Ligji

Te grekët dhe te romakët, sikurse edhe tek hindutë, ligji ishte, pikësëpari, pjesë e besimit. Kodet e lashta të qytezave ishin një tërësi ritesh, recetash liturgjike, lutjesh, e në të njëjtën kohë, edhe dispozita ligjore. RreguIIat e së drejtës të pronësisë dhe asaj të trashëgimisë ishin të shpërndara mes rregullave, që lidheshin me flijimet, me varrimin dhe kultin e të vdekurve.

Ajo që na ka mbetur nga ligjet më të lashta të Romës, të quajtura ligjet mbretërore, është e pranishme si në rastin e kultit, ashtu edhe në marrëdhëniet e jetës civile. Një prej këtyre ligjeve i ndalonte gruas fajtore t'u afrohej altarëve; një ligj tjetër ndalonte shërbimin e disa ushqimeve të caktuara në vaktet e shenjta, një i tretë cilësonte se cilën ceremoni fetare duhej të kryente një gjeneral fitimtar kur rikthehej në qytezën e tij. Kodi i Dymbëdhjetë Tabelave, ndonëse i mëvonshëm, vijonte të ngërthente ende receta të hollësishme lidhur me ritet fetare të varrimit. Vepra e Solonit ishte njëherazi kod, kushtetutë dhe ritual; në të rregullohej radha e flijimeve, vlera e viktimave si edhe ritet e martesës dhe kulti i të vdekurve.

Ciceroni, në Traktatin e Ligjeve të tij, skicon planin e një legjislacioni, që nuk është krejtësisht imagjinar. Si në pikëpamje të përmbajtjes, ashtu edhe të formës të kodit të tij, ai imiton ligjvënësit e lashtë. Mirëpo, ja cilat janë ligjet e para që ai shkruan: "Perëndive mund t'u afrohesh vetëm me duar të pastra; - të mirëmbahen tempujt e etërve dhe banesat e larëve shtëpiakë; - priftërinjtë të përdorin në vaktet e shenjta vetëm ushqimet e paracaktuara; - perëndive Mane t'u jepet kulti që u takon". Sigurisht filozofi romak nuk shqetësohej shumë për besimin e lashtë të larëve dhe manëve; por ai skicon një kod sipas imazhit të kodeve të lashta dhe ai besonte se këtë mund ta bënte vetëm duke futur në të rregullat e kultit.

Në Romë, ishte e vërtetë e pranuar se mund të ishte kryeprift i mirë vetëm ai që njihte të drejtën, dhe anasjelltas, nuk mund të njihje të drejtën nëse nuk njihje fenë. Për një kohë shumë të gjatë, priftërinjtë ishin të vetmit juriskonsultë. Meqenëse pothuajse çdo pjesë e jetës kishte lidhje me besimin, prej këtu rezultonte se gati gjithçka u nënshtrohej vendimeve të priftërinjve dhe për rrjedhojë ata ishin të vetmit gjykatës kompetentë në një numër të pafund procesesh. Të gjitha konfliktet që lidheshin me martesën, me divorcin, me të drejtat civile dhe fetare të fëmijëve, dërgoheshin në gjykatën e tyre. Ata ishin gjykatës të incestit e po ashtu edhe të beqarisë. Meqenëse birësimi prekte besimin, ai mund të bëhej vetëm me pëlqimin e priftërinjve. Të bëje një testament, do të thoshte të prishje rendin që feja kishte krijuar për trashëgiminë e pasurisë dhe përçimin e kultit; kështu, në fillimet e tij, testamenti, duhej të autdrizohej nga kryeprifti. Meqenëse kufijtë e çdo pronësie përcaktoheshin nga feja, sapo dy fqinj kishin një grindje mes tyre, ata duhej ta çonin çështjen për gjykim përpara kryepriftit ose përpara priftërinjve të quajtur vëllezërit arvalë. Ja përse të njëjtët njerëz ishin njëherazi edhe priftërinj edhe juriskonsultë; e drejta dhe feja ishin një.

Në Athinë, arhonti i parë dhe mbreti kishin pak a shumë të njëjtat atribute gjyqësore si edhe kryeprifti romak. Arhonti kishte për mision të kujdesej për përjetësimin e kulteve shtëpiake dhe mbreti, mjaft ngjashëm me kryepriftin e Romës, kishte drejtimin suprem të fesë së qytetit. Kështu, i pari gjykonte të gjitha çështjet që preknin të drejtën e familjes dhe i dyti, të gjitha krimet që preknin besimin.

Mënyra e gjenerimit të ligjeve të lashta shfaqet qartë. Ai që i ka shpikur nuk është një njeri i vetëm. Soloni, Likurgu, Minosi, Numa, mundën të shkruanin ligjet e qytezave të tyre; por nuk ishin ata që i krijuan ato. Nëse me termin ligjvënës nënkuptojmë një njeri që krijon një kod përmes forcës së gjenisë tij dhe, më pas, arrin t'ua imponojë atë njerëzve të tjerë, një ligjvënës i tillë, te njerëzit e lashtësisë, nuk ka ekzistuar kurrë. Po kështu, ligji i lashtë nuk doli kurrë nga votat e popullit. Mendimi, sipas të cilit, numri i votave mund të bënte ligj, u shfaq shumë më vonë në qytetet e lashtësisë dhe vetëm kur ato kishin pësuar shndërrime të forta si rrjedhojë e dy revolucioneve. Deri atëherë, ligjet paraqiten si diçka e lashtë, e pandryshueshme, e nderueshme. Po aq i vjetër sa edhe qyteza antike është themeluesi i vetë qytezës, ai që i ka krijuar, kur krijoi edhe vatrën, moresque viris et moenia ponit. Ai i krijoi dhe i vendosi ato në të njëjtën kohë që ai krijoi dhe vendosi edhe besimin. E megjifhatë, ende nuk mund të thuhet se ai i kishte përfytyruar vetë ato. Kush është pra autori i tyre i vërtetë? Kur kemi folur më lart rreth organizimit të familjes dhe të ligjeve greke dhe romake që rregullonin pronën, trashëgiminë, testamentin, adoptimin, kemi parë se në ç'masë të madhe këto ligje korrespondonin saktësisht me besimet e brezave të lashtësisë. Nëse këto ligje do t'i vendosnim përbri barazisë natyrore, do të shihnim se ato bien ndesh me të, ndaj duket fare qartë se kërkimi i tyre nuk është bërë mbi bazën e nocionit të së drejtës absolute apo mbi bazën e ndjenjës të së drejtës. Por mjafton që këto ligje t'i vendosim përkundrejt kultit të të vdekurve dhe kultit të vatrës, t'i krahasojmë ato me recetat e ndryshme të kësaj feje primitive, atëherë do të shohim se këto ligje janë në përputhje të plotë me të.

Njeriut nuk i është dashur të studiojë ndërgjegjen e vet dhe të thotë: kjo është e drejtë; kjo nuk është e drejtë. Por njeriu besonte se vatra e shenjtë, si rrjedhojë e ligjit fetar, kalonte nga ati tek i biri; kësisoj, shtëpia do të kthehej në një pasuri të trashëgueshme. Njeriu që kishte varrosur të atin në fushën e vet, besonte se shpirti i të vdekurit merrte përgjithnjë në zotërim këtë fushë dhe kërkonte prej trashëgimtarëve të tij ruajtjen e një kulti të përhershëm; prej këtu rezultoi që fusha, territori i të vdekurit dhe vendi i flijimit do të ktheheshin në një pronë të patjetërsueshme të një familjeje; ligji tha bashkë me fenë: djali trashëgon, vajza jo; nipi në vijë mashkullore trashëgon, por jo nipi në vijë femërore. Ja pra si është krijuar ligji; ai lindi vetvetiu, pa qenë nevoja që ai të kërkohej. Ai ishte rrjedhojë e drejtpërdrejtë dhe e domosdoshme e besimit; ai ishte vetë besimi që zbatohej në marrëdhëniet e njerëzve mes njëri-tjetrit.

Të lashtët thoshin se ligjet u kishin ardhur nga perënditë. Kretanët ua atribuonin ligjet e tyre, jo Minosit, por Jupiterit; spartanët besonin se ligjvënësi i tyre nuk ishte Likurgu, por Apoloni. Romakët thoshin se Numa kishte shkruar nën diktimin e një prej hyjnive më të fuqishme të Italisë së lashtë, perëndeshës Egeria. Etruskët i kishin marrë ligjet e tyre nga perëndia Tages. Të gjitha këto tradita e kanë një të vërtetë. Ligjvënësi i vërtetë te njerëzit e lashtësisë nuk ishte njeriu, por besimi fetar që njeriu ngërthente brenda vetes.

Ligjet mbetën për një kohë shumë të gjatë një gjë e shenjtë. Madje edhe në epokën kur u pranua që vullneti i një njeriu apo votat e një populli mund të bënin një ligj, u desh ende që njerëzit të këshilloheshin me fenë e më së paku ajo të jepte pëlqimin e saj. Në Romë, nuk besohej se unanimiteti i votimit mund të mjaftonte për të bërë një ligj: kërkohej që vendimi i popullit të miratohej nga kryeprifti dhe ogurët të dëshmonin se perënditë e pëlqenin ligjin e propozuar4. Një ditë, kur tribunët plebenj u përpoqën të miratonin një ligj në kuvendin e tyre, një patric u tha: "Ç'të drejtë keni ju të bëni një ligj të ri apo të prekni ligjet ekzistuese? Ju që nuk keni auspicë, ju që në kuvendet tuaja nuk kryeni akte fetare, ç'keni ju të përbashkët me fenë dhe krejt sendet e tjera të shenjta, mes të cilave radhitet edhe ligji?

Nga sa u tha më sipër mund të konceptohet respekti dhe lidhja që njerëzit e lashtësisë kishin ruajtur për një kohë të gjatë për ligjet e tyre. Në to, ata nuk shihnin një vepër njerëzore. Ato kishin një origjinë të shenjtë. Jo më kot Platoni thotë se t'u nënshtrohesh ligjeve, do të thotë t'u nënshtrohesh perëndive. Këtu ai nuk bën tjetër veç shpreh mendimin grek kur, te Kritoni, ai përshkruan Sokratin që jep jetën e tij, pasi këtë ia kërkonin ligjet. Para Sokratit, mbi shkëmbin e Termopileve ishte shkruar: "Kalimtar, shko e i thuaj Spartës që ne kemi vdekur këtu për t'iu nënshtruar ligjeve të saj." Ligji te të lashtët ka qenë gjithnjë i shenjtë; në periudhën e mbretërisë, ai ishte mbret i mbretërve; në kohën e republikës ai u bë mbreti i popujve. Mos t'u nënshtroheshe atyre ishte sakrilegj.

Në parim, ligji ishte i pandryshueshëm, pasi ai ishte hyjnor. Duhet të nënvizojmë se ligjet nuk abrogoheshin kurrë. Mund të bëheshin ligje të reja, por ligjet e lashta ruheshin përherë, pavarësisht nga kundërshtitë që mund të krijoheshin. Kodi i Drakonit nuk u hoq prej atij të Solonit6, e po kështu, as ligjet mbretërore nuk u hoqën nga të Dymbëdhjetë Tabelat. Rrasa e gurit, mbi të cilën ligji ishte gdhendur, ishte e padhunueshme; shumë-shumë, njerëzit më pak të ndërgjegjshëm mimd t'i lejonin vetes që ta kthenin nga ana tjetër. Ky parim u bë shkak kryesor i pështjellimit të madh që vihet re në të drejtën e lashtësisë. Ligje që binin në kundërshtim me njëri-tjetrin, të epokave të ndryshme, gjendeshin njëri pranë tjetrit; dhe të gjithë duheshin respektuar. Në fjalën mbrojtëse të Iseut shihen dy burra që grinden me njëri-tjetrin për një trashëgimi; secili prej tyre sjell në favor të vet një ligj; të dyja ligjet janë krejt të kimdërta dhe njëlloj të shenjta. i Kështu Kodi i Manusë ruan ligjin e lashtë që vendoste të drejtën e fëmijës më të madh dhe krahas tij shkruan edhe një tjetër ligj, që urdhëronte ndarjen e barabartë të pasurisë midis vëllezërve.

Ligji i lashtë nuk i është nënshtruar kurrë arsyetimit. Përse duhej arsyetuar ai? Ai nuk ishte i detyruar të jepte arsye; ai është, sepse perënditë e kishin krijuar. Ai nuk diskutohet, ai imponohet; ai është vepër e autoritetit; njerëzit i nënshtrohen, pasi ata kanë besim tek ai.

Për breza të tërë, ligjet nuk janë shkruar; ata përçoheshin nga ati tek i biri, me besimin dhe formulën e lutjes. Ata ishin një traditë e shenjtë që përjetësohej rreth vatrës së familjes ose të qytezës.

Ditën që ligjet nisën të shkruheshin, ata u hodhën për herë të parë në librat e shenjtë, në ritet, në mes të lutjeve dhe të ceremonive. Varroni citon një ligj të lashtë të qytetit Tusculanum, duke shtuar se atë ai e ka lexuar në librat e shenjtë të këtij qyteti.  Denisi i Halikarnasit, i cili kishte shfletuar dokumentet fillestare, thotë se në Romë, para epokës së decemvirëve, edhe ato pak ligje që ishin të shkruara, gjendeshin vetëm në librat e shenjtë. Më vonë, ligji doli nga ritet; ai u shkrua veçmas; por zakoni vijoi ta depozitonte atë në një tempull dhe me ruajtjen e tij ishin ngarkuar priftërinjtë.

Të shkruara ose jo, këto ligje formuloheshin gjithnjë në urdhra shumë të shkurtër, të cilët për nga forma e tyre mimd të krahasohen me vargjet e librit të Moisiut apo me ato të librit të Manusë. Ngjashmëria ishte edhe më e madhe, sepse fjalët e ligjit ritmonin9. Aristoteli thotë se përpara se ligjet të shkruheshin, ato këndoheshin. Mbetje e kësaj tradite haset ende sot në gjuhë të ndryshme; romakët i quanin ligjet e tyre carmina, vargje, grekët i quanin ato vdpoi, këngë.

Këto vargje të lashta ishin tekste të pandryshueshme. T'u ndryshoje një germë, t'u zhvendosje një fjalë, t'u ndryshoje ritmin, do të thoshte të shkatërroje vetë ligjin, duke prishur formën e shenjtë, nën të cilën ai u ishte zbuluar njerëzve. Ligji ishte si lutja, e cila bëhej e pëlqyeshme për hyjninë me kusht që ajo të recitohej saktësisht dhe kthehej në përdhosës, nëse ndryshohej qoftë edhe një fjalë e vetme. Në të drejtën primitive, elementi i jashtëm, germa, ishte gjithcka; të rrekeshe për të kërkuar kuptimin apo frymën e ligjit, ishte diçka e pavend. Ligji nuk vlente për parimin moral që ngërthehej në të, por për fjalët që përmbylleshin në formulën e tij. Forca e tij qëndronte te fjalët e shenjta që e përbënin.

Te njerëzit e lashtësisë dhe veçanërisht në Romë, ideja e së drejtës ishte e pandashme nga përdorimi i disa fjalëve shenjtëruese. Në rast se, për shembull, fjala ishte për një detyrim kontraktual, njëra prej palëve duhej të thoshte: Dari spondes? dhe tjetra duhej të përgjigjej: Spondeo. Nëse këto fjalë nuk shqiptoheshin, kontrata nuk ishte e vlefshme. Më kot kreditori mund të kërkonte shlyerjen e borxhit që ai kishte dhënë, borxhliu nuk i detyrohej atij asgjë. Sepse ajo që e detyronte në të drejtën antike, nuk ishte ndërgjegjja dhe as ndjenja e së drejtës, ishte formula e shenjtë. Kjo formulë e shqiptuar midis dy njerëzve, vendoste mes tyre një lidhje të drejtë. Atje ku formula nuk ishte, nuk ishte as e drejta.

Format e çuditshme të procedurës së lashtë romake nuk duhet të na habisin, nëse mendojmë se e drejta antike ishte një besim, ligji një tekst i shenjtë, drejtësia një tërësi ritesh. Paditësi ndjek nëpërmjet ligjit, agit lege. Nëpërmjet shqiptimit të ligjit, ai padiste kundërshtarin. Por ai duhej të bënte shumë kujdes: në mënyrë që ai të kishte ligjin në anën e tij, ai duhej të njihte termat e tij dhe t'i shqiptonte ato me saktësi. Në rast se ai thoshte një fjalë për një tjetër, ligji pushonte së ekzistuari dhe nuk mund ta mbronte më atë. Gaius rrëfen historinë e një individi, të cilit fqinji i kishte prerë hardhitë; ky veprim ishte përsëritur disa herë; ai shqiptoi ligjin, por ligji thoshte pemët, ai shqiptoi hardhitë; ai e humbi procesin e tij.

Të shqiptuarit e ligjit nuk ishte i mjaftueshëm. Kërkohej ende edhe një shoqërim i fjalëve me disa shenja të jashtme, që ishin si ritet e një ceremonie fetare, e cila quhej kontratë apo ndryshe procedurë e së drejtës. Kjo është arsyeja se përse për çdo shitje duhej të përdorej copa e bakrit dhe peshorja; që për të blerë një send, ai duhej të prekej me dorë, mancipatio; që në qoftë se debatohej rreth një prone, duhej të organizohej një përleshje fiktive, manuum consertio. Prej këtu rrjedhin format e çlirimit, të largimit të djalit nga shtëpia atërore, ato të ngritjes së padisë dhe krejt pantomima e procedurës.

Meqenëse ligji ishte pjesë e besimit, ai merrte pjesë në karakterin misterioz të fesë së qytezave. Formulat e ligjit mbaheshin të fshehta njëlloj si edhe formulat e kultit. Ato i fshiheshin të huajit, madje edhe vetë plebenjve. Kjo jo për faktin se patricët kishin përllogaritur se ata mund të kishin një forcë shumë më të madhe në rast se do e zotëronin vetëm për veten e tyre ligjin; por për faktin se ligji, për nga origjina dhe natyra e tij, u shfaq për një kohë të gjatë si një mister, përkundrejt të cilit njeriu mund të iniciohej vetëm kur ai ishte ruajtur paraprakisht për një kohë të gjatë në kultin kombëtar dhe në kultin shtëpiak.

Origjina fetare e së drejtës së lashtësisë na shpjegon akoma më tej një prej tipareve kryesore të kësaj të drejtë. Feja ishte krejtësisht civile, domethënë e veçantë për çdo qytezë; për rrjedhojë, prej saj mund të buronte vetëm një e drejtë civile. Por këtu është me rëndësi të dallojmë kuptimin që kjo fjalë kishte për njerëzit e lashtësisë. Kur ata thoshin se e drejta ishte civile, jus civile, ata nuk kuptonin vetëm që çdo qytet kishte kodin e vet, ashtu sikurse në ditët tona çdo shtet ka kodin e tij. Me këtë ata donin të thoshin se ligjet e tyre kishin vlerë dhe aftësi veprimi vetëm midis anëtarëve të së njëjtës qytezë. T'u nënshtroheshe ligjeve të një qyteze dhe të mbroheshe prej tyre, nuk mjaftonte thjesht të banoje në këtë qytet. Ligji nuk ekzistonte për skllavin; po kështu, ai nuk ekzistonte as për të huajin. Më tej do të shohim se i huaji, me banim në një qytezë të caktuar, nuk mund të ishte as pronar, as trashëgimtar, as të linte testament, as të përfundonte çfarëdolloj kontrate e as të dilte dëshmitar para gjykatave të zakonshme të qytetarëve. Në Athinë, në rast se mund të ndodhte që një i huaj të ishte kreditor i një qytetari, ai nuk mund ta padiste këtë të fundit për mosshlyerjen e borxhit të dhënë, pasi ligji nuk njihte kontratë të vlefshme për të.

Këto dispozita të së drejtës së lashtë kishin një logjikë të përsosur. E drejta nuk kishte lindur nga ideja e drejtësisë, por nga feja dhe ishte konceptuar brenda saj. Në mënyrë që mes dy individëve të vendosej një marrëdhënie drejtësie, duhej që fillimisht, mes tyre, të kishte një marrëdhënie fetare, domethënë që ata të kishin kultin e së njëjtës vatër dhe të kryenin të njëjtat flijime. Kur midis dy njerëzve nuk ekzistonte një bashkësi e tillë fetare, midis tyre nuk mimd të ekzistonte asnjë marrëdhënie drejtësie. Mirëpo, as skllavi e as i huaji nuk ishin pjesë e fesë së qytetit. Një i huaj dhe një qytetar mund të jetonin pranë njëri-tjetrit për vite radhazi dhe askujt prej tyre nuk i shkonte ndër mend të vendoste një marrëdhënie juridike mes tyre. E drejta nuk ishte veçse një prej fytyrave të fesë. Kur feja nuk ishte e përbashkët, nuk mund të kishte as ligj të përbashkët.