Qyteza ishte themeluar mbi një fe dhe ishte ndërtuar si faltore. Prej këtu buronte forca e saj; prej këtu buronte edhe gjithëfuqishmëria dhe sundimi absolut që ajo ushtronte mbi qytetarët e saj. Në një shoqëri të ngritur mbi këto parime, liria individuale nuk mund të ekzistonte. Qytetari i nënshtrohej në gjithçka e pa kushte qytezës; ai i përkiste krejtësisht asaj. Feja që kishte lindur shtetin dhe shteti që përkujdesej për fenë, mbështesnin ndërsjelltas njëri-tjetrin dhe formonin një trup të vetëm; këto dy pushtete, të shoqëruara dhe të shkrira me njëri-tjetrin, formonin një forcë thuajse mbinjerëzore ndaj së cilës ishin robëruar edhe shpirti, edhe trupi.
Te njeriu nuk kishte asgjë të pavarur. Trupi i tij i përkiste shtetit dhe i kushtohej krejtësisht mbrojtjes së tij; në Romë, shërbimi ushtarak kryhej deri në moshën 46-vjeçare, në Athinë dhe në Spartë gjatë gjithë jetës. Pasuria e individit ishte gjithnjë në dispozicion të shtetit; nëse qyteza kishte nevojë për para, ajo mund të urdhëronte gratë të jepnin bizhuteritë e tyre, kreditorët të falnin kreditë e dhëna, pronarët e ullinjve të dorëzonin falas vajin e prodhuar.
Kësaj gjithëfuqishmërie të shtetit, nuk i shpëtonte dot as jeta private. Shumë qyteza greke u ndalonin meshkujve të qëndronin beqarë. Sparta ndëshkonte si atë që nuk martohej ashtu edhe atë që martohej vonë. Në Athinë shteti mund të ndalonte punën, në Spartë të ndenjurin kot. Ai ushtronte tiraninë e vet deri edhe mbi sendet më të vogla; në Locres, ligji u ndalonte burrave të pinin verë të pastër; në Romë, në Milet, në Marsejë, ai ua ndalonte këtë gjë grave. Ishte e zakonshme që veshja të përcaktohej gjithnjë nga ligjet e çdo qyteti; legjislacioni i Spartës rregullonte mënyrën e mbajijes së flokëve për gratë, ai i Athinës u ndalonte atyre të merrnin me vete në udhëtim më shumë se tre veshje. Në Rodos, ligji u ndalonte burrave të rruanin mjekrën; në Bizant, ai ndëshkonte me gjobë këdo që në shtëpinë e tij mbante brisk rroje; përkundrazi, në Spartë, ligji kërkonte që mustaqet të rruheshin.
Shteti kishte të drejtë të mos lejonte që qytetarët e vet të ishin shtrembaluqë apo ulokë. Për rrjedhojë, ai urdhëronte babanë, të cilit i kishte lindur një fëmijë i tillë, ta vriste atë. Ky ligj gjendej në kodet e lashta të Spartës dhe të Romës; nuk dimë nëse një gjë e tillë ekzistonte ose jo edhe në Athinë; dimë vetëm që Aristoteli dhe Platoni e bënë atë pjesë të legjisladoneve të tyre ideale.
Në historinë e Spartës gjendet një tipar që Plutarku dhe Rusoi e admirojnë mjaft. Sparta sapo kishte pësuar një disfatë në Leuktra dhe shumë nga qytetarët e saj ishin vrarë. Me të marrë këtë lajm, prindërit e të vdekurve dolën në rrugë me fytyra të gëzuara. Nëna, që e dinte se i biri i saj nuk ishte vrarë dhe do e shihte përsëri atë, tregohej e hidhëruar dhe qante. Ajo që e dinte se nuk do e shihte më të birin e saj, shfaqte gëzim dhe shkonte nga tempulli në tempull, duke falënderuar perënditë. Sa i madh ishte, pra, pushteti i shtetit, që urdhëronte mbytjen e ndjenjave të natyrshme dhe të gjithë i nënshtroheshin! Shteti nuk lejonte askënd të tregohej indiferent ndaj interesave të veta; filozofi, studiuesi, nuk kishin të drejtë të jetonin mënjanë. Ata ishin të detyruar të votonin në kuvend dhe të përmbushnin rolin e magjistratit, kur u vinte radha. Në një periudhë, kur mosmarrëveshjet ishin të shpeshta, ligji athinas nuk e lejonte qytetarin të qëndronte asnjanës; ai duhej të merrte anën dhe të luftonte ose përkrah njërës palë, ose përkrah tjetrës; ndaj atij që dëshironte të qëndronte larg grupeve kundërshtare dhe të tregohej i matur, ligji jepte ndëshkim të rëndë, humbjen e të drejtës së qytetarisë.
Te grekët, u desh shumë kohë që arsiminu të ishte i lirë. Përkundrazi, nuk kishte gjë tjetër për të cilën shteti do të përpiqej më shumë për ta shtirë në duart e tij. Në Spartë, babai nuk kishte asnjë të drejtë mbi arsimimin e fëmijëve të vet. Duket se në Athinë, në këtë drejtim, ligji ka qenë më i butë; e megjithatë, qyteza bënte çmos që arsimimi të ishte i përbashkët, me mësues të zgjedhur prej saj. Aristofani, në një pasazh mjaft elokuent, përshkruan fëmijët e Athinës, duke shkuar në shkollë; në rresht, të ndarë në grupe katërshe, ata ecin në radhë njëri pranë tjetrit, në shi, në dëborë apo nën diellin përvëlues; duket se këta fëmijë tashmë e kanë kuptuar se po përmbushin një detyrë qytetare. Shteti kërkonte që edukimin ta drejtonte vetë dhe Platoni jep për këtë arsyen: "Prindërit nuk duhet të jenë të lirë të dërgojnë ose jo fëmijët e tyre te mësuesit që qyteti ka zgjedhur; sepse fëmijët u përkasin më pak prindërve sesa qytetit." Shteti konsideronte se trupi dhe shpirti i çdo qytetari i përkiste atij; ja përse ai kërkonte t'i jepte formë këtij trupi dhe këtij shpirti, në mënyrë që prej tij të nxirrte përfitimin më të mirë. Ai u mësonte gjimnastikën, pasi trupi i njeriut ishte një armë për qytetin dhe duhej që kjo armë të ishte sa më e fortë dhe sa më e manovrueshme që ishte e mundur. Ai u mësonte gjifhashtu këngët fetare, himnet, vallet e shenjta, pasi kjo njohuri ishte e domosdoshme për zbatimin e mirë të riteve të flijimit dhe të festimeve të qytetit.
Shtetit i njihej e drejta të ndalonte ekzistencën e mësimit të lirë paralelisht me të tijin. Një herë, Athina bëri një ligj që ndalonte mësimdhënien te të rinjtë, pa pasur më parë një autorizim të lëshuar nga magjistratët dhe një ligj tjetër, i cili ndalonte posaçërisht mësimdhënien e filozofisë.
Njeriu nuk kishte të drejtë të zgjidhte besimin e vet. Ai duhej të besonte dhe t'i nënshtrohej fesë së qytezës. Ai mund të urrente ose të përbuzte perënditë e qytezës fqinje; për sa u përkiste perëndive të një karakteri të përgjithshëm dhe të përbotshëm, si Jupiteri Qiellor, Cibela ose Junoni, njeriu ishte i lirë të besonte në to ose jo. Por atij, as nuk duhet t'i shkonte ndër mend të mos besonte Athinën Poliade, të Erektas apo Cekropsit. Kjo do të qe një përdhosje e llojit më të rëndë, që do të dëmtonte njëherazi, si fenë ashtu edhe shtetin, ndaj ndëshkohej shumë rëndë. Sokrati u dënua me vdekje pikërisht për këtë krim. Te njerëzit e lashtësisë, liria e mendimit rreth fesë së qytetit ishte krejt e panjohur. Njeriut i duhej të përshtatej ndaj të gjitha rregullave të kultit, të merrte pjesë në të gjitha procesionet, të merrte pjesë në të gjitha vaktet e shenjta. Legjislacioni i Athinës ndëshkonte të gjithë ata që nuk kremtonin sipas fesë një festë kombëtare.
Pra njerëzit e lashtësisë nuk njihnin as lirinë e jetës private, as lirinë e edukimit, as lirinë fetare. Individi njerëzor ishte fare pak i rëndësishëm krahasuar me autoritetin e shenjtë e thuajse hyjnor, të quajtur atdhe ose shtet. Shteti kishte jo vetëm të drejtën për të dhënë drejtësinë përkundrejt qytetarëve të vet, sikurse ndodh në shoqëritë tona modeme, por akoma edhe më shumë, ai mund të godiste pa u ndierë aspak fajtor dhe këtë goditje ai mund ta jepte sa herë që çmonte se interesi i tij vihej në diskutim. Sigurisht, Aristidhi nuk kishte kryer kurrfarë krimi, madje ai as nuk dyshohej; por qyteza kishte të drejtë ta dëbonte nga territori i saj me të vetmen arsye se ai, në saje të virtyteve të tij, kishte fituar shumë ndikim në qytet dhe po të donte mund të bëhej shumë i rrezikshëm. Ky veprim quhej ostracizëm; ky institucion nuk ishte i veçantë vetëm për Athinën; ai gjendet në Argos, në Megara, në Sirakuzë dhe Aristoteli na bën me dije se ai ekzistonte në të gjitha qytezat greke, që kishin qeverisje demokratike. Mirëpo, ostracizmi nuk përbënte ndëshkim; ai shihej si kujdes që qyteza bënte ndaj çdo qytetari që ajo dyshonte se një ditë ai mund të trazonte rendin publik. Në Athinë, një burrë mund të akuzohej dhe të dënohej për mungesë qytetarie, domethënë për mungesë dashurie ndaj shtetit. Sa herë që bëhej fjalë për interesin e qytezës, jeta e njeriut nuk ishte aspak e garantuar. Roma bëri një ligj përmes të cilit ajo lejonte të vritej çdokush që kishte synim të bëhej mbret.
Maksima e dëmshme, sipas së cilës ligji i epërm është shpëtimi i shtetit, është formuluar në lashtësi. Mendohej se, e drejta, drejtësia, morali, gjithçka duhej të dorëzohej para interesit të atdheut.
Pra, do të ishte gabim i veçantë, mes të gjitha gabimeve të tjera njerëzore, të besohej se në qytezat e lashta njeriu gëzonte lirinë. Ai nuk kishte kurrfarë ideje rreth saj. Ai nuk besonte aspak se mund të kishte të drejta përkundrejt qytezës dhe perëndive të saj. Në vijim do të shohim se qeverisja e qytezave ka ndryshuar vazhdimisht formë; por natyra e shtetit ka mbetur thuajse gjithnjë e njëjtë dhe gjithëfuqishmëria e tij nuk është zvogëluar aspak. Qeverisja është quajtur në vijimësi monarki, aristokraci, demokraci; por asnjë nga këto revolucione nuk i dha njeriut lirinë e vërtetë, lirinë individuale. Të kishe të drejta politike, të votoje, të emëroje magjistratë, të ishe arhont, ja se ç'quhej liri; por njeriu nuk ishte më pak i robëruar prej shtetit. Njerëzit e lashtësisë dhe kryesisht grekët, i kanë ekzagjeruar gjithnjë rëndësinë dhe të drejtat e shoqërisë; një gjë e tillë ka të bëjë, pa dyshim, me karakterin e shenjtë dhe fetar që shoqëria kishte marrë që në fillimet e saj.