hyseine” dhe “tak-en e rrallë Elifi”, në formën e kësulës së një peshkopi. Teksti i mbishkrimeve të tyre është dhënë më poshtë, së bashku me atë të varrit të një anëtari të familjes së Toptanit, që ka shumë mundësi të ketë qenë ndërtuesi i teqesë. Vetë tyrbja është një ndërtesë e përkulur (galiçe) prej guri kave të papërpunuar, të lyer në ngjyrë gri në të bardhë. Ajo është 7.20m2, pak më e vogël se tyrbja e Hamza Babës, me të cilën ngjan shumë. Trupi katror i tyrbes është shumë i ulët. Kubeja qëndron mbi një tambur tetëkëndor që ulet shumë nga brenda, duke i dhënë tyrbes një pamje të pakëndshme. Në pjesën e jashtme kubeja e tyrbes është bërë e padukshme përmes çatisë në trajtë konike, me të cilën është e mbuluar. E gjithë ndërtesa është e ngritur sipas parimeve të përdorura për xhamitë shqiptare dhe epirote me një kube të vetme. Koncepti arkitektonik i kësaj tyrbeje është shumë i ngjashëm me atë të xhamisë së Iljaz Beut në Korçë, e ndërtuar në fundin e shekullit XV, por realizimi i këtyre dy ndërtesave është shumë i ndryshëm. Këtu, ne padyshim ndeshemi me një vepër të gjysmës së dytë të shekullit XVIII, e cila tregon nivelin e prishjes së arkitekturës osmane provinciale në këto toka.
Pjesa më e mirë e ndërtesës është pamja e saj e jashtme (fasada), që është e ndërtuar me gurë të prerë mirë dhe të lëmuar me ngjyrë të verdhë. Në këtë fasadë ndodhen tri dritare, të cilat janë të bëra me një hark dekorativ në një stil shumë të bukur të barokut osman.
Mbi portën e tyrbes nuk ekziston ndonjë mbishkrim, por vetë ndërtesa na jep të dhëna të mjaftueshme për sa i përket periudhës së ndërtimit. Për më tepër, në brendësi të ndërtesës janë ruajtur disa vizatime zbukuruese, në të cilat shkruhet viti 1194 H (1780). Vizatimet janë shtresa e parë në mure, duke e bërë thuajse të sigurt faktin se ato janë realizuar menjëherë pas ndërtimit të tyrbes. Kështu, ndërtesa i përket dekadës së shtatë të shekullit XVIII, periudhë e cila përshtatet shumë mirë me veçoritë e përgjithshme arkitekturore dhe me datën mbi gurin e varrit të njeriut që ka shumë mundësi të ketë qenë ndërtuesi i saj, Adem Aga Toptani. Ai vdiq në vitin 1198 H (1784/85).
Pas murit të pasmë të xhamisë, aty ku më parë ndodhej varreza e anëtarëve të urdhrit bektashian dhe ku tashmë gjendet një ngastër toke e çrregullt, është ruajtur akoma (1978) varri i mermertë i njërit prej anëtarëve të një prej familjeve më të rëndësishme “feudale” shqiptare, që në të kaluarën kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në forcimin e urdhrit bektashian, por që, përgjithësisht, kujtohen në këtë shekull për rolin e tyre të keq në përcaktimin e fatit të shtetit të ri pas vitit 1912. Ashtu sikurse e përmendëm më parë, Toptanët e konsideronin veten si pasardhës të princit të shekullit XIV, Karl Topisë, por teksti i epitafit e bën një gjë të tillë si pak të besueshme.
Varri i Adem Agait është një sarkofag i mermertë, i hapur dhe i mbushur me dhe e me lule. Ba§ ta§i-ja (guri i kokës) e tij është i rrethuar me një qeleshe, por guri është më tepër një epigraf. Ajak ta§i-ja (guri i këmbëve) mban një mbishkrim me shkronja të ngjeshura, pjesërisht të brejtura për shkak të kohës. Guri është një strukturë graniti. Rëndësia e tekstit është vlerësuar në historiografinë shqiptare, por vetë teksti ka mbetur i pabotuar. Ai përmban fjalët e mëposhtme:
1) Viti 1198
2) al magfur al- rahim-i
3) huda tarih-i vefat-i
4) cennetmekan toptan
5) zade adem aga ibn
6) ibrahim aga ibn
7) ali beg akçehisaiy
8) Teksti është shumë i mangët për t’u përkthyer.
Kjo është një gjenealogji që i ka fillesat tek anëtari më i hershëm i familjes, Ali Beu i Akçehisarit (= Krujës), i cili duhet të ketë qenë një anëtar i thjeshtë i “fisnikërisë” së sundimit osman. Topia nuk përmendet askund. Adem Baba ka shumë mundësi të ketë lindur në fillimin e shekullit XVIII. Gjyshi i tij, Aliu, ka jetuar në gjysmën e shekullit XVII, 250 vjet pas vdekjes së Topisë.
Mbishkrimet bektashiane
Edhe pse kanë një rëndësi historike të vogël, katër gurët e varreve bektashiane të teqesë së Dolhnës që kanë mbishkrime, e meritojnë të botohen. Njëri prej tyre, i rrethuar me “tak-en elifi” shumë të rrallë, që mban emrin “Deli Hasan”, është i palexueshëm. I dyti me një “tak-e elifi” është më i madh dhe ka mbishkrimin e dëmtuar me fjalët e mëposhtme:
Viti 1277 (1860/61)
Guri i tretë është një gur i madh, i rrethuar me një tak-e dymbëdhjetëshe, simboli tradicional i urdhrit Haxhi Bektash. Teksti i tij, i shkruar si të gjithë të tjerët në mënyrë shumë primitive, është si më poshtë:
Ai! (thuaje) një Fatiha për shpirtin e dervish Abdulbakiut, tyrbedar i të ndjerit, të falurit Haxhi Mustafa (Dollma Baba), viti 1239 (1823/24).
Guri i katërt që ka mbishkrim duket se është ai i djalit dhe pasardhësit të Abdulbaki Tyrbedarit. Po ashtu, ai është i rrethuar nga një tak-e dymbëdhjetëshe, por është më i vogël sesa i mëparshmi.
Zot! Data e vdekjes së Aliut, djalit të Dervishit
Abdulbakiu, tyrbedari i Haxhi Mustafa Babës nga rruga bektashiane...
Këta gurë, të ruajtur në kopshtin e vogël të teqesë së Dollma Babës, bëjnë pjesë në një kategori që është unike për Ballkanin. Vlerësimi i një fakti të tillë përfshihet tek arsyet se pse ky grup është ruajtur i paprekur në kohën kur u restaurua tyrbja dhe më vonë kur një pjesë e varrezës u gërmua për qëllime arkeologjike në themelet e mureve të kështjellës. Nuk është gjetur ndonjë gjurmë faltoreje, të pajisura me tyrbe, ashtu siç e kam përmendur në shënimet e mia historike.Gjithshtu, nuk mund të pëijashtohet mundësia, që disa prej tyrbeve i kanë shpëtuar egërsisë së vitit 1967.. Faltoga e famshme e Sari Salltëkut në majën e malit është e ndaluar për vizitorët. Ka shumë mundësi që ky vend t’i ketë shpëtuar shkatërrimit, sepse ndodhet në një distancë të tillë, ku bën për t’u ngjitur afersisht dy orë dhe aty nuk mund të shkohet me makinë.
Kjo teqe bektashiane, dikur e rëndësishme, ka shumë mundësi të jetë ndërtuar në gjysmën e shekullit XVIII. Ajo ndodhet poshtë qytetit, në një rrafshinë të quajtur “Kruja e poshtme”. Teqeja gjoja është ndërtuar nga Baba Aliu, i cili ka jetuar përpara kohës së Shemini Babës. Më vonë, ky i fundit luajti një rol të rëndësishëm në veprimtarinë e teqesë, që pas tij u riquajt “Teqeja Shemimi”. Ippeni e ka vizituar ndërtesën në fillim të shekullit tonë dhe e përshkruan atë si një kompleks të madh dhe të çrregullt ndërtimesh, të vendosura në një kopsht të këndshëm. Ai vërejti dy tyrbe, një të ndërtuesit, Baba Aliut, dhe një tjetër të Baba Hysejnit, i cili vdiq në vitin 1890. Teqeja u shkatërrua nga Gegët gjatë Luftës I Botërore. Kur Hasluku e vizitoi atë, ajo ishte gjysmë e rindërtuar. Teqeja i mbijetoi vitit 1967, por ka një vlerë arkitekturore të vogël dhe nuk do të trajtohet në këtë libër.
Hamami, shekulli i XV
Në pjesën e poshtme të kështjellës së Krujës, jo larg nga porta kryesore dhe teqeja e Dollmës, ndodhet një hamam i vogël i shekullit XV. Rrënojat e tij u zbuluan në vitet 1960, gjatë gërmimeve në këtë pjesë gjysmë të shkretuar të qytetit. Instituti i Monumenteve të Kulturës e zbrazi banjën nga dheu dhe më pas e restauroi atë.
Hamami i vogël përbëhet nga tri pjesët e zakonshme, një dhomë e vogël zhveshjeje (5.60m x 7.40m), e cila fillimisht ishte e mbuluar nga një tavan druri që nuk u rikonstruktua gjatë restaurimit, një sodukluk i vendosur tërthorazi me përmasa 7.40m x 2.20m, i mbuluar nga një kube dhe dy gjysma të një kupole në formë djepi mbi të dyja pjesët e mbetura të dhomës dhe dy halvete. Këto dy të fundit janë kuadrate me kube, si zakonisht. Pas soduklukut të ngushtë ndodhet një pjesë tjetër e vogël, e harkuar, e cila zgjatet përtej konturit kryesor të ndërtesës. Aty ndodhej tualeti-berberane. Edhe pse ne flasim për një sodukluk dhe një banjë (dy halvete), këto dy pjesë janë të bashkuara në një bllok. Kjo është një veçori, të cilën e gjejmë shpesh në banjat e vogla turke. Dhoma e mëparshme e nxehjes dhe kontenieri i ujit janë akoma të groposura nën dhe.
Padyshim që hamami mund t’u ketë shërbyer nevojave modeste të gamizonit të Krujës dhe popullsisë së vogël muslimane në shekullin e parë të sundimit osman. Duke e gjykuar nga ndërtimi i kubeve dhe nga forma e përgjithshme, duhet ta përcaktojmë periudhën e ndërtimit të kësaj banje në dekadat.e para pas pushtimit turk, në vitet e fundit të Fatihut apo në dekadën e parë të sundimit të Bajazidit II, pra rreth viteve 1478-1490.