Ndërhyrjet greke në Italinë e Jugut dhe në Siqeli në shekullin IV Lidhjet që i bashkonin dy brigjet e Adriatikut ishin të ngushta, për arsye të vendosjes së popullsive greke të shumta në numër si në Magna Grecia ashtu edhe në Siqeli. Sa herë që këto të fundit ndiheshin në vështirësi, kryesisht për shkak të popullsive barbare të viseve të brendshme, por ndonjëherë edhe si pasojë e konflikteve mes qyteteve greke, ato iu drejtoheshin për ndihmë shteteve greke; sidoqoftë qëllonte që, edhe anasjelltas, shtetet greke të Siqelisë të ndërhynin në bregun lindor të Adriatikut. Athina ndërhyri qysh prej shekullit V, me anë të ngulimit të Thurit, pranë Sibarit të lashtë, si edhe me anë të disa traktateve të lidhura me ca qytete, mbishkrimet e të cilave ruhen ende1, por me një datim të paqartë, sidomos përsa i përket aleancës me Segestën. Një ekspeditë e parë athinase në Siqeli (428-424) mund të shpjegohet me përpjekjen për të gjetur aleanca që të përkrahnin çështjen athinase e të dobësonin peloponezasit në luftën e Peloponezit. Më 416 qenë segestasit ata që i bënë thirrje Athinës: qyteti i krijuar nga elymët, i cili gjendej në luftë me Selinuntën që përkrahej nga Sirakuza, iu kthye aleancës që e lidhte me Athinën, pavarësisht nëse kjo kishte qenë e vitit 458-457 apo më e vonë (427-424 sipas Tukididit, VI, 6, 2, apo madje 421-420 gjatë misionit të Feaksit në Siqeli, Tukididi, V, 4-5). Ekspedita e dështuar e athinasve në Siqeli (415-413), e nisur keq, synonte ta dobësonte kampin peloponezas duke e lënë atë pa përkrahjen sirakuzane.
Kartagjenasit përfituan nga dobësimi i sirakuzanëve dhe i grekëve të Siqelisë për t’u hedhur në ofensivë më 406 e për të pushtuar Akragasin. Kjo krizë e jashtme e ndihmoi vendosjen e tiranisë së Dionis Plakut. Në kapitullin e mëparshëm u saktësua se si ky i fundit ndërhyri në bregun lindor të Adriatikut për të përkrahur Alketën në pushtimin e fronit molos me mbështetjen e ilirëve dhe për të siguruar, të paktën përkohësisht, një prani sirakuzane në Lis e pa dyshim në Isa, pa qenë aspak e mundur të bëhet fjalë për një “Perandori adriatike të Dionisit”. Rënia e tiranisë sirakuzane u pasua me thirrjen e të mërguarve në metropolin e dikurshëm, në Korint, dhe me caktimin eTiMOLEONirsi rimëkëmbës i Sirakuzës (344). Timoleoni ngadhënjeu mbi kartagjenasit më 341 pranë lumit Krimisos dhe korintasit u organizuan me kolonitë e tyre të Ambrakisë, Korkyrës dhe Apolonisë për të kremtuar në nderim të themeluesit Korintos dhe të fitores së Timoleonit2. Ai ndërmori gjithashtu një rikolonizim të territorit të Sirakuzës, duke tërhequr shumë grekë, mbase 60 ooo frymë. Një shembull i mirë i këtyre shtegtimeve jepet në një petëz orakullare të Dodonës3, me anë të së cilës njëfarë Aristoni pyet Zeusin dhe Dionën nëse është më e volitshme për të të lundrojë drejt Sirakuzës, apoikia-s së re.
Në të njëjtën kohë, Taranto, i cili kërcënohej nga japigët dhe mesapët, i kërkoi ndihmë Spartës; mbreti ARKIDAMI III u hodh në Itali më 343 dhe bëri luftëra për disa vite deri sa u vra në Mandorium më 3384. Meqenëse kanosja e barbarëve u bë më serioze, tarantët i kërkuan mbështetje fqinjit të tyre më të afërt në bregun lindor të Adriatikut, mbretit ALEKSANDËR MOLOSI, vëllait të Olimpias, që ishte nga ana e saj gruaja e Filipit II të Maqedonisë dhe e ëma e Aleksandrit të Madh; lidhjet familjare ndërmjet Eakidëve dhe Argeadëve u përforcuan nëpërmjet martesës së Kleopatrës, bijës së Filipit II, me Aleksandër Molosin, më 336, gjatë dasmës të së cilëve Filipi II u vra. Aleksandër Molosi ishte pra njëkohësisht edhe daja edhe kunati i Aleksandrit të Madh. Mbreti molos korri suksese të shkëlqyera për tre vite me radhë, nënshtroi mesapët, u diktoi aleancën e vet peuketëve, përshkoi Lukaninë deri në Pestum. Pasi bëri aleancë me Romën kundër samnitëve, ai arriti të shtjerë në dorë Heraklenë dhe e shpërnguli në Thuri selinë e lidhjes italiote. Por tarantët që, megjithëse e donin ta kishin një kryetrim, i druheshin një princi pushtues për qëllime vetjake, e braktisën. Ai u vra gjatë betejës së Pandosias kundër brutëve (331-330). Dështimi i kësaj përpjekjeje të mbretit molos do të ishte dramatik për të ardhmen politike të helenizmit perëndimor. Sigurisht, për disa vite, Taranto u duk sikur po mbahej dhe arriti të zërë vend sërish në krye të lidhjes italiote e të ushtrojë njëfarë sovraniteti të zbehtë mbi mesapët. Sidoqoftë, gjatë së njëjtës periudhë, kur romakët u ndeshën me samntitët për zotërimin e Kapuas dhe Kampanies, Taranto qe fare pa peshë në këtë konflikt, përfundimi i të cilit u kushtëzoi të ardhmen si vetë atij ashtu edhe grekëve të Italisë së Jugut. Dobësia politike e shteteve greke të Italisë së Jugut u shoqërua, megjithatë, me depërtimin e shpejtë të kulturës dhe të qytetërimit grek. Arti i qeramikës mërgoi nga Taranto në Ruvo, në Kanusio e në Gnathia, në Apuli. Tetradrahma tarante u përhap në Picenum. Gjuha, shkrimi dhe institucionet politike, gjyqësore e ushtarake greke hynë në përdorim dhe u kopjuan në Japigi.
Historianët e Aleksandrit (Diodori, XVIII, 4,4, dhe Arriani, Anabasis, VII, 1) i njohin atij projekte të mëdha që thonë se gjendeshin në hypomnemata-t (Kujtimet) e Aleksandrit të Madh. Pas kthimit nga ekspedita e tij e largët në Indus, mbreti paska pasur ndër mend që të kthehet drejt Perëndimit dhe këto plane të turbullta janë interpretuar në mënyra të ndryshme: sipas disave, fjala ishte që të merrej haku për vdekjen e të kunatit, Aleksandër Molosit, në Italinë e Jugut, ndërsa sipas ca të tjerëve, që të ndëshkohej Kartagjena, e cila e kishte tepruar me ortakërinë e saj me fenikasit, madje edhe që të ulej lavdia në rritje e Romës. Diodori përmend një projekt të madh detar “që synonte ekspeditën kundër kartagjenasve dhe popujve të tjerë që banonin në bregdetin e Afrikës e të Iberisë, si edhe në krahinat që shtrihen nga kufijtë e kësaj të fundit deri në Siqeli”. Arriani, i cili bën fjalë gjithashtu për një lundrim të gjatë nëpër det, që mund të interpretohet si një udhëtim përqark Afrikës, shton se, sipas disave, ai kishte bërë plan ta shpinte flotën e vet “deri në Siqeli e në kepin malor të Japigisë”.
Të njëjtët autorë vënë në pah mbërritjen e dërgatave të shumta në Babiloni, në çastin e kthimit të Aleksandrit. Sipas Arrianit (VII, 15,4-5): “Nga Italia kishin ardhur edhe ambasadorë nga Brutiumi, Lukania dhe Etruria”. Diodori (XVII, 113, 2) shënon, pas kartagjenasve: “Në Europë, qytetet greke, maqedonasit e ilirët vepruan po në të njëjtën mënyrë, si edhe shumica e popujve bregdetarë të Adriatikut”. Arriani (VII, 15, 5-6) tregon gjithashtu se “Aristo dhe Asklepiadi, ndër historianët e Aleksandrit, thonë se edhe romakët i shpunë një dërgatë dhe se, pasi i priti në takim ambasadorët e tyre, Aleksandri e parandjeu se ku do të mbërrinte më vonë fuqia e romakëve, kur ua pa disiplinën, zellin në punë dhe krenarinë e kur mësoi për Kushtetutën e tyre”. Por, në fund të fundit, Arriani nuk beson në një takim të tillë ndërmjet Aleksandrit dhe një dërgate të ardhur nga Roma.
Këto projekte, nëse vërtet ka pasur të tilla, mbetën pa të ardhme për shkak të vdekjes së papritur të sovranit. Perëndimi grek u gjend sërish me të njëjtat vështirësi që lidheshin me luftën mes romakëve dhe samnitëve dhe me trysninë që popullsitë e krahinave të brendshme ushtronin mbi qytetet helene të Magna Grecia-s e të Siqelisë. I vetmi element i ri që sollën këto projekte, ashtu siç kishte ndodhur tashmë nëpërmjet veprimit energjiktë Aleksandër Molosit, ishte se pavarësia e qyteteve greke nuk varej më vetëm nga ndërhyrja e këtij apo atij kryetrimi, por kishte të bënte me fuqi të mëdha, si mbretëria maqedonase e Aleksandrit të Madh dhe si Roma.
Gjatë tiranisë së Agathokleut dhe kundër tij, Akragasi, Xhela dhe Mesina i kërkuan Spartës t’u jepte një prijës; ndërsa eforët e hodhën poshtë këtë propozim, AKROTATI, biri i mbretit Kleomeni II, u nis me kokën e vet më 315. Me disa anije, në udhë e sipër ai e nxori nga rrethimi Apoloninë që ishte e bllokuar nga ilirët e mbretit Glaukia (Diodori, XIX, 70, 7) dhe u hodh në Taranto ku arriti të marrë dyzet anije me qëllim që të çlironte sirakuzanët nga tirani i tyre. Brenda pak kohësh, spartani u armiqësua me tarantët dhe kartagjenasit mundën të diktojnë paqen. Në vitet 3O3“3O2> Taranto u ndodh sërish në luftë kundër lukanëve e kundër romakëve. Megjithë përvojën e hidhur që kishte pasur me Akrotatin, qyteti thirri në ndihmë KLEONIMIN, vëllanë e tij (Diodori, XX, 104). Me 5000 mercenarë të mbledhur në kepin e Tenarës, ai u hodh në Itali ku rekrutoi edhe 5000 mercenarë të tjerë, të cilët iu shtuan milicisë civile të Tarantos. Edhe pse kishte një ushtri të madhe, ai nuk arriti dot rezultate afatgjata dhe u mjaftua vetëm me vendosjen e një garnizoni në Korkyrë, që u zbua pak më vonë nga Agathokleu. Ka të ngjarë që traktati mes Romës dhe Tarantit, ku e hedh fjalën Apiani (Samnitike, 7,1), t’i përkasë pikërisht kësaj periudhe (vitit 302)5; ai ua ndalonte romakëve që të lundronin përtej kepit Lacinium, në hyrje të gjirit të Tarantos, në jugperëndim të Krotonit; por disa autorë diku mes viteve 332-330, gjatë kalimit të Aleksandër Molosit.
Që nga viti 317, Sirakuza pati një tiran të ri, AGATHOKLEUN, i cili e shpuri për herë të parë luftën kundër Kartagjenës në trojet afrikane, me mbështetjen e Ofelas së Kirenës. Pasi u ngjit në fronin mbretëror, pak a shumë në të njëjtën kohë me Diadokët (306-305), Agathokleu e pengoi maqedonasin Kasandër që ta shtinte në dorë Korkyrën (rreth viteve 300-298). Ai e pushtoi vetë ishullin dhe ia dha në prikë së bijës, Lanasës, me rastin e martesës me Pirron (295). Kjo manovër e Agathokleut është interpretuar si një rrjedhojë e politikës së Ptoleme Soterit, i cili ishte i vendosur t’i vinte fre ekspansionit maqedonas, qoftë në dobi të Antigonidëve, qoftë në atë të Kasandrit. Nëse ky interpretim është i saktë, gjë që nuk vërtetohet dot, atëherë duhet pranuar se besnikëria e Agathokleut ndaj kampit të Lagidëve e ka pasur jetën të shkurtër. Në vitin 290, po e njëjta Lanasa, e cila ishte ndarë nga Pirroja, iu dha për grua Demetri Poliorketit që e mori Korkyrën në pajë, pak para se të vdiste Agathokleu. Ishulli u mor sërish nga Pirroja, me ndihmën e tarantëve, para se ai të hidhej në Itali (në vitin 281).
Megjithë përkrahjet e shumta që sollën njëri pas tjetrit mbreti Arkidam, Aleksandër Molosi, Akrotati dhe Kleonimi, situata e qyteteve greke vazhdonte të përkeqësohej për arsye të trysnisë së popullsive fqinje vendase dhe veçanërisht si pasojë e peshës së Romës që doli fitimtare nga luftërat samnite. Shansi i fundit qe mbreti Pirro, të cilin Taranto e thirri për ndihmë më 281.
Pas mbretërimit të Aleksandrit, ngulimet e mëdha, Epidamn-Dyrrahioni dhe Apolonia, patën telashe të shumta që nuk i lanë ato të jetonin në pavarësi veçse për periudha të shkurtëra: ndërhyrjet e maqedonasit Kasandër u përplasën me mbretin ilir Glaukus, sipas Diodorit (XIX, 67,5-7) si edhe Polienit (IV, 11,4); nëse maqedonasi i mori të dy qytetet më 314, garnizoni që kishte vendosur në Apoloni u rrethua e u dëbua nga Glaukia dhe korkyrasit, të cilët vepronin edhe në Epidamn më 313 (Diodori, XIX, 70, 7 dhe 78, 1). Akrotati i Spartës që kishte zbritur në trojet e Apolonisë, e kishte gjetur atë të rrethuar nga Glaukus që po kërkonte të zbonte andej garnizonin maqedonas të lënë nga Kasandri. Me fjalë të tjera, apoloniatët ishin mbërthyer mes një garnizoni maqedonas të vendosur brenda mureve të tyre dhe Glaukusit që kishte vendosur rrethimin për ta detyruar garnizonin të kapitullonte; ndodhi rastësisht që spartani erdhi dhe i shtoi edhe ndërhyrjen e tij kësaj situate të vështirë. Në vitin 312, Apolonia i bëri qëndresë një sulmi të ri nga Kasandri (Diodori, XIX, 89, 1-2) dhe të dy qytetet kaluan nën mburojën e mbretit ilir. Këtu mori fund për gati një shekull prania maqedonase në brigjet e Adriatikut, ngaqë duheshin pritur perpjekjet e Filipit V kundër Apolonisë që zunë fill më 216, si edhe suksesi i tij në Lis më 213, në mënyrë që të vërehej një ngulitje e re e një mbreti maqedonas në bregdetin juglindor të Adriatikut.
Mbretëria ilire e GLAUKUSIT, i cili ishte taulant, pati një jetë të shkurtër, për asye të hipjes së Pirros në fronin e Eakidëve në Epir në vitin 297. Megjithatë, mbretëria e tij qe shumë e shtrirë; i cilësuar deri atëherë si mbret i taulantëve, ai e siguroi mbretërimin mbi ilirët pas vdekjes së Klitit, birit të Bardhylit, që ishte mundur nga
Aleksandri i Madh në Pelion më 335 dhe kishte gjetur strehë tek Glaukusi, në prapatokën e Epidamn-Dyrrahionit. Asgjë nuk dihet për veprimtarinë e Glaukise mes viteve 335 dhe 317 dhe nuk thuhet dot me saktësi se kur e mori ai titullin “mbret i ilirëve”, madje as nëse e ka mbajtur atë me gjithë mend ndonjëherë. Në vitin 317, Glaukia e mori Pirron e vogël dyvjeçar dhe e rriti për dhjetë vjet bashkë me fëmijët e tij, aq sa edhe e birësoi. Në vitin 307, ai e vendosi në fronin e Molosisë por, më 302, molosët e dëbuan ngaqë parapëlqyen Neoptolemin. Vetëm pasi mori pjesë në betejën e Ipsos krahas Antigonidëve dhe pasi u dërgua si peng në Aleksandri, PIRROJA arritii ta rifitojë përfundimisht fronin e vet më 297, pa dyshim me mbështetjen e Ptoleme Soterit, thjeshtrën e të cilit, Antigonën, e kishte marrë për grua.
Vitet e para të mbretërimit qenë të zëna me forcimin e mbretërisë eakide, e cilai mblidhte të gjitha ethne-të epirote (tesprotët e kasopët u bashkuan me molosët më 330 dhe kaonët shërbyen në ushtrinë e Pirros në Itali, siç e tregojnë Dionisi i Halikarnasit. XX, 1, dhe Plutarku, Pirroja, 28, 2 dhe 30, 4). Nuk është e lehtë të përcaktohet kufiri verior i Epirit të Madh, për arsye të pasaktësive të teksteve të lashta: sipas Apianit (Ilirike, 7), diku rreth vitit 231, mbreti “Agron mbretëronte në atë pjesë të Ilirisë e cila ndodhej mbi gjirin e Jonisë që kanë pasur dikur nën zotërim Pirroja, mbreti i Epirit, dhe trashëgimtarët e tij”, gjë që jep mundësi për të pohuar se mbretëria e Pirros shtrihej në një pjesë të mirë të Ilirisë së Jugut, me siguri në Apoloni e, mbase, edhe në Epidamn- Dyrrahion. Ka shumë të ngjarë që kufiri i saj shkonte përgjatë lumit Shkumbin. Një fragment i Dion Kasit6 bën fjalë gjithashtu për nënshtrimin e dinastëve ilirë ndaj Pirros.
Prerja e monedhave nga ana e mbretit Monuni shtron, natyrisht, disa çështje lidhur me gjendjen e dy qyteteve. Staterët huazuan tipin tradicional të staterëve të Dyrrahionit e të Apolonisë: në anën e parme, lopa në këmbë e paraqitur nga e djathta, me kokën e kthyer për të lëpirë viçin që po mënd me qumësht, shpesh me nofullën e derrit të egër përmbi lopën; në anën e pasme, motivi me lule që ndoshta simbolizon kopshtet e Alkinoit me shkurtimin etnik ose e ndonjëherë një majë shtize apo një çomage, ku emri i prerësit të monedhës është i zëvendësuar me shënimin MONOYNIOY. S. Islami7 ka dashur ta shihte këtë prerje monedhash si provë që, rreth vitit 280, mbretëria e Monunit kishte arritur një shtrirje të krahasueshme me atë të Gaukusit. Sidoqoftë, duhet vënë në dukje se tetradrahma e vetme që ruhet në Kabinetin e Medaljeve në Paris dhe që është e tipit maqedonas - në anën e parme, me kokën e Aleksandrit djathtas me lëkurën e luanit të Herakliut dhe, në anën e prapme, me Zeusin e ulur që mban shqiponjën dhe skeptrin e me të njëjtin mbishkrim MONOYNIOY, - nuk mund të interpretohet si dëshmia e pushtimit të Maqedonisë nga Monuni, por vetëm si shenja e një ambicjeje për ta vënë veten në radhën e pasardhësve të Diadokëve, me rastin e konfliktit të tij me Ptoleme Keraunin, që përmendet nga Trog-Pompeu8. Sot për sot, nuk ka asnjë arsye që të lërë shteg për ta quajtur tetradrahmën e tipit maqedonas si të ndonjë mbreti tjetër Monun e jo të atij që del në monedhat e tipit të Epidamn-Dyrrahionit. O. Picard, ka treguar më së miri se përvetësimi i tipeve të monedhave nuk nënkupton pushtim ushtarak; Monuni mund t’i ketë prerë këto monedha për të lehtësuar shkëmbimet e mbretërisë së vet, pa e pasur nën zotërim qytetin port. Pas vdekjes së Pirros, në vitin 272, pasuesi i Monunit, Mytili, mund të ketë vepruar në të njëjtën mënyrë, pa e zotëruar as ai qytetin e Epidamn-Dyrrahionit.
Përsëri ishte Taranto ai që, duke qenë i pafuqishëm përballë vërshimit romak, kërkoi ndihmë në bregun lindor duke i bërë thirrje Pirros. Romës i ishin dashur përpjekje të shumta për të mposhtur keltët e vendosur në luginën e lumit Po dhe në bregdetin e Adriatikut e për të luftuar kundër samnitëve në Italinë qendrore ndërmjet viteve 326 e 290, si edhe për të siguruar kontrollin mbi bregdetin adriatik. Më 321, legjionet romake pësuan disfatë e u detyruan të kapitullojnë në Grykat (“Furkat”) e Kaudiumit. Në Kampanie, dorëzimi (deditio) i Kapuas, që në vitin 343, shënonte përparimin romak drejt jugut. Prania greke ishte dobësuar në bregdetin veriperëndimor të Adriatikut: në fillim të shekullit III, qeramika atike u zhduk nga këto vise në dobi të prodhimeve vendase apo të importeve nga Italia gadishullore, si enët e Volterras; vetëm Ankona mbeti vatër e gjallë e helenizmit që u përhap tek senonët. Picenumi nënshkroi një traktat me Romën më 299, sipas Tit Livit (X, 10, 12). Pas vendosjes së një ngulimi në Sena Galika, në veri të Ankonës, e më pas në Kastrum Novum në Picenum, aty rreth vitit 283, Roma vendosi ngulime latine në Ariminum (Rimini) më 268, Firmum (Fermo) në Picenum më 264. Bregdeti adriatik përbënte në njëfarë mënyre kufirin e shtetit romak që e mbante nën kontroll në një gjatësi të madhe. Ai nuk ishte bëië ende për Romën një rrugë komunikimi që lidhte Italinë me botën greke, dalmate e ilire.
Qytetet greke të Italisë së Jugut e kërkonin aleancën me Romën kundër lukanëve: kështu ndodhi me Thurin, Lokrin, Krotonin, Regionin, të cilët u bënë me garnizone romake. Vetëm qyteti i madh i Tarantos, i cili duhet të kishte nja 200 000 banorë në fillim të shekullit III, deshi ta ruante pavarësinë e vet me ndihmën e Pirros. Në vitin 282, flota romake që kishte kapërcyer kepin e Laciniumit u fundos pjesërisht nga tarantët, të cilët e kundërshtonin një ndërhyrje romake në favor të partisë aristokratike në qytet. Tarantët përzunë madje edhe garnizonin romak nga Thuri.
Shpjegimet e vendimit të Pirros për të ndërhyrë në Itali ndryshojnë nga një autor i lashtë tek tjetri. Në atë kohë, Pirroja ishte i ngeshëin: Lysimahu e kishte përzënë nga Maqedonia, por kishte vdekur disa muaj përpara mbërritjes së të dërguarve tarantë në Ambraki, gjë që nuk nënkuptonte aspak se Maqedonia ishte sërish e gatshme që t’i jepej Pirros. Pausania (I, 12, 1) thotë se Pirroja, si pasardhës i Akilit, qenkësh ndier i lumtur që do të luftonte kundër ca kolonëve trojanë, që në këtë rast ishin romakët pasardhës të Eneut. Ky shënim i veprës së tij Periegesis10 bie ndesh me traditën trojane aq të pranishme si në Butrot ashtu edhe në Apoloni. Zanafillat trojane të dinastisë eakide duket se kanë qenë më të rëndësishme se prejardhja nga Akili. Justini (XVIII, i, i) i vesh Pirros dëshirën për të pushtuai Italinë; në këtë pikë, ai pason Plutarkun (Pyrrhos, 14) i cili rrëfen një bisedë mes= Pirros dhe tesalianit Kinea, gjatë së cilës mbreti shpall hapur dëshirën e tij për te pushtuar Italinë, e më pas Siqelinë, që të dyja të begata, gjë që do t’i siguronte paskëtaj hegjemoninë mbi botën greke. Nën shembullin e Agathokleut, Pirros, sipas Plutarku t, ikishte vajtur ndër mend edhe që të sulmonte Kartagjenën dhe Afrikën. Në të vërtetë, Pirroja, pavarësisht nga ç’është thënë lidhur me këtë, u mendua gjatë para se t u përgjigjej pozitivisht dërgatave tarante, të cilat ngulmuan dy herë rrjesht për t’ia mbushur mendjen eakidit, së bashku me disa të dërguar samnitë e lukanë, në mënyne që ta bindnin atë se fjala ishte për një aleancë të fuqishme ndërmjet grekëve »e barbarëve italiotë kundër Romës; ai kishte plotësisht të drejtë të ishte me dy mendje para se të hidhej në një operacion të madh kundër romakëve në një kohë kur situata në Maqedoni i çelte perspektiva të reja në drejtim të lindjes.
Natyrisht që nuk mund të merren si të vërteta vlerësimet numerike të Plutarkult (Pyrrhos, 13,12-13), i cili shënon se tarantët, samnitët, mesapët e lukanët i premtuam Pirros plot 20 ooo kalorës e 350 000 këmbësorë! Me gjithë këshillat e Kineas, Pirroja i pranoi propozimet e tarantëve dhe mori një ndihmë në njerëz, anije e të holla nga Ptoleme Kerauni, Antigon Gonata dhe Antiohu I. Pasi dërgoi një pararojë prej 3 000 burrash në Tarant në yjeshtën e vitit 281, Pirroja e kapërceu detin Adriatik në maj 280 me një ushtri që është përshkruar nga Plutarku (Pyrrhos, 15, 2): 20 elefantë,, 3 000 kalorës, 20 000 këmbësorë, 2 000 harkëtarë, 500 hobetarë, pra gjithsej 25 500 burra që u shtoheshin atyre 3 000 trupave të pararojës. Kjo ushtri ishte vetëm pak më e vogël se ajo që kapërceu Helespontin nën urdhërat e Aleksandrit të Madh në vitin 334 (30 000 këmbësorë e 4 500 kalorës, sipas Diodorit, XVII, 3,4). Sidoqoftë, asaj i duheshin shtuar edhe efektivat që kishin dhënë tarantët, qytetet greke që i kishin shpëtuar sundimit romak (Metaponti, Heraklea, Thuri) dhe aleatët e tyre lukanë, mesapë, samnitë e brutë.
Ndeshja e parë mes konsullit P. Valer Levini dhe ushtrisë së Pirros u be në Herakle (korrik 280), në jugperëndim të Metapontit. Ajo qe një dështim mizor për romakët e tmerruar nga elefantët, pavarësisht nga përpjekjet e traditës analistike për t’ia zbutur disi përmasat. E gjithë Italia e Jugut e veçanërisht qytetet e Krotonit e Lokrit, u bashkuan me mbretin epirot. Ky i fundit e kremtoi këtë fitore të parë me një blatim (ex-voto) kushtuar Dodonës": “Mbreti Pirro, epirotët e tarentinët, mbi romakët dhe aleatët e tyre, Zeusit Naios”. Pastaj ai marshoi drejt Romës, mbase deri në Palestrina (Prenestë) vetëm 37,5 kilometra nga Roma, pa mundur ta ngrejë Kampanien kundër romakëve. Pasi e kaloi dimrin në Taranto, Pirroja u përpoq të eliminojë ngulimet romake në Apuli, sidomos atë të Venusias, që ishte themeluar në vitin 291; ai e sulmoi ushtrinë konsullore në Auskulum, në veri të Aufidës, gjatë verës së vitit 279, dhe korri një fitore të shkëlqyer, megjithëse rrëfimet e vona romake janë orvatur ta përmbysin rezultatin e betejës. Roma nuk pranoi të hynte në bisedime dhe kërkoi mbështetjen e kartagjenasve, ndërkohë që të dërguarit e Agrigentit, Sirakuzës dhe Leontinit po e ftonin të ndërhynte në Siqeli për të mbrojtur qytetet greke nga kërcënimi kartagjenas.
Pikërisht në shtator 278, Pirroja u hodh në Siqeli e shkoi në Sirakuzë. Në vitin 277, ai rrethoi pa sukses Lilybenë. Një vit më vonë, revoltat Siqeliane e shtynë Pirron që ta braktiste ishullin, pas një suksesi në tokë kundër kartagjenasve. Megjithatë, një disfatë detare në ngushticën e Mesinës e dobësoi përfundimisht flotën sirakuzane që ishte në shërbim të Pirros. Mbreti u kthye në Taranto në vjeshtën e vitit 276. Fushata e tretë e Italisë në vitin 275 mban vulën e betejës së Beneventit. Gjatë tre viteve të mungesës së Pirros, aleatët e tij italikë, sidomos samnitët, pësuan vuajtje nga operacionet e Romës, por romakët nuk arritën asgjë vendimtare gjatë armëpushimit që u kishte lënë vajtja e Pirros në Siqeli. Beteja e Beneventit, në fillim të verës së vitit 275, qe një dështim për Pirron, por aspak një disfatë shkatërrimtare, siç është përpjekur ta paraqesë tradita analistike romake. Pasi u kthye në Taranto, Pirroja u kërkoi ndihmë mbretërve helenistikë, Antigon Gonatës dhe, pa dyshim, Antiohut I, por pa sukses, dhe vendosi të kthehej në Epir. Ky vendim është gjykuar në mënyra shumë të ndryshme: sipas disave, Pirroja hoqi dorë përfundimisht nga ideja e ngritjes së një perandorie greke të Perëndimit, ngaqë i erdhi në majë të hundës apo ngaqë ishte i pavendosur; sipas të tjerëve, ai iu kthye prapë planit të tij për pushtimin e Maqedonisë, në mënyrë që të bashkonte të gjitha forcat e Greqisë veriore e të kthehej rishtazi në Itali. Një element është i sigurt: kur i hipi anijes për në Epir, Pirroja la në Taranto një garnizon si edhe të birin, Helenin, e madje, edhe pasi ky i fundit u thirr nga i ati, garnizoni epirot i drejtuar nga Miloni e mbrojti Taranton derisa vdiq Pirroja (në vitin 272). Taranto ra në duart e romakëve vetëm pas vdekjes së mbretit dhe largimit të këtij garnizoni epirot që mbronte pavarësinë e helenizmit perëndimor. Pas dorëzimit të Tarantos, të gjitha qytetet greke kapitulluan njëri pas tjetrit: Heraklea, Krotoni, Metaponti, Thuri, Lokri. Edhe popullsitë italike ranë nën zotërimin romak: në vitin 268, Beneventi u bë me një koloni latine; lukanët, brutët dhe japigët i pranuan kushtet e Romës. Kjo e fundit vuri nën kontroll gjithë bregdetin e Jonit dhe të Adriatikut jugor, madje kjo mund të thuhet për mbarë bregdetin adriatik, nga grykëderdhja e lumit Po deri në Otranto. Romakët e pushtuan Brundisin mes viteve 268 e 264 dhe vendosën aty një ngulim latin në vitin 244.
Pikërisht në të njëjtën kohë (aty rreth vitit 266) Valer Maksimi12bën fjalë edhe për një përfaqësi apoloniatësh dërguar në Romë, që u trazua nga fyeija që u bënë të dërguarve dy senatorë të rinj, të cilët u lanë në dorë të apoloniatëve para se këta të shoqëroheshin personalisht nga njëri prej kuestorëve deri në Brundisi. M. Holleaux13 vendos me të drejtë një lidhje ndërmjet këtij delegacioni dhe pushtimit të Brundisit nga romakët aty rreth vitit 266. Apoloniatët kishin merak që të vendosnin marrëdhënie fqinjësie të mirë me zotërit e rinj të bregut perëndimor të Adriatikut. Të njëjtën gjë duhet ta kenë bërë edhe banorët e Epidamn-Dyrrahionit, të cilët kishin po ato interesa, por kujtimi i këtij veprimi nuk është ruajtur. Kjo dërgatë nuk nënkupton domosdoshmërisht ndonjë pavarësi të plotë të qytetit të Apolonisë në lidhje me mbretërinë epirote të Aleksandrit II, por vërteton rëndësinë e marrëdhënieve transadriatike. Elementi i ri që do të luante rol thelbësor për të ardhmen e këtyre rajoneve, qe vendosja e pranisë romake në bregun perëndimor.
Kjo vendosje efektive, nga Ravena deri në Otranto, para mesit të shekullit III kundërshtohej ende nga keltët e këtej Alpeve, të cilët mbanin deltën e lumit Po. Galët e përtej Alpeve u erdhën në përforcim atyre të këtej Alpeve dhe, në vitin 238, mbërritën deri në Ariminum (Polibi, II, 21); luftërat e brendshme ndërmjet bojëve dhe galëve të përtej Alpeve ua dobësuan atyre pozitat dhe Roma mundi ta ndajë në ngastra territorin e Picenumit (ager picenus'), nga i cili u dëbuan senonët (në vitin 232). Bojët, insubrët dhe fqinjët e tyre keltë, të shqetësuar nga ky vendim romak, që ishte si një kanosje për t’i shpërngulur nga trojet e tyre, thirrën përsëri në ndihmë galët e përtej Alpeve, të cilët ia mbërritën në vitin 225. Për fatin e mirë të Romës, venetët dhe cenomanët zgjodhën aleancën me romakët; përleshja vendimtare u zhvillua në afërsi të brigjeve të detit Tirren, në Telamon, ku sipas Polibit (II, 31, 1) galët lanë 40 000 të vrarë. Ishte rasti për një përpjekje rër t’i dëbuar keltët nga krahina e luginës së lumit Po: bojët iu nënshtruan Romës; lumi Po u kapërcye në vitin 224; insubrët pësuan disfatë në vitin 223 dhe bënë propozim për paqe, por konsujt nuk pranuan; fushata e vitit 222 shënon fundin e luftërave me galët, Mediolanumi (Milano), kryeqyteti i insubrëve, ra dhe, katër muaj më vonë, Roma vendosi koloni latine në Kremonë e në Piaçencë. Në veri të lumit Po, venetët mbanin marrëdhënie të mira me romakët: në vitete 221 dhe 220, legjionet ndërhynë kundër histrëve dhe përparuan deri në Alpe. Sundimi mbi Adriatikun ishte siguruar, në kohën kur mbërritja e Hanibalit e vuri sërish në pikëpyetje të gjithë pushtimin e Galisë së këtej Alpeve dhe e dërrmoi praninë romake në bregdetin e Adriatikut. Sidoqoftë, Roma e kishte bërë tashmë ndërhyijen e saj të parë në brigjet lindore.
Ndërhyrjet romake në lindje të Adriatikut
Lufta e parë e Ilirisë Polibi (II, 12,7) e përcakton në vitin 229-228 kohën e zbarkimit të parë ushtarak të romakëve në Iliri si edhe të kontakteve të tyre të para diplomatike me viset greke. Është e vërtetë se Justini (XXVIII, 1, 5-6 dhe 2) bën fja]ë për një thirrje që akarnanët i bënë Romës për ndihmëkundër etolëve’4, në vitin 239 ose pak më vonë. M. Holleaux ka sigurisht të drejtë që nuk e merr si të besueshme këtë pjesë të veprës së Justinit. Megjithatë duhet saktësuar se kjo thirrje për ndihmë, në rast se ka pasur vërtet ndonjë thirrje të tillë, nuk mund të vinte veçse nga pjesa perëndimore e Akarnanisë, ajo që i ishte bashkuar mbretërisë epirote pas ndarjes së Akarnanisë mes Aleksandrit II dhe etolëve (253-252), dhe veçse nga individë të caktuar, përderisa në atë kohë nuk kishte më shtet akarnan.
Pra, në qoftë se deri në vitin 230 fqinji i ri romak ishte treguar i rezervuar në Adriatik, situata ndryshoi menjëherë me zhdukjen e dinastisë eakide në Epir dhe me forcimin e dinastisë së re të mbretërve ardianë në Iliri, e shoqëruar me zhvillimin e flotës ilire dhe të piraterisë së saj detare në Adriatik. Për këtë të fundit është folur mjaft, sigurisht pa të drejtë ose të paktën tepër para kohe; sipas M. Holleaux’5: “Nga të dhënat që jep Polibi (II, 5,1-2) del se inkursionet e pareshtura të ilirëve në brigjet e Peloponezit, në Elidë e në Meseni, kanë qenë shumë më të hershme se viti 230, koha e agresionit të tyre ndaj Foinikes”; më 1928, i njëjti autor16 i shpie mjaft më larg në kohë fillimet e piraterisë ilire në Adriatik- duke përmendur ndërhyijen e Dionisit të Sirakuzës, në vitin 385, që pati vetëm pasoja të përkohshme, ai shton: “Adriatiku mbeti, njëlloj si më parë, në duart e ilirëve dhe pirateria vazhdoi të ishte e keqja e tij endemike”. R. L. Beaumont*7 ia atribuonte mbretit Agron organizimin për herë të parë të një flote të fuqishme tek ilirët, sipas Polibit (II, 2,4), dhe vlerësonte se pirateria nuk e kishte penguar aspak jetën e ngulimeve greke në brigjet dalmate. H. J. Dell’8 ka bërë një saktësim shumë të dobishëm, duke theksuar, pikësëpari, rëndësinë e piraterisë në detin Adriatik, mbase për shkak të japigëve apo të peuketëve, por sidomos për shkak të etruskëve, dhe duke treguar se tekstet letrare që bëjnë fjalë për sulmet ilire*9 mund të jenë fare mirë të lidhur me ngjarje diku afër viteve 231- 230. Ai nxjerr përfundime me shumë maturi: “that the Illyrians did not engage in serious high-seas piracy in the Adriatic before 231 BC. Nevertheless, the nature of the evidence is such that it is impossible to say that there was absolutely no piracy at all along the Illyrian coast”20 (“se ilirët nuk u përzien në pirateri serioze në det të hapur në Adriatik përpara vitit 231 para J. K. Megjithatë, provat janë të tilla që e bëjnë të pamundur të pohohet se pirateria nuk ka ekzistuar fare përgjatë bregdetit ilir”). Po aq e theksuar është edhe heshtja e teksteve epigrafike21.
Situata në Greqinë e Veriut u përkeqësua shumë në çerekun e tretë të shekullit III. Demetnt II i duhej t’i bënte Jjallë njëkohësisht si koalicionit mes federatave të etolëve dhe të akejve, ashtu edhe një kërcënimi nga ana e dardanëve në veri të Maqedonisë. Pikërisht për t’’ bërë ballë rrezikut etol, Demetri II i shtyu ilirët e Agronit të ndërbynin r»ë Medion, në Akarnani (231). Suksesi i korrur i nxiti ata që të provonin njëherë të sulmonin një qytet të vërtetë, Foiniken, qytetin më të madh të Kaonisë, në luginën e Bistricës, me pëlqimin e garnizonit të mercenarëve galë. Qyteti u mor pa vështirësi dhe plaçka e iuftës qe shumë e madhe. Tregtarë të shumtë grekë të Italisë ranë viktima të ilirëve që, sipas Polibit (II, 8, 2), u vërsulën në det mbi emporoi italikoi dhe i plaçkitën, i masakruan apo i morën robër. Senati romak dërgoi dy ambasadorë tek Teuta, e cila e vrau njërin prej tyre, gjë që, sipas Polibit, e përligji ndërhyrjen romake në Iliri.
Dy janë traditat letrare të dallueshme lidhur me zanafillën e ndërhyijes romake në Iliri në vitin 229: Polibi (II, 2-12), pa dyshim i ndikuar nga një traditë romake që ka shumë të ngjarë të jetë ajo e themeluar nga Fabi Piktor, e shpjegon fillimin e luAës së parë të Ilirisë me dhunimet që ilirët dhe mbretëresha e tyre Teuta u bënë tregtarëve romakë; tradita tjetër, e përfaqësuar nga Apiani (Jlirike, 7-8) dhe Dion synonte copëzimin e zotërimeve lagide. Kjo luftë e re ndërmjet Romës dhe Filipit V nuk u shkaktua nga mbreti maqedonas, i cili e respektoi paqen e Foinikes. Duket qartazi se qe Roma ajo që, e shtyrë nga aleatët e saj të Pergamit, Rodit e Athinës, donte luftë. A po përkonte vallë vendimi i Senatit romak me një vullnet pushtimi, me lindjen e imperializmit romak në botën greke?
Ai ishte edhe më i habitshëm, ngaqë Roma sapo dilte nga një sprovë e tmerrshme, që kishte shkaktuar humbje të konsiderueshme në njerëz, shkatërrime të rënda materiale (e gjithë zona bregdetare e Adriatikut, nga Picenumi në Apuli, ishte përshkuar e rrënuar nga Hanibali), si edhe tradhtinë e një pjese të madhe të Italisë jugore deri në Kampanie, që ishte bashkuar me hir a me pahir me kartagjenasit. Tit Livi (XXII, 61, n-12)27 28 harton një listë të këtyre tradhtive: “Kampanët, atelanët, kalatinët, hirpinët, një pjesë e apulëve, samnitët me përjashtim të pentrëve, të gjithë brutët, lukanët e për më tepër edhe uzentinët dhe pothuajse i gjithë bregdeti i zënë nga qytetet greke, tarantët, metapontët, krotoniatët e lokrët, si dhe të gjithë galët e këtej Alpeve”. Duke përparuar, Roma e rimori pak nga pak kontrollin e qyteteve dhe trojeve që e kishin lënë në baltë: Sirakuzën më 211, Taranton më 209; në vitin 207, Hasdrubali pësoi disfatë në brigjet e Metaurit në Picenum; më 206, e gjithë Lukania u mor sërish. Kur u largua nga Italia më 203, Hanibali kishte humbur praktikisht çdo gjë. Pas fitores së saj, Roma i lau me ashpërsi hesapet me qytetet dhe me popujt e Italisë që, me hir a me pahir, kishin përkrahur Hanibalin. në vitin 201 u nda në ngastra, në favor të veteranëve të ushtrisë që Skipioni kishte pasur në Afrikë, ager publicus-i i Samniumit dhe i Apulisë (Tit Livi, XXI, 4,1-3); konfiskirr.et qenë shpesh të konsiderueshme: i gjithë territori i Kapuas, në pjesë e madhe e Brutiumit, e Lukanisë, e Samniumit dhe e Apulisë. Mesapia, për sheinbull, jep dëshminë e shkatërrimit të fortifikimeve dhe të qendrave të banuara, e mbushjes së puseve me materialet e rrënojave, e rënies së prodhimeve të zejtarisë, të pakësimit të varreve: qendrat qytetare u kthyen në fshatra të thjeshtë në fillim të shekullit II para J. K., ndërkohë që më 199 u themelua kolonia e Kastrumit në jug të Otrantos; nga ana tjetër, fshatrat duket se nuk u braktisën, por ka të ngjarë që pronarët të mos ishin më të njëjtët, pas ndarjes në ngastra të ager publicus-it.
Romës i duhej të rivendoste autoritetin e vet në Itali, sidomos në zonat bregdetare përgjatë Adriatikut. Në veri, besnikë kishin mbetur vetëm venetët, një pjesë e cenomanëve dhe kolonitë latine të Ariminumit, Kremonës e Piaçencës. Insubrët dhe bojët i kishin nëpërkëmbur këto dy të fundit, të cilat shërbyen si baza për operacionet e ripushtimit që nga viti 201. Më 196 ra Felsina, kryeqendra e bojëve; ajo u bë koloni latine më 189 nën emrin Bononia (Bolonja). Via Aemilia, e cila lidhi Ariminumin me Piaçencën, u ndërtua në vitin 187, ashtu si edhe via Flaminia, nga Arreciumi në Bolonjë. Më 183 u krijuan dy kolonitë e Parmës dhe Modenës. Një koloni latine u vendos në Akuileia më 181: 3 000 këmbësorë morën nga 50 pendë tokë (= 12,5 hektarë) secili. Vitet e mëpasme, konsujt, të mbështetur nga flota e Ankonës, luftuan kundër histrëve, njëlloj siç kishin vepruar edhe më parë në vitet 221-220: Nesakti, në vendbanimin e Visaces pranë Polës, u mor në vitin 17729; rënies së kryeqytetit të mbretit të fundit të histrëve, Epulonit, i kënduan në trajtë epopeje poetët latinë Eni dhe Hosti. Akuilea u përforcua në vitin 169 duke dërguar 1 500 familje kolonësh shtesë. Konsull Kasi (C. Cassius Longinus) u përpoq madje që, duke u nisur nga Istria, ta sulmonte mbretërinë maqedonase të Perseut nga veriu në vitin 171 (Tit Livi, XLIII, 1 dhe 5): çështja nuk mundi të shpihet gjer në fund, për arsye të largësisë së konsiderueshme nëpër një vend të panjohur, dhe ushtria u kthye mbrapsh pasi nëpërkëmbi histrë dhe japydë (me siguri, fjala është për japodët, në juglindje të Rijekës). Ishte hera e parë që Roma pati ndër mend t’i binte rrotull Adriatikut nga veriu.
Të shumta kanë qenë arsyet e tjera që janë parashtruar për të shpjeguar luftën e re në vitin 200, kryesisht shkaqe thjesht romake: vullneti për të mbajtur nën armë trupat që kishin mundur Kartagjenën, shpresa për një plaçkë të madhe lufte ndaj Maqedonisë, dëshira për t’ua vonuar shpërndaijen e tokave veteranëve të çmobilizuar në mënyrë që të zgjatej shfrytëzimi i ager publicus-it nga një grusht familjesh të mëdha senatoriale, veçanërisht në Kampanie. Pala e përkrahësve të luftës fitoi në Romë në vitin 200.
Adriatiku jugor i pa sërish legjionet romake të hidheshin në bregun lindor nga Brundisi dhe të zbarkonin në Korkyrë e më pas në luginën e poshtme të Aoosit, në Apoloni. Njëzet lemboi nga Isa do t’i plaçkisnin madje trojct e Karystit të Eubesë, sipas Tit Livit (XXXI, 45, 10), gjë që dëshmon për besnikërinë e këtij qyteti ndaj Romës që nga lufta e parë e Ilirisë. Duhej pritur viti i tretë i luftës, më 198, për ta parë konsullin e ri T. Kuinkt Flaminini të zbarkonte në Korkyrë dhe, prej andej, në Epirin fqinjë, pa dyshim pranë Butrotit ose Onhesmit (Sarandës), për të arritur në krahinën e Tepelenës dhe për të dëbuar, me ndihmën e Haropit Plakut, Filipin V nga pozicionet e tij në grykat e Aoosit, përpjetë vendit ku ky lumë bashkohet me Drinon. Beteja e Kynoskefalës, në qershor 197, i dha fund luftës: Maqedonia u tkurr vetëm brenda trojeve të saj. Natyrisht, liria e grekëve u shpall nga filoheleni Flaminin në garat istmike dhe, dy vjet më vonë, të gjitha trupat romake u tërhoqën, por ndërhyrja romake në lindje të Adriatikut po bëhej gjithnjë e më e shpeshtë. Lidhjet tregtare ndërmjet brigjeve epiro-ilire dhe italiane u forcuan; nuk qe ndonjë rastësi fakti që Plauti e shkroi dhe e shfaqi në vitin 195 komedinë e tij Menehmët, që vinte në skenë dy binjakë të lindur në Sirakuzë, njëri nga të cilët i kishte humbur të atit që kishte ardhur për punë tregtie në Taranto dhe ishte shpënë e rritur në Epidamn nga grabitësi i tij, ndërsa tjetri erdhi në Epidamn njëzet vjet më pas dhe u gjend në qendër të disa keqkuptimeve zbavitëse. Roma u përpoq gjithashtu që të bënte për vete fëmijët e aristokracisë së shteteve greke, të cilët vinin për studime në Romë, si Haropi i Riu. Pak nga pak, parti proromake u organizuan në secilin nga shtetet e Greqisë Perëndimore.
Lufta e parë e Ilirisë Polibi (II, 12,7) e përcakton në vitin 229-228 kohën e zbarkimit të parë ushtarak të romakëve në Iliri si edhe të kontakteve të tyre të para diplomatike me viset greke. Është e vërtetë se Justini (XXVIII, 1, 5-6 dhe 2) bën fja]ë për një thirrje që akarnanët i bënë Romës për ndihmëkundër etolëve’4, në vitin 239 ose pak më vonë. M. Holleaux ka sigurisht të drejtë që nuk e merr si të besueshme këtë pjesë të veprës së Justinit. Megjithatë duhet saktësuar se kjo thirrje për ndihmë, në rast se ka pasur vërtet ndonjë thirrje të tillë, nuk mund të vinte veçse nga pjesa perëndimore e Akarnanisë, ajo që i ishte bashkuar mbretërisë epirote pas ndarjes së Akarnanisë mes Aleksandrit II dhe etolëve (253-252), dhe veçse nga individë të caktuar, përderisa në atë kohë nuk kishte më shtet akarnan.
Pra, në qoftë se deri në vitin 230 fqinji i ri romak ishte treguar i rezervuar në Adriatik, situata ndryshoi menjëherë me zhdukjen e dinastisë eakide në Epir dhe me forcimin e dinastisë së re të mbretërve ardianë në Iliri, e shoqëruar me zhvillimin e flotës ilire dhe të piraterisë së saj detare në Adriatik. Për këtë të fundit është folur mjaft, sigurisht pa të drejtë ose të paktën tepër para kohe; sipas M. Holleaux’5: “Nga të dhënat që jep Polibi (II, 5,1-2) del se inkursionet e pareshtura të ilirëve në brigjet e Peloponezit, në Elidë e në Meseni, kanë qenë shumë më të hershme se viti 230, koha e agresionit të tyre ndaj Foinikes”; më 1928, i njëjti autor16 i shpie mjaft më larg në kohë fillimet e piraterisë ilire në Adriatik- duke përmendur ndërhyijen e Dionisit të Sirakuzës, në vitin 385, që pati vetëm pasoja të përkohshme, ai shton: “Adriatiku mbeti, njëlloj si më parë, në duart e ilirëve dhe pirateria vazhdoi të ishte e keqja e tij endemike”. R. L. Beaumont*7 ia atribuonte mbretit Agron organizimin për herë të parë të një flote të fuqishme tek ilirët, sipas Polibit (II, 2,4), dhe vlerësonte se pirateria nuk e kishte penguar aspak jetën e ngulimeve greke në brigjet dalmate. H. J. Dell’8 ka bërë një saktësim shumë të dobishëm, duke theksuar, pikësëpari, rëndësinë e piraterisë në detin Adriatik, mbase për shkak të japigëve apo të peuketëve, por sidomos për shkak të etruskëve, dhe duke treguar se tekstet letrare që bëjnë fjalë për sulmet ilire*9 mund të jenë fare mirë të lidhur me ngjarje diku afër viteve 231- 230. Ai nxjerr përfundime me shumë maturi: “that the Illyrians did not engage in serious high-seas piracy in the Adriatic before 231 BC. Nevertheless, the nature of the evidence is such that it is impossible to say that there was absolutely no piracy at all along the Illyrian coast”20 (“se ilirët nuk u përzien në pirateri serioze në det të hapur në Adriatik përpara vitit 231 para J. K. Megjithatë, provat janë të tilla që e bëjnë të pamundur të pohohet se pirateria nuk ka ekzistuar fare përgjatë bregdetit ilir”). Po aq e theksuar është edhe heshtja e teksteve epigrafike21.
Situata në Greqinë e Veriut u përkeqësua shumë në çerekun e tretë të shekullit III. Demetnt II i duhej t’i bënte Jjallë njëkohësisht si koalicionit mes federatave të etolëve dhe të akejve, ashtu edhe një kërcënimi nga ana e dardanëve në veri të Maqedonisë. Pikërisht për t’’ bërë ballë rrezikut etol, Demetri II i shtyu ilirët e Agronit të ndërbynin r»ë Medion, në Akarnani (231). Suksesi i korrur i nxiti ata që të provonin njëherë të sulmonin një qytet të vërtetë, Foiniken, qytetin më të madh të Kaonisë, në luginën e Bistricës, me pëlqimin e garnizonit të mercenarëve galë. Qyteti u mor pa vështirësi dhe plaçka e iuftës qe shumë e madhe. Tregtarë të shumtë grekë të Italisë ranë viktima të ilirëve që, sipas Polibit (II, 8, 2), u vërsulën në det mbi emporoi italikoi dhe i plaçkitën, i masakruan apo i morën robër. Senati romak dërgoi dy ambasadorë tek Teuta, e cila e vrau njërin prej tyre, gjë që, sipas Polibit, e përligji ndërhyrjen romake në Iliri.
Dy janë traditat letrare të dallueshme lidhur me zanafillën e ndërhyijes romake në Iliri në vitin 229: Polibi (II, 2-12), pa dyshim i ndikuar nga një traditë romake që ka shumë të ngjarë të jetë ajo e themeluar nga Fabi Piktor, e shpjegon fillimin e luAës së parë të Ilirisë me dhunimet që ilirët dhe mbretëresha e tyre Teuta u bënë tregtarëve romakë; tradita tjetër, e përfaqësuar nga Apiani (Jlirike, 7-8) dhe Dion synonte copëzimin e zotërimeve lagide. Kjo luftë e re ndërmjet Romës dhe Filipit V nuk u shkaktua nga mbreti maqedonas, i cili e respektoi paqen e Foinikes. Duket qartazi se qe Roma ajo që, e shtyrë nga aleatët e saj të Pergamit, Rodit e Athinës, donte luftë. A po përkonte vallë vendimi i Senatit romak me një vullnet pushtimi, me lindjen e imperializmit romak në botën greke?
Ai ishte edhe më i habitshëm, ngaqë Roma sapo dilte nga një sprovë e tmerrshme, që kishte shkaktuar humbje të konsiderueshme në njerëz, shkatërrime të rënda materiale (e gjithë zona bregdetare e Adriatikut, nga Picenumi në Apuli, ishte përshkuar e rrënuar nga Hanibali), si edhe tradhtinë e një pjese të madhe të Italisë jugore deri në Kampanie, që ishte bashkuar me hir a me pahir me kartagjenasit. Tit Livi (XXII, 61, n-12)27 28 harton një listë të këtyre tradhtive: “Kampanët, atelanët, kalatinët, hirpinët, një pjesë e apulëve, samnitët me përjashtim të pentrëve, të gjithë brutët, lukanët e për më tepër edhe uzentinët dhe pothuajse i gjithë bregdeti i zënë nga qytetet greke, tarantët, metapontët, krotoniatët e lokrët, si dhe të gjithë galët e këtej Alpeve”. Duke përparuar, Roma e rimori pak nga pak kontrollin e qyteteve dhe trojeve që e kishin lënë në baltë: Sirakuzën më 211, Taranton më 209; në vitin 207, Hasdrubali pësoi disfatë në brigjet e Metaurit në Picenum; më 206, e gjithë Lukania u mor sërish. Kur u largua nga Italia më 203, Hanibali kishte humbur praktikisht çdo gjë. Pas fitores së saj, Roma i lau me ashpërsi hesapet me qytetet dhe me popujt e Italisë që, me hir a me pahir, kishin përkrahur Hanibalin. në vitin 201 u nda në ngastra, në favor të veteranëve të ushtrisë që Skipioni kishte pasur në Afrikë, ager publicus-i i Samniumit dhe i Apulisë (Tit Livi, XXI, 4,1-3); konfiskirr.et qenë shpesh të konsiderueshme: i gjithë territori i Kapuas, në pjesë e madhe e Brutiumit, e Lukanisë, e Samniumit dhe e Apulisë. Mesapia, për sheinbull, jep dëshminë e shkatërrimit të fortifikimeve dhe të qendrave të banuara, e mbushjes së puseve me materialet e rrënojave, e rënies së prodhimeve të zejtarisë, të pakësimit të varreve: qendrat qytetare u kthyen në fshatra të thjeshtë në fillim të shekullit II para J. K., ndërkohë që më 199 u themelua kolonia e Kastrumit në jug të Otrantos; nga ana tjetër, fshatrat duket se nuk u braktisën, por ka të ngjarë që pronarët të mos ishin më të njëjtët, pas ndarjes në ngastra të ager publicus-it26.
Romës i duhej të rivendoste autoritetin e vet në Itali, sidomos në zonat bregdetare përgjatë Adriatikut. Në veri, besnikë kishin mbetur vetëm venetët, një pjesë e cenomanëve dhe kolonitë latine të Ariminumit, Kremonës e Piaçencës. Insubrët dhe bojët i kishin nëpërkëmbur këto dy të fundit, të cilat shërbyen si baza për operacionet e ripushtimit që nga viti 201. Më 196 ra Felsina, kryeqendra e bojëve; ajo u bë koloni latine më 189 nën emrin Bononia (Bolonja). Via Aemilia, e cila lidhi Ariminumin me Piaçencën, u ndërtua në vitin 187, ashtu si edhe via Flaminia, nga Arreciumi në Bolonjë. Më 183 u krijuan dy kolonitë e Parmës dhe Modenës. Një koloni latine u vendos në Akuileia më 181: 3 000 këmbësorë morën nga 50 pendë tokë (= 12,5 hektarë) secili. Vitet e mëpasme, konsujt, të mbështetur nga flota e Ankonës, luftuan kundër histrëve, njëlloj siç kishin vepruar edhe më parë në vitet 221-220: Nesakti, në vendbanimin e Visaces pranë Polës, u mor në vitin 17729; rënies së kryeqytetit të mbretit të fundit të histrëve, Epulonit, i kënduan në trajtë epopeje poetët latinë Eni dhe Hosti. Akuilea u përforcua në vitin 169 duke dërguar 1 500 familje kolonësh shtesë. Konsull Kasi (C. Cassius Longinus) u përpoq madje që, duke u nisur nga Istria, ta sulmonte mbretërinë maqedonase të Perseut nga veriu në vitin 171 (Tit Livi, XLIII, 1 dhe 5): çështja nuk mundi të shpihet gjer në fund, për arsye të largësisë së konsiderueshme nëpër një vend të panjohur, dhe ushtria u kthye mbrapsh pasi nëpërkëmbi histrë dhe japydë (me siguri, fjala është për japodët, në juglindje të Rijekës). Ishte hera e parë që Roma pati ndër mend t’i binte rrotull Adriatikut nga veriu.
Të shumta kanë qenë arsyet e tjera që janë parashtruar për të shpjeguar luftën e re në vitin 200, kryesisht shkaqe thjesht romake: vullneti për të mbajtur nën armë trupat që kishin mundur Kartagjenën, shpresa për një plaçkë të madhe lufte ndaj Maqedonisë, dëshira për t’ua vonuar shpërndaijen e tokave veteranëve të çmobilizuar në mënyrë që të zgjatej shfrytëzimi i ager publicus-it nga një grusht familjesh të mëdha senatoriale, veçanërisht në Kampanie. Pala e përkrahësve të luftës fitoi në Romë në vitin 200.
Adriatiku jugor i pa sërish legjionet romake të hidheshin në bregun lindor nga Brundisi dhe të zbarkonin në Korkyrë e më pas në luginën e poshtme të Aoosit, në Apoloni. Njëzet lemboi nga Isa do t’i plaçkisnin madje trojct e Karystit të Eubesë, sipas Tit Livit (XXXI, 45, 10), gjë që dëshmon për besnikërinë e këtij qyteti ndaj Romës që nga lufta e parë e Ilirisë. Duhej pritur viti i tretë i luftës, më 198, për ta parë konsullin e ri T. Kuinkt Flaminini të zbarkonte në Korkyrë dhe, prej andej, në Epirin fqinjë, pa dyshim pranë Butrotit ose Onhesmit (Sarandës), për të arritur në krahinën e Tepelenës dhe për të dëbuar, me ndihmën e Haropit Plakut, Filipin V nga pozicionet e tij në grykat e Aoosit, përpjetë vendit ku ky lumë bashkohet me Drinon. Beteja e Kynoskefalës, në qershor 197, i dha fund luftës: Maqedonia u tkurr vetëm brenda trojeve të saj. Natyrisht, liria e grekëve u shpall nga filoheleni Flaminin në garat istmike dhe, dy vjet më vonë, të gjitha trupat romake u tërhoqën, por ndërhyrja romake në lindje të Adriatikut po bëhej gjithnjë e më e shpeshtë. Lidhjet tregtare ndërmjet brigjeve epiro-ilire dhe italiane u forcuan; nuk qe ndonjë rastësi fakti që Plauti e shkroi dhe e shfaqi në vitin 195 komedinë e tij Menehmët, që vinte në skenë dy binjakë të lindur në Sirakuzë, njëri nga të cilët i kishte humbur të atit që kishte ardhur për punë tregtie në Taranto dhe ishte shpënë e rritur në Epidamn nga grabitësi i tij, ndërsa tjetri erdhi në Epidamn njëzet vjet më pas dhe u gjend në qendër të disa keqkuptimeve zbavitëse. Roma u përpoq gjithashtu që të bënte për vete fëmijët e aristokracisë së shteteve greke, të cilët vinin për studime në Romë, si Haropi i Riu. Pak nga pak, parti proromake u organizuan në secilin nga shtetet e Greqisë Perëndimore.
Që në vitin 192, në Korkyrë e në Epir erdhën trupa të reja romake, me qëllim që të parandalonin ndonjë ndërhyrje në Greqi të Antiohut III, i cili ishte bashkuar me etolët. Përfaqësia epirote e dërguar tek Antiohu në Halkidë ishte mjaft domethënëse lidhur me situatën në bregdetin adriatik dhe jonian: “Epirotët i luteshin që të mos i tërhiqte në luftë kundër romakëve dhe të kishte parasysh se trojet e tyre përbënin, nga ana e Italisë, frontin për të gjithë Greqinë. Nëse mbreti kishte mundësi që, duke u vënë në krye të tyre, t’ua garantonte sigurinë, ata ishin të gatshëm ta prisnin krahëhapur në qytetet dhe në portet e tyre, por, nëse qëllimi i tij nuk do të ishte i tillë hë për hë, ata i kërkonin të mos u mbante mëri në qoftë se druheshin që te përkrahnin njëluftë kundër romakëve”, shkruan Polibi (XX, 3,1-4). Orvatja e Haropit nuk ishte e padobishme, sepse planet për fushatë ushtarake që kishte hartuar Hanibali kishin të bënin drejtpërsëdrejti me Epirin: kartagjenasi i kishte këshilluar në fakt Antiohut dhe aleatëve të tij që ta vendosnin flotën përpara Korkyrës, ne mënyrë që t’i pengonin romakët për të zbarkuar atje, ndërsa trupat tokësore në trojet e Bylisit (in Bullinum agrum, shkruan Tit Livi, XXXVI, 7, 18-19), në veri të luginës së lumit Aoos. Ashtu siç qe përpjekur të vepronte edhe Filipi V, plani ishte që të ndalej përparimi i romakëve fare pranë bregdetit, në rast se flota nuk ia dilte mbanë të pengonte çfarëdolloj zbarkimi. Deti Adriatik dhe deti Jon dëshiroheshin sërish si. kufij. Përkrahja që Filipi V u dha ushtrive romake e prishi këtë plan dhe vendi ku u mund Antiohu qenë pikërisht Termopilet. Epiri u trajtua në mënyrë të vrazhdë nga Roma, e cila ishte vënë në dijeni për negociatat e tij të fshehta në Halkidë, ndërsa Ambrakia, që ishte në duart e etolëve, u shkatërrua nga rrethimi fitimtar i udhëhequr nga konsulli M. Fulvi Nobilior (189).
Rreth njëzet vjet më vonë, lufta e tretë e Maqedonisë (172-168) shënon shembjen e monarkisë antigonide në Maqedoni dhe plaçkitjen e pjesës juglindore të Epirit nga legjionet e Paul Emilit në vitin 167. Që në periudhën ndërmjet dy luftërave, përfaqësitë greke pasonin njëra-tjetrën në Romë për të paditur armiqtë e Romës dhe për të kërkuar ndihmë e mbështetje për partitë e ndryshme proromake, ndërkohë që komisarët e dërguar nga Roma vinin të ndërmjetësonin në konfliktet mes Maqedonisë e fqinjëve të saj të ndryshëm apo mes dy shtetesh greke, si Sparta dhe Akaia.
Në Iliri, ardhja në pushtet e mbretit Gent (ndërmjet viteve 189 dhe 181) përkoi me një periudhë emancipimi të kësaj mbretërie përballë Romës. Tit Livi (XL, 18, 4) flet për një gjallërim të piraterisë në detin Adriatik gjatë zgjedhjeve të vitit 181: banorët e Tarantos e të Brundisit u ankuan për sulmet që po kryenin brigjeve të tyre ca piratë të përtejdetit dhe pretori L. Duroni pohoi se këta piratë vinin nga mbretëria e Gentit (Tit Livi, XL, 42, 1-5), ndërkohë që thuhej se Genti po mbante disa shtetas romakë në Korkyrë, që mund të ishte vetëm Korkyra Melaina, përderisa Korkyra (Korfuzi) ndodhej nën mbrojtje romake që nga viti 229. Situata nuk u përmirësua as në vitet që pasuan, ineqenëse, në vitin 178, “për të luftuar kundër flotës së ilirëve, ishin krijuar duumviri navales” me një flotë në Ankonë, e cila ishte ngarkuar të mbikqyrte brigjet nga Taranti, në jug, deri në Akuile, në veri (Tit Livi, XLI, 1, 3). Polibi (XXXII, 9, 4) e përcakton në kohë diku pas ardhjes në pushtet të Gentit revoltën e dalmatëve, të cilët u hodhën në luftë kundër fqinjëve. Këto turbullira shqetësonin veçanërisht banorët e Isës, të cilët e paditën në Senat aleancën e Gentit me Perseun, që aty rreth vitit 172 (Tit Livi, XLII, 26, 2-7).
Vetëm në lidhje me ngjarjet e vitit 171 e përmend Polibi (XXVII, 15, 12) një aleancë (symahia) që ekzistonte ndërmjet bashkësisë (koinori) të epirotëve dhe Romës, pa qenë e mundur të përcaktohet nëse ka qenë fjala për një traktat të mirëfilltë apo vetëm për një mënyrë emërtimi të statusit të epirotëve si socii apo amici. Asnjë e dhënë nuk jep mundësi gjithashtu që, nëse besohet në ekzistencën e një traktati, të përcaktohet data e nënshkrimit të tij ndërmjet Romës dhe Epirit, që fare mirë mund të mos jetë vetëm në vitin 171. Epirotët mundoheshin të mbanin marrëdhënie të mira me të dyja palët, në njërën anë me Romën dhe në anën tjetër me Maqedoninë, të paktën mes njerëzve në pushtet, ndërkohë që Haropi i Riu paskësh dashur prishjen me mbretin Perse. Një mbishkrim i Dodonës jep dëshmi për marrëdhëniet ndërmjet Epirit dhe bregut italian pak kohë para fillimit të luftës së tretë të Maqedonisë30: magjistrati eponim është Antinou, i cili është strateg për herë të dytë, ndërsa dekreti për prokseni [pritje zyrtare e një të huaji] lëshohet në favor të njëfarë Gaios, biri i Dazos, Polfennios nga Brundisi. Emri është interesant, edhe pse mënyra e emërtimit nuk përputhet me zakonin latin. Ky Caius Pulfennius është i biri i njëfarë Dazos, që ka një emër ilir mjaft të njohur; emra të tillë ilirë janë të shpeshtë në këtë krahinë të Italisë së Jugut. Miku i shquar i ri i epirotëve mund të ketë qenë nga një familje vendase e vendosur prej disa shekujsh në Mesapi, e cila e kishte ruajtur përdorimin e emrave ilirë. Nuk dihet me saktësi natyra e shërbimeve që ky qytetar nga Brundisi u ka bërë epirotëve, por shpeshtësia e lundrimeve nga njëri breg në tjetrin mund të mjaftojë për ta përligjur këtë dekret që ishte nxjerrë për të shprehur mirënjohjen për dikë që ua kishte lehtësuar qëndrimet dhe shkëmbimet tregtarëve apo delegatëve epirotë që kalonin nga Brundisi.
Operacionet ushtarake që nga vjeshta e vitit 172 zbuluan një situatë të turbullt në Adriatik: përveç ankimeve të Isës kundër Gentit, vëllai i pretorit C. Lukreti erdhi në Epidamn-Dyrrahion dhe gjeti të grumbulluara aty 10 lemboi të qytetit, 12 të Isës e 54 të mbretit Gent, dhe Tit Livi shton: “Ai bëri sikur besoi se i kishin përgatitur për t’u shërbyer romakëve”. I shpuri në Korkyrë e pastaj në Kefaleni. Në qoftë se besnikëria e Isës dhe e Epidamnit nuk vihej në dyshim, qëndrimi i Gentit ishte më pak i qartë.
Paul Emili, konsull në vitin 168, e korri fitoren vendimtare kundër Perseut në Pydna, ndërsa pretori L. Anici doli fitimtar mbi mbretin Gent përpara mureve të Skodrës. Federata epirote u përça që në vitin 170 mes përkrahësve të Perseut (Molosia dhe jugu i Tesprotisë) dhe partisë proromake të mbledhur rreth Haropit të Riut (Kaonia dhe veriu i Tesprotisë) dhe, më 167, jugu u rrafshua, 70 oppida u rrënuan dhe 150 000 banorë u shitën si skllevër. Iliria u nda në tri shtete autonome e detyrimpaguese, ndërsa mbretëria maqedonase u copëtua në katër merides.
Duke filluar që nga viti 167, fuqia romake i vuri tërësisht nën kontroll të dyja brigjet e Adriatikut jugor. Duhej pritur kryengritja e Pseudo-Filipit, Andriskut, në Maqedoni (149-148), në mënyrë që Roma të krijonte provincën e Maqedonisë që i përfshinte të katër krahinat administrative. Guvernatori i Maqedonisë ishte i ngarkuar gjithashtu edhe me Ilirinë. Ndërtimi i via Egnatia-s, që i lidhi portet e Epidamn-Dyrrahionit dhe të Apolonisë me Thesalonikun, ndoqi një itinerar transballkanik të përdorur prej shumë kohësh nga udhëtarët përgjatë luginës së Shkumbinit, nëpër Lyhnid (Ohër) e duke përshkuar Maqedoninë. Dalmacia, ama, nuk ishte e qetë: Polibi (XXXII, 9) jep njoftim për përpjekjet e banorëve të Isës n«ë Romë në vitet 158-157 “për të denoncuar sulmet e kryera nga dalmatët kundër trualli t të tyre si dhe kundër qyteteve që u ishin bashkuar atyre, domethënë Epetit dhe Tragurit”. Këto dy qytete, që ishin themeluar nga isët në lindje dhe në perëndim të Salonës, në kontinent, ishin më të ekspozuara ndaj sulmeve të popullsive të viseve të brendshme sesa ishulli i Isës. Gërmimet e kryera kohëve të fundit në vendbanimin e Salonës, ashtu si edhe në Naronë, kanë bërë të mundur zbulimin e shtresave helenistike të shekullit II para J. K., të cilat dëshmojnë për përparimin e pranisë greke, në kohën kur Roma ishte bërë fuqia e vetme e rajonit.
Për t’u përmendur është edhe mbreti ilir Ballai, që njihet vetëm nëpërmjet prodhimit të monedhave të tij dhe për të cilin nuk është siguruar ende asnjë lloj datimi: Evans e vendoste mes viteve 168 dhe 135, pra pas shkatërrimit të mbretërisë së Gentit nga romakët, ndërsa G. Gorini parapëlqen një kronologji të hershme (195" 175). Monedhat e tij gjenden deri në Ravenë, Alba Fucens e Akuile. Fjala mund të jetë për monedha të prura nga ushtarakë prej ekspeditave të tyre kundër dalmatëve, për shembull në vitet 158-157. Në të vërtetë, ushtritë romake ndërhynë disa herë, fillimisht kundër dalmatëve (Apiani, Ilirike, 11), pastaj më 135 kundër Ardianëve, ndaj të cilëve kreu një inkursion konsulli Ser. Fulv Flaku. Më 129, operacionet u drejtuan kundër Japodëve dhe u lejuan ushtrive romake të vinin nën kontroll brigjet lindore të Adriatikut, si në jug ndërmjet Korkyrës dhe Isës, ashtu edhe në veri ndërmjet Istries dhe Salonës. Edhe pse prapatoka ilire mbetej ende e panënshtruar, Adriatiku mund të konsiderohej tashmë si një det romak. Pas kësaj, bregu lindor i Adriatikut nuk u zu më në gojë, me përjashtim të kohës gjatë revoltës së Mitridatit, i cili i nxiti trakasit që të sulmonin deri në Dodonë (Dion Kasi, fragmenti 99, 2) në vitin 88 para J. K., gjë që veçse e rëndoi shkatërrimin e Epirit, që ishte kryer njëherë në vitin 167. Guvernatori i provincës së Maqedonisë nuk kishte pushtet mbi Ilirinë veriore. Edhe brenda Italisë, lufta shoqërore (91-88) i tronditi thellësisht krahinat adriatike, të cilat ishin përzier gjerësisht në revoltën kundër pushtetit romak. Më në fund, mbi det, pirateria mori përmasa të tilla saqë Senati i besoi Pompeut, në vitin 67, me anë të lex Gabinia-s, një komandë të jashtëzakonshme që i jepte atij mundësi veprimi mbi të gjithë detet si edhe mbi një brez bregdetar prej 50 miljesh. Ishte koha kur Varroni ishte legat propretor përkrah Pompeut, i cili i besoi atij drejtimin e flotave të Greqisë dhe mbikqyijen e deteve mes ishullit Delos dhe Siqelisë (Varroni, Mbi ekonominë fshatare, II, parathënie 6). Detyra e tij ishte pra që të garantonte sigurinë e kanalit të Otrantos dhe, nëpërmjet tij, atë të të gjithë Adriatikut, të cilin ai donte ta mbronte nga një përhapje e piraterisë.
Në mesin e shekullit I para J. K., situata kishte ndryshuar shumë në detin Adriatik në krahasim me ç’kishte qenë dy shekuj më parë. Në bregun lindor nuk kishte më kurrëfarë fuqie greke ose ilire që të mund t’i kundërvihej në mënyrë të efektshme sundimit romak në të dyja brigjet e Adriatikut. Të vetmet pika të dobëta të pranisë romake ndodheshin në Dalmaci: Roma nuk e kishte siguruar ende kontrollin e udhës që mund të lidhte Akuilenë me Thesalonikun përmes gadishullit ballkanik.