Institucioni i parë, i krijuar nga feja e shtëpisë, ka qenë, me fort të ngjarë, martesa.
Nënvizojmë se feja e vatrës dhe kulti i të parëve, të cilat transmetoheshin nga mashkulli në mashkull, nuk i përkisnin tërësisht vetëm meshkujve; pjesë në kult kishte edhe gruaja. Ende vajzë, ajo përfshihej në aktet fetare të të atit; e martuar, në ato të bashkëshortit të saj.
Vetëm ky fakt të le të nënkuptosh karakterin thelbësor që bashkimi bashkëshortor kishte për njerëzit e lashtësisë. Dy familje jetojnë pranë njëra-tjetrës, por ato kanë perëndi të ndryshme. Në njërën prej tyre, një vajzë e re merr pjesë, që nga fëmijëria, në fenë e të atit; ajo i lutet vatrës së saj; i ofron asaj çdo ditë libacione, e zbukuron atë me lule dhe kurora në ditët e festave, i kërkon mbrojtje, e falënderon për bamirësitë që ajo sjell. Kjo vatër atërore mishëron perëndinë e saj. Kur një djalë i ri, i një familjeje fqinje, e kërkon atë në martesë, për të nuk shtrohet vetëm çështja e kalimit nga një shtëpi në tjetrën. Bëhet fjalë për të braktisur vatrën atërore dhe për t'i drejtuar tashmë lutje vatrës së bashkëshortit. Është fjala për të ndërruar fe, për të praktikuar të tjera rite dhe për të shqiptuar të tjera lutje. Kërkohet braktisja e perëndisë së fëmijërisë së saj dhe kalimi nën sundimin e një perëndie tjetër, të cilën ajo nuk e njeh. Ajo nuk duhet të shpresojë t'i qëndrojë besnike njërës, duke nderuar tjetrën, sepse në këtë fe ka një parim të pandryshueshëm që një individ nuk mund tu lutej dy vatrave njëherësh dhe as dy palë stërgjyshërve. "Që nga çasti i martesës, thotë një autor i lashtësisë, gruaja nuk ka më asgjë të përbashkët me fenë e shtëpisë së etërve të saj; ajo i ofron flijimet në vatrën e të shoqit.
Pra martesa është, për vajzën e re, një akt serioz dhe jo më pak serioz për bashkëshortin e saj. Feja përcaktonte se të drejtën për të flijuar e gëzonin vetëm ata që ishin lindur pranë një vatre të caktuar. Megjithatë, atij i duhet që në këtë vatër të fusë edhe një të huaj; së bashku me këtë të huaj, ai duhet të kryejë ceremonitë misterioze të kultit të tij; ai duhet ti zbulojë asaj ritet dhe formulat që janë trashëgimi e familjes së tij. Asgjë nuk është më e çmuar sesa kjo trashëgimi; këto perëndi, këto rite, këto himne, të trashëguara nga i ati, janë ato që e ndihmojnë atë në jetë, janë ato që i premtojnë atij pasurinë, lumturinë, virtytin. Megjithatë, në vend që ai të ruajë për vete këtë fuqi mbrojtëse, ashtu sikurse njeriu i egër ruan idhullin apo nuskën e tij, ai do të pranojë ta ndajë atë me një grua.
Kështu, kur depërtohet në mendimin e këtyre njerëzve të lashtë, shihet rëndësia që kishte për ta lidhja bashkëshortore dhe se sa e nevojshme ishte ndërhyrja e fesë. Vallë, a nuk duhej, që nëpërmjet ndonjë ceremonie të shenjtë, vajza e re të shugurohej në kultin që ajo do të ndiqte këtej e tutje? Për t' u bërë priftëreshë e kësaj vatre të re, me të cilën origjina nuk e lidhte, a nuk duhej vallë, një lloj urdhërimi apo adoptimi?
Martesa ishte ceremonia e shenjtë, e cila duhej të prodhonte këto efekte të mëdha. Për autorët grekë ose latinë është e zakonshme që martesa të përcaktohet nëpërmjet fjalësh që tregojnë një akt fetar. Poluksi, i cili ishte bashkëkohës i Antoninëve, por dispononte tekste të tera të lashta, që ne nuk i kemi më, thotë se në lashtësi, martesa, në vend që të përcaktohej nëpërmjet emrit të saj të veçantë, që donte të thoshte ceremoni e shenjtë'; pra, njëlloj sikurse edhe në kohërat e lashta, martesa konsiderohej një ceremoni e shenjtë në tërë kuptimin e fjalës.
Mirëpo, feja mbi bazën e së cilës realizohej martesa, nuk ishte ajo e Jupiterit, Junonit apo perëndive të tjera të Olimpit. Ceremonia nuk zhvillohej në tempull; ajo kryhej në shtëpi dhe ajo që udhëhiqte, ishte perëndia shtëpiake. Në të vërtetë, kur feja e perëndive të qiellit vendosi sundimin e saj, perënditë shtëpiake vijonin të përmendeshin të parat edhe në lutjet e martesës; madje u përftua edhe zakoni që fillimisht të shkohej në tempuj dhe këtyre perëndive t' u ofroheshin flijime, të cilat quheshin prelud i martesës. Por, pjesa kryesore dhe thelbësore e ceremonisë duhej të kryhej gjithnjë para vatrës së shtëpisë.
Te grekët, ceremonia e martesës përbëhej, si të thuash, nga tre akte. Akti i parë zhvillohej përpara vatrës së babait, akti i tretë zhvillohej përpara vatrës së bashkëshortit,; ndërsa akti i dytë ishte kalimi nga njëri te tjetri.
Martesa romake ngjante shumë me martesën greke dhe ashtu si edhe ajo, përbëhej nga tre aktez’ traditio, deductio in domum, confarreatio.
Kjo ëmbëlsirë, e cila hahet midis recitimit të lutjeve, në praninë dhe nën vështrimin e hyjnive të familjes, bën bashkimin e shenjtë të burrit dhe të gruas. Që nga ai çast, ata janë të bashkuar në të njëjtin kult. Gruaja ka të njëjtat perëndi, të njëjtat rite, të njëjtat lutje dhe të njëjtat festa si i shoqi i saj. Prej këtu rrjedh ai përkufizim i lashtë i martesës që juriskonsultët e kanë sjellë deri në ditët tona; Nuptiae sunt divinijuris et humani communicatio;. Kjo do të thotë se, tashmë, gruaja ndan fenë e të shoqit të saj, ajo grua, që sipas shprehjes së Platonit, vetë perënditë e kanë futur në këtë shtëpi.
E martuar kësisoj, gruaja vazhdon të ruajë kultin e të vdekurve; por tani, ushqimin mortor ajo nuk ua shpie më të parëve të saj; ajo e ka humbur këtë të drejtë. Martesa e ka shkëputur atë plotësisht nga familja e të atit dhe i ka këputur të gjitha lidhjet fetare që ajo kishte me të. Tani, dhurimet e saj ajo ua ofron të parëve të të shoqit të vet; ajo bën pjesë në familjen e tyre; ata janë bërë të parët e saj. Duke u martuar, ajo ka lindur për herë të dytë. Këtej e tutje, ajo është e bija e të shoqit të saj, filise loco, thonë juriskonsultët. Njeriu nuk mimd t'u përkiste as dy familjeve dhe as dy feve shtëpiake; gruaja i përket tërësisht familjes dhe fesë së bashkëshortit të saj. Pasojat e këtij rregulli do t'i shohim në të drejtën e trashëgimisë.
Institucioni i martesës së shenjtë duhet të jetë po aq i vjetër në racën indoeuropiane sa edhe feja e shtëpisë; sepse njëra nuk mund të shkojë pa tjetrën. Kjo fe u mësoi njerëzve se bashkimi bashkëshortor është diçka më shumë sesa një marrëdhënie seksuale dhe sesa një dashuri kalimtare, dhe i ka bashkuar të dy bashkëshortët përmes lidhjes së fuqishme të të njëjtit kult dhe të njëjtave besime; Ceremonia martesore ishte aq solemne dhe shpinte në pasoja aq serioze, saqë le të mos habitemi kur njerëzit e lashtësisë do të pranonin vetëm idenë e një gruaje të vetme në çdo shtëpi. Një besim i tillë, nuk mund të pranonte poligaminë.
Madje u konceptua që ky bashkim të ishte i pazgjidhshëm dhe divorci gati i pamundur. E drejta romake lejonte lehtësisht zgjidhjen e martesës për shkak të coemptio-s ose usus-it, por prishja e martesës fetare ishte shumë e vështirë. Që ajo të bëhej e mundur, nevojitej një tjetër ceremoni e shenjtë. Pasi vetëm feja mund të zgjidhte atë që feja kish lidhur. Efekti i confarreatio-s nuk mimd të prishej veçse përmes diffarreatio-s. Të dy bashkëshortët që kërkonin të ndaheshin, qëndronin për herë të fundit para vatrës së tyre të përbashkët; të pranishëm ishin një prift dhe disa dëshmitarë. Bashkëshortëve iu ofrohej, ashtu si edhe ditën e martesës, një ëmbëlsirë e përgatitur me majën e miellit. Por me sa duket, në vend që ta ndanin mes tyre, ata e shtynin atë. Pastaj, në vend të lutjeve, ata shqiptonin formula të një natyre të çuditshme, të ashpra, plot urrejtje, të frikshme, një Iloj mallkimi përmes të cilit gruaja hiqte dorë nga kulti dhe nga perënditë e të shoqit. Që nga ai çast, lidhja fetare ishte këputur. Me pushimin e bashkësisë së kultit, pushonte me të gjitha të drejtat edhe çdo lloj bashkësie tjetër dhe martesa konsiderohej e zgjidhur.
Rreth vazhdimësisë së familjes. Ndalimi i beqarisë. Divorci në rast shterpësie. Pabarazia mes djalit dhe vajzës.
Besimet lidhur me të vdekurit dhe kulti që u kushtohej atyre, do të krijonin familjen e lashtë, duke i dhënë asaj pjesën më të madhe të rregullave.
Më lart kemi parë se njeriu, pas vdekjes, konsiderohej i lumtur dhe hyjnor, por me kusht që të gjallët t'i ofronin atij gjithmonë ushqimin mortor. Nëse dhurimet nuk do t'i jepeshin më, i vdekuri do të binte në mjerim, ai binte në rangun e demonit fatkeq dhe keqbërës. Kur brezat e lashtë nisën të përfytyronin jetën e ardhshme, ata nuk menduan për shpërblimet dhe për ndëshkimet; ata besuan se lumturia e të vdekurit nuk varej nga sjellja që ai kishte pasur gjatë jetës, por nga qëndrimi që pasardhësit kishin ndaj tij. Për këtë arsye, çdo atë priste nga pasardhësit e tij vijimin e ushqimit mortor, i cili duhej t'u siguronte manëve të tij, prehjen dhe lumturinë.
Ky mendim përbënte parimin themelor të së drejtës shtëpiake te njerëzit e lashtë. Prej këtu do të rridhte, pikësëpari, rregulli sipas të cilit çdo familje duhej të përjetësohej gjithnjë. Të vdekurit kishin nevojë që pasardhshmëria e tyre të mos shuhej. Në varrin ku ata jetonin, i vetmi shqetësim sfilitës ishte ky. Mendimi dhe interesi i tyre i vetëm, ishte që të kishte gjithnjë një njeri prej gjakut të tyre, i cili t'u sillte atyre dhurimet mbi varr. Edhe hindutë besonin se të vdekurit përsërisnin pa reshtur fjalët: "Lindshin gjithnjë djem në racën tonë, të cilët të na sjellin orizin, qumështin dhe mjaltin". Më tej hindutë thoshin edhe: "Shuarja e një familjeje shkakton rrënimin e fesë së kësaj familjeje; të parët, kur u mungon dhurimi i ëmbëlsirave, bien në botën e fatkeqëve'."
Në të njëjtën mënyrë kanë menduar për një kohë të gjatë edhe popullsitë e Italisë dhe të Greqisë. Edhe pse ato nuk kanë lënë në shkrimet e tyre një shprehje të qartë të besimit që ato kishin në këtë drejtim, sikurse gjejmë në librat e shenjtë të Lindjes, të paktën ligjet e tyre janë ende aty për të na dëshmuar mendimet e tyre të lashta. Në Athinë, ligji e ngarkonte magjistratin e parë të qytezës me detyrën për t'u kujdesur që asnjë familje të mos shuhej. Po kështu, edhe ligji romak tregohej i kujdesshëm për të mos lejuar shuarjen e asnjë kulti shtëpiak. Në diskutimin e një oratori athinas lexojmë: "Nuk ka burrë i cili, duke e ditur se do të vdesë, të mos shqetësohet për veten e tij se po lë pas një familje pa pasardhës; pasi atëherë askush nuk do tia kryente atij kultin që u detyrohet të vdekurve." Pra gjithkush kishte interes të madh të linte pas vetes një djalë, i bindur se në këtë mënyrë ky do t'i siguronte pavdekësinë e lumtur. Madje ky ishte edhe një detyrim ndaj të parëve, lumturia e të cilëve do të vazhdonte po aq sa do të vazhdonte edhe lumturia e familjes. Ligjet Manu e quajnë djalin e madh "i linduri për përmbushjen e detyrës.
Po prekim kështu një nga tiparet më të veçanta të familjes së lashtë. Feja që e kishte krijuar atë, kërkonte në mënyrë urdhëruese mosshuarjen e saj. Një familje që shuhet, është një kult që vdes. Këto familje duhet t'i përfytyrojmë në epokën kur besimet nuk ishin ndryshuar ende. Secila prej tyre zotëron një fe dhe perënditë e saj, një pasuri e çmuar, të cilën ajo duhet ta ruajë ditë e natë. Fatkeqësia më e madhe që mund të pllakosë mbi besimin e saj është ndërprerja e breznisë së saj. Në këtë moment, feja e saj do të zhdukej nga faqja e dheut, vatra e saj do të shuhej dhe krejt rrjedha e të vdekurve të vet do të binte në harresë dhe në mjerim të përjetshëm. Interesi i madh i jetës njerëzore ishte vijimësia e trashëgimisë për ruajtjen e kultit.
Si rrjedhojë e këtyre mendimeve, beqaria konsiderohej një përdhosje e rëndë dhe një fatkeqësi; përdhosje, sepse beqari vinte në rrezik lumturinë e manëve të familjes së tij; fatkeqësi, pasi pas vdekjes, atij vetë nuk do t'i kryhej kurrfarë kulti dhe ai nuk do të kishte mundësinë të njihte "atë që gëzon manët." Si për të, ashtu edhe për të parët e tij, kjo gjë përbënte një lloj mallkimi.
Me të drejtë mund të mendohet se në mungesë ligjesh, këto besime fetare arritën të ndalonin beqarinë për shumë kohë. Por edhe kur ligjet do të dilnin, ato shprehnin se beqaria ishte diçka e keqe dhe e dënueshme. Denisi i Halikarnasit, i cili kishte shfletuar analet e vjetra të Romës, thotë se mes tyre kishte parë një ligj që i detyronte të rinjtë të martoheshin. Traktati i ligjeve të Ciceronit, traktat, i cili riprodhon thuajse gjithnjë, nën një formë filozofike, ligjet e lashta të Romës, përmban mes të tjerash edhe një ligj që ndalon beqarinë. Në Spartë, ligjet e Likurgut dënonin ashpër çdo burrë që nuk martohej. Nga rrëfime të ndryshme mësojmë se, edhe kur beqaria pushoi së qeni e ndaluar me ligj, ajo vijonte të ndalohej edhe më shumë nga zakonet. Së fundmi, në një nga pasazhet e Poluksit thuhet se në shumë qytete greke, ligji ndëshkonte beqarinë, si krim8. Kjo gjë ishte në përputhje me besimet; burri nuk i përkiste vetes, ai i përkiste familjes. Ai ishte pjesëtar në një seri, dhe seria nuk duhej të mbyllej me të. Ai nuk ishte lindur rastësisht; atë e kishin sjellë në jetë, në mënyrë që ai të vazhdonte një kult; ai nuk duhej të largohej nga kjo jetë, pa u siguruar që kulti do të vazhdonte edhe pas tij.
Por lindja e djalit nuk mjaftonte. Biri që duhej të përjetësonte fenë shtëpiake duhej të ishte fryt i një martese fetare. Bastardi, fëmija natyral, ai që latinët e quanin spurius, nuk mund të përmbushte rolin që feja i ngarkonte birit. Faktikisht, familja nuk ngrihej vetëm mbi lidhjen e gjakut, por ajo kërkonte edhe lidhjen e kultit. Mirëpo, djali i lindur nga një grua, e cila nuk ishte e lidhur me kultin e të shoqit nëpërmjet ceremonisë së martesës, nuk mund të merrte pjesë, as ai, në kult. Ai nuk kishte të drejtë të ofronte vaktin mortor dhe familja nuk mund të përjetësohej përmes tij. Më tej do të shohim se, si rrjedhojë e të njëjtit arsyetim, atij nuk i lindte as e drejta e trashëgimisë.
Pra, martesa ishte e detyrueshme. Ajo nuk kishte për qëllim kënaqësinë; objekti i saj kryesor nuk ishte bashkimi i dy qenieve që merreshin vesh dhe që dëshironin të rrinin bashkë për kënaqësinë dhe vështirësitë e jetës. Efekti i martesës, në sytë e fesë dhe të ligjeve, ishte që, nëpërmjet bashkimit të dy qenieve në të njëjtin kult shtëpiak, të mundësohej lindja e një qenieje të tretë, e aftë për të vazhduar këtë kult. Kjo del qartë në formulën e shenjtë që shqiptohej gjatë aktit të martesës: Ducere uxorem liberum quaerendorum causa, thoshin romakët.
Meqenëse martesa kontraktohej vetëm për të përjetësuar familjen, ishte e drejtë që ajo të prishej në rast se gruaja nuk lindte fëmijë. Në këtë rast, te njerëzit e Lashtësisë, divorci ishte gjithnjë një e drejtë; madje është e mundur që ai të ketë qenë edhe detyrim. Në Indi, feja urdhëronte që "gruaja shterpë të zëvendësohej brenda tetë vjetësh." Që ky detyrim të ketë qenë i njëjtë edhe në Greqi dhe në Romë, kjo nuk provohet nga asnjë tekst i shkruar. Megjithatë, Herodoti përmend dy mbretër të Spartës, që u detyruan t'i poshtëronin publikisht gratë e tyre, pasi ato nuk lindnin fëmijë. Për sa i përket Romës, njihet historia e Carvilio Rugas, divorci i të cilit është i pari që përmendet në analet romake. "Carvilius Ruga, thotë Aulu - Gelle, fisnik i një familjeje të madhe, u nda nga e shoqja nëpërmjet divorcit, pasi ai nuk mundi të kishte fëmijë me të. Ai e donte atë jashtëzakonisht shumë dhe ndihej shumë i mikluar nga sjelljet e saj. Por u detyrua të sakrifikonte dashurinë e tij në emër të fesë së betimit, pasi ai ishte betuar (në formulën e martesës) se e merrte atë grua për të pasur fëmijë."
Feja thoshte se familja nuk duhej të shuhej. Çdo dashuri dhe çdo e drejtë natyrore duhej t'i nënshtrohej këtij rregulli absolut. Në qoftë se një martesë nuk jepte fëmijë, për shkak të burrit, familja, gjithsesi, duhej të vazhdonte. Në këto raste, bashkëshorti duhej të zëvendësohej nga një vëlla apo një farefis i afërt i të shoqit dhe gruaja duhej të kryente marrëdhënie me këtë njeri. Fëmija i lindur, konsiderohej bir i të shoqit dhe vazhdonte kultin e tij. Rregullat ishin të tilla edhe te hindutë e lashtë. Ato i hasim gjithashtu në të gjitha ligjet e Athinës dhe të Spartës. I tillë ishte sundimi i kësaj feje! I tillë ishte detyrimi fetar, i cili i kapërcente krejt detyrimet e tjera!
Aq më tepër legjislacionet e lashta urdhëronin martesën e gruas së ve, kur ajo nuk kishte pasur fëmijë, me kushëririn më të afërt të të shoqit. Djali i lindur, konsiderohej fëmijë i të ndjerit.
Lindja e një vajze nuk e përmbushte qëllimin e martesës. Në fakt, vajza nuk mund të vazhdonte kultin, për arsye se ditën që martohej, ajo hiqte dorë nga familja dhe nga kulti i të atit dhe i përkiste familjes dhe fesë së bashkëshortit të saj. Ashtu si edhe kulti, familja vazhdonte vetëm në vijë mashkullore: ky fakt ishte themelor dhe pasojat e tij do i shohim më tej.
Pra, ai që pritej dhe ishte i domosdoshëm, ishte djali; familja, të parët, vatra, kërkonin pikërisht atë. "Nëpërmjet tij, thonë ligjet e vjetra hindu, ati shlyen borxhin që u ka manëve të të parëve të. vet dhe siguron përjetësinë e tij." Djali ishte jo më pak i çmuar edhe për sytë e grekëve; më vonë, do të ishte ai që duhej të bënte flijimet, të ofronte ushqimin mortor dhe të ruante përmes kultit të tij, fenë e shtëpisë. Kështu, tek Eskili i lashtë, djali quhej shpëtimtar i vatrës familjare.
Hyrja e djalit në familje shënohej nëpërmjet një akti fetar. Pikësëpari, ai duhej të pranohej nga babai i tij. Ai, në cilësinë e të parit dhe të zotit të vatrës familjare, në cilësinë e përfaqësuesit të stërgjyshërve, duhej të prononcohej nëse i ardhuri rishtas në jetë duhej ose jo t'i përkiste familjes. Lindja përfaqësonte vetëm lidhjen fizike. Të shprehurit e atit përbënte lidhjen morale dhe fetare. Ky formalitet ishte po aq i detyrueshëm në Romë, në Greqi dhe në Indi.
Për më tepër, për djalin, ashtu siç kemi parë edhe për bashkëshorten, kërkohej një lloj shugurimi. Kjo ceremoni zhvillohej pak kohë pas lindjes, ditën e nëntë në Romë, të dhjetën në Greqi, ndërsa në Indi, ditën e dhjetë ose të dymbëdhjetë. Atë ditë, ati mblidhte familjen, thërriste dëshmitarët dhe i ofronte vatrës një flijim. Fëmija u paraqitej perëndive shtëpiake; një femër e mbante atë në krahë dhe sillej rrotull zjarrit të shenjtë disa herë duke vrapuar. Kjo ceremoni kishte një synim të dyfishtë, së pari, pastrimin e fëmijës, domethënë heqjen e pisllëkut që, sipas hamendjes së të lashtëve, vinte si rijedhojë e ngjizjes dhe, së dyti, shugurimin e tij në kultin e shtëpisë. Duke filluar nga ky çast, fëmija duhej të pranohej në atë Uoj shoqërie të shenjtë e në atë faltore të vogël, të quajtur familje. Ai kishte fenë, praktikonte ritet e saj, kishte të drejtë të thoshte lutjet; të nderonte të parët, për t'u konsideruar edhe ai më vonë, një stërgjysh i nderuar.