Kalimi nga ultësira në malësitë e thepisura përcakton tablonë e Shqipërisë si hapësirë natyrore dhe karakterizon pozicionin e saj të veçantë në bregun lindor të Adriatikut. Çdo udhëtari që duke u nisur nga Venediku kishte zgjedhur rrugën detare përgjatë bregdetit dalmat e arbër drejt Greqisë, i binte doemos në sy ndryshimi i terrenit në jug të qytetit Ulqin. Deri më aty e kishte shoqëruar një tufe e gjatë ishujsh që shkonin paralel me vijën bregdetare, deri në lartësinë gjeografike të Raguzës. Prapa tyre portet ndodheshin të mbrojtura, ato shtyheshin në rrëzë malesh të rrëpirta e të ashpra, të cilat e vështirësonA ose e bënin thuajse të pamundur kalimin në brendatokë. Udhëtari duhet të ketë vënë re vetëm pak çarje luginash, si për shembull atë të Narentës, ku mbizotëronte një qarkullim e një tregti e gjallë. Prapa Raguzës përfundonte bota e ishujve. Malet mbërrinin deri ngjitur me detin. Ngulimet qytetare si Budva, Tivari dhe Ulqini ndodheshin vetëm drejtpëdrejt në bregdet ose mbi pllaja të vogla. Por pastaj vargu malor që shkonte drejt juglindjes tërhiqej prej bregdetit dhe merrte një kthesë për nga jugu. Në një hark në trajtë gjysmëhëne malet qarkonin një ultësirë të gjerë, e cila përmbyllej në jug të qytetit të Vlorës, aty ku fillon e ngrihet vargmali Akrokeraunik. Lumenj të shumtë sillnin masa aluvionale me gurë prej maleve në deltat e tyre, duke e shtyrë tokën e lymra- ve përpara në det. Të paktë ishin lumenjtë që çanin murin e maleve që binte thikë prej deri 1500 m lartësi në bregdet e, ashtu si në Dalmaci, ndante botën detare nga brendatoka. Drini, Mati, Shkumbini kishin hapur të çara në murin e maleve, Ndërsa Erzeni, Ishmi dhe rrjedha të tjera zbrisnin shpateve, pa ia mundësuar njeriut rrugën drejt brendësisë së tokës.
Gjeografia bën dallimin midis ultësirës bregdetare ose “Shqipërisë së ulët” dhe territorit të brendshëm malor ose “Shqipërisë së brendshme”; Shqipëria malore e Veriut nganjëherë quhet edhe “Shqipëri e epërme”. Strukturimi i ultësirës dhe i maleve përcaktonte edhe ngulimet e qarkullimin, kulturën dhe zhvillimin politik të hapësirës së Arbërisë. Veçse ultësira dhe malësia nuk ishin njësi të mbyllura por të nënstrukturuara e të ndara në shumë degë. Peizazhi i vendit ndryshonte në tipa- ret thelbësore prej rajoneve të tjera që kish vënë në sundimin e vet Venediku në shekujt 13 dhe 14: Arbëria ishte e varfër në porte të mira, e ato pak vende të sigur- ta ankorimi nuk bënin pjesë në të njëjtat formacione shtetërore si brendatoka, e pra shpesh ishin poste të jashtme të shkëputura dhe jo gjiihmonë një Edhje midis detit dhe brendësisë së tokës. Gjiret e Arbërisë zbrisnin “në trajtë kurora lulesh” prej një rrëze malësie në rrëzën tjetër. Gjiret e Drinit, të Rodonit, të Lalsit dhe të Durrësit, së fundmi ai i Karavastasë, strukturonin bregdetin. Kodra të gjera mbi 500 m të larta ngriheshin prej derdhjes së Bunës deri në derdhjen e Drinit. Binte mjaft në sy kurrizi i ktliyer për nga jugu i Rodonit. Toka aluvionale moçalore mbulonin deltat e Matit, Shkumbinit, Semanit dhe Vjosës. Midis Durrësit dhe Vlorës shtriheshin liqe- ne bregdetare paralel me vijën e bregut. Vetëm Durrësi ishte vend i mirë ankorimi për anijet e lundrimeve të largëta; skela e Vlorës, portit të dytë të hapësirës arbëre, mbahej si e pavolitshme ngaqë mungonte mbrojtja prej erërave. Në shekullin 14 kishin mbirë si kërpudha nga toka tregje të vogla afër fushave në anë të deltave të lumenjve të mëdhenj. Mirëpo galerat e mëdha dhe kogget venedike nuk mund të ndalonin këtu, ndaj ua linin tregtinë anijeve më të zhdërvjellta raguzane. Varfëria në porte ka për pasojë karakterin brendatokësor të pjesëve të gjëra të hapësirës arbëre.
E zhvendosur në brendatokë ndodhej Shkodra, kryeqendra e “Albania \/eneta” së ardhshme; nuk ishte ky një port si Kandia e Negroponte, Naupha, Korom dhe Modoni në sundimet venedike të Greqisë, nuk ishte ky një port tregtar si ngulimet në Konstandinopojë, në Qipro dhe në Detin e Zi, por ishte një ngulim qytetarësh që merreshin me bujqësi. Pellgu i Shkodrës bënte pjesë në pikëpamje kulturore- gjeografike në Ballkan dhe jo në botën mesdhetare të Levantit.
Strukturimi i malësive dhe i ultësirës karakterizohet tliellë prej rrjedhave të lumenjve. Sistemi më i madh lumor është ai i Drinit, i cili në territorin e sotëm shtetëror të Shqipërisë ka një bazen prej 14.173 km2 në një gjatësi lumi prej 285 km. Në distancë të largët vinë pas tij lumi i Shqipërisë së mesme Mati (2441 km2 dhe 115 km gjatësi), Ishmi (673 km2 dhe 74 km gjatësi), Erzeni (760 km2; 109 km gjatësi) dhe Shkumbini (2444 km2 dhe 101 km). Lumi kryesor i Albania Veneta-s, Buna, ka vetëm 41 km gjatësi, porse bazeni i tij përmbledh rajonin përreth liqemt të Shkodrës me rreth 6500 km2. Zoterimet venedike në ven të Bunës deri sipër në Tivar nuk kishin lumenj, por vetëm përrenj malorë, që derdheshin ose në Adriatik ose në liqenin e Shkodrës. Së bashku lumenjtë e vendit kishin një sasi ujore pak a shumë sa të lumit Po (41,27 km3).
Rrjedhat e lumenjve çajnë masat shkëmbore të maleve shqiptare, të Albanideve të brendshme dhe të jashtme, kreshta e të cilave kalon përgjatë një linje nga Shkodra dhe Elbasani drejt Leskovikut. Alpet e Shqipërisë Venore, Malësia e Madhe që ka përmasat 50 km me 20 km, me majat e saj që i kaptojnë të 2500 m, kufizohet në jug nga rrjedha më e madhe e lumenjve të vendit, Drini. Kjo malësi është një masë gjigande gëlqerore me pikën më të lartë, malin e Jezercës, në qendër, prej nga ujërat që rrjedhin në të katra anët e horizondt hanë e gërryejnë masën shkëmb- ore. Përveç luginave të çara thellë ka edhe kigje të krijuara prej akullnajave, sikur- se lugina e Valbonës, që janë më ftuese për ngulime njerëzore. Malësia me të çara të thella, me kreshtat e karpat e saj me trajta e drejtime të ndryshme, nuk rroket dot nga përfytyrimi i vizitorit të huaj, ndërsa popullata e saj është në një masë të madhe e izoluar nga bota përtej për arsye të vështirësive në qarkullim. Në perë- ndim të kësaj bote shtrihen shkretëtira të djerra shkëmbore: “Është një strukturë krejt e zhveshur gëlqerore, me kreshta shkëmbore e shpate guri, ku rriten e shumta shkurre të egra, me dolina dhe gropa karstike; vetëm në fund të këtyre mund të gjesh pak tokë pjellore që do të mund të lavrohej nga banorët. Këtu në dimër përmbi shpatet e gurta fryn me gjithë fuqinë e vet veriu, kurse në verë mbi rrafshnaltë të përvëlon i nxehti. Uji nuk e lag aspak këtë pllajë e burimet janë tepër të rralla. Kështu që në verë njerëzve e bagëtisë u duhet të zbresin poshtë deri në Cem për të kapur ujin”?
Jo më kot kjo krahinë djerrë krijon një vijë ndarëse natyrore. Sipas Sufflay-t lumi Cemit (serb. Cijevna) krijon vijën ndarëse të "Albanias’’ në veri.
Në fundin jugperëndimor të Malësisë ngrihet lart përmbi Drin malësia e Cuka- lit E përndarë nga përrenjtë e Kirit dhe Leshnicës, e ashpër e joftuese me shpatet e saj të thikta mbi lumë, ajo ofron vetëm në lartësi të mëdha pyje dhe lëndina. Në pikëpamje gjeologjike Cukali vazhdon në jug të Drinit deri në fillim të trevës malore që mban emrin e derës fisnike të Dukagjinëve. Këtu Albanidet ndahen në dy degët e tyre kryesore, e mes tyre rrjedh lumi i Matit. Të dyja vargmalet kufizohen në jug, si prej një ledhi në trajtë të një «kështjelle natyrore», prej Çermenikës, një krahinë e thepisur pyjesh. Albanidet e jashtme e bllokojnë thuajse tërësisht ultësirën bregdetare prej luginës së Matit. Majat e tyre që ngrihen deri në 2400 m ndërpriten prej disa qafash, ndërsa pjesa tjetër dëften vetëm një ashpërsi të djerrë terreni malor që bie për nga bregdeti. Ky rajon asnjëherë nuk ka qenë tërheqës për jetën njerëzore. Në lindje të lumit Mat janë të dallueshme qartë masat malore të Albanideve të brendshme me “disa lartësi në trajta gungash” (Lours), Zepa, Mezhda (“ara”) e Lurës, mali i Dejës dhe mali i Allamanit, që ngnhen të epërt mbi malësinë përreth deri në 1500 m. Shpatet e tyre bien drejt perëndimit në Mat, të përçara prej shumë përrenjsh në lugina të thella.
Aty ku Mati çan rrugën e tij në drejtim të perëndimit përmes Albanideve të jashtme drejt Adriatikut, ai takohet me lumin e Fanit, i cili, i ndarë në dy rrjedha, Fani i Vogël dhe Fani i Madh, mbledh ujët e trevës, e cila në kohët pasmesjetare është quajtur Mirditë, një rajon malor, edhe ky i vështirë për t’u rrokur në përfytyrim, me maja që shkojnë deri në 2000 m lartësi, si për shembull maja e Runës me pyje të dendura, Munella dhe Mali i Shenjtë. E pasur në pyje ishte edhe krahina në jug të këtyre maleve: ‘Çfarë pyjesh të bukura natyrore me lisa dhe ahe, sa mirë di natyra të vishet! Kaluam mes shumë ahishteve, që nuk do ti kish mbjellur dot aq mirë as një pylltar i zoti. Lisat zbresin deri poshtë në lumë, ndërsa qysh në lartësinë 1000 këmbë mbi det fillon ahu që zë e shtohet sa më shumë që pakësohet lisi; kaluam anë pyjesh që ishin më pranë 3000 këmbëve sesa 2000 këmbëve; megjithatë këtu shiheshin më shumë pemë që ndodheshin në vende të pambrojtura, pra në tokë të papërshtatshme. Pishat dhe bredhat i takuam më shumë të veçuara ose tok në grupe të vogla... Na kishin treguar për pyjet e jashtëzakonshme me bredha që veshin luginat dhe shpatet e masiveve alpine s\u\\ptare, tani nuk dyshojmë më në eksistencën e tyre... Pa e tepruar mund të flasësh këtu për pyje të paprekura nga sëpata, që duan ditë të përshkohen...”
Treva e Fanit kishte në mesjetë një rëndësi dyfishe si atdhe i kuvendeve malore katolike, i atij të T’Shelbuemit në Rubik dhe të Shën Aleksandrit të Madh, si dhe pjesë e rrugës lidhëse nga Shkodra në Prizren, rrugë që kalonte në afërsi të masivit ujëndarës midis Drinit dhe Matit, mespërmes krahmës së Pukës, zonë “e zhveshur dhe e shkretë”.™ Në pjesët e epërme të luginave të Fanit të Vogël vendi mund të pranonte ngulimet dhe bujqësinë, ndërkohë që pjesa e poshtme kishte një karakter kanionesh.
Masivet shkëmbore të Albamdeve të brendshme përndaheshin nga brazda te thella tërthore, të cilat krijonin rrugëkalime të natyrshme prej krahinës së Matit për në luginën e Drinit të Zi. Mbi qafën e Bulqizës kalonte shtegu që lidhte Durrësin me Dibrën, nga Qafa e Murrës ngjiteshe në rajonin e Peshkopisë së sotme. Vendi kishte një reliev të thyer dhe ishte deri në fillim të shekullit 20 thuajse i pabanuar. Vetëm në pllajat e tarracuara të lartësive dhe në bjeshkët e largëta kishte jetë njerëzore dhe blegtori. Lugina e Drinit të Zi përbënte portën e kalimit nga Maqedonia në hapësirën arbëre. Ky lumë rridhte prej Struge anë liqenitt të Ohtit në një drejtim thuajse të saktë jug-veri përmes vendbanimit të sotëm Dibër/Debar dhe rajonit që merr emrin e tij të Dibrës së sipërme e të poshtme, ku kalonte që në mesjetë kufiri gjuhësor arbërisht-sllavisht. Për venedikasit kjo trevë ishte shumë larg fushëvështrimit të tyre. Midis Albamdeve të brendshme në perëndim dhe shpateve malore të Jablanicës dhe Korabit në lindje Drini i Zi hapej disa herë në pellgje të gjera me katunde të shumta, kështu për shembull pranë Dibrës dhe Peshkopisë. Shpati lindor i luginës ishte i përndarë nga brazdat e përrenjve. Më tej në veri, ku lugina e lumit ngushtohej në një kanion dhe lejonte vetëm pak oborre fshatare nëpër tarraca të vogla, tabani i luginës ishte i pakalueshëm dhe qarkullimi shkonte përgjatë shpatit malor. Po kaq i vështirë për qarkullim ishte dhe Drini i bashkuar, që lind pranë Kukësit aty ku takohen rrjedhat e Drinit të Zi me atë të Bardhë. Malet bien thikë mbi lumë, e me përjashtim të luginës së Valbonës, ngulimet njerëzore përmblidheshin në rrëzat e maleve. Drini këtu merrte rrjedhën drejt perëndimit, e sa më shumë që i afrohej ultësirës së Shkodrës, aq më e dendur bëhej rrjeta e ngulimeve, aq më shumë katunde dhe kështjella ngriheshin mbi pllajat dhe shkëmbinjtë përmbi lumë. Pranë Danjës ai shpërthente në ultësirë dhe merrte një kthesë drejt jugperëndimit deri në derdhjen e tij pranë Lezhës. Me 285 kilometrat e tij Drim ishte lumi më i madh i hapësirës arbëre. Por ai nuk përfaqësonte ndonjë lidhje midis bregdetit dhe brendatokës, porse në distanca të mëdha ishte një pengesë për qarkullimin në krahina të banuara rrallë.
Pranë Lezhës ultësira bregdetare ngushtohej, e detyruar nga mali i Rencit në perëndim e Albanidet e jashtme në lindje, deri në disa pak kilometra. Ndërsa në jug të Drinit fillonte ultësira e Arbërisë së poshtme. Terntorin e strukturonin disa lartësi që shkonin prej veriperëndimit drejt juglindjes: kështu lartësitë e Rodonit ndanin luginën e Ishmit nga ajo e Erzenit. Midis ultësirës së Tiranës dhe vendba- nimit të quajtur Valmi (në kohë osmane Elbasan) anë Shkumbinit ngrihej malësia e Krrabës, që mund të kaptohej nëpër një qafë. Në jug të fushës monotone midis Shkumbinit, Semanit dhe Vjosës, pra të Myzeqesë, ngrihej krahina kodrinore dhe pjellore e Mallakastrës deri në 1000 m lartësi, pas saj vargmalet e Arbërisë jugore, në juglindje Tomori i mbuluar me borë për muaj të tërë, mali pranë qytetit të Beratit anë Osumit. Lumenjtë dhe vargmalet e Arbërisë së jugut shkonin prej juglindjes drejt veriperëndimit. Aty ku lumenjtë nuk kishin krijuar gryka, si për shembull pranë shpërthimit të Vjosës në afërsi të Këlcyrës (greq.-biz. Kleisura, lat. Clausu- la), qarkullimi duhej të kalonte nëpër rrehe. Tepër i thepisur paraqitej bregdeti i jugperëndimit Një radhë vargmalesh paralele e izolonin atë prej luginës së Vjosës. Diçka më miqësore për qarkullimin paraqitej krahina bregdetare përballë Korfiizit, pranë Delvinës e Sarandës (në mesjetë Hagioi Saranta - 40 shenjtorët) dhe Butrintit. Nuk është çudi që aty janë ngulur përherë zotërinjtë e Kerkyrës së vjetër, një traditë që u vijua edhe nga Venediku.
Pozicioni në ultësirë ose në malësi, afria me detin dhe gjerësia gjeografike janë elemente themelore klimaterike. Ultësira bregdetare e Arbërisë së ulët në mesjetën e vonë kishte ashtu si dhe sot një klimë mesdhetare me vera të gjata e të nxehta dhe dimra të butë e me shira. Sasia e shirave rritet me gjerësinë gjeografike. Shirat e vjeshtës në veri nisnin më herët dhe ishin më të dendur sesa në jug. Me 1707 milimetra në vit Shkodra ka shumë më tepër rreshje sesa Vlora me vetëm 1048 mm. Këto sasi përbëhen nga shira normale dhe pjesërisht nga shtrëngata verore, që mund të jenë shumë të furishme e në sasi të mëdha (300 mm brenda 10 orëve në Shkodër në shtator 1883; 170 mm brenda 40 minutash në shtator 1902). Njëra prej këtyre stuhive të furishme verore pat shkatërruar në vitin 1451 kështjellën e Danjës, pasi në depon e saj të barotit ra një rrufe.
Me të nxehtit veror ngjiten në shifra të konsiderueshme edhe lartësitë e avullimit (717 mm si mesatare vjetore në pellgun e Shkodrës). Thatësira verore në jug është më e gjatë dhe më ngulmuese sesa në pellgun shkodran, por në një krahasim mbarëmesdhetar është relativisht e shkurtër; ndaj flitet për një klimë submesdhetare. Janë sidomos të nxehta verat në ultësirë pranë bregdetit dhe në pellgun e Shkodrës së mbrojtur nga vargjet kodrinore.
Krahina bregdetare e jugut, Myzeqeja dhe e ashtuquajtura “Riviera shqiptare” midis Vlorës dhe Sarandës ka me 2800 orë gjithsej shumë më tepër rrezatim diellor sesa luginat në lindje të hapësirës shqiptare, me afërsisht 2000 orë për shkak të ndodhjes së tyre të përmbysur. Klima e Shqipërisë së brendshme ka tipare të theksuara kontinentale, të cilat vijnë e shtohen me rritjen e lartësisë, largësisë nga deti dhe gjerësisë gjeografike. Temperaturat më të ulta në krahasim me Shqipërinë e ulët, zbritja e hershme dhe qëndrimi i gjatë i ngricave (prej tetorit në maj) i detyrojnë njerëzit të ndryshojnë mënyrën e jetesës dhe të ekonomisë së tyre. Malësia e Madhe është shumë e pasur në rreshje; sasitë lëvizin mesatarisht mes 2000 e 3000 mm; vlerat më të larta të matura në shekullin 20 mbërritën 5352 mm (më 1955 në Selcë) dhe 5237 mm (1958 në Bogë). Ndër to 70% e rreshjeve janë të periudhës së ftohtë të vitit. Klima dëften veçori kontinentale. Dimrat janë shumë më të ftohtë sesa në luginat pranë liqenit të Shkodrës. Temperatura mesatare e janarit luhatet në rreth 0 gradë; në korrik maten 16 gradë (në Vermosh) deri 20,4 gradë (në Dragobi). Në malësi dimrat shpesh janë me rreshje të shumta dëbore, të ftohtë dhe të gjatë; e në këtë periudhë shumë vende zor se mund të mbërrihen. Në Alpet e Shqipërisë së veriut ka mbi 30 ditë me dëborë dhe lartësi bore mbi 50 cm si një dukuri e zakonshme. Krahina malore e Lurës, pas një relacioni të fillimit të shekullit 18, ishte në pjesën më të madhe të vitit e mbuluar me dëborë: “Luria situata in una uaga pianura trd monti sottoposti alle neui la maggior parte dell’anno, di terreno aquoso d causa d’un lago; che dalla cima de monti tramanda aque continue, e copiose, che lor rendono sterile”
Nga burimet venedike njihen disa thërrmija prej historisë së mikroklimës së Arbërisë të veriut Shira të rrëmbyer verorë shkatërruan në verë të vitit 1422 kriporet e Durrësit; një verë e lagësht dëmtoi në vitin 1429 kriporet e Kotorit. Moti i keq shkatërroi edhe të korrat e vitit 1475.
Moçalizirm i vazhdueshëm i krahinave bregdetare godiste sidomos Durrësin, i cili vuante gjithmonë e më shumë nga një klimë mjaft e pashëndetshme, me erëra të nxehta e mbi të gjitha me malarje, e cila i detyronte si banorët ashtu dhe autori- tetet venedike, së paku në muajt me zagushi të verës, të largoheshin në brendësi të vendit.
Në fund të shtatorit 1405 u vonua dërgimi i ushtarëve në qytetet e sapomarra të Zetës për shkak shirash të furishëme vjeshtore. Një shtator shumë i thatë rraskapiti në vitin 1419 trupën mbrojtëse venedike të Drishtit, së cilës iu mbaruan rezervat e ujit. Shirat e vjeshtës zakonisht i frynin lumenjtë së tepërmi.
Megjithë pozicionin e mbrojtur dimrat në vendet bregdetare mund të ishin shumë të ashpër. Në mes të nëntorit 1421 venedikasit u detyruan t’i ndërprisnin të gjitha lëvizjet e trupave pranë Drishtit për shkak të të ftohtit të hidhur (“per caxon de lefredure”)?5 Në janar 1438 në Shkodër ra aq shumë dëborë saqë depërtoi nëpër çati në depon e kripës?6 Dimri i ftohtë e i lagësht dëmtoi rëndë edhe pallatin e bailit të Durrësit (1441)?
Hapësira arbëre ndahet sipas lartësive përkatëse të vendit në zona të ndryshme klimaterike. Nën 100 m mbi nivelin e detit mbisundon klima mesdhetare e ultësirave, nga 100 në 500 m m.n.d. klima mesdhetare kodrinore, pas kësaj klima mesdhetare e zonave paramalore (500 - 1500 m m.n.d.). Lartësitë mbi 1500 m kanë një klimë malore mesdhetare.
Bimësia varet nga klima dhe ndahet në katër zona të ndryshme. Në zonat e ulta me verë të thatë dhe dimër të ngrohtë mbizotëron peizazhi mesdhetar i shkurreve me shkurrnaja përherë të gjelbra dhe bimësi gjethefortë si mareja, boronica, shqopa e butë dhe dushku. Në lartësi më të mëdha rriten bungëbuta dhe shkoza e zezë. Përgjatë bregdetit shtrihen duna ranore dhe këneta kripe në të cilat mbizotëron bimësia e stepës. Në klimë të ngrohtë rriten fort ullinjtë, fiqtë, agrumet dhe eukalip- tet, në Shqipërinë e veriut deri në 400 m lartësi.
Në nivelin e pyejeve të thata (kufiri maksimal mes 700 m dhe 1200 m) me shumë lagështi, rreshje të rralla verore dhe ngnca nate, hasen në pranverë shkurre që e rrëzojnë gjethen. Në lartësi më të freskëta bota bimore përshfaq një fytyrë mesdhetare me shpardh, bungë dhe drurë halorë. Pylli më në lartësi që prek retë i ngjan pyllit europianoqendror. Shpesh i mbuluar nga mjegulla dhe rreshjet e dendura, pylli ka shumë lagështi. Në dimër e mbulon dëbora. çlirimi i sasive të mëdha të humusit bën që të rriten rrobulli dhe ahu në Alpet shqiptare e më tej në jug çetinat dhe përsën rrobulli. Kufiri pyjor luhatet në lartësitë mes 1600 dhe 2000 m?
Qysh prej mesjete deri rië shekullin 20 bimësia e hapësirës shqiptare nuk ka ndryshuar shumë. Më së pan pummet e mëdha bonifikuese në Shqipërinë e ulët dhe kthimi i fushave aluvionale në toka pjellore i dhanë peizazhit një fytyrë të re.
Në mesjetë shumë pjesë të Arbërisë, e jo vetëm zona malore, kanë qenë të mbuluara me pyje të dendura, me një pasuri në drurë të cilën e ka çmuar dhe Hahn, po kështu edhe bregu prej Ulqinit deri poshtë në jug?9 Lisat, ahet dhe shkozëbardhat, frashën, bredhi, bërsheni dhe vidhi po ashtu si dhe shelgjet dhe plepat në brigjet e ulta të Liqemt të Shkodrës, dokumentohen edhe në burimet mesjetare. Edhe komunat me karakter krejt mesdhetar si Ulqini aty nga viti 1500 kishin pyje të gjera (“soura el fiume de la Boyana” ), të cilat qytetarët i mbronin me xhelozi.Më 1900 konsulli i monarkisë austro-hungareze në Shkodër Ippen përsh- kruante lisat e vjetër, vidhat dhe pemët e frashërit në zonën e dendur me pyje të Matit të poshtëm. Asokohe pyjet shtriheshin nga deti deri në rrëzë të maleve dhe krijonin një kufi natyror. Në jug ato mbërrinin den poshtë në rrjedhën e Ishmit Kudo sundonte pylli i dendur. ‘Megjithë moçalet dhe shtigjet e këqija... n'ëpër këto pyje dhe lugina rnund të udhëtohet me kënaqësi për orë t'ë tëra. Sado e kthjellët dhe e nxehtë të jetë dita, nën çatinë e gjetheve bën fresk dhe ësht'e mu%g. Prallëherë depërton përmes degëve ndonjë rre^e dielli. Veçanërisht tërheqës është qëndrimi në bregdetin krejt'ësisht të rrafshtë. Ai quhet italisht spiagga. Yairorat e gjelbra t'ë pernëve, deti blu dhe rëra e verdhë e bregut bashkohen në një simfoni qetësuese ngjyrash. ”
Me nam ishte dhe pasuria pyjore e Arbërisë së jugut, ndaj jo më kot atdheun e tij Gjon Muzaka e quante “Pylloria”.
Fuqinë e vet elementare natyra e tregon në hapësirën shqiptare në dy forma. Prej Liqemt të Shkodrës shtrihet mbi luginat e Matit dhe Shkumbinit deri në Shqi- përi të Jugut një vijë tektonike, përgjatë së cilës mund të ndodhin zhvendosje të mëdha. Pasojat janë tërmete të fuqishme, si ai i vitit 1444 që shkatërroi Ulqinin, ose shkundullimat në Shkodër në vitet 1855, 1876, 1905 e sidomos më 1979 (me një fuqi prej 9,5 në shkallën Rihter). Jo më pak të furishme ishin rrjedhat e posht- me të ujërave në ultësirë, që zbnsnin në pellgje të cekta dhe fare lehtë mund të shpërthenin mbi të dyja brigjet duke përmbytur kështu territore të gjera përreth. Historinë e Shqipërisë e shoqërojnë knjimi i ishujve, brezave ranorë dhe cektinave; degëzimet e rrjedhave të lumenjve; zhvendosjet e deltave. Masat e mëdha që sillnin me vete lumenjtë ndryshuan vijën bregdetare dhe shkaktuan kthimin në tokë të porteve të vjetra. Pas rreshjeve të mëdha ose shkrirjeve të borës ndodhnin shpe- sh përmbytje të lumenjve të degëzuar të ultësirës. Më 1432 një përmbytje e Drinit pranë Lezhës shkaktoi vdekjen e shumë njerëzve dhe rrënoi depot e kripës; gati dy dhjetëvjeçarë më vonë qytetarët e këtij qyteti ankoheshin se shira të funshëme kishin marrë me vete pjesë të mira të fortifikimeve.
Pranë brigjeve të cekta, me ujërat e tyre të ndenjura dhe rrjedhat e ngadal- ta ujore, qysh në lartësi ekzistonm këneta të mëdha, të cilat në mesjetë vijuan të zgjeroheshin pa prerë, me dukurinë e tyre shoqëruese, malarjen, e cila shpopulloi ngulime të vjetra si Durrësin. Klima e pashëndetshme e Arbërisë së mesme përveç Durrësit nuk kishte as porte të mëdha as ngulime qytetare. Edhe më i rrezikshëm se rrjedhat e Arbërisë së Mesme ishte sistemi lumor i Drinit për pellgun e Shkodrës, që e ka qendrën e vet në Liqenin e Shkodrës. Edhe Drini sillte me vete masa të mëdha të ngurta dhe arriti ta mbushte shtratin e vet kaq shumë, saqë shpërtheu në drejtim të perëndimit dhe u përzie, pranë maht të kështjellës së Shkodrës, me Kirin që vinte prej veriu, e vërsheu pastaj në Bunën që vinte prej liqenit. Kur Drini sillte masa të ngurta në liqen, ngrihej niveli i ujit të tij; veç kësaj ai i zbriste këto masa edhe në Bunë, duke vështirësuar kështu lundrimin lumor, duke shkaktuar përmbytje e krijuar brigje rëre pranë deltës së lumit. Rreth vitit 1700 për një fshat anë Drinit.
Rreth vitit 1400 Buna dhe Drim ishin të ndarë. Drini lëvizte prej Danjës “i gjerë sa lumi Po” drejt e në Lezhë dhe linte pranë bregut në perëndim të këtij qyteti sedimentet e tij; Buna merrte vetëm ujët e liqenit dhe rndhte e kthjellët deri në derdhje, duke mundësuar lundrimin e anijeve në brendatokë.