Ne Shqiperi besojne shume ne artin e shtrigave. Ai ze nje vend te rendesishem ne jeten e popullit qe eshte vazhdimisht ne gjendjen e atij qe i duhet te mbrohet nga ndikimet e demshme dhe te ndjelle ato te mirat. Kete magji e ushtrojne si burrat, ashtu edhe grate. Ata quhen ’’shtriga”, ’’shtrigane”. Semundjet dhe dhimbjet qe nuk vijne nga plaget, besojne se jane rezultat i magjive te keqija.
Shtrigat nuk shkaktojne vetem semundje me ane te magjive; ato u pine gjakun njerezve dhe ua thithin forcat jetesore ngadale- ngadale. Anemia, tuberkulozi dhe te gjitha semundjet lenguese u atribuohen ketyre. Per ta bere nje gje te tille, shtriga merr formen e tejes ose te flutures dhe futet ne shtepi naten, duke u zvarritur neper vrimen e Qelesit ose neper ndonje plase.
Ne kete menyre, duket qarte se keta njerez te thj eshte, qysh shume kohe me pare, e kishin kuptuar se insektet qe fluturonin naten shkaktojne semundje fatale, megjithese keto gjera, vetem kohet e fundit jane zbuluar nga shkencetaret. Malesori ballkanas nuk e besonte qe nje insekt do te mund te shkaktonte kaq dem pa u ndihmuar nga ndokush tjeter dhe, prandaj, kete e lidhte me ndikimin e demshem te nje force njerezore.
Shtriga mund te zvogelohet vete ose te zvogeloje dike tjetfer, duke u bere sa nje insekt me anen e lyeijes se trupit me nje melhem, pergatitja e te cilit perben nje te fshehte te thelle. Ne kete rast, duhet Iyer ?do pjese e trupit, pemdryshe, pjesa e paprekur do te mbetet ne madhesine e saj te natyrshme. Nje gruaje te martuar ne Shkoder, duke qeneme bane, i shkoi mendja per vere, por ishin shume te varfer e sTdshin me se ta biinin Vjehrra e saj shtrige e leu ate deri sa te zvogelohej dhe te kalonte permes vrimes se gelesit te qilarit te njeriut qe ishte i permendur per veren e tij te mire. ”Por mos e permend emrin e Zotit deri sa te jesh kthyer ne shtepi,” i tha shtriga. Fluturoi gruaja naten, hyri ne qilar ku pin lirisht dhe e ndjeu veten aq te gezuar dhe mirenjohese, sa thirri: ’’Faleminderes Zotit!” Dhe menjehere e pan veten lakuriq, ne fonnen e saj te zakonshme. ”Gje e madhe per nje grua te nderuar,” ia beri ai qe po me tregonte, qe i njihte keta njerez dhe i besonte keto ”fakte”, pa asnje lekundje. Asaj iu desh te qendronte aty deri te nesermen kur erdhi i zoti i qilarit te merrte vere. Ai ishte burre i mire dhe u cudit nga nje gje e tille, por, me ta marre vesh se si kishte ndodhur, i dha me bujari ca rroba qe te kthehej ne shtepi. ’’Qilari dhe vrima e (jelesit akoma jane aty,” me tha, ”dhe provojne se gjithe kjo eshte e vertete, pa pike dyshimi”.
Nje shtrige, kur ngopet me gjak, del jashte dhe e nxjerr ate me te vjella. Po ta diktoni ate pa u zbuluar, ju duhet te lyeni nje monedhe argjendi me kete gjak, pastaj ta mbeshtillni dhe ta vini si nuske. Ajo do t’ju mbroje nga rreziku i thithjes se gjakut nga shtrigat.
Shtrigave u pelqen ne menyre te ve^ante gjaku i femijeve. Vdekshmeria e femijeve ne vendet e Ballkanit eshte jashtezakonisht e larte. Jo rraile round te gjesh gra qe kane lindur tete deri ne dymbedhjete femije, prej te cileve, ose i kane vdekur te gjithe, ose ka te gjalle vetem nje ose dy. Une s’mund t'i beja qe te me besonin se shkaku i vertete i kesaj gjeje ishte menyra se si i mbanin ata. Kaq te trembura jane grate se mos bjere Syri i Keq mbi femijet e tyre, sa, per t'i ruajtur, ata i mbajne ne djepa te rende e te mbeshtjelle me mbulese te trashe leshi. Jo vetem 'Syri i Keq', por as rrezja e diellit dhe as ndonje fllad ajri i paster s'mund te pershkoje aty. Kur do t'i jape te pije femijes, nena e ve djepin ne gjunjet e saj ose perkulet mbi te duke ngritur mbulesen aq sa ta lejoje t'i fate sisen ne.goje; si djepi ashtu edhe femija jane tere nuska. E njejta gje eshte e perhapur edhe ne Mai te Zi dhe ne Bosnje. Kam pare femije te pafat te bardhe si Qar^afe qe fishkeshin ngadale; por nena e shkrete besonte se per kete fajin e kishte shtriga qe i kishte mallkuar gjirin e saj dhe ia kishte helmatisur qumeshtin, ose e kishte shikuar femijen me Sy te Keq. Vetem ata me te fortet arrijne te mbijetojne. Markoja u thoshte ta lanin femijen me lengun e gjetheve te arrave. As ai dhe askush tjeter s'ma vinin veshin kur u lutesha t'i nxirmin ne ajer te paster dhe ne driten e diellit.
Vetem ajo qe e ka shkaktuar te keqen, mund ta prapesoje ate. Miku im i vjeter, Ton Preka qe dinte shume nga praktikat e besimet e vjetra, me tregoi se si ia arriten te detyronin nje shtrige te hiqte dore nga e keqja qe kishte bere: ’’Femija e nje fqinji tone po tretej dalngadale. Kete pune e bente nje shtrige. Nje dite, femija vdiq. E pashe te bere akull i ftohte, te vdekur. I ati i tij, i zemeruar ne kulm, bertiste se ai e dinte se kush e kishte vrare ate. Ai doli jashte me vrull, kapi nje gruaper krahu dhe e solli brenda, duke e terhequr zvarre. Ajo therriste e mohonte me ze te larte qe ta kishte bere kete pune. Ai e 90 i deri te femija i vdekur duke i bertitur: 'Peshtyj ne gojen e tij!' Ajo nuk pranonte dhe bertiste e perpiqej te Qlirohej. Ne qofte se ajo nuk peshtynte para se te perendonte dielli, do te ishte teper vone. Ajo e dinte nje gje te tille, dhe kjo ishte arsyeja qe nuk peshtynte; tashme, ishte vone. Atehere, babai, ne kulmin e deshperimit, ia vuri revolen te koka dhe i bertiti: ’Peshtyj ose te vraval’ Ajo peshtyu dhe ai e nxorri peijashta. Pastaj, ne veshtruam femijen. Dalngadale, ai filloi te vinte ne vete dhe, pas tri oreve,ishte krejt mire. Keshtu e shpetoi i ati qe veproi menjehere.” Dhe Toni e kishte pare kete gje me syte e vet.
Sa te prirur jane shume nga ne per te besuar se post hoc eshtepropter hoc (pas saj eshte per shkak te saj Perkth.)
Ne Shqiperi, shpirtrat e keqij veprimtarine me te madhe te tyre e ushtrojne ne pranvere. Rreth qafes se femijeve lidhin hudhra, si mjet mbrojtes, diku nga e Marta e te Lidhurave. Ne Shale, besoj se edhe ne fiset e tjera, te shtylla e deres grate lidhin nje gjalm te zi me tri nyje ne te bashke me nje pale gershere, nje krehese leshi dhe ca kokrra (bime te panjohura, si mana toke, manaferra, bomica etj). Kjo behet jo vetem per te mbrojtur shtepine, por edhe per te penguar shtrigat dhe shpirtrat e keqij qe te demtojne te tjeret ne pergjithesi. Eshte interesante magjia e bere per te mbrojtur stallat ne vepren Hesperidet te Herrikut:
Vari sengelat dhe gersheret qe te tmerrohet Shtriga e hipur ne pelen e saj.
Gersheret perdoren si nuska qe vihen ne nje zinxhir te argjendte nga grate edhe ne rrethet e Nishit, ne Serbi.
Toni ishte i paprekshem nga Syri i Keq sepse mbante nje nuske te fiiqishme. Nje e tille perdoret edhe ne vendet e tjera te Ballkanit dhe ne Hungari. Kapet nje gjarper duke ia gozhduar koken me nje shkop ne trajte sfurku. Koka i pritet me di çka te argjendte per shembull, me anet e mprehta te nje monedhe te madhe. Pastaj thahet dhe vihet midis dy shen Gjergjave te argjendte dhe me ne fund, bekohet nga prifti. Kjo te mbron kunder çdo magjie. Eshte e ditur se Igo ben pjese ne magjite e mira. E keqja do te vdese, ashtu sikurse dragoi, i perfaqesuar nga koka e gjarprit, te cilin e vret shen Gjergji.
Nje here, gruan e Tonit e zuri magjia dhe ndjente dhimbje te forta ne tere trupin, por nuk ishte e sigurt se kush ia kishte bere. Po ky njeri i keq ishte perpjekur te demtonte edhe Tonin, por ky, duke qene i mbrojtur nga koka e gjarprit, ndjeu vetem ca dhimbje te lehta. Gruaja e tij qe vuajti shume, u mjekua nga nje dervish qe i mori ca floke nga maja e kokes dhe nga sqetullat, i lidhi te gjitha se bashku dhe i hodhi ne zjarr, ndersa mermeriste ca ijale te pakuptueshme. Ndersa digjeshin floket, dhembjet e saj pushuan dhe nuk iu kthyen kune me. Kjo gje si dhe rasti me femijen, te dyja kane ndodhur ne Gjakove, ne kohen kur ajo ishte nje qytet krejt shqiptar.
Edhe Marku, gjithashtu ishte mjekuar per dhimbje te rille. Nje mysliman mblodhi ca barera, por e mbante te fshehte se Qfare lloji ishin. Ai i tymosi ato mbi nje mangall, duke shqiptuar ca Ijale magjike. Pastaj, ai i lidhi ato dhe Markut iu desh te qendroje drejt, me krahet e shtrire krejtesisht, ne te dyja anet. Myslimani e vuri tufen e barerave ne koken e Markut, e uli poshte ne ane te fytyres, gjate krahut, prapa ne shpine, poshte trupit, anash, deri te shputa e kembes. Pastaj, kete veprim e perseriti nga ana tjeter e thirri: ’’Dhembje, dhembje, fluturo tutje nga ky njeri dhe shko ne majen e malit me te larte, aty ku s’ka as bune, as grua, as femije, as zog ose kafshe dhe qendro aty!” Ai i dogj i barerat. Dhembj et i pushuan dhe, me siguri, ato mbeten atj e ne maje te malit, sepse nuk iu kthyen kune.
Kur isha ne spitalin e Shkodres, e semure rende nga shiatiku i forte, i shkreti plak, Markoja kerkonte me kot per barerat e duhura dhe hidherohej shume qe s'benin dobi.
Thuhej se ne tere Shqiperine Veriore kishte shtriga me shumice. Ne Zum, afer Gjakoves, me thane se, ndoshta, nje e treta e grave pinin gjak, kurse ne Nikaj, frati me siguronte se shumica e grave ishin shtriga dhe ai luftonte vazhdimisht kunder veprimeve te tyre te poshtra, te ndihmuara nga djalli.
Zor te mund te dyshohet qe tere kulti eshte mbeturine e besimeve te yjetra parakristiane. Sic? eshte e ditur, perendite e . paganeve u bene djajte e te krishtereve.
Marku frikesohej shume nga Belzebubi dhe e permendte ate me nje mallkim dhe nje peshperitje. Beliali dhe Belzebubi mendohej se ishin me aktivet Malesori e ndiqte keshillen e priftit te tij dhe i vinte nje kryq shtepise se tij, njekohesisht beri edhe nje kryq me tatuazh ne trupin e vet. Megjithate, per t’u mbrojtur, ai perdorte edhe shenja te tjera, te marra nga kohet e lashta; rreth shtepise dhe arave te tija, ai ngulte ne hunj ndonje kafke kali, dhije ose kau. Te disa shtepi mund te shihje nje radhe kafkash te tilla. Njeriupyet vetennese, dikur, kapasur edhe kafka njerezish, gjithashtu.
Kafka e kalit vleresohej me teper jo vetem ne Shqiperi, por, gjithashtu, ne Bosnje dhe ne Mai te Zi. Aty ku eshte futur qyteterimi, kafka e kalit, shpesh, eshte zevendesuar nga nje ene teneqeje yajguri e shtremberuar, e Iyer me te bardhe. Djalli me shikim te shkurter, kur ta dalloje nga larg, do ta marre per send te vertete dhe do te largohet.
Edhe prifterinjte e kane kete dobesi, si te gjithe njerezit. Te nje prift katolik pashe nje radhe te tere me kafka kuajsh dhe kafshesh te tjera qe i kish vene perrreth zgjoj ve te bleteve te tij. Ai qeshi kur une bera shenje nga ato dhe shtoi se bletet prekeshin shpejt nga sermmdja. Sido te te ishte puna, ai donte te ishte i sigurt.
Ne malesi kam pare shpesh se ata kishin nje hike te vecante qe fi vizatonte ndokush ose, sic? i thoshin ata, t’i ’’shkruante”. Ne Vrake kerkovanese mund te vizatoja brendesine e nje shtepie. Gruaja me shikoi tere dyshim. Me ne fund, ajo pranoi, por une nuk duhet te ’’shkruaja” ate ose femijet e saj, dhe, per t'u siguruar, i largoi femijet nga shtepia. Ne Lure me thane se nuk duhet ”te shkruaja” as njerezit, as shtepite. Ne Lohe ishte nje plak i mrekullueshem per te cilin thoshin se ishte 110 vjec dhe krenohej senejetene tij kishte here mekat vetem dy here dhene keto dy raste, jo per fajin e tij. Njerez kishte vrare mjaft por kurre per gjera te pandershme ose per te holla.
qe shikonin filloi te therrase se skica ishte tamam si ai, plaku u shqetesua shume dhe m’u lut me tere mend qe te mos e prishja kurre ate qe kisha ’’shkruar” per te, sepse, po ta grisja, ai do te binte i vdekur, ne past. Une e ruajta skicen dhe, pese vjet me vone, e gj eta ate akoma te forte.
Ne Selce, ne fisin e Kelmendit, me thane se menyra me e mire per te zbuluar nje shtrige eshte te ruani kockat e derrit qe keni ngrene diten e fundit te Kamivalit. Kudo ne Ballkan, derri qe eshte i neveritshem per turqit dhe’qifutet, sherben si shenje e krishterimit. Diten e Pashkeve ju beni nje kryq me kockat e derrit dhe lidheni ate te dera e kishes 1-cur ajo eshte plot me njerez. Po te kete ndonje shtrige ne kishe, ajo s'mund te dale, vetem kur ta ngarkoje ne shpine njeriu qe ka here kryqin. Ato fillojne te vrapojne rreth e rrotull, keshtu qe ju mund t’i kapni.
Ne Shqiperi, me aq sa kam mundur te mesoj, nuk kishte nje denim tradicional per nje shtrige; dhe sadoqe s’mund te kete dyshim se, here pas here, e zhdulmin ndonje prej tyre, sipas mendimit te pergjithshem, menyra me e mire eshte qe te mos behet ndonje nderhyrje ne kete pune qe te mos ngjase ndonje e keqe me e madhe.
Marku ishte shume i bindur per kete. Nje grua qe e kishte shtepine disa dyer me tej nga e jona, ishte shtrige dhe per te tregonin mjaft gjera te.keqija. Ai i shmangej asaj sa te ishte e mundur me shume dhe nuk i fliste kurre. Ne yjeshte, kur filloi te ftohej koha, minjte qe kishin kaluar veren ne ara, u kthyen perseri ne shtepi. Dhoma ime ishte e mbushur dhe naten, me kalonin permbi trap. Une i thashe Marlcut te blinte nje cark. Rralle harronte ai per gjera qe e porosiije, prandaj, ne mbremje, loir i kerkova carlo m, u cudita qe nuk kishte blere gje. Te nesermen e porosita qe te mos harronte per qarkun e minjve, por perseri ?arku s’po dukej. Atehere, Terezja, gruaja e tij, erdhi tek une dhe me tha:nJu lutem, mos i thoni Markut te bleje qark per minjte; ai nuk e deshiron kete.” ”Po pse?” Ajo ngurronte. ’’Marku mendon se minjte i kane derguar.” ”1 kane derguar?- pyeta. Po kush mund t’i dergoje ata?” ’’Marku mendon se ajo gruaja shtriga i lea derguar ata.” Kjo gje po me zbaviste, prandaj e pyeta: E si ia bejne njerezit per nje pune te tille?” ’’Marku thote se per Belzebubin gjithqka eshte e mundur.” ”Po pse te mos i vrasim minjte?” ’’Sepse ajo mund te zemerohet dhe mund te na dergoje diqka tjeter, edhe me keq. Ja, ndoshta, na dergon prej atyre minjve te medhenj. Kush e di?”
Ishte e qarte se s’mund te behej gje per t'i zene minjte me $ark. Si e mendova punen mire, te nesermen e pyeta nese mund te gjenim nje mace. Kjo gje e futi Markun ne mendime te thella. Pastaj, tha se per macen ishte e natyrshme te zinte minj dhe ne s'kishim fiiqi per ta ndaluar, keshtu qe s'do te mbanim pergjegjesi. Ne gjetem macen nje gjahtare te mire dhe keshtu qe planet e shtriges i shpartalluam. S’ka dyshim, eshte me mire qe te mos i zemerosh ato.
Edhe burrat, gjithashtu, mund te jene magjistare, por jo aq shpesh. Nje magjistar i tille erdhi ne Nikaj, kur une isha alje. Prifti, tek i cili isha my safir dhe Markoj a ishin kaq te bindur se ai ishte i lidhur me djallin sa prifti e urdheroi te largohej menjehere ngafamulliadhe asnjeriprej tyrenukme lejoninte diljaparoje te forta, keshtu qe nuk munda ta takoja kurre ate. Ai ishte aq i zoti sa te grumbullonte djajte e t'i bente te hidhnin valle dhe duke hequr zvarre njeren kembe pas tij; njerezit besonin se ai kishte ardhur neNikaj meqenese shumica e grave ishin shtriga.
Nje njeri i tille ne Shqiperi quhet ’’magjistar” ose ’’mengjistar”. Ky veprim quhet ”magji” ose ’’mengji”, por eshte, gjithashtu, edhe mjekim. Ne kohet e vjetra, mjekesi e magji ishin e njejta gje. Keto gale, dulcet se rridhnin ose kishin lidhje me ’’magus”. Burrat e zgjuar, ne kohet e vjetra, ushtronin magji te tilla, pikerisht sikurse benin edhe ’’grate e zgjuara” te fshatrave angleze.
Ne krahinen e Gjakoves, tregonin nje histori te suditshmeqe e besonin te gj ithe per nje njeri te tille qe kishte bere deme te medha me magjite e tij. Per kete arsye, nje nga bejleret yendas e arrestoi dhe e ky$i brenda. Disa kohe pas burgosjes se tij, nje dite, beu po zbavitej me mysafiret e tij ne nje gosti. Te gjithe kishin ardhur ne qejf dhe njeri prej tyre pyeti per magjistarin qe bente mrekullira. Beut i pelqeu kjo gje dhe keshtu magjistarin e sollen nga qelia e tij. Ai u tregua i gatshem te tregonte aftesite e tij dhe kerkoi vetem nje ene me uje. Ata ia sollen dhe ai beri disa veprime te Quditshme siper saj. Pastaj, u propozoi te pranishmeve se ata mund te permendnin nje vend qe deshironin dhe ate ta shihnin ne ujin e enes. Dikush kerkoi Malten dhe ja, ashtu turbull, ajo u pasqyrua ne uje; limani, moli dhe nje vapor qe posa ishte duke u nisur. Pasi u kenaqen duke pare, magjistari pyeti: ”0 bej fisnik, a me jepni leje qe te nisem me kete anije?” ’’Patjeter- i thabeu.
Magjistari ngriti njeren kembe dhe e vuri ne anijen qe lundronte ne ujin e enes dhe, menjehere, u zhduk bashke me te dhe s’ia degjuan me zerin, kurre. Askush, perve? meje, nuk shihte ndonje gje te pabesueshme ne kete tregim te suditshem, perderisa Belzebubi mund te beje ?do gje.
Syrit te keq s'kishte pfare fi beje. Ne Vukel, nje grua fatkeqe me tha se ai i kishte vrare tete femije te saj. Nje burre nga ky vend, per te provuar fuqine e syrit te tij, ia kishte ngulur veshtrimin nje vile rrushi, e cila nen shikimin e tij ishte fishkur dhe kishte rene pertoke, duke ngjallur frike te te pranishmit. Une nuk e takova kete njeri.
Marku kishte nje dele qumeshti qe e pmonte shume. Nje dite erdhi te dera nje malesore per te lypur. Ai i dha asaj buke, por ajo nuk ishte e kenaqur me kaq dhe, kur po largohej, ia nguli syte kafches se gjore qe ishte krejtesisht mire dhe tha: ”Sa dele e mire!” S'vonoi dhe ajo u semur. Marku dergoi e thirri veterinerin, i cili, posa e pa, tha: ”Une s’mund te bej asgje, dikush e ka marre mesysh kete dele. Duhet te gjeni ate njeri dhe t’ia hiqni magjine.” Por ata nuk munden ta gjejne malesoren lypese keshtu qe delja ngordhi. Marku e theri ate per mish. Une shpreha neverine time per kete veprim. ”Mishi,” tha ai, ’’eshte s*ka me i mire. Delja s’kishte asgje, me peijashtim te shume njollave te verdha ne melpi, qe ia kishte here ajo gruaja.”
Mbrojtja kunder Syrit te Keq. Nuskat perdoren me shumice. Kuajve dhe gjedheve u vene ne mase rruaza te kaltra, xhufka me qime baldose, per te cilat thone se jane shume efikase, ose perdorin qeska lekure ne forme trekendeshi qe permbajne shkrime. Sikurse ne shume pjese te tjera te botes, nje mjet mbrojtes me karakter te pergjithshem eshte nje bri ose disa brire te tille. Megjithese sot kafka e kalit eshte popullore per mbrojtjen e arave dhe te shtepive, ka te ngjare qe me peipara, si te tilla te jene perdorur kafka kafshesh me brire p.sh. kafkat e qeve qe shihen te gdhendura ne brezat e mureve te shume ndertesave klasike, ose, te ashtuquajturave te tilla. Nje pale dhembe derri te eger, ne forme gjysmehene qe varet ne qafe, perben nje nuske te pelqyer per nje kale shale tebukur. Ajo e ndalon shpirtin e keq qe t'i hipe kalit naten si dhe nuk e le te rrezohet. Nje burre, te cilin e njihja, pershkoi ne kale ne rrezik jete uren e gjate, te ngushte e rreshqitese te Gjakoves, ndersa gjashte veta qellonin mbi te per ta vrare. Zakonisht, njeriu do te duhej t'i printe kalit terthoras, megjithate, kali dhe kaloresi shpetuan te pademtuar. I pari mbante nje pale dhembe derri te eger, ndersa kaloresi nje cope meteoriti qe eshte nje mbrojtes i mire kundrejt plumbave. Nje shqiptar qe e njihja mbante vazhdimisht edhe ne Londer nje cope gur meteoriti dhe s'e kishin qelluar asnjehere.
Nje cope bronzi e vogel perdorej si imitim i nuskes me dhembe derri te eger ne pajimet e xhandarmerise take. Une kam nje gjysmehene te vogel me pamje terheqese te formuar nga nje pale kthetra skifteri, te cilen e bleva nga nje grua malesore qe thoshte se ishte nje ”ilaç” i madh.
Sikurse nje brire e vetme, ’’dhembi i ujkut, thoi i kendesit, kthetra e gaforres, te gjitha keto jane te mira. Ne Prishtine bleva nga nje vllah nje thunder urithi te thare, te veshur me argjend, te cilen ai ma keshilloi ne menyre te veçante, si mjet per ta mbajtur femijen shendosh. Eshte si nje miniature e ’’Dores se Fatimes”.
Nje tjeter objekt qe vleresohet shume ne Shqiperi eshte edhe nje ”kermill guri” (amonite-guacka). Baron Nopça, gjate kerkimeve gjeologjike te tij, u perpoq te levizte nje amonit te tille te madh qe kishte dale ne menyre te thepisur ne nje shkemb buze rruges, ne mal. Zhvendosja e tij ishte e veshtire, prandaj ai e la ate pune, megjithate, gjate kesaj orvatjeje kermillit prej guri ia kishin hequr disa copa. Marku qe i besonte shume kermillit prej guri, shprehu pakenaqesine e tij. Kjo gje u diskutua edhe ne malesi dhe njerezit ishin te mendimit se kishin pasur fat qe s’kishte ndodhur gje me e keqe. Vetem Zoti e dinte se Q'do te kishte ndodhur po ta kishin levizur kermillin prej guri.
Guacka eshte nje mjet mbtojtes i fuqishem por ne Shqiperine Veriore shihet rralle; keto nuk i vene me shume se nje ose dy per njeri, zakonisht rreth qafes ose qepen ne kape, me perjashtim te grave te Vrakes qe gjithmone vene nga dy, ne secilen ane te fytyres, te qepur me gershetin e flokeve. Guackat perdoren nga grate dhe femijet por jo nga burrat, me sa kam mundur te shoh une.
Megjithese guackat natyrore jane me pakice, sepse vendet e guackave jane te largeta, nje numer i madh, per te mos thene te gjitha vareset rrumbullake te argjendta qe jane aq te perhapura ne tere pjesen perendimore te gadishullit te Ballkanit, duket qarte se njedhin nga guackat, sic? tregon Fig. 19. Ne modelet me te vjetra, tipi i guackes eshte i dukshem. Dy rreshta te dredhur imitojne buzen e guackes kurse nje vrime e rrumbullaket te paren e firndit. Ne variantet e reja, nganjehere kjo vrime eshte gjithpka qe ka mbetur, kurse guacka eshte harruar. Te disa, forma e guackes eshte ruajtur, kurse filigrani zevendeson rreshtat e dredhur te buzes se guackes. Ne disa te tjera, rrethi ka evoluar ne gjysmehene, sip tregohet ne figure. Ka mundesi qe vareset ne forme dardhe qe jane aq te perhapura ne stolite e Lindjes se Aferme, te Afrikes dhe te Azise, ta kene prejardhjen nga guackat.
Kendesi eshte shume i fuqishem kunder shpirtit te keq, i cili, gjithmone ’’zhduket sa kendon gjeli”. Kendesi duket ne te dyja anet e shiritit te zbukuruar qe vihet ne koke e qe, deri vone, e mbanin grate ne Hercegovine te cilin e lidhnin rreth kapes se tyre. Xhamat e ngjyrosur “si gure te punuar” i bejne shiritat e kokes edhe me mbrojtese. Kendese te vegjel behen akoma si koke gjilperash per te mberthyer mbulesat e flokeve, ne Hercegovine.
Ne varrezat parahistorike te Glasinacit, ne Bosnje, jane gjeturnuska bronzite voglane forme pellumbash. Ne Shqiperine Veriore, ne shume kryqe varresb prej druri vihen tre pellumba, po prej druri. Te tille ka ve?anerisht ne Boge. Pellumbi eshte pjese perberese edhe ne vizatimet zbukuruese te bera ne mantelet ngjyre alle qe veshin grate e martuara katolike te Shkodres, si? eshte, gjithashtu, edhe gjarpri. Me gjithe hetimet e shumta qe jam perpjekur te bej, nuk kam arritur te gjej shpjegim per kete pellumb. ”Duhet te jete ndonjehistdri e vjeter, te cilen ne e kemi harruar,” ishte pergjigjj a e qendistareve. Nuskat e Glasinacit nga kohet e vjetra parakristiane dhe parasllave tregojne se historia, ne te vertete, eshte aq e vjeter sa te justifikoje edhe faktin qe eshte harruar. Pellumbi ndodhet, gjithashtu, edhe ne nje pale vethe te argjendte qe kam nga Mirdita.
Shume nga zbukurimet prej bronzi te periudhes se Hallshtadit, ne menyre te veçante, nje numer varesesh te vockela ne forme kovash, gotash, brokesh, kryqesh dhe kafshesh te gjetura ne Prozor te Kroacise, jane krejtesisht si kordat e sendeve shtepiake te vogla dhe artikuj ve te tjere qe varen nga nje zinxhir argjendi te kapur ne te dyja anet e mbuleses se kokes se grave, ne Nish te Serbise. Kepuce, gershere, plugje, pjata, Qeki^e, sakica, shata, revole, topuza ("buzdovan”) dhe shpata jane te perzier me bretkoca, lepuj dhe kendese. Kryqi, shkalla, zakonisht varen ne mes, duke na i vendosur keto zbukurime ne kohen e kristianizmit, ashtu sikurse revolja qe i vendos ne ’’periudhen e qyteterimif’; Ky zinxhir qetengjallkureshtjen, varetne gushe. Deri ne vitin 1902, ky punohej akoma nga fshataret vendas dhe ishte shume i perhapur. Une nuk kisha pare asgje te ngjashme me te ne ndonje vend tjeter deri sa e gjeta ne Kunst Hist. Museum (Muzeu Historik i Artit) ne Vjene, nje zinxhir madheshtor ari, te gjate nje jard (rreth 91 cm.) i zbuluar me 1797, ne Szilagy Somlyo te Hungarise bashke me pesedhjete medalje ari te medha te perandoreve romake te vena ne komiza ari tri nga Maksimiani, shtate te Valensit, nje e Valentinianit, nje e Kostandinit te Madh, dy te Kostancit dhe nje e Gracianit. Ne kete menyre, keto perfshijne nje kohe nga viti 284 deri 383 e.r. Katalogu zyrtar i pershkruan keshtu: ’’Objekti kryesor eshte zinxhiri (Nr.290) me modele veglash te ?do lloji.” Une gjeta zgjedhe kau, shkalle, kazme, ?eki?e te ndryshem, sfurk, shpate te drejte, mburoje, topuz, dare, pinca, gershere, plor, sepate, shpate te perkulur, draper, maje shtize dhe nje dore te shtrire. Ne qender varet nje topaz i rrumbullaket mbi te cilin gjendet nje vazo e arte, ku kane vene putrat e tyre dy luane. Mbi topin dhe ngjitur me zinxhirin eshte nje hinder druri ne te cilen qendron nje njeri me nje lopate ne dore. Tere kjo eshte punuar bukur ne ar solid dhe ka nje pamje shume madheshtore zbukurimet e stergjysherve fshatare i lene shume prapa punimet me argjend qe behen sot ne Nish.
Hallka e zinxhirit te perdredhur eshte njelloj, dhe keshtu jane e shumta e veglave dhe une nuk kam gjetur ne ndonje vend tjeter asgje qe t'ia pemgjase ketij zinxhiri me vegla. A i vinin njerezit e periudhes se Hallshtadit te Prozorit keto ene dhe vazo te vogla prej bronzi ne nje zinxhir? Per ke dhe kur u perpunua zinxhiri i arte i Somlyos? Dhe perse farketaret e Nishit e imitojne ate, akoma? Por eshte me lehte te beshpyetje sesa t’u pergjigjesh atyre.
Ne Bosnje, deri kohet e fundit jane perdorur nga grate mbulesa koke me stoli shume te sterholluara me pende me ngjyra, pupla palloi, rruaza, monedha e xhingla te tjera qe lekimden para e prapa dhe, te gjitha, me qellim qe te largojne Syrin e Keq nga mbajtesja e saj. Ndoshta, puna me e zgjuar ishte venia e nje pasqyre te vogel, sepse atehere Syri i Keq qe e shikon kthehet tek ai vete. Me e mira e te gjithave ishte venia e xhamit pas kokes te shamia dhe aty kapej, ’’per te shpetuar fytyren tuaj” s i? henin grate e Konjices, ne Bosnj e.
Meqenese semundjet ne pjesen me te madhe i atribuoheshin veprimit te Syrit te Keq ose magjive, nuskat ne Shqiperi, zakonisht, i quanin ’’derman” ose ”ilaç”; qe te dyja keto fj ale kane kuptimin e mjetit sherues.
Magjite e mira. Sipas ketyre, semundja mendohet se vepron ne bashkepunim me kete apo ate objekt dhe zhduket bashke me to.
Nje mjekim per verdhezeri u pergatit ne kete menyre nga nje burre i zgjuar mysliman per femijen e nje te krishteri shkodran, lidhi ca lesh me ngjyre te kuqe rreth femijes dhe ca lesh ne ngjyre te verdhe rreth nje trendafili te kuq ne kopsht. Ai urdheroi te kuqte qe te ike nga trendafili dhe te shkoje te femija, kurse te verdhen e urdheroi te ike nga femija dhe te shkoje te trendafili. Brenda pak ditesh, trendafili u fishk dhe u zverdh, kurse femijes filluan t’i skuqen faqet. Efekti i kures nuk mund te vihej ne dyshim.
Marku kishte edhe nje tjeter menyre qe e mendonte me te mire, sepse ajo mund te zbatohej ne ?do kohe te vitit Ju vini nje peshk te vogel ne nje kove me uje. I semuri duhet ta shikoje ate ndersa sillet rreth e rrqtull. Ne qofte se ai e shikon ate gjate e me ngulm te mjaftueshem, semundja zhduket nga i semuri dhe bie mbi peshkun, i cili ngordh.
Ne vitet 1912-13, per shkak te kryengritj es shqiptare dhe lufterave ballkanike, nje numer i madh malesoresh qe kullotnin bagetite e tyre ne fushat e Bunes ne dimer, nuk munden te ktheheshin ne malesi dhe u bllokuan ne kenetat mogalore gjithe veren e qeper tapati rrjedhoja te tmerrshme. Pothuajse te gjithe u preken rende nga semundja. Une i vizitova krahinat qe ishin me keq me nje ngarkese kinine, dhe i gjeta njerezit qe perpiqeshin te mjekonin shpretken e zmadhuar duke skuqur ngadale ne zjarr shpretken e nje deleje dhe duke shqiptuar fiale magjike me te cilat te benin qe shpretka e tyre te zvogelohej ndersa ajo e deles fergellonte ne zjarr.
Epilepsia nuk ishte e rralle ne malesi. Njerezit e prekur ngakjo semundje shikoheshin site pushtuar nga shpirtrat e keqij. Nje here, pashe nje gma qe e zune krizat dhe u shemb perdhe. Disa burra u sulen drejt saj dhe, pasi me thane te largohesha, shtine me revole prane kokes se saj. Kjo behej me qellim qe te trembnin shpirtin e keq. Meqenese ajo erdhi ne vete shpejt, ata besuan se veprimi i tyre beri efekt Nje here une shpetova nje grua qe donin ta rrihnin sepse ishte ne keto rrethana. Per fat, ajo erdhi ne vete shpejt. Megjithate, defi para pak kohesh, edhe ne Angli i rrihnin te çmendurit.
Marku dinte nje mjekim per epilepsi, por qe ishte i veshtire te behej. Ne qofte se ju shihni nje gjarper qe po gelltitnje bretkoce, ju duhet te hidhni nje shami te zeze mbi te. Kjo i shtie friken gjarperit dhe ai e nxjerr bretkocen. Shamine ruaje dhe, kur ndonjerin e ze kriza, hidhja ate siper. Atehere edhe ai do ta vjelle semundjen sikurse beri gjarpri me bretkocen. Gjate udhetimeve tona, ne kishim kujdes se mos ndeshnim ne ndonje gjarper qe te hante bretkocen, por s’e patem kurre nje rasf te tille.
Semundja, si rregull i atribuohet shpirtrave te keqij. Por kam ndeshur edhe ne nje perjashtim per t'u vene ne dukje. Kjo ndodhi ne manastirin serb te Deçanit. Disa vjet me pare, ne nje rruge te shkrete, diku aty afer, ishte gjetur trupi i vdekur i nje njeriu; tek ai s’kishte asnje plage. Vdekja e tij ishte nje mister i plote per te gjithe deri sa kerldmet e bera treguan se ai kishte fshehur disa sende te vogla me vlere, te vjedhura nga kisha. Me vone, pastaj, u be e qarte per te gjithe se ate e kishte goditur per vdekje Nena e Shenjte e Zotit. Eshte me interes te vihet ne dukje se ne nje balade te hershme malazeze (Vuk Karagji?, vell.I), Virgjeresha e Shenjte figuron si ’’Maria e Zjarrte”; ajo dergon vetetimen dhe shen Elija gjemimin e bubullimes. Se bashku me shenjtore te tjere, ata shpemdajne vdekjen mbi toke per te mjekuar njerezit nga gjerat e paudha. S'ka dyshim, se ketu ne kemi zoter pagane te veshur me maske te krishtere.
Ne luginen e Cermnices, mua me treguan per nje mjekim te hemise qe e ushtronte nje ”grua e zgjuar”. Ajo kerkonte nje pagese rreth dy pensesh si dhe t’i dhuroje pak djathe dhe disa veze. Ajo duhej te dinte emrin e sakte dhe bratstvon e te semurit por prania e tij nuk ishte e domosdoshme. Ajo hidhte ca uje qe posa ishte mbushur ne nje ene me çep te gjate (ibrik) dhe e vinte mbi zjarr qe te ziente duke thene: ”Uje, po te therras tri here nga qielli ne toke lere zorren e z. X te kthehet ne vendit e saj.” Ajo bente kryq tri here mbi enen me uje. Kur valon uji, e derdh ate shpejt ne nje pjate metalike te ceket, duke i perseritur fjalet e mesiperme dhe zhyste 1 STyke teposhte, ne ujin e enes. Ndersa ibriku ftohej, nje sasi nga uji i enes do te ngjitej ne gryken e tij. Sa me lart te ngjitej uji, aq me mire per te semurin sepse, po keshtu, edhe zorra e z. X do te kthehej ne vendin e vet. Kjo gje perseritet $do dite, ensa i semuri te penniresohet. Per £do here kerkohet pagese e re. Mua me thane se ne Gjuhidol kishte pese a gjashte gra qe e praktikonin kete magji; ndodhte qe edhe malazezte jashte shtetit, kur i kapte kjo semundje, u shkruanin ne shtepi per t’ua here kete magji.
Ne Mai te Zi dhe ne Shqiperi, kur te kafshonte akrepi, perdomin si ilag te sigurt vajin ku ishte mbytyr nje akrep brenda. Marku mbante ne dritare gjithmone nje shishe plot me ilaç te tille.
Afer Njegushit, Kerstoja me tregoi nje shkemb te shpuar permes te cilit i kalonin femijet per t’i sheruar nga semundja. Kjo ka qene bere veganerisht ne kohen e epidemise se koleres, me 1860. Plaku Mitar, vellai i Kerstos, e mbante mend mire kete dhe tha se ata ishin perpjekur, gjithashtu, t’i vendosnin njerezit ne mes te nje fushe qe te plugonin rreth tyre me qellim qe t’i vegonin nga semundja, por, shtoiai me trishtim, kjo gje nuk kishte sjelle shume dobi.
Mora vesh se edhe ne luginen e Cermnices, deri kohet e fundit ishte praktikuar nje mbrojtje e tille kunder mortajes se gjedheve. Me te marre vesh lajmin se mortaja e lopeve kishte rene ne fshatin fqinje, te gjithe i urdheruan te grumbullonin kafshet e tyre ne nje are. Per kete u zgj odhen dy pende qe, te cilet duhet te ishin vellezer dhe te mos kishte pjelle vig prej tyre. Po ashtu, zgjodhen edhe dy te rinj, edhe keta ishin vellezer dhe s’ishin bere baballare. Qete i mbrehnin ne plug. Plugimi fillonte ne te dyja anet e kunderta te ares. Kur njeri plug arrinte te vendi ku kishte filluar tjetri, duke u perfunduar keshtu brazda qe rrethonte tufen e bagetive, fshataret e grumbulluar shtinin me pushket e tyre siper kopese dhe, atehere, secili merrte kafshet e veta ne shtepi. Ceremonia quhej ”oborivanje” (plugimi rreth e qark).
Shume besime rreth shtatzanise lidheshin, gjithashtu, me magjine. Nje grua me barre nuk duhej te shikonte gjarprin, sepse femija do t’i ngjante atij. Ajo nuk duhej as te shikonte dhe as te degjonte delen qe e themin sepse femija do te gerhiste; ajo s’duhej te haute mishin e nje lope qe ishte me vig, sepse femijes do t’i rritej nje gunge ne qafe.
Gruaja shtatzene mund ta marre vesh se g’do te linde, duke hedhur ca veze peshku te thata ne zjarr. Ne qofte se ato do te hidheshin perpjete ’’pop-pop”, ai do te jete djale; po te vershellenin dobet, do te dale vajze.
Ne qofte se deshiron digka gjate barres, ajo duhet te te mos preke me dore ndonje pjese te trupit te saj, sepse po t'i kete shkuar mendja, per vere dhe te vere doren mbi fytyre, femijes do fi dale nje njolle e kuqe po ne ate vend; ose, po te behet fj ale per qumesht, njolla do te jete e bardhe. Tufa flokesh te bardhe qe vihen re ne disa raste, thuhet se jane formuar per kete shkak. Po te deshiroje mish derri, femijes do t’i dalin disa qime te forta te kreshperuara peipjete, te vendi i prekur. Te gjitha keto jane orvatje per te shpjeguar tipare te vepanta te njerezve dhe besimetetillambizoterojne akoma, edhe ne Angli.
Ne qofte se ndokush kapercen permbi nje femije qe eshte ne djep, femija nuk do te rritet. Djepi duhet te ruhet me kujdesin me te madh. Ne themel te kesaj qendron me teper arsyeja sesa magjia, sepse, ne qofte se djepin e godet me shqelm ndonje qe kercen pa kujdes, kjo mund t’i demtoje shtyllen kurrizore dhe do te kishte ate rezultat qe permendem. Besimi se kapercimi i djepit e shkaktonte keqen, e mbron femijen.
Nuk eshte e lehte te thuash se ku mbaron magjia dhe ku fillon mjekesia. Ata qe kerkonin ndihmen e nje doktori europian, kishin kujdes qe trajtimin e tij ta plotesonin edhe me nuska e magji tamam si te semuret angleze qe do te vazhdonin te mjekoheshin me ndonje ila? qe ka patenten se te sheron me siguri dhe, ne te njejten kohe, ndjek receten e nje doktori.
Kur kujdesesha per te plagosurit bullgare ne Oher, me 1904, vura re qe nje femije i plagosur kishte te lidhur ne qafe nje monedhe argjendi greke te vjeter, me pamje te bukur. Une i kerkova nenes se femijes qe te ma shiste, por ajo me tha se per kete duhej te merrte leje ne shtepi. Kur e takova me vone, ajo me tha se kishte kerkuar pelqimin e njerezve te saj, por s'mund ta shiste. Ate ia kishin dhene femijes se saj qe ta mbante, duke e quajtur kete si nje favor te madh. Gjate shume brezave, ajo kishte qene ne kete familje dhe kishte mjekuar njerez pa numerim. Sa per kureshtje, e pyeta se me ?fare ?mimi e vleresonin dhe mora peigjigjen: ”As me tere arin e botes nuk mund te blihet ajo” Pergjigje qe e zgjidhi problemin.
Kudo ne Ballkan, nuskave te shkruara u vihet rendesi e madhe. Myslimanet shkruajne ne to fjali nga Kur’ani, te krishteret pjese te nxjerra nga Ungjilli. Ne serbisht, ketyre u thone ’’Zqpfs”. Ato mbyllen ne kuti argjendi qe, si nga serbet ashtu edhe nga shqiptaret quhen me ijalen turke ”hajmali”\ ose qepen ne kellefe lekure. Keta kane, zakonisht, forme trikendeshe. Shumica e grave katolike te Zadrimes, ne Shqiperi, mbanin dy krucifikse bronzi ne nje zinxhir dhe nje kellef lekure me nuske ne forme trekendeshi. Kellefe te tille vihen shpesh edhe ne briret e qeve. ’’Shkrimi” i te krishterit per te krishterin nuk sjell dobi; ai duhet te shkoje fshehtas qe te kerkoje nje te tille nga nje mysliman dhe anasjelltas.
Si prifterinjte ortodokse, ashtu edhe ata katolike, shkruajne nuska te panumerta; ata e palosin letren me trish, e pershkojne me nje fill spangoje dhe udhezojne qe te lidhet te vendi ku ndjehet dhimbja dhe fshataret bejne rrugen ne kembe me milje te tera per te siguruar kete ndihme. Ne Oher, kur po kontrolloja te semuret, para se t'i vizitonte doktori, takova ne nje forme te re trajtimi. Aty kishin sjelle nje femije me qafe te mbeshljelle me fashe te trashe. Kur ia hoqem mbeshtjellesen, pame se qafa i kishte marre nje ngjyre te purpurt te turbullt qe te shqetesonte, sikurta kishte ndrydhurkeq. Por kjo ishtenganuska e shkruar me boje kopjativ qe kishte leshuar ne lekuren e qafes! Nenen e perkedhelte shpresa se magjia kishte zene mire.
Si ne Shqiperi, ashtu edhe ne Mai te Zi, une kam pare myslimane ne mase qe shkonin ne kishe ose te ndonje faltore e permendur kristiane per te kerkuar sherim. Ne Kishen Ortodokse te Trinise se Shenjte, diten e festimit ne Plevlje, kam pare dy xhandare turq qe kishin sjelle nje te Qmendur me duart e lidhura prapa dhe e lane ate perballe altarit gjate sherbeses qe te mund te sherohej.
Shume mijera fshatare ortodokse, katolike dhe myslimane grumbulloheshm te Shtunen e Trinise te faltoija e shenVasil Ostrogut, ne Mai te Zi nje shenjtor thjesht malazias. Faltoija e nje shenjtori tjeter vendas ne manastirin e Piperit eshte, gjithashtu, shume e permendur. Menyra me e mire per te siguruar sherimin eshte qe te kalosh naten shtrire pertoke, me koken nen arkivol, duke mbajtur me vete reliket. Per kete, kerkohet nje gmim i madh. Mua me treguan se nje mysliman te goditur nga paraliza, e kishin sjelle nga Mostari mbi nje mushke dhe ai kishte paguar njezet e pese napolona qe te kalonte naten ne kete menyre. Te nesermen, ai u be mire dhe u kthye ne shtepj i lumtur. Por ai ishte mysliman qe nuk besonte dhe, pas pak, tha se nuk e kishte sheruar shenjtori, ai ishte sheruar vetiu. Te nesermen, ne mengjes, ai u zgjua i paralizuar perseri, kurse njezet e pese napolonat i gjeti nen jastek! Shenjtori ia hoqi mjekimin dhe ia ktheutehollat.
Nje nuske me shkrim te mire ben efekt te mire, kurse nje e title me shkrim te keq, vepron, gjithashtu, keq.
Kur isha ne Shkoder, nje oficer turk ra ne dashuri me nje vajze katolike. Ai veproi ndershmerisht dhe i kerkoi doren nga prinderit e saj. Per tmerrin e tyre, vajza jo vetem qe deshironte te martohej me te, por ajo shkoi edhe ne shtepine e nje te afermi te tij qe te jetonte aty deri sa te rregullohej martesa dhe e shpalli veten myslimane. Meqenese ajo nuk kishte amtur moshen, prinderit e saj u ankuan te kryepeshkopi, i cili nderhyri dhe ate e derguan ne shtepi. Pastaj, per ta larguar nga ndikimi i turqve, ate e nisen te miqte e tyre, ne Podgorice. Edhe ketu, ajo ngulte kembe me kokefortesi se deshironte te behej myslimane deri sa ata qe e kishin ne kujdes, vune re se ajo mbante nje nuske turke rreth qafes. Ata keputen lidhesen dhe e hodhen ate send ne zjarr dhe ja, pa u djegur mire ajo, vajza u be menjehere e krishtere perseri. Keshtu mbaroi ky roman i dhimbshem i saj dhe mua me thane se veshtire se ajo mund te gjente ndonjehere burre te mire per shkakte kesaj magjie fatale. Marku, ne te vertete, e quante fat te madh qe ata e, kishin zbuluar ate nuske shkaterrimtare dhe u tmerrua kur une shpreha keqardhjen per te.
Perveç shtrigave dhe magjistareve, ne Shqiperi ka edhe shume shpirtra te keqij. Keto jane ’’oret”, oret nuk jane djajte e zakonshem te njohur nga krishterimi; ato jane mbeturina te disa besimeve parakristiane dhe shihen zakonisht naten, si shkendija zjarri dhe qe upelqen t'u dalin perpara udhetareve qe t’i ndalojne te vazhdojne rrugen e tyre ose sillen rreth tyre duke i hutuar krejtesisht. Nje here, Ton Preka duke udhetuar riga Shkodra ne Gjakove, u ndalua ne rruge ne kete menyre. Vetem nje gje mund te besh ne kete rast, te presesh deri sa te kendoje kendesi i pare, kur ato zhduken menjehere.
Nje fleter kenaqesi e tyre eshte qe t’u hipin kuaj ve naten dhe te lidhin nyje krifen e tyre. Keto nyje s'duhet te zgjidhen ne asnje menyre. Oret ruajne, gjithashtu, edhe thesaret e fshehura dhe, duke i hutuar ata qe i kerkojne, nuk lejojne qe te gjenden ata.
Ne pergjithesi, besojne se oret jane femra.
Shume magji rrethojne thesaret e fshehura. Neper tere Ballkanin ka nje besim ne mase per thesare te fshehura ne kohe te vjetra. Ata qe i kane fehehur ia kane dorezuar tokes si ”amanet” dhe toka mund fi ktheje perseri vetem me ane te formulave te caktuara. Nje njeri qe nuk i di keto formula mund te gennoje pikerisht te vendi ku ndodhet thesari e te mos gjeje asgje tjeter perveQ shkopinj dhe gure. Ne malesi me treguan shembuilin e nje njeriu qe groposi disa te holla ne rreze te nje peme dhe, ne te njejten kohe, duke kerkuar nga toka qe te mos i dotezoje ato deri sa dy minj te teihiqnin nje karroce rreth pemes. Per fat, nje njeri qe po kalonte aty afer, e degjoi kete. Ai u kthye ne shtepi, zuri dy minj, i zbuti ata dhe me veshtiresi u vuri takemet dhe i mbrehu ne nje kuti te vogel. Pastaj, shkoi te pema, u grahu minjve me karroce rreth saj dhe, si germoi te vendi, i gjeti parate. Une u vura ne dukje sekete gje ai mund tabente shume mire pa qene nevoja te shqetesohej per te zehe minjte dhe f i sterviste ata, por me siguronin se kjo gje ishte e pamundur. Toka nuk do te kishte dorezuar ate qe mbante fehehur. Shume kohe dhe koke^aije eshte shpenzuar duke kerkuar thesare. Ajo ka ?uar ne shkaterrimin e materialeve qe ndoshta do te kishin shume vlere, sepse, kur shume kesi varresh te lashte jane hapur dhe nuk eshte gjetur asgje ve$se ca ene dhe copabronzi ose hekuri, kerkuesit e thesareve, te terbuar per shnderrimin e thesareve ne gjepura te tilla nga qe ata nuk dinin formulen, i kane shkaterruar fare ato.
Nje menyre per te zbuluar thesarin eshte shpemdarja e nje shtrese bin druresh permbi vendin ku besohet se gjendet ai. Te nesermen ne mengjes, ne qofte se aty ka gjunne te ndonje zoguosekafehe dhelpre,deleetj. njekrijeseetilleduhetflijuar ne ate vend. Shume shprese jep kafeha ose shpendi i zi, pa ndonje shenjetebardhe.
Ne shume vende qe shkoja, me duhej ta njoftoja kryetarin e fisit, qysh ne fillim, se nuk kisha ardhur per te kerkuar thesare.
Por ato kohe te bukura kane kaluar. Ne Shqiperi tashti kerkojne per nafte dhe, ve$se ne mos pranofte toka fua jape, se ate do ta gllaberojne spekulatoret e huaj.
Nje here me moren ne nje rruge te lodhshme ne Berishe Per shpjeguar një mrekulli. Ne nje masiv te madh shkembi ishte një zgaver e lehte ne te cilen mund te futej dora e njeriut dhe, afer saj, nje renie toke qe mendohej te ishte gjurma e thundres se nje mushke. Te dyja ishin rezultat i veprimeve natyrore mbi shkembin. Por, sipas teorise se vendesve, shekuj me pare, kur shkembi ishte i bute, nje njeri kishte fshehur nje thesar dhe kishte here qe shkembi te rridhte siper tij. Pastaj, te vendi ai kishte here shenjen me doren e tij dhe me gjurmen e kafshes. Po te mos thuhej formula qe duhej, nuk do te kishte dobi asgje dhe le te behen plasje sa te duash, prape, pa formulen nuk vlenin. Me kot u thashe se keto shenja nuk kishin asnje kuptim. Njerezit qe me shoqeronin e qe ishin te eksituar nuk me lane te ikja deri sa te ’’shkruaja” (d.m.th. te vizatoja) shenjat dhe t’u premtoja se, ne qofte se ne Angli do t’i shpjegonin ato, une do te kthehesha dhe do t'u tregoja atyre se si te gjenin thesarin.
Shenjat e thundres jane gje e mire ne Ballkan. Nje te tille ma treguan ne brigjet e Liqenit te Prespes dhe thoshin se kjo ishte e Sharacit, e kalit magjik te Marko Kralevi^it; kurse ne nje shpelle, ne shpatet e Lovqenit, ne Mai te Zi, me treguan si nje mrekulli te madhe nje grope te vogel te rrumbullaket nje gjurme thundre, gjithashtu ”e here kur shkembi ishte i bute.” Kerstoja e quante te mundshme qe Marko Kralevi ta kishte lidhur nje here Sharacin ketu dhe shume njerez me kerkonin mendimin tim per kete. Ne oret e gjata, te lodhshme, duke ruajtur dhite ne mal, njerezit kalojne kohen me keto hamendje dhe trillojne gjithfare fantazish rreth tyre. Te lodhshme dhe te pambarim jane ato ore. Une s’kam pare njeri qe te mos fliste tere neveri per kohen qe i ishte dashur te ruante bagetite kur kishte qene i ri. Shpesh, me kerkonin te ndertoja ndonje punishte ku njeriut i jepej buka e mjaftueshme sa per nje dite pune dhe te mos ishte nevoja te ruamn dhite ne mal. Te huajt po fillojne tani punime te reja, por une dyshoj se nga kjo do te vije lumturia qe pritet.
Ne faqe te kodres, ne te majte te miges nga Gjakova ne Prizren, me thane se ishte nje shpelle magjike qe permbante nje qytet te lashte. Ne te nuk ka asnje qenie te gjalle, megjithate, pazari eshte plot me fruta te shijshme, mish, rroba. Te pakte jane ata qe kane mundur te hyjne ne te, sepse ajo ruhet nga ”oret”. Nje njeri duke u endur hyri brenda dhe askush s'e preku derisa ai deshi te marre di?ka ne pazar. Gjarperinj te zjarrte iu sulen, P^ntari qe mbante te ndezur iu shua dhe ai me veshtiresi te medha arriti te hyija ku e gjeten pa vetedije. S’ka dyshim se kjo nuk guxonte te. me shoqeronte te vendi.
Shtrigat ne Mai te Zi dhe ne te gjitha vendet ku flasin sefbisht quhen ”vjeshtica”. Mua me siguronin se ato ekzistonin dikur por jo tani; ne te vertete, ne to besonin akoma. Edhe ketu, sikurse ne Shqiperi, besonin se shtriga mund te hynte ne nje shtepi ne formen e nje insekti dhe te pinte gjak. Ajkeja gjithmone sulej te vriste fluturat posa hynte ndonje ne kasolle dhe thoshte se ato nuk sillnin kurre gje te mire dhe kam degjuar shpesh te mermeritet ”>ndoshta eshte nje vjeshtice.” Shtrigat mund te vozitnin ne levozhgen e nje veze te ngrene, me 1 mars. Ajkeja gjithmone i therrmonte krejtesisht levozhgat e vezeve menjehere duke thene se keshtu ishte me mire, por nuk jepte ndonje arsye per kete. Edhe ne Angli, shume njerez i shkaterrojne keshtu levozhgat e vezeve, ndoshta nje zakon qe eshte trasheguar nga kohet kur ekzistonte njebesim i tille.
Ne kohet e vjetra, me thoshin, shtrigat i mbytnin me gure po te behej e ditur se kishin vrare ndonje. Sikurse ne shume vende te tjera, si prove per nje shtrige ishte ta lidhje ate dhe ta hidhje ne uje. Ne qofte se ajo qendronte mbi uje, ishte shtrige. Mua me thoshin se ende ishin te gjalle njerez qe e mbanin mend nje gje te tille. Medakovi?, duke shkruar per gjysmen e shekullit te nentembedhjete thote se u be nje perleshje e pergjakshme ne te cilen u vrane kater vete dhe qe u shkaktua nga orvatja per te zhytur ne uje nje grua.
Kur isha ne Mai te Zi, akoma ishte detyre e vellezerve te nuses qe ta ruanin ate deri sa ta mermin svatovi-t se mos ndonje njeri i keq i lidhte ndonje nyje ne theket e "strukes” (mbulese qe vishet si shall) se saj sepse, po te ndodhte nje gje e tille, ajo do te deshtonte femijen ose do ta lindte me te meta. Shume nyje te tilla do tabenin lindjente pamundur.
Une nuk kam degjuar kurre qe te flitet haptas, per nje por flitej shume per gra misterioze ”qe dinin shume gjera . Keto pergatitnin ilaqe ose benin magji per te lehtesuar punen dhe per t’i bere me femije ato qe nuk lindnin.
Por une nuk e mesova se si i benin keto magji. Ne Serb,zbatohen rite qe detyrojne shtrigen te qendroje e zhveshur, naten, nen nje peme. Kjo na shtyn te mendojme per pemet dhe korijet e shenjta tebesimeve te sllaveve te vjeter.
Nje mjet i pelqyer per te bere melhem me fouqi magjike, me thoshin se ishte dylli qe meirej nga qirinjte e Irishes. Meqenese keto shikohen si mjet fitimi i popeve, eshte e veshtire t'i sigurosh.
Ne Kanunin e tij te vitit 1349, Stefan Dushani nxorri ligje kunder magjive. Neni ligjor 109: ’’Magjistaret dhe ata qe pregatisin helme, po u kapen ne pune e siper, do te denohen si? urdherohet nga Eterit e Shenjte.” Thuhet se kjo i perket ligjit te Kishes Bizantine. Ketu eshte me interes te vihet ne dukje akti misterioz i helmimit qe vihet paralel me magjine.
Ne Kanunin e tij te vitit 1349, Stefan Dushani nxorri ligje kunder magjive. Neni ligjor 109: ’’Magjistaret dhe ata qe pregatisin helme, po u kapen ne pune e siper, do te denohen si? urdherohet nga Eterit e Shenjte.” Thuhet se kjo i perket ligjit te Kishes Bizantine. Ketu eshte me interes te vihet ne dukje akti misterioz i helmimit qe vihet paralel me magjine.
Perpjekjet e Dushanit ishin te kota sepse, edhe deri me 1905, ne gjejme Vladan Gjeorgjeviçin, i cili ne vepren Fundi i nje Dinastie e shpjegon me magji ndikimin e Drages mbi djaloshin fatkeq, mbret Aleksander Obrenovicin: ”A nuk e dini,” thote Risto Bademli? (Keshilltar Shteti), ”qe ajo e ka budallosur ate kaq shume me gjithfare helme dashurie sa qe e ben ate te qendroje me ore te tera nen dritaren e saj duke iu lutur ta lejoje te futet brenda.”
Ne Mai te Zi, kam pare se ekziston besimi ne lugatin, te cilin ata e quajne ”tenac”. Te behesh lugat, ata i thone ”potenciti se”. Lugati eshte burre ose grua, i vdekur, qe ngrihet nga varri dhe ben pune te keqija, naten. Kufoma duhet te ruhet me kujdes sepse, po te kaperceje nje mace siper saj, me siguri, do te behet lugat. Mua ne thoshin se, deri edhe kohet e fundit, kishte pasur raste vdekjesh per shkak te lugatit. Veprat e tyre duket se perzihen me ato te shtriges vjeshtica”, sepse per te dyja keto krijesa thuhet se thithin gjak.
Ne luginen e Cermnices tregohej nj e histori e çuditshme. Nje djale i ri dashuronte nje vajze por prinderit e saj, si? eshte zakoni, e kishin fejuar tashme qekur, keshtu qe ajo ishte e detyruar te martohej kunder vullnetit te saj me ate qe e kishin fejuar. Dashnori i saj iku i deshperuar nga Mali i Zi dhe vdiq jashte atdheut. Pas vdekjes se tij, ai u kthye ne vendin e tij si lugat dhe e vizitonte gruan naten. Shume e frikesuar nga kjo gje, ajo u tregoi disa fqinjeve te saj. Me lugatin ajo lindi nje femije dhe Kerstoja qe e njihte, me siguronte seriozisht se ishte krejtesisht si njeriu i vdekur dhe s'mund te vihej ne dyshim qe ai ishte i ati. Meqenese ai kishte vdekur jashte, ishte e pamundur te beje gje me lugatin dhe te ndaloje vizitat e tij. Nje kufome qe dyshohet se eshte lugat mund ta ndalosh te ngrihet nga varri duke e shpuar me nje hu, dhe per kete, druri i murrizit eshte me i pelqyeri. Popi mund te ndihmoje ne kete ceremoni; kufomen mund ta nxjerrin nga varri me ane te hunjve prej murrizi dhe pastaj ta djegin ose ta gjymtojne. Nje menyre per te zbuluar nese nje kufome eshte lugat eshte prova me nje mez te zi pa asnje shenje te bardhe, te cilin e shtyjne qe te kaloje mbi varr. Ne qofte se mezi nuk pranon ta kaperceje, kjo do te thote se eshte lugat. Stefan Dushani ne nenin 20 te Kodit te tij, thote keshtu per kete praktike: ”Ne qofte se te vdekurit nxirren nga varri per qellime magjie dhe i djegin, fshati ku ndodh kjo do te gjobitet dhe popi qe ka qene i pranishem, shkarkohet nga detyra.” Por ligji ka deshtuar; ceremonia nuk eshte zhdukur akoma.
Edhe he Bosnje besonin shume ne lugatin; ketu ate e quanin ”lampif’ ose "vukodlati” (fjale per fjale, flok i ujkut) fjale qe i pergjigjet bishes, njeriut-ujk.
Shume qeveritare austriake vendas me kane thene se ne vitet e para te pushtimit austriak, djegia e trupit te lugateve ndodhte shpesh. Qeveria e ndaloi kete praktike, gje qe shkaktoi shume pakenaqesi. Nje rast i koheve te fundit (ma treguan me 1906) ishte shkaktuar nga shperthimi i tifos se zorreve ne Vlasenice. Nje djale i ri vdiq. Gruaja e tij u semur dhe ajo betohej se, naten, ishte kthyer bum i saj dhe i kishte pire gjak. Fshataret e trembur kerkonin ta nxirmin nga varri dhe ta digjnin kufomen e tij. Autoritetet e ndaluan kete gje. Atehere lugatin filluan ta shohinetadegjojne shume njerezqeupinte gjak. Pesembedhjete vete ydiqen. Do te ishte interesant te mesoje me siguri se sa vete vdiqen nga tifoja e zorreve dhe sa te tjere per shkak se besonin se e kishin te paracaktuar te vdisnin nga lugati.
Une kam pare shpesh te semure qe s'pranonin te mermin ushqimin, sepse besonin se pas nje jave do te vdisnin dhe shume prej tyre, qe tashme pothuajse kishin mbaruar, i kam sjelle ne vete dukeu dhene me force veze dhe raki. Shpejtesia me te cilen e bente efektin e vet kjo pije, ishte dipka zbavitese. Pas nje ore, i semuri kerkonte perseri nje pije te title dhe vendoste te jetonte. Pa ate, ai me siguri do te kishte vdekur, meqenese te gjithe njerezit e shtepise thoshin vazhdimisht: ”Ti do te vdesesh dhe s'benin perpjekje qe ta detyronin te haute.
S'ka dyshim se besimi ne viziten fatale te lugatit, ka shkaktuar vdekjen.
Qysh me terheqjen e pushtetit te qyteteruar te Austrise ne Bosnje, eshte raportuar per nje rast te ri te djegies se kufomes.
Me e fundit, por jo me pak e rendesishmja, ”zana”, nje krijese shpirterore femer qe endet neper male, eshte shume tekanjoze dhe shkakton shume te liga, por mund te beje edhe te mira, gjithashtu. Ne Mai te Zi me thoshin se zana kishte patur me shumice, por tashti kishin ikur per shkak te daljes se armeve te artilerise. Ndoshta, disa gjenden akoma neper shpellat e thella gelqerore.
Ne kohe te vjetra, nganjehere, zanat beheshin motra me betim me njerezit e vdekshem, bile edhe martoheshin me ta. Por ato ishin jashtezakonisht xheloze dhe kur nje i ri deshironte te martohej, ato ishin ne gjendje ta vritnin nusen.
Kerstoja me tregoi nje histori ”qe kishte ndodhur shume kohe me perpara ne Mai te Zi.” Nje zane e shnderruar ne nje vajze shume te bukur, beri qe dy vellezer te binin ne dashuri me te. Ajo i nxiti ata qe te luftonin kunder njeri-tjetrit duke premtuar se do te ishte e atij qe do te fitonte. Ata iu sulen njeri-tjetrit dhe njeri prej tyre mbeti i vrare. Atehere, zana ia dha te qeshurit dhe iku tutje, fluturim. Ai qe kishte mbetur gjalle, vrau veten.
Meqenese te dy vellezerit kishin vdekur, une pyeta se si ishte bere e njohur se kjo gje ishte shkaktuar nga nje zane, por Kerstoja u pergjigj se ky fakt dihej prej te gjitheve.
Megjithate, simpatite e zanave anonin nga sllavet, sepse deri kohet e fundit, ata paralajmeronin si serbet ashtu edhe malazezet per afrimin e turqve dhe i shpetonin heronjte serbe me ane te mjegulles duke i fshehur ata nga armiku.
Disa shembuj nga baladat na tregojne karakterin e zanave ne kohet ’’para daljes se artilerise” (Permbledhja e Karagjicit). Marko Kralevig dhe Vojvode Milloshi udhetojne neper male, hipur ne kuaj. Markoja i kerkop Milloshit te kendoje per te. Milloshi i pergjigjet se nje nate me pare ai ka pire vere me zanen Ravijojla dhe ajo ia ka ndaluar te kendoje. Megjithate, i shtyre nga Markoja, Milloshi fillon kengen. Zana perqiqet t’ia kaloj e por Milloshi ka ze me te bukur keshtu qe aj o, e zemeruar, e qellon ate me shigjete ne gryke dhe ai eshte gati ne te vdekur. Markoja e ndjek ate si i terbuar me kalin e tij, Sharacin. Zana fluturon ne ajer. Markoja e gjuan me topuzin e tij dhe ajo bie pertoke; ai e kercenon sedo ta beje cope-cope po te mos e sheroje Milloshin.
Atehere zana i ben thirrje atij ne emer te Zotit dhe te Shen Gjonit qe te behen vella e moter dhe i premton ta sheroje Milloshin po ta Qliroje. Ai keshtu vepron dhe ajo, pasi i jep barerat qe mbledh, e ben Milloshin edhe me te forte se me pare. Balada mbaron me keshillen e saj per zanat e 1jera qe te mos zihet me heronjte kur te jete Markoj a aty afer. Me vone, ne shume raste te tjera, ajo e ndihmon ”pobratimin” e saj, Markon. Autori i kesaj balade te kohes mesjetare e ka pershkruar zanen si vrasese, hakmarrese qe s'di te ngopet me vere e qe i pershtatet mjedisit te saj te eger.
Xhelozia dhe mizoria shfaqen edhe te Vdekja e dy Dragiteve {Veper e cituar, vell.I). Dragiti behet gati te kremtoje nje feste te madhe. Ai do te martoje vajzen dhe dy djemte e tij. Gruaja e tij sheh nje enderr se dy korba me krahet e tyre krejt te pergjakur sjellin nje leter te zeze qe e mbajne me kthetrat e tyre. Ajo i lutet burnt te saj qe te mjaftohet vetem me martesen e vajzes, kurse ate te djemve ta shtyje per nje jave. Ai nukpranon dhe grupi i dasmoreve nga ana e vajzes dhe dy djemte nisen ne kuaj te bukur. Por zanat u rrine ne prite dhe, pa u pare, nga prapa pemeve, qellojne mbi ta me shigjetat e tyre Ne mesdite ata ndalojne dhe vetem atehere e shohin se dy djemte mungojne. Babait i kujtohet endrra dhe niset t’i kerkoje ata tere frike: ”Ne ane te rruges, ai gjeti dy bijte e tij. Zanat e mallkuara i kishin vrare. Dragiti therret si giarper i egersuar pastaj zhvesh shpaten e shndritshme, u pret koken dy djemve dhe i fut ato ne anten e kalit. Ai i largon trupat e tyre nga miga dhe i mbulon me gjethe, duke thene: ’’Lamtumire bijte e mi; sot ju martova.” Ai i merr me vete ne shtepi dy kokat e tyre dhe i thote se shoqes se i ka sjelle si dhurate dy molla te arta. Dhe zanat e mallkuara falenderojne Zotin (nje gje e rralle nga ana e tyre) per fatkeqesine qe shkaktuan.
Shprehja ”e bukur si zane” perdoret shpesh ne Mai te Zi dhe ne baladat e koheve te fundit, ajo akoma i paralajmeron malazezte per pushtiiesit.
Nje here po udhetoja neper keto vende mbi nje at te bukur, qime bardhe qe i perkiste kalorsit tim besnik shqiptar, Shanit, qe kishte kaluar gjithe jeten e tij ne Mai te Zi. Naten e kishim leshuar te kulloste. Te nesermen ne mengjes, para se t’i hipja, fillova Via shtroj krifen e tij te ngaterruar me gishterinjte e mi. Shani m'u lut i shqetesuar qe te mos e beja ate pune. Zanat, tha ai, kane bere dashuri me te tere naten sepse ai ishte i bukur. Ai ishte mbuluar me djerse. Po t’i zgjidhja nyjet qe i kishin lidhur zanat, do te me ndodhte ndonje aksident. Shani, si shqiptar, kur thoshte ”zana”, ndoshta nenkuptonte ”oret”. Une nuk kam degjuar ndonje rast tjeter qe zanat te kene vepruar ne kete menyre. Per sjellje te tilla jane te njohura oret.
Ne Shqiperi me thoshin se atje rritet nje bime me vlere shume te madhe. çdo gur ose hekur qe e prekje me nje gjethe te saj, menjehere behej cope-cope. Per ata qe kishin zakon te vidhnin, kjo eshte jashtezakonisht e dobishme. Tere veshtiresia qendron se si ta gjesh ate; vetem breshka e di se ku rritet ajo. Per kete arsye, ju duhet te kerkoni vendin ku i ka vezet breshka dhe, pasi t’i keni gjetur, te beni nje mur te vogel prej guri rreth tyre. Paskesaj, duhet tepritni deri sa breshka nene te vije qe te shohe vezet e saja. Kur te shikoje murin, do te zemerohet shume, sepse e di se te vegjelit e saj nuk do te jene ne gjendje te ngjiten siper tij e te dalin, keshtu qe do te ngordhin. Ajo e godet murin me koke dhe e shtyn me putrat e saj dhe, atehere kur e kupton se perpjekjet e saj jane te kota, niset te kerkoje bimen. Ne kthim ajo mban nje gjethe ne goje, me te cilen prek murin qe shembet menjehere. Atehere ju e mermi vesh se kjo eshte bima qe ka vetine ne ijale. Nganjehere, kuajt me pengojce ne kembe, duke kullotur bar ne mal, prekin kete bime me pengojcen e tyre qe keputet menjehere dhe atehere kali merr vrapin. Sigurisht, kjo mund te jete edhe pune e hajduteve te kuajve, megjithate, s’ka dyshim, se, nganjehere, kjo ngjet per shkak te bimes ne ijale. Tregimin per breshken une e kam degjuar ne shume vende sepse psbte shume e perhapur. Shumekush njihte ndonje njeri qe ia kishte amtur te gjente bimen e mesiperme, megjithate, une nuk e takova nje te tille.
Ne te gjitha keto tregime per magjite dhe aftesite per te here magji, eshte e qarte se kemi te bejme me mbeturina te besimeve dhe te praktikave te nje te kaluare te target. Megjithate, ne ate kohe te lashte, kane luajtur nje rot te madh ne Ballkan. Thesalia ishte enjohurpermagjistarete saj.
Valet e pushtimeve te njepasnjeshme kane pershkuar Ballkanin. Romaket sollen perendi te reja dhe pastaj u shfaq krishterimi; dhe, ndersa ky po luftonte qe te zinte vend mire, ndodhi perleshja me mitraizmin i cili, per pak, e permbysi ate. Sllavet pagane vershuan duke shkelur njesoj si mbi te vjetrat ashtu edhe mbi te rejat dhe, para se te zhvillohej dhe te merrte nje forme te qendrueshme nj e rend i ri i gj erave, ia arriten turqit me te tjera besime e praktika akoma. Sa binte pak vrulli i nje batice, mbi siperfaqe shfaqeshin majat shkembore te besimeve parahistorike. Qdo vale, gjate terheqjes zbatices ka lene mbeturinat e veta, por asnjera nuk ka mundur ta mbuloje plotesisht ate bazament shkembor.