Në shekullin IV, kur Kostandini e shkëputi prej hijes së klandestinitetit e të ilegalitetit, krishtërimi u njoh përfundimisht si risija e madhe fetare dhe ideologjike e Perëndimit mesjetar. Risi, të cilën perandorët e shekujve IV e V e shfrytëzojnë për të mbrojtur kohezionin e brendshëm të hapësirës perandorake mesdhetare, e minuar prej krizash të herëpashershme ushtarake dhe institucionale. Por, ndarja e Perandorisë në dy pjesë, njëra perëndimore me qendër Romën dhe tjetra lindore me qendër Kostandinopojën, i dha shtysë një proçesi të pandalshëm çarjesh të unitetit të lashtë politik e kulturor. Dhe me rënien e pjesës Perëndimore të Perandorisë edhe krishtërimi nis pak nga pak të ndahet: merr trajtë një krishtërim latin në Perëndim dhe një krishtërim grek në Lindje, të cilët i largohen gjithnjë e më tepër njeri-tjetrit, duke krijuar një kufi kulturor jetëgjatë që do të ngurtësohet më pas prej kufljsh politikë. Gjeografia e shekujve që pasuan Vitin Njëmijë na shfaq në fakt një kufi tepër të qartë në zemër të Europës: në njërën anë trevat prej Skandinavisë ne Kroaci, ku sot jetojnë balltikët, polakët, çekët, sllovakët, hungarezët e sllovenët, dhe në tjetrën, trevat prej Rusisë ne Greqi. Ky kufi i sanksionuar më 1054 prej Skizmës Lindore, e cila e nxorri përfundimisht Kishën greke jashtë autoritetit të papatit romak, e ndan Krishtërimin perëndimor nga Bizanti dhe nga bota sllave ortodokse.
Në lindje hasim një botë bizantine madhështore, ruajtëse të trashëgimive antike, gjithnjë dhe më e dobësuar prej shfrytëzimit ekonomik të Perëndimorëve (sidomos italianëve), duke u tkurrur shkallë-shkallë ballë përparimit turk deri me rënien e 1453 - një botë çezaro-papiste ku mbreti, basileus-i, bashkon në një, pushtetin perandorak dhe pushtetin papnor – dhe një botë ruse që mëdyshet mes modelit perëndimor dhe tërheqjes së Lindjes aziatike. Në perëndim gjendet një botë e përçarë, e barbarizuar, e njësuar keq prej dy krerëve të saj - papës dhe perandorit —por, që do të njohë një lulëzim të jashtëzakonshëm ekonomik, politik e kulturor, dhe do t'i japë udhë një zhvillimi gjithnjë e më fitimtar: krishtërimit latin.
Në Perëndim, Perandoria romake nuk mbijetoi dot gjatë dyndjes dhe ngulimit të popujve, kryesisht gjermanikë, të ardhur nga ana tjetër e Umes-it (vija ushtarake e mbrojtjes kundër nomadëve, e marrë fund që prej shekullit III), aq më pak shthurjes se ekonomisë monetare me rreze të gjatë veprimi, krizës balltikët, polakët, çekët, sllovakët, hungarezët e sllovenët, dhe në tjetrën, trevat prej Rusisë në Greqi. Ky kufi i sanksionuar më 1054 prej Skizmës Lindore, e cila e nxorri përfundimisht Kishën greke jashtë autoritetit të papatit romak, e ndan Krishtërimin perëndimor nga Bizanti dhe nga bota sllave ortodokse.
Në lindje hasim një botë bizantine madhështore, ruajtëse të trashëgimive antike, gjithnjë dhe më e dobësuar prej shfrytëzimit ekonomik të Perëndimorëve (sidomos italianëve), duke u tkurrur shkallë-shkallë ballë përparimit turk deri me rënien e 1453 - një botë çezaro-papiste ku mbreti, basileus-i, bashkon në një, pushtetin perandorak dhe pushtetin papnor – dhe një botë ruse që mëdyshet mes modelit perëndimor dhe tërheqjes së Lindjes aziatike. Në perëndim gjendet një botë e përçarë, e barbarizuar, e njësuar keq prej dy krerëve të saj - papës dhe perandorit — por, që do të njohë një lulëzim të jashtëzakonshëm ekonomik, politik e kulturor, dhe do t'i japë udhë një zhvillimi gjithnjë e më fitimtar: krishtërimit latin.
Në Perëndim, Perandoria romake nuk mbijetoi dot gjatë dyndjes dhe ngulimit të popujve, kryesisht gjermanikë, të ardhur nga ana tjetër e limes-it (vija ushtarake e mbrojtjes kundër nomadëve, e marrë fund që prej shekullit III), aq më pak shthurjes së ekonomisë monetare me rreze të gjatë veprimi, krizës urbane, ruralizimit të ekonomisë e të shoqërisë, varfërimit të skajshëm të masave dhe, së fundi, krizës së vlerave e të qytetërimit që shoqëroi rënien e kulturës antike dhe përhapjen e krishtërimit.
Në vend të saj hedhin bazat dy pushtete të reja.
Së pari ai i Kishës, i cili përqendrohet në dy nivele: niveli lokal, që mbështetet ende në qendrat urbane (të cilat vijnë duke u tkurrur) dhe u ve në krye prijës që bashkojnë funksione fetare, ekonomike, sociale e politike (peshkopët); dhe një nivel njësues, ai i Perandorisë së vjetër Romake të Perëndimit (që zhduket nga fundi i shekullit V), të cilën peshkopi i Romës synon ta trashëgojë vetë.
Nën emrin papë, ky krye-peshkop lufton për epërsinë e vet mbi Kishën e Lindjes që i shmanget gjithnjë e më tepër autoritetit të tij, si edhe mbi Kishën e Perëndimit së cilës ia del mbanë t'i imponohet gjatë një proçesi të ngadalshëm e të vështirë. Ky proçes përshkon një etapë vendimtare në shekullin VIII, falë mbështetjes së mbretërve frankë dhe përvetësimit të një sipërfaqe toke në Italinë qendrore, e quajtur Trashëgimia e Shën Pjetrit, duke e përligjur me një fals: i ashtuquajturi Donacion i Kostandinit. Një lëvizje e madhe reformatore fetare, nga mesi i shekullit XI deri nga fundi i shekullit XII, që merr emrin "reforma gregoriane" prej papës Gregori VII (1073-1085) si një nga protagonistët kryesorë të saj, e ndan Kishën nga strukturat feudale laike që e shfrytëzonin dhc përforcon ndryshimin ne status mes klerikëve dhe laikëve, ose mes njerëzve të destinuar për çelibatin (një rregull i lashtë thuajse krejt i vjetëruar) dhe njerëzve të destinuar për martesë (e kuptuar si gjendje normale e laikëve). Dhe sot e kësaj dite, në Europën katolike pengesa e seksit nuk është zhdukur.
Pushteti tjetër është ai i mbretërive. Popujt e vendosur në trevat e Perandorisë romake formojnë, së bashku me popullsitë e vjetra, shtete nën autoritetin e një prijësi ngadhnjimtar që merr titullin mbret dhe themelon një dinasti mbretërore: gotët e më pas longobardët në Itali, vizigotët në Akuitani pra në Spanjë, frankët në Gali, anglosaksonët në Britaninë e madhe (ku krijojnë një larmi mbretërish të vogla).
Përvijohet kështu një skicë fillestare e Europës, mbi bazë të dyfishtë: ajo e përbashkëta, e krishtërimit, e modeluar prej fesë dhe prej kulturës; dhe ajo e larmisë, e mbretërive të veçanta të themeluara mbi tradita etnike të importuara ose mbi realitete antike shumëkulturore (për shembull gjermanët dhe galo-romakët në Gali). Është e para shëmbëllesë e largët e Europës së kombeve.
Prej këtij riorganizimi të Perandorisë romake të Perëndimit dalin në pah dy dukuri kryesore.
Dukuria e parë është mospranimi i një pushteti teokratik - në dallim nga Lindja bizantine, ku basileusi njëson pushtetin politik dhe pushtetin fetar. Në Perëndim, pushteti fetar i përket Kishës dhe papës, ndërsa ai politik mbretërve. Dualizimi i pushteteve i përmbahët normës ungjillore: "Jepini Qezarit atë që i takon Qezarit". Europa do t'i shmanget kështu monolitizmit teokratik që do të paralizojë Bizantin,» sidomos Islamin (pasi të ketë lehtësuar përhapjen e tij.
Dukuria e dytë është amalgama etnike që rrjedh nga formimi i krishtërimit dhe i mbretërive të krishtera: keltë, gjermanë, galo-romake, anglo- romakë, italo-romakë, ibero-romakë, çifutë, ku do të ndërkallen më vonë, normanë, sllavë, hungarezë e arabë. Këto proçese akulturimi, që hasen shpesh që në epokën e Perandorisë romake janë lajmëtare të një Europe të hapur ndaj valëve të emigracionit, të një Europe të larmisë kulrurore dhe të kryqëzimit të racave. Por, në Spanjën visigote nxjerr kokën një prej demonëve të ligj të Europës: antisemitizmi.
Përpjekje për të njësuar politikisht krishtërimin perëndimor si një perandori e pavarur nga ajo greko-bizantine ndodhin raste: me Karlin e Madh, i kurorëzuar perandor në Romë në vitin 800, dhe me Otonin I, edhe ai kurorëzuar prej papës në Romë më 962. Kjo rilindje e Perandorisë përbën dhe zanafillën e një institucioni më tepër teorik se real, që gëzon gjatë gjithë Mesjetës dhe një pjesë të kohës moderne, një prestigj të madh simbolik. Por duke mos dalë thuajse kurrë në mënyrë të qendrueshme si forcë politike. Është Perandoria e Shenjtë Romane e kombit gjerman me kryeqytet ideal Romën, prej së cilës, vende të ndryshme nga Gjermania (e madje, ndonëse tepër teorikisht, një pjesë e Italisë) u emancipuan shumë shpejt. Në Europën mesjetare Perandoria qe më tepër një formë boshe, papa dhe perandori, këto dy simbole të krishtërimit mesjetar, duke u grindur për epërsinë e pushtetit shpirtëror mbi atë kohor ose anasjelltas, u shterrën në konflikte të kota duke mbetur anash ecurisë së vërtetë politike të Europës, zanafillës, që prej shekullit XIII, të Shteteve kombëtare moderne. Në shekullin IX, për shkak të shpërbërjeve të perandorisë karolinge, kishte nisur një ndarje e thellë e Europës kontinentale mes Francie-s perëndimore (Franca e ardhshme) dhe Francie-s lindore (Gjermania e ardhshme). Për Italinë, kjo shpërbërje, shpuri në një hegjemoni të pjesshme gjermanike, që duke u kombinuar me forcimin e vazhdueshëm të papatit si Shtet territorial, do të ndikonte në bllokimin e lindjes së një monarkie kombëtare në Italinë e Veriut (ndërsa në fillim të shekullit XII, në Italinë e Jugut lind, nën një dinasti normane, një mbretëri e njësuar, e krahasueshme me ato që do të lindnin në Europë).
Ndërmjet Francës dhe Gjermanisë gjendej një zonë e papërcaktuar, e pagëzuar si fillim Lotaringia (shekulli IX), e papërshtatshme për t'u shndërruar në shtet, që do të përbente një terren përplasjesh shumëshekullore mes Francezëve dhe Gjermanëve.
Ndërkaq, në fillim të shekullit VIII, vala e madhe e ngadhnjimeve arabe mbërrin Europën perëndimore. Nëse në Provansë ngulimi myslyman është i dobët e i përkohshëm dhe në Siqili, edhe pse më i rëndësishëm e i zgjatur është po ashtu veçse një interval i ndritur, në Spanjë përkundrazi, përhapet në pjesën më të madhe të vendit para se, në shekullin XII e sidomos atë XIII, mbretëritë e vogla krishtere të Veriut të Gadishullit - Kastilia, Leon, Navarra, Asturia, Galicia, Aragona - t'i detyrojnë myslymanët të tërhiqen, në flllim ngadalë e më pas me shpejtësi, përgjatë Rekonkuistës. Por, që Spanja e krishterë, e bashkuar prej pak kohësh nëpërmjet bashkimit të Kastiliës me Aragonën, t'i përzerë përfundimisht myslymanët prej fortesës së tyre të fundit, mbretërisë së vogël të Granadës, do tJi duhet të presë vitin 1492.
Lufta kundër myslymanëve i dha papatit rastin për të bashkuar të krishterët e Perëndimit rreth një projekti të përbashkët: pushtimin e vendeve të shenjta krishtere në Palestinë, Token e Shenjtë. Kryqëzata e predikuar prej papës Urbani II më 1095 në Klermont, i përgjigjej jo vetëm vullnetit për t'a përfshirë Palestinën në territoret krishtere, por edhe për të shmangur agresivitetin luftarak të popujve të krishterë nga luftërat pakrye mes vendesh të tilla dhe për t'i dhënë eksesit të popujve e pasioneve një valvul shfrimi jashtë kufijve të Perëndimit. Mbrapa kryqëzatës qëndronin gjithashtu pulsimet e imagjinatës kolektive të të krishterëve të Perëndimit, të mrekulluar prej imazhit të Jeruzalemit, i ëndërruar si kundërpjesa tokësore e Jeruzalemit qiellor, dhe i vendosur në qendër të botës.
Kryqëzata shpuri në krijimin e shteteve të krishtera në Mesdheun lindor, mes të cilëve dhe Mbretërinë Latine të Jeruzalemit. Këto Shtete u gjendën vazhdimisht nën sulmet e myslymanëve, të përforcuara nga ardhjet e popujve të rinj të konvertuar në Islamizëm, si Turqit. Ndërmjet 1099 dhe 1270, shtatë kryqëzata do të synojnë t'i mbajnë në këmbë ose t'i rimarrin Shtetet e krishtera të Lindjes, por dështuan dhe zotërimi kristian në Palestinë mori fund me rënien e San Xhovani d'Akrit (1291).
Kryqëzatat i dobësuan monarkitë e krishtera perëndimore dhe fisnikërinë e tyre, acaruan marrëdhëniet mes Latinëve e Bizantinëve mbas pushtimit të Kostandinopojës në fillimet e kryqëzatës së katërt (1204), ndezën shpirtin e luftës së shenjtë {jihad) tek myslymanët dhe më shumë penguan se sa u ndihën iniciativave ekonomike të të krishterëve në Lindje, të prirë sidomos prej venecianëve e gjenovezëve, që themeluan perandori tregtare rivale në gjithë basenin e Mesdheut lindor, prej Detit Egje deri në Krime e në Qipro.
Ndërsa në Siqili, e sidomos në Spanjë, megjithë konfliktet e armatosura, takimet dhe shkëmbimet mes myslymanëve dhe të krishterëve (edhe çifutëve) krijuan dukuri të rëndësishme akulturimi, në veçanti në fushën e artit e të shkencës arabe (mjeksi dhe astronomi). Shkenca arabe përhapi gjithashtu traditat filozofike e shkencore të Greqisë së lashtë të panjohura prej Latinëvedhe qe një prej nxitësve kryesorë në zhvillimin e dijes në krishtërimin perëndimor, që lulëzon gjatë shekullit XIII me skolastikën. Ka mundësi që poezia arabe të ketë luajtur gjithashtu një rol të rëndësishëm në ngjizjen e poezisë oborrtare të krishterë, e në veçanti në poezinë e trubadurëve në Europën jugore mes fundit të shekullit XI dhe gjysmës së shekullit XIII. Kordova dhe Toledo (të rimara prej krishterëve më 1085) qenë qendrat e mëdha të pikëpjekjes mes tre kulturave: arabe, hebraike e krishtere. Në shkencë, Palermo luajti një rol analog, edhe pse të një rëndësie më të vogël.
I sfiduar së jashtmi prej Islamizmit, krishtërimit perëndimor iu desh të përballej qëprej shekullit XI, edhe me sfidën e brendshme të një sërë lëvizjesh fetare heterodokse: herezitë. Ndërmjet shumë herezish, duhen dalluar ato që ishin të drejtuara mbi të gjitha kundër hierarkisë kishtare, kunder korrupsionit të saj moral. Por në shumë raste shkak qenë të njëjtat sakramente, si edhe monopoli që Kisha ushtronte mbi ta e mbi liturgjinë. Këto lëvizje predikonin kthimin në çka besohej se patën qenë varfëria, pastërtia dhe vëllazërimi në kohërat evangjelike e të Kishës së hershme. Përmes fjalësh të rendit fetar, ato shprehnin veç të tjerash revoltë dhe hakmarrje të natyrës shoqërore e politike. Më të rëndësishmet ndër këto lëvizje qenë, në shekullin XI, Pataria në Milano e në Lombardi dhe, nga fundi i shekullit XII, Të varfërit e Lionit, apo Valdezët. Ata ose u luftuan dhe u mundën nga Kisha ose u shpërbënë vetë. Herezitë qenë një thirrje e fortë për revoltë kundër pasurimit dhe materializmit që kishte përfshirë Perëndimin me rritjen e madhe ekonomike në vijim të Vitit Njëmijë.
Një sfidë edhe më e rëndë vjen prej një lëvizjeje që në realitet nuk qe herezi krishtere, por një tjetër fe, me një teologji të ndryshme, me tjetër kler, me të tjera praktika. Është fjala për Katarizmin, një nga format e mara nga fetë dualiste të shfaqura në Lindjen e Mesme që prej Antikitetit (zoroastrizmi duke nisur prej shekullit VI para erës kristiane, e sidomos manikeizmi, që ngjitet deri në shekullin III p.K.). Këto fe besonin në ekzistencën, në mos të dy hyjnive të kundërvëna, së paku në dy parime të pavarura prej njëri-tjetrit dhe të kundërt njeri me tjetrin: parimi i së mirës dhe i së keqes. Parimi i së mirës ishte krejt shpirtëror. Gjithë çka i përkiste materies dhe mishit ishte një prodhim i së keqes dhe duhej të ndëshkohej ashpërsisht. Katarizmi qe i fuqishëm sidomos në Italinë veriore dhe në Francën jugore.
Në këtë të fundit papati organizoi një kryqëzatë të vërtetë kundër Albigezëve, të quajtur kështu nga Albi, qytet i Midisë, që ishte qendra e rrezatimit të herezisë. Kjo sipërmarrje e përgjakshme kundër popullsive të Midisë u krye në disa faza mes 1209 dhe 1244, prej senjorëve të Francës veriore. Për t'u dhënë një bazë juridike veprimeve ndaj katarëve, në shekullin XIII Kisha krijoi Inkuizicionin, gjykatë e veçantë, kompetenca e së cilës shtrihej mbi të gjithë heretikët dhe që, për t'u marrë rrëfimin praktikoi sistematikisht torturën, duke i shpënë jo rrallë të dënuarit në turrën e druve. Nga fundi i shekullit, katarizmi u vu përfund.
Nëse falë këtyre luftërave Kisha e krishterë e shmagu Europën perëndimore prej errësirës dhe shtypjes së integralizmave fetare, ajo i lejoi vetes të përfshihej në shtypjen e përgjithshme që ajo vetë ushtroi, përveçse kundër heretikëve, edhe kundër çifutëve, homoseksualëve, lebrozëve, lypësve, endacakëve. Një prej mjeteve të shtypjes e kontrollit qe, përgjatë shekujve, gjykata e Inkuizicionit, që mbijetoi edhe pas luftës kundër herezive prej së cilës u pat krijuar në fillimet e shekullit XIII. Veprimet e saj përfaqësojnë padyshim një prej faqeve më të zeza të historisë se Kishës katolike dhe të krejt Perëndimit. Është e vërtetë se në shekujt e fundit të Mesjetës u shfaq një Europë e hapur ndaj botës së jashtme (ndonëse ende agresive dhe ekspansioniste), por duke e paguar me çmimin e vendosjes brenda saj të një sistemi intolerance dhe përjashtueshmërie, që i shumëfishonte viktimat.
Gjatë krizës së madhe të shekujve III e IV, që pati si tipare të saj mohimin e kënaqësisë, asketizmin në lidhje me trupin, ushqimin, veshjen, seksin dhe intelektin, në Lindje, disa njerëz e kërkonin shpëtiminm larg prej të tjerëve dhe prej rrëmujës së qyteteve, duke u tërhequr në vetminë kolektive ose individuale. Arratija në shkretëtirë. Nga filiimi i shekullit V, ky model jete nis të përhapet në Perëndim, ku shfaqet një tip njeriu deri asajhere ende i panjohur: murgu, njeriu i vetmuar. Shkretëtira e vetmitarit perëndimor është pylli, që mbulonte hapësira të gjera në Europë. Murgjit ndërtojnë aty manastire, ku çojnë një jetë në bashkësi ose krijojnë ngujime fillestare heremitësh. Me valë të njëpasnjëshme, prej shekullit VIII, e më pas nga X në XII, Perëndimi do të vijë duke u populluar prej murgjish dhe heremitësh.
Murgjit nuk e braktisin krejtësisht qytetin. Që në fillim lindin manastire edhe në zonat urbane ose nënurbane - për shembull, në Romën e fundit të shekullit VI, nën shtysën e papës së ardhshëm Gregori i Madh, papë nga 590 në 604. Gjithsesi, siç do tashohim, vetëm gjatë Mesjetës së Vonë, rreth shekullit XIII, bashkësitë e tipit të ri (si për shembull urdhërat e lypsarëve) do të luajnë një rol të rëndësishëm në organizimin e qyteteve mesjetare.
Në shekujt VI, VII, e VIII mbërrijnë në kontinent murgjër irlandezë që zbresin deri në Italinë veriore, duke themeluar kuvende (Lyksëj, San Galo, Bobio) ku mbartin praktikat e tyre (të një asketizmi të rreptë gjer në skaj), sistemin e dënimeve të përshkallëzuara (penitencialet) dhe artin e tyre fantazues, të dëshmuar prej dorëshkrimeve në miniaturë, kryevepra origjinale me një bukuri të çuditshme. Kemi këtu një kufi të skajshëm të përkushtimit dhe të artit kristian.
Një nga institucionet italiane në manastire të shekullit VI do të njohë një sukses të bujshëm. Eshtë Rregulla e Shën Benediktit nga Norçia, themelues i manastirit të Montekasinos në Lacion jugor. Fama e urdhrit benediktin, i cili përfshin një numër të madh kuvendesh, i detyrohet karakterit të moderuar, të ekuilibruar dhe pragmatik të Rregullës, por edhe veprimeve të Karlit të Madh dhe Ludovikut të Devotshmit, që i ngarkuan Shën Benediktit të Anianos rishikimin e saj, duke ia imponuar më pas tërësisë së manastireve perëndimore.
Nga shekulli X, paralelisht me rritjen e të mirave materiale të Perëndimit, Klyni - një urdhër i fuqishëm, por që lidhet ngushtë me fisnikërinë feudale - krijoi një rrjet të ri manastiresh. Veç të tjerash, sidomos në Itali, u zhvillua një lëvizje e madhe heremitësh dhe me të lindën urdhëra të reja, që ecnin nën shembujt e thjeshtësisë evangjelike e të krishtërimit të hershëm (por pa dalë nga binarët e ortodoksisë). Mes tyre, urdhëri që pati suksesin më të madh qe ai i Sitosë, themeluar në Burgonjë më 1098, që mori famë prej një murgu të shquar të kësaj epoke, Shën Bernardi i Karavalës (1091-1153).
Manastiret mesjetare lëkundeshin mes dy polesh: penitenciali, që i jepte një rëndësi të madhe punës së krahut qoftë si formë dënimi qoftë si mjet që lejonte vetëmjaftueshmërinë ekonomike, pra shmangien e takimeve me botën e jashtme (gjë që i bëri shumë manastire faktorë të lulëzimit ekonomik në mjedisin rural e pyjor), dhe poli liturgjik, që i jepte përparësi opus Dei-vu shërbesës së Zotit, funksioneve, lutjeve, luksit të ceremonive që nderonin Zotin, fushë ku kryesonte Klynija.
Mes këtyre dy polesh, benediktinët ditën për mjaft kohë të mbanin në barazpeshë të dyja anët e peshores: puna e krahut dhe opus Dei, veprimtaria ekonomike dhe puna intelektuale e artistike. U zhvillua një kulturë shpesh e thellë, herë-herë e shkëlqyer, që kërkonte harmoninë mes "kënaqësisë së letrave dhe dashurisë për Zotin". Thuajse të gjitha manastiret kishin bibliotekën-punishte të tyre, scriptorium-in, ku kopjoheshin dhe ktheheshin në miniaturë dorëshkrimet. Sistemi i manastireve ndihmoi në nxitjen e fjaJës së shkruar. Ruminacioni në manastire, që ushqehej sidomos me leximin dhe meditimin e Biblës, i dha krishtërimit si fe e Librit kuptim të plotë, edhe pse në përgjithësi mjediset e manastirevë parapëlqenin interpretimin simbolik të Shkrimeve në dëm të interpretimit të fjalëpërfjalshëm.
Organizimi i manastireve dha veç të tjerash modele për matjen dhe zotërimin e kohës. Ndarja e ditëve në orë kanonike nga shërbesat e ndiyshme është një shembull i ndarjes së kohës që iu dha jetës së përditshme dhe shfaqja e këmbanave, të cilat përhapen në shekullin VII, do ta bëjë krishtërimin të jetojë për shekuj me rradhë nën ritmet e kohës së Kishës.
Duke praktikuar punën e krahut për penitencë, murgjit sidoqoftë i dhanë dinjitetin që i përkiste personit dhe statusit të tyre. Ata ndihmuan kështu në rehabilitimin e punës në sistemin e vlerave fetare dhe njerëzore.
Por murgjërit nuk hoqën dorë së predikuari arratinë dhe përbuzjen ndaj botës ifuga mundi, contempus mundi) dhe vazhduan t'i largonin të krishterët prej kërkimit të vetëdijshëm të progresit dhe vullnetit për të përmirësuar kushtet e jetës tokësore.
Gjatë Mesjetës së Hershme, mes shekujve V dhe IX vendoset një sistem i ri historik, që ndërthur një mënyrë prodhimi, një tip shoqërie dhe një sistem vlerash: sistemi feudal. Në këtë strukturë spikasin në përgjithësi dy faza, dy epoka feudale, ku boshti që i përshkon do të ndodhej rrotull Vitit Njëmijë. Epoka e parë mund të përcaktohet mbi bazën e sistemit të pronësisë së paluajtshme ose të curfts, themel i së cilës është vila romake e trashëguar nga Antikiteti i vonë. Ky model domenial është në tërësi një njësi prodhimi (në thelb rurale), raportesh shoqërore (në kornizën e së cilës, pavarësisht nga krishtërimi që në teori njeh vetëm njerëz të lirë, skllevërit luajnë ende një rol të rëndësishëm), dhe pushtetesh juridike e politike nëpërmjet të cilave një pjesë gjithnjë në rritje e funksioneve publike e administrative kalojnë në duart e pronarëve, që i përkasin qoftë fisnikërisë laike, qoftë hierarkisë kishtare (kisha, katedrale, manastire).
Epoka e dytë quhet gjithnjë e më tepër epoka senjoriale dhe karakterizohet nga fakti se sistemi i bazuar mbi curtis-in i la vendin senjorisë. Kjo e fundit grupon në kështjella e fshatra një popullsi të kryesuar nga senjori i cili bashkon në personin e tij funksionet e drejtimit ekonomik të fshatarëve, statusi juridik i të cilëve evolon nga bujkrobëria drejt lirisë ose gjysëmlirisë, dhe pushtetet e komandimit (veçanërishtnë fushën ushtarake e juridike) si dhe të banno-sit, prej nga ku senjoria quhet shpesh banale.
Ndonëse ky përparim është i pamohueshëm, duhet pranuar gjithsesi se ka qenë i ngadaltë dhe i pabarabartë nga zona në zonë. Feudalizmi është triumfi i krahinizimit, i shpërndarjes lokale të pushteteve.
Dy dukuri e plotësojnë dhe e përmirësojnë këtë proçes feudalizimi. E para është lulëzimi urban që ndodh mes shekujve X dhe XIV. Qyteti, nga njëra anë, është i lidhur me sistemin feudal, përderisa një pjesë e madhe e furnizimeve ushqimore dhe e lëndëve të para të nevojshme për veprimtaritë artizanale (hekur, lëkurë, fill endjeje e lëndë ngjyrosëse) vijnë nga bota rurale, por në anën tjetër, i përfshirë siç është në qerthullin e tregtisë së largët dhe i populluar prej njerëzish të rinj, jashtë marrëdhënieve feudale të vasalitetit - borgjezë, që zhvillojnë vlera të reja: liria, autonomia, kërkesa e për fitim dhe e një dijeje të re në shkolla - sjell një element që e gërryen së brendshmi sistemin feudal.
Dukuria e dytë është rilindja e peshës publike, ngritja e monarkive dhe lindja dalëngadalë e Shteteve moderne sipas dy modelesh: modeli monarkik (në Angli, në Francë, në gadishullin iberik, në monarkinë papnore) dhe modeli i qytet-shteteve (në Itali dhe në masë më të vogël në Gjermani). Pushteti monarkik ose urban i kundërve shpërndarjes lokale të pushteteve, centralizimin e tij, krijon instituzione burokratike, merr mbi vete, pak nga pak, një pjesë të privilegjeve mbretërore në çështje të ushtrisë, financave, drejtësisë e monedhave dhe vendos - përmes rolit të oborrit (icuria) dhe personazheve të tij, miratimit princëror dhe pjesmarrjes në qeverisje të qyteteve - një hierarki shoqërore të re që i shmanget pjesërisht strukturave feudale. Megjithatë, monarkia dhe qytet-shtetet luajnë në të dy rrafshet: atë publik dhe atë feudal. Monarkitë, mbasi i rezistuan feudalizimit duke ngulur këmbë në karakterin unik, epror, thuajse të shenjtë të monarkisë dhe mbasi e shndërruan Kurinë mbretërore në një qendër pushteti dhe ngritjeje shoqërore gjithnjë e më të rëndësishme, shfrytëzuan gjer në fimd përparësitë që sistemi feudal mund t'i jepte mbretit si senjor suprem e i pavarur. Prej shekullit XIII, është realisht e mundshme të flitet për monarki feudale në Angli, në Francë, në Aragona-Katalonjë, e jo më pak për paparin dhe për Mbretërinë Latine të Jeruzalemit.
Sistemi feudal ngrihet mbi dy shtylla: toka dhe raportet personale.
Toka është bazë e tërthortë por thelbësore e pushtetit të senjorit feudal. Ai nuk e shfrytëzon drejtpërsëdrejti, por përmes fshatarëve të senjorisë së tij, duke iu dhënë tenures për të cilat ata i paguajnë taksa në natyrë dhe në para (me përhapjen e ekonomisë monetare, gjithnjë e më pak nëpërmjet punës [corvëes]. Pozicioni i senjorit bazohet jo mbi të drejtën e pronësisë por mbi një hierarki të drejtash përfituesi më i lartë i të cilave është ai vetë. Këtu përjashtojmë mbretin, i cili nuk del në skenë për një kohë të gjatë.
Teoricienët e feudalizmit, të cilët gjatë 1500 shpikën këtë koncept disi abstrakt, e kanë parë sistemin të lidhur me feudin ose me tokën që një senjor i rangut më të lartë ia jepte një senjori më të ulët, i cili i nënshtrohej pushtetit senjorial, në kuadër të marrëdhënieve vasalo-feudale. Por koncepti i feudit nuk i shtjellon saktë realitetet konkrete dhe sistemin ekonomik, juridik e social që vazhdon të quhet tradicionalisht feudalizëm. Senjori i ushtron të drejtat e tij me ndërmjetësinë e agjentëve të vet.
Në teori, marrëdhëniet feudale personale u takonin shtresave të larta të shoqërisë, flsnikëve. Nëpërmjet një rituali ku shprehej me gjeste tradicionale karakteri gjestual i kësaj shoqërie, senjori i një rangu më të ulët, vasali, i bënte nderimet e veta dhe i shpallte besnikëri një senjori më të lartë ose pikërisht senjorit të tij, i cili në këmbim - në këtë qytetërim të dhënies e të kundradhënies - i premtonte mbrojtje dhe i kalonte një pjesë toke, feudin. Mes shekujve X dhe XI, kur familja senjorile u bë dinastike dhe feudi i trashëgueshëm, këto zakone i dhanë trajtë shoqërisë të quajtur pikërisht vasalo-feudale.
Që prej shekullit XI, niveli karakteristik shoqëror i kësaj shtrese feudale qe ai i milites, kalorësve. U vendos një hierarki kalorësish ku më të rëndësishmit ishin mbajtësit e një kështjelle kështjellaria. Kështjella e fortiflkuar qe në fakt në shoqërinë feudale, vendi i pushtetit dhe i autoritetit.
Ajo qe gjithashtu për këtë shoqëri qendra kulturore ose jo thjesht vendi prej nga niseshin dërgatat ushtarake dhe veprimet e luftës, por edhe qendraku përpunohej sistemi i vlerave dhe i mendësive feudale. Nëse u shtohet bëmave në luftime lufta për gratë dhe për t'u shërbyer atyre, si edhe kodi i jetës së oborrit në kështjellën e senjorit, mund të përftohet thelbi i idealit feudal: korteziaq.
Familjet më të fuqishme mes flsnikërisë formuan një aristokraci që shtroi nën sundimin e saj botën kalorsiake dhe e vuri në shërbimin e vet.
Familja, në kuptimin e familjes së zgjeruar, të derës, qe një element thelbësor i sistemit. Përreth tyre u ngrit një sistem i ndërlikuar lidhjesh farefisnoree aleancash. Përkushtimi ndaj linjës fisnore, solidaritetit brenda saj qenë faktori lidhës i fisnikërisë feudale. Këtë gjë e hasim edhe në luftë, kur lidhja fisnore formonte jo rallë një njësi luftarake: la bataille.
Por nuk mund të kuptohet shoqëria feudale pa i bashkangjitur kësaj bërthame klasat e ulta, nibi të cilat sistemi mbështetej ekonomikisht dhe shoqërisht, si dhe në veçanti botën shoqërore qe përbën shumicën dërmuese: fshatarët. Kjo botë është e diferencuar së brendshmi. Nga këndvështrimi i statusit juridik, në nivelin të ngritur të kësaj mase gjenden zotëmesit e tokave ose titullarët e alodeve, një pjesë e të cilëve i përkiste në anën tjetër fisnikërisë tradicionale të Mesjetës së Hershme, që i ishte shmangur sistemit të vasalitetit, por që përbënte tashmë një kategori të pakët në numër dhe pa peshë.
Pavarësisht nga të qenit shërbëtor dhe faktit që damkosja shihet gjithnjë me përçmim, liria nuk është më kriteri i diskriminimit themelor në gjirin e masës fshatare. Në njërën anë, numri i servëve zvogëlohet, meqenëse aktet e lirimit shtohen nën ndikimin e zhvillimit ekonomik, që u jep një peshë gjithnjë në rritje kërkesave për të drejta të fshatarëve, e në anën tjetër nga përhapja e ekonomisë monetare, e cila ka më përparësi për senjorin gjatë vjeljes së taksave në para (paguar prej fshatarësh të lirë të interesuar për përmirësime bujqësore) në krahasim me kontributet në punë ose në natyrë të servëve.
Pavarësisht nga kjo, praktika e raporteve shoqërore ka prirjen ta përçmojë krejt masën e fshatarëve, të konsideruar si vilanë.
Gjithsesi, shtresa fshatare ofron mundësi për ngritje shoqërore dhe prodhon të privilegjuarit e vet. Bëhet fjalë mbi të gjitha, për artizanët ruralë, që shumëfishohen me themelimin e shoqërisë fshatare dhe përhapjen e përparimit teknologjik në fshatra. Në shoqërinë fshatare farkëtari dhe mullisi kthehen në "meserë" të respektuar.
Ndosh shpesh që agjentë senjorialë, në veçanti ministerialët e senjorive kishtare, të ngjisin shkallët e shoqërisë deri tek fisnikëria. Fshatarët e pasuruar ia dalin mbanë jo rrallë të martohen me bijat e fisnikërisë së vogël, duke fituar kështu një status shoqëror të ndërmjetëm.
Nuk duhet harruar rëndësia e Kishës në sistemin feudal. Ajo është një përbërës themelor i shoqërisë feudale. Pronat e shumta dhe të gjera të kishës në sipërfaqe toke përbëjnë gjithashtu senjori. Peshkopët, kolegjet dhe manastiret janë senjorë. Me qëllim favorizimi, kisha i ofronte sistemit justifikimin e vet fetar dhe ideologjik. Zoti është Senjori par excellence. Mëkati fillestar i ka shpënë njerëzit në kushtet e robërisë dhe fshatarët mishërojnë këtë gjendje të njeriut.
Sistemi feudal shpreh idenë e një shoqërie të qeverisur me harmoni nëpërmjet marrëveshjes solidare mes pjesëve të ndryshme të saj: pjesë juridikisht të ndryshme dhe me peshë të ndryshme politike, por që funksionojnë reciprokisht në kuadrin e mbajtjes së rendit të përgjithshëm. Për sytë e Kishës mesjetare, ky qe sistemi ideal: të fuqishmit mbrojnë të dobëtit që ushqejnë të fuqishmit. I lindur nga dhuna që ushtrojnë të fuqishmit, sistemi duhet e mund (madje ai vetëm mund) të përftojë paqen, atë paqe të Zotit që kisha predikon pa ndonjë sukses të madh që prej Vitit Njëmijë. Shprehja më e dukshme e këtij qendrimi është shpallja e Kishës se pagesa e taksave, e së dhjetës, është kërkuar me vullnetin e Zotit, (ajo vetë merr një të dhjetë kishtare për nevojat e saj). Kisha shihej si aleati i senjorëve, si guri i themelit për sistemin feudal. Ky sistem është tek e fundit një sistem vlerash.
Nocioni thelbësor është shërbimi që bazohet mbi besnikërinë mes partnerëve shoqërorë. Kjo besnikëri përfshin bindjen nga ana e të dobtëve dhe një rindarje të pasurive në trajtë lëmoshe e dhurimesh, pra bujarie nga ana e të fuqishmëve. Shërbimi e bën njeriun jo një qenie të lirë e të përgjegjshme, por të nënshtruar. "Jam njeriu juaj", i thotë vasali senjorit.
Në një skemë ideale, trashëguar prej mendimit trifunksional indoeuropian do të spikasnin në gjirin e shoqërisë krishtere tri kategori: ata që luten (oratores) ose klerikët, që përfaqësonin funksionin e shenjtë; ata që luftonin (bellatores) ose luftëtarët, shprehje e fiinksionit të forcës fizike; dhe ata që punojnë (laboratores) ose fshatarët, dhe më vonë artizanët, që mishërojnë funksionin ekonomik. Ata që punojnë janë të nënshtruar ndaj klerikëve dhe luftëtarëve, por prania e tyre në këtë skemë shpreh ngritjen e punës në nivelin e vlerave, të arritur nga ana tjetër prej shembullit të manastirëve.
Pavarësisht nga kufizimet e veta, ky vlerësim i punës është karakteristikë e identitetit europian. Letërsia oborrtare përhap një ideal ndryshe. Privilegjohet çifti kler-kalorësi: kleriku dhe ideali i përkushtimit e i dijes; kalorësi dhe ideali i aventurës e i sjelljes së mirë. Është trajta e parë e një ideali europian të stërhollimit dhe të mirësjelljes.
Shpirti feudal mbetet mbi të gjitha një shpirt luftarak. Ai zbërdhyl deri dhe të konceptuarin e Kishës, bashkim tokësor besimtarësh, që tashmë fillon e quhet Kisha militante. Në shoqërinë feudale, dëfrimi par excellence është tumeu, lojë luftarake që është gjithashtu siç është sot sporti, një aktivitet ekonomik. Pas lojrave atletike të Antikitetit, Mesjeta i jep Europës shijen e garës fizike.
Për sa i takon fisnikërisë që zotëron shoqërinë feudale, ajo i jep sistemit të vlerave europiane nocionin e ndërit, por privilegjon edhe përparësinë e gjakut, që përmes evoluimit të konceptit në gjak ipastër, shfaqur në Spanjën e shekullit XV, do të shpjerë tek teoritë raciale, një prej demonëve të mëdhenj të Europës.
Bota greko-romake ishte një botë qytetesh, të cilat perëndojnë mes shekujve III dhe VI. Shumë qytete mesjetare gjallojnë dhe zhvillohen mbi vendndodhjet e qyteteve romake dhe mbajnë ende në gjirin e tyre monumente antike, lënda e të cilave shkon në përdorim për ndërtimet e reja. Qyteti mesjetar është gjithsesi thelbësisht i ndryshëm prej qytetit antik. Ky i fundit nuk ishte edhe aq qendër ushtarake, politike e administrative, se sa një qendër ekonomike dhe kulturore.
Mes shekujve X dhe XV ndodh një shtrirje e gjerë e botës urbane. Ajo favorizohet prej rritjes ekonomike. Tepricat bujqësore lejojnë të ushqehet një popullsi gjithnjë në rritje fshatarësh emigrantë. Ndërtimi dhe në veçanti ndërtimi i kishave të reja, herë-herë me përmasa të mëdha (katedralet), tërheq gjerësisht në qytete krahë pune dhe tregtia ka nëpër qytete pikat e saj të shkëmbimit (tregje, panaire, banka këmbimi dhe financimi marrëveshjesh tregtare, shtëpi tregtare që veprojnë në largësi të mëdha). Qyteti zotëron fshatin (i cili e furnizon) dhe përfiton prej faktorësh që, së jashtmi botës perëndimore, nxisin tregtinë dhë ekonominë monetare: për shembull, zgjerimi në veri i zonave të shkëmbimit falë vikingëve ose kërkesa e vazhdueshme për mallra konsumi që vjen prej qyteteve të pasura myslymane, e përmbushur shpesh prej iniciativave të tregtarëve europianë.
Në qytet zë fill kështu një shoqëri e re, e lidhur me veprimtaritë ekonomike dhe me teknikat intelektuale që e shoqërojnë, ndër të cilat spikasin mësimi i një mjeshtërie, doktrina dhe praktika e së drejtës. Këta qytetarë të rinj synojnë të fitojnë autonominë dhe privilegjet që do t'ua lehtësonin veprimtaritë dhe që përkojnë me aspiratat e tyre për ngritje shoqërore dhe me kodin e ri të vlerave. Në përgjithësi, ata dalin fitimtarë në luftën ndaj senjorëve të vjetër feudalë të qyteteve (shpesh peshkopë) ose arrijnë, shkallë-shkallë, në një emancipim pak a shumë të plotë apo në një kompromis që mban parasysh kërkesat e tyre më të rëndësishme. Forma që i paraprin shoqërisht dhe politikisht kësaj dukurie është, mes shekujve XI dhe XIV, lëvizja komunale, shumë e gjallë në Francën e Veriut e sidomos në Italinë e Veriut dhe Qendrore.
Administrimi i qyteteve kalon në duart e një grupi qytetarësh që formojnë këshillin bashkiak, të cilit i takon drejtimi i jetës ekonomike, i urbanizimit dhe i tatimit me taksa (në dobi të nevojave financiare të bashkësisë). Pushteti urban u përket qytetarëve teorikisht të barabartë (në të kundërt me shoqërinë feudale), por në realitet të nënshtruar ndaj një hierarkie juridike (e drejta e qytetarisë ose e borgjezisë që jepej me vështirësi prej borgjezëve më të hershëm) dhe ekonomike (niveli i ndryshëm i pasurive).
Qyteti bëhet qendra e një shoqërie të re personazhi mbizotërues i së cilës është tregtari, protagonist i trafiqeve të mëdha që e hapin qytetin drejt horizontesh deri atëherë të largëta. Vihet re edhe zhvillimi i shpirtit vendas urban, i një patriotizmi urban, i një imagjinate urbane. Shfaqen vlera të reja: kërkesa për fitim, puna, ndjenja e së bukurës, e pastërtisë dhe e rregullit (urbanizimi mesjetar bazohet mbi një përfytyrim pozitiv të qytetit). Nëse Kisha i kundërvë modelit të qytetit të lig - Babilonia dhe Sodoma - modelin e qytetit të shenjtë — Jeruzalemi, - shumica e burrave dhe grave të Mesjetës sheh tek qyteti një vend të bukur dhe të begatë. Qyteti, i mbizotëruar nga trajtat vertikale, kishat dhe këmbanoret, pallatet bashkiake dhe banesat e fisnikëve me kullat e tyre, është shëmbëllesa simbolike e synimit drejt qiellit dhe Zotit. Por brenda mureve të veta (një tjetër faktor bukurie lëndore dhe besimi psikologjik), qyteti është edhe një hapësirë sigurie.
Qyteti u jep banorëve të vet mundësi për solidarizime të reja që kanë sidomos bazë profesionale. Artizanët e qyteteve organizohen në "mjeshtëri" pak a shumë të strukturuara (arti në Itali, Zunfie në Gjermani, guilds në Angli). Më të organizuarat jane ato që i quajmë korporata, të rregulluara me statute. Korporata të tilla ndërtohen në bazë të një hierarfae të zotëruar prej mjeshtërve artizanë, nën të cilët gjenden çirakët dhe nxënësit. Anëtarët e korporatave përbëjnë një shoqëri të mbrojtur e të kontrolluar nga tërësia e mjeshtërive, si dhe nga autoritetet qytetare e princërore. Për shembull, rreth vitit 1268 mbreti i Francës, Luigji IX (Shën Luigji) e ngarkoi gjykatësin mbretëror të Parisit, Etien Bualo, të hartonte Librin e Mjeshtërive të Parisit, statutet profesionale, si dhe rregulloren e policisë. Por, dy kategori personash i shmangen thuajse plotësisht sistemit të korporatave. Tregtarët e mëdhenj në majën e shkallës shoqërore, paraardhës të kapitalistëve, gëzojnë liri veprimi thelbësore. Në qytetet e mëdha, në shtresat e poshtme, nis të marrë trajtë një masë punëtorësh krahu, jeta e të cilëve karakterizohet prej rastësisë së rekrutimit të përditshëm e prej rreziqeve të pagesës (rreziqe që mprehen së tepërmi me zhvlerësimet e para monetare): në thelb një proletariat pa mbrojtje tjetër veç dhunës. Grevat e para shfaqen në gjysmën e dytë të shekullit XIII në Francën e Veriut dhe në Flandër. Papunësia përbën një faktor të ri ekonomik e shoqëror, gjatë krizës së shekullit XIV, duke nxitur rritjen e mjerimit, të lypjes, të kriminalitetit e të prostitucionit, të endacakërisë madje edhe në mjedisin urban. Trazirat, kryengritjet urbane shtohen dhe më 1378 shpërthen në Firence një kryengritje e madhe "punëtore": Trazira e Çiompëve.
Në traditën europiane ky është fillimi i rrebelimeve urbane dhe i lëvizjeve revolucionare të qyteteve. Solidarizime të tjera kanë një karakter fetar. Shtohen famullitë, që janë struktura bazë e kohezionit shoqëror dhe pranë tyre zhvillohen (duke nisur prej shekullit XI) vëllazëritë nën mbrojtjen e Shënmërisë (kulti marian njohu një lulëzim të jashtëzakonshëm), të Shpirtit të Shenjtë ose shenjtësh të caktuar. Këto organizata i ndihin sivëllezërit me një përkushtim të përbashkët dhe u japin ndihmën e tyre në çaste të vështira, në prag vdekjeje, në raste funeralesh dhe në lutje post mortem. Nga fillimet e shekullit XIII lindin urdhëra të rinj fetarë të dhënë jo ndaj vetmisë por ndaj jetës mes njerëzve, nëpër qytete. Janë urdhërat e lypsarëve (domenikanët, françeskanët, agustinianët, karmelitanët) të cilët i kushtohen apostullimit në shoqërinë e re qytetare dhe problemeve të saj ballë punës, parasë, rrëfimit, vdekjes dhe shpëtimit në kushtet e reja të jetës urbane.
Qyteti organizohet rreth qendrash të reja, tregu, sheshi publik, sheshet ballë kishave të Lypsarëve: hapësira predikimi dhe mbledhjesh, hapësira publike të lidhura prej rrugësh të drejta. Vendoset një zbërthim i ri i kohës. Është një kohë më racionale, më e rregulk, është koha e tregut që i bën konkurencë kohës së Kishës, është koha e punës dhe e jetës urbane që u jep ritmin veprimtarive qytetare, është koha e matur nga këmbana të hipura në ngrehina laike dhe, prej fundit të shekullit XIII, nga orët mekanike.
Qyteti, veç të tjerash, shpall personalitetin e vet juridik nëpërmjet një sigillo-je. Qendër kulturore, që prej shekullit XII qyteti | jep udhë një arsimi të ri: atë të shkollave urbane, ku laikët mësojnë të lexojnë, të shkruajnë e të llogarisin. Por krijon edhe një kulturë ludike të përbërë nga procesione, festa, lojra që nxisin rilindjen e teatrit dhe shpërthejnë në argëtimet e Karnavaleve.
Së bashku me ekonominë, në qytete lindin aktivitete të reja të së drejtës, profesione të reja juridike, më spektakolari ndër të cilët, në Europën e Jugut, është noteria.
Prej Detit të Veriut në bastides-et e Francës Jug-perëndimore themelohen qytete të reja. Por, shumica e qyteteve mbetet në përmasa modeste, mes 3.000 dhe 10.000 banorësh. Me mbi 10.000 frymë flitet për "qytete të mëdha". Qendrat më të mëdha, në Italinë e Veriut dhe në Flandër (Gand, Bryzh, Venecia, Milano, Firence, Gjenovë), numërojnë nga 50.000 në 100.000 banorë. Parisi, që në fillim të shekullit XIV mbërrin me siguri 200.000 frymë, është një qytet "i përbindshëm".
Në shekujt XIV dhe XV qytetet bëhen seli të pushteteve princërore. Pushtetet monarkike i vunë nën zotërimin e tyre duke ndërhyrë në financat bashkiake të gërryera prej lakmisë së borgjezëve të pasur e prej shfrytëzimit që ata u bënin të varfërve. Por është e vërtetë edhe që pushtetet monarkike mbështeten tek qytetet: në mbretërinë e Francës qendrat urbane më të rëndësishme formojnë një sistem bonnes villes në shërbim të princit.