..jpg)
.jpg)
Njohuritë tonë për historinë bizantine mbështeten mbi burime bizantine dhe jobizantine të llojeve të ndryshme. Grupi kryesor i burimeve përfaqësohet nga veprat e historianëve e të kronistëve bizantinë, mjaft të ndryshëm midis tyre për sa i përket prodhimtarisë, plotësisë e saktësisë.
Kuadri plotësohet e jo rrallë korrigjohet, nga njëra anë prej njoftimeve që japin burimet perëndimore dhe lindore, e më vonë edhe nga ato sllave; kurse nga ana tjetër nga tipe të tjera burimesh bizantine: shkrime të rastit, raporte ambasadorësh, letra e fjalime që na ndriçojnë më mirë të dhënat e veprave historike.
Duke pasur parasysh rolin e Kishës gjatë gjithë historisë bizantine, historiani duhet të ketë parasysh edhe shkrimet teologjike e në veçanti aktet e koncileve.
Burime të tjera të rëndësishme janë jetëshkrimet e shenjtorëve, që për periudha të caktuara nuk janë më pak të rëndësishme se veprat e mirëfillta historike.
Megjithatë, të gjitha këto burime na japin fare pak të dhëna për jetën ekonomike dhe strukturën juridike e administrative të perandorisë. Për këtë duhet t'u drejtohemi shënimeve të ndryshme zyrtare e jozyrtare mbi organizimin e oborrit, të administratës, të ekonomisë e të ushtrisë. Duhet t'u drejtohemi gjithashtu veprave juridike, me të cilat letërsia bizantine qe veçanërisht e begatë, papireve dhe për një periudhë më të vonë dokumenteve. Vetëm për periudhën nga gjysma e dytë e shek. XI e më pas kemi një numër të konsiderueshëm dokumentesh bizantine, për periudhën maqedone kemi vetëm ndonjë, kurse për periudhat më të hershme nuk kemi fare.
Një grup i veçantë burimesh përfaqësohet nga materiali arkeologjik: monumente, mbishkrime, monedha, vula etj. Në të kaluarën, studiuesit e historisë bizantine kanë shfrytëzuar këto lloj burimesh shumë më pak sesa studiuesit e historisë së lashtë. Por tashmë bizantinistët i kushtojnë vëmendje gjithnjë më të madhe burimeve arkeologjike.
Historiografia bizantine fillon me Eusebion, peshkop i Cezaresë. Autor i një kronike në dy libra (deri më 325), ai është një ndër të parët kronistë historikë, veprat e të cilëve patën në Bizant një rëndësi të madhe. Eusebio shkroi edhe një histori të kishës, (në dhjetë libra, deri më 324) dhe atij i përket edhe e famshmja Jetë e Konstandinit të Madh.
Historiani më i madh i kohës së Justinianit është Prokopi i Cezaresë (nga Palestina). Si sekretar i Belisarit, mori pjesë në luftërat kundër vandalëve, vizigotëve e persëve dhe shkroi në tetë libra historinë e këtyre luftërave (shtatë librat e parë u përfunduan më 551, i teti më 553). Veç kësaj shkroi të famshmen Histori sekrete (një libërth kundër Justinianit e Teodorës) e më 554 veprën De aedificiis mbi ndërtimet e kryera nga Justiniani. Megjithëse veprat e Prokopit nuk shquhen për objektivitet (në De aedificiis ai paraqitet si një thurës lavdesh kurse në Historinë sekrete si një pamfletist i hidhur) ato ruajnë një vlerë të padiskutueshme dokumentare, duke qenë në të njëjtën kohë edhe vepra me vlerë për sa i përket aspektit stilistik. Bashkëkohësi i tij më i ri, Agacia, e vazhdoi veprën e Prokopit dhe në veprën e vet për Justinianin trajtoi periudhën 552-555. Në këtë grup autorësh bën pjesë Menandër Protektori, autor i një vepre të rëndësishme për periudhën 558- 582, nga e cila njohim vetëm disa fragmente. Teofilakti i Simokatës e vazhdoi veprën e Menandrit dhe shkroi në tetë libra historinë e perandorit Mauric (582-602). Pra, kemi një varg të pashkëputur historianësh, një fenomen tipik i historiografisë bizantine, që do të rishfaqet dhe më vonë. Karakteristike për të gjithë historiografinë bizantine është edhe afiniteti i saj me historiografinë klasike greke. Në këtë kohë një dukuri e tillë vihet re sidomos te Prokopi (po ashtu tek Agacia e Simokata), i cili, i formuar si klasicist, përpiqet të imitojë Tuqididin. Në fund të fundit, kësaj lidhjeje me traditën klasike greke i detyrohet fakti që historiografia bizantine në përgjithësi është e një niveli mjaft të lartë dhe e lë mjaft prapa historiografinë mesjetare perëndimore.
Krahas historiografisë në kuptim të ngushtë, duhet të kemi parasysh edhe kronografinë, një zhanër i prodhimit historiografik karakteristik për Bizantin. Johan Malalas shkoi një kronikë universale që mbërrin deri në vitet e fundit të Justinianit. Një tjetër kronikë, që nuk ka mbërritur e plotë dhe që duhej të arrinte deri në vitin 610, është ajo e Johan Antiokenit. Për Teofanin e kronistë të tjerë të mëvonshëm, veprat e të cilëve kanë vlerë pjesërisht edhe për periudhën e parë bizantine, do të bëhet fjalë në kapitujt që vijojnë.
Njohuritë tona mbi rendin juridik dhe administrativ të periudhës së parë të shtetit bizantin, mbështeten kryesisht te Codex Theodosiaims dhe te vepra monumentale Corpus iuris e Justinianit, nga i cili marrin vlerë të veçantë për studiuesin e historisë bizantine Codex Justinianus dhe Novellae.
Mbi sistemin hierarkik e burokratik të periudhës së parë të shtetit bizantin na informojnë Notitia dignitatum të gjysmës së parë të shek. V, dhe De Magistratibus i Johan Lidit, shkruar në mesin e shek. VI. Nga shkrimet e Pjetër Patricit, që ishte magister officiorum nga 539 deri më 565, na kanë ardhur vetëm fragmente. Rëndësi të veçantë ka përshkrimi i tij mbi ceremoninë e kurorëzimit të perandorit në shek. V e VI, përshkrim që Konstandin Porfyrogjeneti e mori dhe e futi në librin e tij mbi ceremonitë (I, kap. 84-95). Manuali ushtarak i njohur me titullin Strategikon i Mauricit ose Pseudo-Mauricit, është i fundit të shekullit VI ose i fillimit të shekullit VII. Është i rëndësishëm jo vetëm për historinë e artit ushtarak bizantin, por edhe për historinë e popujve të tjerë, si persianët, turqit, avarët, sllavët, antët, frankët e longobardët, për të dhënat që na jep mbi zakonet dhe artin ushtarak të këtyre popujve.
Pas lulëzimit të jetës letrare në kohën e Justinianit, nga shekulli VII fillon një periudhë e varfër letrare, që për këtë arsye quhet shpesh herë si periudhë e errët e Bizantit. Në fakt, asnjë epokë e historisë bizantine nuk është aq e mangët në burime sa shekujt VII e VIII, që fillojnë më së pari me vitet e sundimit të Heraklit.
Georg Pisida, dhjak, shevofylaks e hartofylaks (intendent e sekretar) i Shën Sofisë në kohën e patrikut Sergj (610-639), u këndoi bëmave të Heraklit. Ishte një poet me vlera (bizantinët e krahasuan më vonë me Euripidin) e ndër të tjera shkroi poema me subjekt historik në trimetër jambik. Veçanërisht të rëndësishme, edhe pse me stil të theksuar retorik, janë poema mbi fushatën e Heraklit kundër persëve në vitin 622, ajo mbi agresionin e avarëve kundër Kostandinopojës më 626 dhe panegjiriku Heraklias, që i thur lavde fitores mbi perandorinë persiane. Për rrethimin avaro-sllav të Kostandinopojës më 626 bën fjalë në mënyrë të veçantë edhe një fjalim i Teodor Sincelit që, ashtu si Pisida, shkroi në kohën e Heraklit dhe qe shevofylaks dhe presbyter i Shën Sofisë. Bashkëkohës i Heraklit dhe njeri i besuar i patrikut Sergj ishte edhe autori i së ashtuquajturës Kronikë e Pashkëve (Chronikon Paschale). Vepra konsiston në një kronologji të pajisur me një koment historik, që fillon nga kohët e Adamit e përfundon në vitin 629. Por tek ne vepra nuk ka mbërritur e plotë, ajo ndalet në vitin 627. Për sa i përket vlerës, vetëm pjesa e fundit që fillon me vdekjen e Mauricit ka njëfarë rëndësie.
Burimet më të rëndësishme për periudhën e Heraklit dhe të vetmet burime në greqisht për periudhën e pasardhësve të tij, janë dy kronikat e Teofanit e të patrikut Niqifor. Kronika e murgut Teofan, shkruar midis viteve 810 e 814, është një vazhdim i kronikës universale të papërfunduar Georg Sincelit. Teofani e fillon tregimin nga pika ku e kishte lënë Sinceli, d.m.th. nga periudha e Dioklecianit, dhe e përfundon paksa pas ardhjes në fuqi të Leonit V, duke përfshirë kështu periudhën nga 284 më 813? Teofani lë shumë për të dëshiruar në pikëpamje të metodës, të qartësisë e të objektivitetit historik. Por vepra e tij, që mbështetet në burime më të hershme, ka një rëndësi të jashtëzakonshme sidomos për shekujt VII e VIII. Karakteristike për kronikën e Teofanit është sistemi kronologjik, i përpunuar me kujdes, që përbën bazën e kronologjisë bizantine për dy shekujt e errët. Tregimi është ndërtuar në mënyrë analistike, kronika e çdo viti paraprakisht nga tabela sinoptike, ku, krahas vitit nga krijimi i botës dhe nga lindja e Krishtit paraqitet jo vetëm, viti i sundimit të perandorit bizantin, por dhe ai i perandorit persian, i kalifit arab, i papës dhe i katër patrikëve. Bashkë me vitin (sipas kronologjisë aleksandrine që llogarit 5492 vjet nga krijimi i botës tek lindja e Krishtit), Teofani jep edhe kronologjinë sipas ciklit të indiksionit, edhe pse pjesa më e madhe e pjesëve nuk e jep qartë vitin e indiksionit. Duke theksuar, sidoqoftë, që për periudhën nga viti 6102 prej krijimit të botës (609-610 pas Krishtit), e deri më 6225 (772- 773) me përjashtim të periudhës nga 6207 më 6218 (713/715-725/726), për shkak të një gabimi në ndarjen e materialit, shifra e vitit nga krijimi i botës mbetet një vit më pak në raport me vitin e indiksionit të treguar ose që kuptohet. Sidoqoftë, viti i indiksionit që jep Teofani është i saktë, me kusht që kur përdorim kronologjinë e tij duhet t'i shtojmë një vit shifrës së dhënë prej tij. Kronika e Teofanit gëzoi një prestigj të madh në Bizant dhe formoi pikënisjen e gjithë analistikës së mëvonshme. Në dhjetëvjeçarin e tetë të shek. IX ajo u përkthye në latinisht nga bibliotekari i papës, Anastasi, dhe kështu u bë e njohur edhe në Perëndim. Ky përkthim ka një vlerë të veçantë për bizantinistikën moderne, pasi është bërë mbi bazën e një teksti më të hershëm nga të gjithë dorëshkrimet e Teofanit që kanë mbërritur deri tek ne.
Niqifori, që ishte patrik i Kostandinopojës prej vitit 806 deri në fillim të konfliktit për ikonat, më 815, veç shumë veprave teologjike, shkroi edhe një histori të shkurtër që përfshin periudhën nga viti 602 në vitin 769, dhe pjesërisht mbështetet mbi po ato burime që përdori edhe Teofani dhe që ne nuk i njohim. Kronika e Niqiforit është më pak e hollësishme se ajo e Teofanit, por ka një vlerë historike thuajse po aq të madhe dhe shquhet për objektivitetin e saj. Në të kundërt, ka fare pak vlerë vepra tjetër e Niqiforit, (përmbledhje kronologjike), që fillon me Adamin e përfundon me vitin 829, kur autori vdiq.
Mangësinë e burimeve bizantine e plotësojnë, në njëfarë mase, të dhënat që japin shkrimtarët lindorë. Pikë së pari duhet të përmendim veprën e peshkopit armen Sebeo, që shkroi një "Histori të Heraklit" aty nga viti 661. Subjekti qendror i veprës është historia e Heraklit dhe e kundërshtarit të tij të madh, Khusravit I; por përveç kësaj bëhet edhe një paraqitje e shkurtër e ngjarjeve të periudhës pararendëse, paskëtaj kronika vazhdon deri në hipjen në fron të Kalifit Muavija (661) dhe bën edhe një trajtim të veçantë të gjendjes kishtare në Armeni.
Në fund të shek. VII, peshkopi egjiptian Johani i Nikit, shkroi një kronikë universale, me mjaft rëndësi sidomos për periudhën e viteve të para të Heraklit. Fatkeqësisht kjo vepër na ka ardhur e cunguar dhe vetëm sipas një versioni të vonë etiopian. Të denja për t'u përmendur janë edhe disa kronika anonime siriane, bashkëkohëse e të mëvonshme, si dhe kronika e metropolit Elia nga Nisibi, që shfrytëzon kronika më të hershme, si dhe vepra e rëndësishme e Mihal Sirit.
Për historinë e dyndjeve sllave në Ballkan, kanë vlerë të madhe "Mrekullitë e Shën Dhimitrit" (Miracula Sancti Demetrii), ku sulmet e sllavëve dhe të avarëve kundër Selanikut, në fund të shek. VI, në fillim të shek. VII dhe në gjysmën e dytë të shek. VII, përshkruhen me vërtetësi të madhe dhe me mjaft hollësi. Kjo vepër hagiografike i plotëson së tepërmi njohuritë tona të pakta mbi jetën e sllavëve të jugut në atdheun e tyre të ri. Ajo përbëhet nga dy pjesë: e para u hartua rreth vitit 620 nga kryepeshkop Johan i Selanikut; pjesa e dytë u shkrua nga një nxënës i tij, në vitet 80-të të shek. VII. Pjesa e tretë, që iu bashkëngjit më vonë veprës, nuk ka vlerë historike.
Për historinë kishtare të kësaj periudhe, përveç akteve të koncilit VI ekumenik dhe Kuinisekstit, 14 janë veçanërisht të rëndësishme veprat e Maksim Rëfenjësit (Homologetes).
Shekulli VII është jashtëzakonisht i varfër dhe për sa i përket burimeve me karakter juridik. Sidoqoftë, kemi arsye të forta për t'ia atribuuar kësaj periudhe ligjin shumë të rëndësishëm mbi fshatarësinë. Me siguri absolute mund të themi vetëm se ai i përket shekujve VII ose VIII, por studiuesit përgjithësisht mendojnë se s'mund të jetë hartuar më vonë se gjysma e parë e shek. VIII. Ky dokument pas çdo gjase i përket shekullit VII, aq më tepër që në titull përmendet Justiniani II. Nuk duhet lënë pa përmendur edhe "Ligji mbi lundrimin e Rodit", një përmbledhje rregullash për lundrimin. Nuk mund të përcaktohet me saktësi data e hartimit të tij, por mund të pranohet me afërsi periudha midis viteve 600 e 800.
Për pjesën e parë të kësaj periudhe janë të domosdoshme kronikat e patrikut Niqifor (deri më 769) dhe të Teofanit (deri më 813). Të dy këta kronikanë e përshkruajnë konfliktin ikonoklast nga pozitat e mbrojtësit të kultit të ikonave. Të njëjtën prirje kanë dhe burimet, disi më të pasura, që kanë të bëjnë me periudhën e dytë të konfliktit ikonoklast. Kronika universale e Gjergj Monakut, shkruar gjatë sundimit të Mihalit III (842-867) dhe që mbërrin deri në vitin 842, ështënjë produkt tipiki qarqeve manastirore.
Vetëm pjesa përmbyllëse e saj, që përfshin periudhën 813-842, ka një vlerë si burim i pavarur, ndërsa pjesa e mëparshme është një transkribim nga Teofani. Me periudhën që vjen më pas nga ajo ç'ka trajtuar Teofani, fillon dhe pjesa më me vlerë e kronikës universale tepër të rëndësishme të Simeon Logotetit.
Kjo kronikë, shkruar në mesin e shekullit X, na është transmetuar në disa variante: Në të ashtuquajturat kronika të Teodos Melitenit, të vazhduesit të Gjergj Monakut, të Leon Gramatikut si dhe në shumë dorëshkrime të pabotuara dhe në një përkthim në sllavishten e vjetër. Mbi fazën e dytë të konfliktit ikonoklast ekzistojnë edhe tre librat e parë të Jozef Genesit, shkruar gjatë sundimit të Konstandinit VII (945-949) si dhe tre librat e veprës së njohur si vazhduesit e Teofanit, që është një kompilim i shkruar me porosi të Konstandinit IV. Mbi fushatën bullgare të Niqiforit I dhe mbi betejën fatale të 26 korrikut 811 kemi një përshkrim anonim të detajuar, që është zbuluar nga Dujçevi, që mbështetet në një raport të kohës dhe që është shkruar menjëherë pas betejës. Një tjetër shkrim anonim jep një kuadër shterues të periudhës së Leonit V (813-820). Sipas argumenteve bindës të Greguarit, përshkrimi i fushatës bullgare të vitit 811 dhe historia e Leonit V janë vepër e të njëjtit autor dhe duhen konsideruar fragmente të një vepre historike të vetme, që nuk ka mbërritur si e tillë deri tek ne. Duhet të përmendim këtu edhe kronikën e rëndësishme të Monemvasisë, me të dhëna të pasura mbi sundimin sllav në Peloponez nga fundi i shek. VI në fillim të shek. IX.
Njoftimet e burimeve bizantine mbi marrëdhëniet e bizantino-arabe plotësohen mjaft mirë nga të dhënat e historianëve arabë, ndër të cilët duhet përmendur në radhë të parë at Tabari (839-923). Studiues i shquar, ai shkroi një histori universale që fillon me krijimin e botës e mbërrin deri në ditët e tij dhe trajton në mënyrë mjaft të hollësishme luftërat bizantino-arabe. Burimet më të hershme që ai përdor citohen në pjesën më të madhe të tyre, me shumë rëndësi për ne janë përshkrimet e gjeografëve arabë, sidomos të Ibn Khurdadbih, Qudama e Ibn al Faqih, që na japin shumë njoftime mbi gjendjen e Perandorisë Bizantine, sidomos mbi organizimin e ushtrisë e të themave. Studime të reja, mbi të gjitha kërkimet e shumta të Greguarit, që është pionier i këtyre studimeve, tregojnë se eposi popullor bizantin i Digenis Akritas jep një material të pasur historiografik mbi luftërat bizantino-arabe.
Ndoshta në një masë akoma më të madhe se kronistët dhe historianët bizantinë të sipërpërmendur, shkrimet hagiografike të kësaj periudhe përfaqësojnë prirjen pro kultit të ikonave, pasi ato i kushtohen martirëve të këtij kulti e kanë natyrisht një karakter panegjirik. Megjithatë, shumë nga këto shkrime kanë një vlerë të madhe dokumentare dhe plotësojnë të dhënat e pakta që japin veprat e mirëfillta historike. Nga moria e jetëve të shenjtorëve të periudhës së ikonoklastisë po kufizohemi të përmendim ato më të rëndësishmet nga pikëpamja historiografike. Jeta e Shën Stefan Neos (vdekur më 767), që u hartua më 808 mbi bazën e një tregimi më të hershëm nga dhjaku i Shën Sofisë, Stefani, na ofron përshkrimin më të plotë e më të hershëm që ne njohim deri tani mbi persekutimet ikonoklaste nën sundimin e Konstantinit V.15 Të metat, që janë të zakonshme për veprat të këtij lloji, kompensohen nga hollësitë e shumta mbi ngjarjet e përditshme. Një burim i dorës së parë është jeta e Niketës, abat i manastirit Medikion në Bitini, vdekur më 824 dhe shkruar nga nxënësi i tij Teosterikti pak kohë pas vdekjes së Shenjtit.16 Me vlerë të paçmuar jo aq për historinë e konfliktit ikonoklast sa për historinë e brendshme të Perandorisë Bizantine, është jeta e Filaret Elemonit (vdekur inë 792), hartuar më 821-822. Vlerë të madhe historike kanë edhe jeta e Juhanit, peshkop i Gotisë, si dhe aktet e dyzet e dy martirëve të Amorit.
Shkrimet më të rëndësishme mbi problemin e ikonave në periudhën e parë ikonoklaste janë letrat e patrikut German (715-730), që kanë edhe një vlerë të konsiderueshme historike, por sidomos tre ligjërata të Johan Damaskenit. Ekspozeja "Gjykime të një plaku mbi ikonat e shenjtorëve", përmban leksione të Georg Qiprit dhe protokollin e një diskutimi midis këtij shenjti dhe një peshkopi kundërshtar të kultit të ikonave, një ndër ato debate që u bënë aq të shpeshta përpara thirrjes së koncilit të parë ikonoklast. Mbi fjalimet e Johan Damaskenit dhe mbi "Gjykimet" mbështeten shkrimet e Johanit të Jeruzalemit, të hartuara pak kohë përpara thirrjes së koncilit të Nikesë. Të treja këto burime u shfrytëzuan nga një autor anonim i njohur si "Kundërshtari i Konstantin Kabalinit". Veprat teologjike më cilësore të fazës së dytë të periudhës ikonoklaste, janë shkrimet dhe letrat e Teodor Studitit, si dhe shkrimet e shumta të patrikut Niqifor. Duhet të kujtojmë këtu edhe lerën që patrikët lindorë i drejtuan perandorit Teofil (829-842) për ta bindur që të zbatonte një politikë ikonoklaste. Krahas veprave të Johan Damaskenit e të Teodor Studitit, një rëndësi të jashtëzakonshme për problemin e ikonave kanë aktet e koncilit VII ekumenik të Nikesë. Asnjë nga shkrimet që pasqyronin prirjet ikonoklaste nuk ka ardhur deri tek ne në formën fillestare, pasi koncili VII ekumenik i Nikesë i vitit 787 urdhëroi zhdukjen e të gjitha shkrimeve që i bënin jehonë ikonoklastisë, dhe një vendim të ngjashëm duhet të ketë marrë edhe koncili i vitit 843. Por gjithsesi na ka ardhur një numër i mjaftë fragmentesh që citohen për qëllime polemike në shkrimet që pasqyrojnë prirjen e favorshme ndaj kultit të ikonave. Kështu, për shembull, nga aktet e koncilit të Nikesë mund të rindërtohen vendimet e sinodit të parë ikonoklast të vitit 815 dhe dy shkrime të perandorit Konstantin V që kanë një rëndësi të madhe si në pikëpamje të historisë, ashtu dhe në atë të historisë së ideve.
Ndër jetët e papëve të kohës, veçanërisht e rëndësishme është Jeta e Grigorit III,30 sidomos për sa i përket të dhënave që jep mbi marrëdhëniet midis Romës e Bizantit. Për sa i përket dy letrave të Grigorit II për Leonin III, që i disponojmë në përkthimin grek, autenticiteti i tyre është i diskutueshëm. Sidoqoftë, këto dy dokumente të çmuara nuk konsiderohen sot si dikur, falsifikime të thjeshta. Krahas tyre është dhe një tjetër letër e Grigorit II për patrikun German, autenticiteti i së cilës nuk është vënë kurrë në diskutim. Njoftime me rëndësi për qëndrimi e Perëndimit ndaj problemit të ikonave jepen nga Librat Karolinë dhe nga letrat e Adrianit I për Karlin e Madh dhe për perandorët bizantinë.
Vepra më e rëndësishme e së drejtës për periudhën në fjalë është Eklogeja e Leonit III, botuar më 726.
Kronika e Simeon Logotetit mbërrin deri në vdekjen e Roman Lekapenit (948) dhe shfaq një qëndrim dashamirës ndaj këtij perandori. Kjo kronikë është kopjuar e përpunuar disa herë. Në disa nga variantet e mëvonshme, pjesës origjinale të kronikës i janë bashkangjitur vazhdime, që mbërrijnë deri në gjysmën e dytë të shek. XI. Vazhdimet në fjalë janë me vlerë të paktë historike. Libri i katërt e i fundit i Genesit trajton periudhën e Mihalit II e të Bazilit I. Kjo vepër përfaqëson historinë zyrtare të dinastisë maqedone, por, ndonëse ka njëfarë vlere historiografike, ka një tendenciozitet të theksuar teksa glorifikon themeluesin e dinastisë dhe hedh baltë mbi Mihalin III, që u vra prej tij. E njëjta gjë mund të thuhet për librin e katër të vazhduesit të Teofanit, vepër mjaft e ngjashme me atë të Genesios. Që të dyja duket se rrjedhin nga një burim i përbashkët. Libri i katërt i këtij parashtrimi i kushtohet periudhës së Mihalit III, kurse libri i pestë përmban një biografi të gjerë të Bazilit I të shkruar nga vetë nipi i tij, perandori Konstandin VII dhe, siç shihet qartë, ka një karakter penegjirik. Libri i gjashtë përbëhet nga dy pjesë heterogjene: pjesa e parë, që përfshin historinë e Leonit VI dhe të Aleksandrit, fëmijërinë e Konstandinit VII deri më 948 është një transkriptim i kornikës së Simeon Logotetit dhe nuk ka asnjë vlerë origjinale; me mjaft vlerë është, në të kundërtën, pjesa e dytë (periudha më e rëndësishme e pushtetit absolut të Konstandinit VII dhe historia jo e plotë e Romanit II), që është pa dyshim vepër e një bashkëkohësi të mirinformuar, ndoshta Teodor Dafnopatit, vepra e të cilit përmendet nga Skilici në hyrje të librit të tij.1 Prifti Johan Kameniati përshkroi si dëshmitar okular, pushtimin e Selanikut nga ana e arabëve në vitin 904.2 Nga ana e tij, Leon Diakoni, që hartoi aty nga fundi i shek. X një përshkrim historik të periudhës 959-976, flet për bëmat luftarake të Niqifor Fokës dhe të Johan Cimishës. Si model për këtë vepër ka shërbyer historia e Agacisë, që arrin t'i paraqesë faktet historike me një mjeshtri të jashtëzakonslune artistike. Në librin e parë të veprën së tij të mirënjohur historike, Mihal Pselli trajton shkurtazi, në formën e hyrjes, historinë e periudhës së Bazilit II. Nga fundi i shekullit XI, një funksionar i lartë bizantin, Johan Skilica, shkroi një kronikë, që trajton periudhën 811- 1057 dhe që është si një vazhdim i veprës së Teofanit. Për periudhën që shkon deri në rënien e Roman Lekapenit ai shfrytëzoi kryesisht Vazhduesin e Teofanit. Pjesa tjetër mbështetet mbi burime që ne nuk i njohim, ndaj dhe është me vlerë mjaft të madhe. Për periudhën që shkon deri në vdekjen e Niqifor Fokës, Skilica shfrytëzon po atë burim që kishte shfrytëzuar edhe Leon Diakoni, një lloj kronike e familjes së Fokajve, si dhe një burim tjetër me prejardhje kishtare? Për periudhën në fjalë, merr rëndësi të veçantë pjesa që trajton epokën e Bazilit II. Teksti origjinal i kësaj vepre të rëndësishme nuk është botuar ende. Ashtu si botimet e mëparshme, edhe Corpus-x i Bonit mjaftohet me botimin e kopjes së Georg Kedrenit, që bazohet në pjesën kryesore të veprës së Skilicës. Nën emrin e Skilicës boton edhe vazhdimin për periudhën nga 1057 deri më 1079, që nuk është riprodhuar nga Kedreni, por që gjendet në mjaft dorëshkrime të veprës së Skilicës. Studimet më të reja kanë vërtetuar se ai nuk është i Skilicës, por është një kompilim i një autori të panjohur. Një tjetër funksionar i lartë, Johan Zonara, pasi u bë murg, shkroi aty nga gjysma e shek. XII një kronikë të gjerë universale, që mbërrin deri në vitin 1118. në krahasim me burimet më të hershme, Zonara nuk na jep asgjë thelbësisht të re. Megjithatë vepra e tij vlen të merret në konsideratë për trajtimin e pavarur që ai i bën materialit historik.
Burimet arabejanëmjafttërëndësishme, pasi plotësojnëboshllëqetqë lenë burimet bizantine. Për historinë bizantine të periudhës së dinastisë maqedone, është veçanërisht e pasur me të dhëna kronika e Jahjait nga Antiokea (vdekur më 1066) Një burim i rëndësishëm latin për historinë bizantine të mesit të shek. X është Antapodosis i Liutpriandit nga Kremona, ndërsa raporti mbi misionin e tij në oborrin e Niqifor Fokës si i dërguar i Otonit të Madh, është një pamflet me vlerë të paçmuar për studimin e historisë kulturore të kohës. Kronika e vjetër ruse përmban të dhëna të rëndësishme mbi marrëdhëniet ruso-bizantine dhe përfshin, veç të tjerash, edhe përkthimin sllav të traktateve tregtare ruso-bizantine, që nuk na kanë ardhur në variantin origjinal.
Synodikon-i, që pas rivendosjes së kultit të ikonave më 843 lexohej çdo vit të dielën e parë të kreshmës në kishën ortodokse, përmban në pjesën e tij më të hershme vendimet përfundimtare mbi çështjet e kultit të ikonave, që në njëfarë mënyre kompensojnë humbjen e akteve të sinodit të vitit 843. Më vonë, Synodikon-i u plotësua me formulimet ortodokse të problemeve të tjera fetare, që lindnin herë pas here. Në këtë pikëpamje, përbën një burim të rëndësishëm për historinë e jetës shpirtërore të Bizantit nga shek. IX në shek. XIV. Për historinë dhe doktrinën e sektit të pavlikanëve duhet përmendur para së gjithash vepra e Pjetër Sikulit. Mbi fillimet e lëvizjes së bogomilëve, burimet më të rëndësishme janë një letër e patrikut Teofilakt (933-956) drejtuar carit të bullgarëve Pjetër,'0 e sidomos fjalimi i priftit bullgar Kozma." Mbi çështjen kishtare bullgare dhe mbi konfliktin kishtar midis Romës e Kostandinopojës, veç akteve të sinodeve të viteve 869-870 e 879, duhen parë sidomos letrat e patrikut Foti dhe ato të papës së asaj periudhe. Tre dokumente të vitit 1020, ku Bazili II rregullon marrëdhëniet me kryepeshkopatën e Ohrit, pas pushtimit të mbretërisë së Samuelit, ruhen në një krisobulë të Mihalit VIII të vitit 1272. Mbi historinë e misionit sllav në Moravi hedhin dritë dy jetët e apostujve sllavë Konstandin-Ciril dhe Metod, vlera historike e të cilave është jashtë çdo dyshimi. Në kuadrin e veprave hagiografike greke, janë me vlerë dokumentuese për këtë periudhë jetët e perandoreshave Teodora e Teofano, grua e parë e Leonit VI, jeta e patrikut Injac shkruar nga David Niketa dhe sidomos jeta e patrikut Eutim, një ndër burimet historike më të pasura të kësaj periudhe. Dokumente historike të dorës së parë janë edhe letrat e shumta të patrikut Nikolla Mistiku dhe dy letrat e Roman Lekapenit drejtuar Simeonit të Bullgarisë, pasi hedhin dritë mbi marrëdhëniet bizantino-bullgare në periudhën kritike të viteve 913-925. Letërkëmbimi midis të dërguarit bizantin Leon Kerosfaktit dhe Simeonit është interesant për marrëdhëniet bullgaro-bizantine në kohën e Leonit VI.
Shkrimet e Konstandinit VII renditen ndër burimet bizantine më të rëndësishme të të gjitha kohërave. Traktati mbi themat (De thematibus), një përshkrimhistoriko-gjeografiki provincavebizantine, që me siguri bazohet në vepra më të hershme, sidomos tek Hierokli, traktati i rëndësishëm mbi viset dhe popujt me të cilët kishte të bënte Perandoria Bizantine (De administrando impero) dhe libri voluminoz mbi ceremonitë (De ceritnoniisauale byzantinae), një minierë e vërtetë të dhënash historike dhe arkeologjike. Këto vepra janë një përmbledhje materialesh të periudhave të ndryshme dhe për to kemi foluredhe në kapitujt e mëparshëm. Në Librin e Ceremonive përfshihet edhe Kletorologion-i i Filoteut, që na informon mbi hierarkinë e aparatit burokratik bizantin, rreth vitit 900. Gradat e ndryshme të funksionarëve bizantinë përshkruhen edhe në Taktikon-in e kohës së Mihalit III dhe të Teodorës (824- 856), botuar nga Uspenski, dhe në Taktikon-in e shkruar midis 921 e 934, botuar nga Benesheviç. Me artin e luftës merren Taktika-t e Leonit VI, një vepër që mbështetet mbi Strategikon-in e Pseudo-Mauricit, por shfrytëzon edhemateriale të periudhës së parë të sundimit të Leonit VI. Një vepër analoge është e ashtuquajtura Sylloge Tacticorum. Edhe ajo është e mesit të shek. X. ashtuquajturi Libër i Eparkëve, një përmbledhje normash qeveritare mbi tregtinë dhe zejtarinë, merret me jetën ekonomike të Kostandinopojës e në mënyrë të veçantë me gildet në kohën e dinastisë maqedone. Ka shumë të ngjarë që pjesa kryesore e veprës të jetë e periudhës së Leonit VI, por me siguri aly ndodhen edhe shumë shtesa të mëvonshme, që mbërrijnë deri në kohën e Niqifor II Fokës e ndoshta deri tek Johan Cimisha. Një traktat anonim mbi detyrimet pasuron së tepërmi njohuritë tona mbi sistemin tatimor dhe mbi kushtet e bujqësisë në Perandorinë Bizantine të shek. X. Ashtu si Nomos georgikos, edhe ky traktat me vlerë të madhe ka për objekt bashkësitë fshatare, që banoheshin nga një klasë fshatarësh të lirë. Njëfarë vëmendje meritojnë, në fund, edhe Geoponika-t, një manual i ekonomisë fshatare bizantine i hartuar në kohën e Konstandinit VII. Ndër veprat legjislative duhet të kujtojmë për këtë kapitull kodifikimet e dy perandorëve të parë të dinastisë maqedone -Procherion dhe epanagoge e Bazilit I. Bazilika-t dhe përmbledhja e Novelae e Leonit VI, e sidomos Novelae-t për mbrojtjen e pronës së vogël fshatare, që hedhindritë mbi problemin qendror tëzhvillimittëbrendshëm të Perandorisë Bizantine në shek. X.
Një burim i dorës së parë është Kronografia e Mihal Psellit (lindur më 1018).1 Ai qe jo vetëm studiuesi dhe mendimtari më i madh i kohës së tij, por edhe një artist i shkëlqyer. Kronografia e tij është vepra më e madhe memorialistike e mesjetës, e pakrahasueshme për fuqinë e saj intelektuale, për dinamizmin e rrëfimit, për finesën e analizave psikologjike dhe perfeksionin nëpërshkrimin e karaktereve. Si burrë shteti, Pselli mbuloi poste të rëndësishme drejtuese, gjë që i lejoi të vëzhgonte nga afër historinë e epokës së tij duke marrë pjesë drejtpërsëdrejti në të. Me këtë shpjegohet edhe karakteri praktik i rrëfimeve të tij, që lënë në heshtje shumë gjëra dhe shtrembërojnë shumë të tjera. Vepra ndahet në dy pjesë. Pjesa e parë u hartua sipas këshillës së një miku, ndoshta Konstandin Likuda, midis viteve 1059 e 1063, dhe trajton periudhën që shkon nga Bazili II deri në abdikimin e Isak Komnenit. Paraqitja është shumë e shkurtër për pjesën që i takon Bazili II, dhe bëhet më e hollësishme në pjesën ku trajtohet periudha që fillon me Mihalin V (1041-42), në oborrin e të cilit Pselli shërbeu si sekretar perandorak. Pjesa e dytë përfshin periudhën e dinastisë Duka (1059-78), dhe u shkrua me porosi të perandorit Mihal VII. Kjo shpjegon karakterin tepër tendencioz të kësaj pjese. Rëndësi të madhe historike kanë edhe letrat e shumta, fjalime e shkrime te rastit të Psellit. Veçanërisht me rëndësi për historinë kulturore të shekullit XI janë letrat, homelitë dhe poezitë e dijetarit Johan Mauropode, metropolit i Euketës.
Tjetër burim i rëndësishëm është vepra historike e Mihal Ataliatit, që gëzonte një pozitë të lartë në oborrin bizantin dhe që përshkroi si dëshmitar okular historinë e viteve 1034-1079. Ndryshe nga Pselli, që ishte përfaqësues i aristokracisë civile, Attaliati i përkiste aristokracisë feudale ushtarake. Vepra e tij iu kushtua Niqifor Botoniatit (1078-1081). Karriera e tij filloi në kohën e sundimit të Roman Diogjenit (1068-1071 dhe duke filluar nga ajo kohë rrëfimi i tij historik bëhet më i pasur, por në të njëjtën kohë edhe më subjektiv. Rëndësi të madhe ka dhe pjesa përmbyllëse e kronikës së Johan Skilices, që mbërrin deri në ardhjen në pushtet të Isak Komnenit. Atij i bashkëngjitet edhe një vazhdim i një autori të panjohur për periudhën nga 1057 në 1079, që në të vërtetë i referohet Attaliatit dhe që herë pas here përdor edhe të dhënat e Psellit. Megjithatë, në ndonjë rast, p.sh., në përshkrimin e kryengritjes së sllavëve të vitit 1072 autori është i pavarur nga këto dy modele të tij. Kronika e Johan Zonarës mbështetet në rrëfimet e Skilicës dhe të Psellit, diçka më pak edhe në ato të Attaliatit. Nga ana tjetër Zonara shfrytëzon edhe një burim me vlerë që nuk ka mbërritur deri tek ne dhe ky fakt, ashtu si dhe pavarësia me të cilën ai e përdor këtë material, i jep veprës së tij një vlerë të konsiderueshme.
Një burim tjetër i rëndësishëm sa për historinë bizantine aq edhe për historinë e Ballkanit është i ashtuquajturi Strategikon i Kekaumenit, i hartuar midis viteve 1075 e 1078. Autori, një komandant nga një familje fisnike bizantine, tregon me një gjallëri të veçantë përvojën e tij dhe nuk mungon të japë këshilla e tëbëjë moral. Vëzhgimet e tij të drejtpërdrejta, që mbështeten mbi një njohje personale të ngjarjeve e të situatave të përshkruara, japin herë-herë të dhëna tepër të rëndësishme mbi historinë politike e kulturore të kohës. Në dorëshkrimin nga Moska të shekullit XIV, nëpërmjet të cilit na është përcjellë kjo vepër, këtij teksti i është bashkëngjitur një shkrim i shkurtër që përmban këshilla për një perandor, autor i të cilit duhet të jetë përsëri Kekaumeni.
Një material të madh mbi jurisprudencën, organizimin administrativ, sistemin e tatimeve dhe marrëdhënieve agrare na e sjell e ashtuquajtura Peira, një përmbledhje sentencash me autor magjistrin Eustath Romani, që u hartua ndoshta pas vitit 1034 nga një vartës i këtij gjykatësi të shquar bizantin. Regjistri kadastral i Tebës, i zbuluar kohët e fundit dhe që i përket gjysmës së dytë të shek. XI, jep të dhëna mbi sistemin bizantin të taksave dhe mbi të gjitha hedh dritë mbi ndryshimet e ndodhura në bashkësitë fshatare bizantine të kësaj kohe. Një dokument tepër interesant nga pikëpamja e historisë sociale është edhe testamenti i protospatharit të Krisotriklinit, Eustath Boila, shkruar më 1059.
Por të dhënat më të pasura mbi historinë e brendshme të perandorisë i kemi nga dokumentet e ruajtura kryesisht në arkivat e manastireve, të pakta për periudhën e parë por të bollshme për vitet pas gjysmës së dytë të shek. XI.
Ngjarja qendrore e historisë kishtare të kësaj periudhe, skizma e vitit 1054, lihet krejtësisht në heshtje nga historiografia bizantine e kohës. Burimi perëndimor më i rëndësishëm në këtë ngjarje, të cilit i referohen edhe njoftimet emëvonshme latine, është Commemoratio brevis, e hartuar pas çdo gjase nga kardinal Umberti. Të dhëna më të hollësishme na jep epistolari i krerëve të kishës greke e të asaj latine të asaj kohe, e në mënyrë të veçantë dy letrat e Mihal Cerularit për Pjetrin e Antiokesë dhe përgjigja e këtij të fundit, letrat e Leonit IX për perandorin Konstandin IX, për Mihal Cerularin e Leonin e Ohrit dhe për Pjetrin e Antiokesë. Siç është provuar tashmë nga A. Michel, letrat e cituara të papëve e sidomos letra e gjatë polemike drejtuar Mihal Cerularit, vijnë nga pena e kardinal Umbertit. Michel ka botuar gjithashtu një traktat të Umbertit mbi procesionin e Shpirtit të Shenjtë dhe një numër shkrimesh të tjera teologjike të kësaj periudhe, ndër të cilat një Panopli të plot të Mihal Cerularit.
Epoka e Komnenëve konsiderohet si një periudhë lulëzimi të veçantë për histonografinë bizantine, falë sidomos veprave të Ana Komnenës, të Johan Kinamit e të Niketë Koniatit.1 Ana Komnena, vajza e zgjuar dhe e ditur e perandorit Aleks I (1081-1118) në veprën Aleksiada shkroi historinë e të atit nga fillimet e deri në vdekjen e tij (1069-1118).2 Princesha, që ishte shkolluar sipas modeleve klasike dhe që e njihte mirë historiografinë, poezinë e filozofinë e lashtë greke, e shkroi këtë vepër me një stil të kërkuar dhe arkaik: ajo nuk përfaqëson vetëm një moment të rëndësishëm të humanizmit bizantin, por edhe një burim historiografik të dorës së parë. Rrëfimi i hollësishëm i Anës përbën bazën kryesore të njohurive tona mbi këtë periudhë të rëndësishme në të cilën realizohet restaurimi i Perandorisë Bizantine, takimi i Perëndimit me Bizantin gjatë Kryqëzatës së parë. Luftërat me normanët dhe me popujt e stepave të Veriut dhe të Lindjes. Prirja për panegjirizëm e Aleksiadës dhe kufizime të tjera tësaj, ndër të cilat duhet vënë në dukje konfuzioni kronologjik, kompensohen nga gjerësia dhe shumëllojshmëria e informacionit, që autoqa ishte në gjendje të siguronte falë pozitës dhe etjes së madhe për dije. Një përpjekje për të shkruar histori bëri edhe burri i Anës, cezari Niqifori Brien, nipi i atij Niqifor Brienit që ishte ngritur si antiperandor kundër Mihal Dukës e pastaj kundër Niqifor Botonianit. Vepra e papërfunduar e Niqifor Brienit, që nuk mund t'i qëndronte ballafaqimit me atë të së shoqes, trajton shkurtimisht historinë e dinastisë së Komnenëve duke filluar nga Isak Komneni. Trajtimi bëhet më i hollësishëm duke filluar nga Romani IV Diogjen, por ndërpritet në mesin e qeverimit të Niqifor Botinianit.4 Për periudhën e Aleksit I bën fjalë pjesa përmbyllëse e kronikës universale të Johan Zonarës, që kemi përmendur disa herë deri tani. Edhe pse mbështetet fort tek Aleksiada rrëfimi konciz i Zonarës ka njoftime shtesë të rëndësishme në krahasim me Ana Komnenën. Përkundrazi, nuk kanë asnjë vlerë historike të pavarur kronika universale në vargje e Konstandin Manases, që mbërrin deri në ngjitjen në fron të Aleksit I, as ajo e Mihal Glykës, mbërrin deri te vdekja e perandorit. E një niveli akoma më të ulët është kronika e thatë universale e Joelit, që shtrihet deri në pushtimin latin të vitit 1204.
Atë çka Aleksiada përfaqëson për periudhën e Aleksit I, vepra e Johan Kinamit e përfaqëson për periudhën e Manuelit I (1143-1180), ndërsa vepra e Niketë Koniatit si për këtë periudhë, ashtu edhe për atë të Komnenëve të fundit dhe të Engjëllorëve. Si Kinami ashtu edhe Niketë Koniati e fillojnë veprën e tyre me vdekjen e Aleksit I, por periudha e sundimit të Johanit II (1118-1143) trajtohet shumë shkurt, në vendin e hyrjes, nga të dy shkrimtarët. Për këtë arsye, për periudhën e këtij sovrani të rëndësishëm jemi të informuar shumë herë më pak sesa për atë të paraardhësit dhe të pasardhësit të tij. Johan Kinami, lindur në një familje të shquar pas vitit 1143, ishte sekretar i perandorit Manuel. Vepra e tij, shkruar pak kohë pas vdekjes së Manuelit, na ka mbërritur nëpërmjet një dorëshkrimi të vetëm të shek. XIII si dhe nga kopje të tij të shek. XIV e XVII. Asaj i mungon fundi. Niketa, me origjinë nga Kona në Frigji, e filloi edhe ai karrierën si sekretar perandorak dhe pastaj, nën Engjëllorët, mbuloi detyrat më të larta, së fundi edhe atë të logotetit. Vepra e tij shtrihet deri në vitin 1206 dhe u përfundua në Nike pas rënies së Kostandinopojës. Të dy veprat kanë një karakter shumë të ndryshëm, dhe çdonjëra prej tyre ka meritat e veta të veçanta: Kinami shquhet për thjeshtësinë dhe stilin e ngjeshur, Niketë Koniati për një horizont më të gjerë dhe për një paraqitje të gjallë që e bën atë së bashku me Psellin, historiografin më të shkëlqyer të mesjetës bizantine. Të dy këta historiografë të perandorit filo-perëndimor Manuel I janë patnotë të zjarrtë bizantinë dhe me urrejtjen ndaj latinëve përfaqësojnë burimin e nacionalizmitbizantin. Megjithatë, objektivitet dhe besueshmëna e dy veprave si dhe skrupoloziteti subjektiv i dy autorëve është shumë i lartë për kohën e tyre. Një shtojcë e shkurtër e historisë së Niketë Koniatit bën fjalë për statujat që më 1204 u shkatërruan nga latinët në Kostandinopojë. Pushtimi i Selanikut nga normanët më 1185 u përshkrua në gjerësi dhe me vërtetësi të madhe nga metropoliti i ditur Eustath i Selanikut dhe Niketë Koniati e shfrytëzoi veprën e këtij gjatë hartimit të historisë së tij.
Nuk mund të përmendim këtu veçmas burimet e shumta perëndimore që bëjnë fjalë për marrëdhëniet midis Bizantit dhe Perëndimit dhe që japin të dhëna mbi kryqëzatat," siç bëjnë Gesta Francoruin, Vilëhardueni, Robert Klari, etj. Por mjaftohemi të kujtojmë rëndësinë që ka për problemin e kryqëzatave, letra e Aleksit I drejtuar Kontit Robert i Flandrës, që na është përcjellë në variantin latin dhe që ka formën e një thirrjeje për kryqëzatë. Me siguri, në formën siç na paraqitet sot, letra duhet të jetë një falsifikim i mëvonshëm. Por ka fort të ngjarë që në themel të këtij klasifikimi të qëndrojë një letër autentike e perandorit, qëllim i së cilës ishte rekrutimi i reparteve ndihmëse nga perëndimi. Për marrëdhëniet midis Bizantit dhe viseve sllavo- jugore, përveç burimeve bizantine, kemi të dhëna edhe nga kronika e priftit të Dioklesë, që është hartuar nga mesi ose gjysma e dytë e shek. XII dhe që është shkruar në gjuhën latine, si dhe nga jeta e Stefan Nemanjës, shkruar në sllavisht nga djemtë e tij shën Sava dhe Stefani i Parë i Kurorëzuar, dhe nga jetët edhe ato në sllavisht - të shën Sabës, të Domicianit dhe Teodosit.
Shkrimet e rastit dhe letrat e autorëve bizantinë të kësaj periudhe përfaqësojnë një plotësim të rëndësishëm të veprave historike. Me shumë rëndësi është letërkëmbimi i kryepeshkopit Teofilakt i Ohrit, që përshkruan kushtet që ekzistonin në Maqedoni nën sundimin bizantin në kohën e Aleksit I. Të dhëna të shumta historike për periudhën e Johanit II dhe për gjysmën e parë të mbretërimit të Manuelit I na janë përcjellë nga poezi të rastit të poetit mjaft prodhimtar Teodor Prodromi, trashëgimia e gjerë letrare e të cilit e ka vënë historinë e letërsisë bizantine përballë problemeve të vështira dhe i ka shtyrë disa studiues të pranojnë ekzistencën e dy ose tre poetëve me të njëjtin emër. Për t'u marrë në konsideratë janë edhe fjalimet e Mihalit të Selanikut, dënuar si heretik më 1156, letra të cilat ai la kushtoi në vitet 1150- 1155 perandorit Manuel. Të dhëna të rëndësishme mbi luftërat e Manuelit me Hungarinë e Serbinë përmban një fjalim i hypatos (kreut) të filozofëve e më vonë patrik i Kostandinopojës, Mihal Ankialos. Kujtojmë gjithashtu fjalimin që Bazili nga Ohri, kryepeshkop i Selanikut, i kushton perandoreshës Irena, grua e parë e Manuelit si dhe Hodoiporikon-in e Konstandin Manases, një poemë e gjatë në vargje lambikë që bën fjalë për tratativat paraprake për martesën e dytë të Manuelit. Eustathi i Selanikut, që përmendëm më sipër, ka lënë shkrime të rastit, fjalime e letra shumë të rëndësishme nga pikëpamja historiografike, që përfshijnë periudhën nga dhjetëvjeçari i shtatë në të dhjetin e shek. XII. Të dhëna të rëndësishme na jep edhe fjalimi i drejtuar Isakut II nga Johan Siropulos në vitin 1192. Edhe nga Niketë Koniati ruhen fjalime shkrime të rastit për periudhën 1180-1210, që na japin informacione të rëndësishme mbi ngjarjet e kësaj periudhe, si p.sh., mbi formimin e perandorisë së dytë bullgare dhe mbi situatën pas pushtimit latin. Akoma më të rëndësishme janë letrat dhe shkrimet e mitropolitit të Athinës, Mihal Koniati, vëlla i madh i Niketës, që ofrojnë një kuadër të gjallë të gjendjes së dëshpëruar të Perandorisë Bizantine, përpara katastrofës si dhe situatës së ekzistonte pas pushtimit latin.
Materiali që ka të bëjë me situatën e brendshme të perandorisë dhe që gjendet nga njëra anë në letrat e Teofilaktit të Ohrit dhe nga ana tjetër në ato të Mihal Koniatit, plotësohet mjaft nga të dhënat e shpërndara në dokumentet bashkëkohëse.
Ndër dokumentet e kësaj periudhe përmendim raportet që i janë paraqitur perandorit Aleks I nga funksionarët e financave si dhe vendimet e perandorit, që na njohin me metodat e sistemit fiskal bizantin dhe me gjendjen e valutës dhe të shkëmbimeve në fillim të shek. XII. Po aq rëndësi për zhvillimin politik e ekonomik të Perandorisë Bizantine kanë traktatet me Venedikun.
Niketë Koniati përshkruan vitet e para të perandorisë latine deri më 1206? Historiani i vërtetë i Perandorisë Bizantine të Nikesë është studiuesi dhe politikani i shquar Gjergj Akropoliti (1217-1282). Ai kishte qenë shok shkolle e pastaj pedagog i trashëgimtarit të fronit Teodor II Laskarit. Më 1246 u emërua logothet i përgjithshëm e më vonë logothet i inadh.
Mori pjesë në koncilin e Lionit si përfaqësues i perandorit në krye të delegacionit bizantin. Prej këtij bashkëkohësi mjaft të informuar kemi një vepër historike, e cila parashtron në mënyrë të qartë e të mprehtë ngjarjet nga marrja e Kostandinopojës prej latinëve deri në ripushtimin e saj nga bizantinët (1203-1261).1 2 Ndër shkrimet e tjera të Gjergj Akropolitit ka një vlerë historike sidomos fjalimi i përmotshëm për Johanin III Vatace. Karakterin e një vepre kompiluese ka kronika e shkruar pas vitit 1282 nga Teodor Skutarioti nga Ciziku, që fillon me krijimin e botës e shkon deri në ripushtimin e Kostandinopojës më 1261. Periudha para Komnenëve trajtohet aty mjaft shkurt, ndërsa pjesa kryesore përfaqësohet nga pasazhe të marra nga Niketa Koniati dhe nga Akropoliti. Por vlera e vërtetë dokumentuese e veprës konsiston në shtojcat që ndeshen në pjesën që mbështetet tek Akropoliti. Një vazhdim i Akropolitit është vepra e rëndësishme historike e Gjergj Pahimerit (1242-1310), të cilin Krumbacher e ka quajtur dijetarin më të madh bizantin të shek. XIII. Vepra përfshin periudhën nga 1255 deri më 1308. Ajo bën një paraqitje të plotë dhe përfaqëson kronikën e vetme bashkëkohëse të periudhës së trazuar të Mihalit VIII Paleolog. Karakteristikë e Pahimerit është qëndrimi i tij i ngurtë greko-ortodoks dhe denoncimi i vendosur i bashkimit me Romën si dhe prirja për t'u dhënë pas konsideratave të gjata teologjike, që do të jenë një karakteristikë edhe për historicgrafinë e mëvonshme bizantine të kohës së Paleologëve. Studiuesi enciklopedik Niqifor Gregora (1295-1359) shkroi një histori të penudhës nga viti 1204 deri më 1359. Ai flet shkurtimisht mbi periudhën e perandorisë së Nikesë dhe të dhjetëvjeçarëve të parë pas restau- rimit. Por edhe pse nuk flet në cilësinë e një bashkëkohësi, vepra e tij edhe për periudhën në fjalë përmban material shumë të rëndësishëm, që plotëson mjaft mirë të dhënat e Akropolitit dhe të Pahimerit. Do të ishte punë e gjatë të përmendeshin burimet historiografike perëndimore për periudhën e pe- randorisë latine. Por duhet të përmendim këtu të ashtuquajturën Kronikë e Moresë, vepër e një frëngu të greqizuar e gjysmës së parë të shek. XIV, që na ka ardhur në dy variante në vargje në greqishten vulgare, në një variant frëngjisht, një italisht e një aragonisht dhe që përmban të dhëna të rëndësishme mbi gjendjen në Peloponez nën sundimin frëng.
Njohuritë tona mbi gjendjen politike e veçanërisht mbi atë kishtare, të periudhës së parë të Perandorisë Bizantine të Nikesë plotësohen gjerësisht nga shkrimete Nikolla Mesaritit. Më të rëndësishmetjanë: fjalim i përmotshëm për Johan Mesaririn (vdekur më 1207), letërkëmbimi me familjen perandorake përpara zgjedhjes së Mihal Autoreianit si patrik dhe kurorëzimi si perandor të Teodor Laskarit më 1208, dhe raportet mbi tratativat me përfaqësuesit e kishës romane në vitet 1206 e 1214-1215. Euriditi Niqifor Blemmidi, mësues i Gjergj Akropohtit dhe i Teodor Laskarit, ka lënë vepra erudite dhe teorike, si dhe disa shkrime me karakter më aktual, si dy autobiografitë e shkruara më 1264 dhe 1265 që përfaqësojnë para së gjithash një autopanegjirik dhe që merren pak me ngjarje historike, por që gjithsesi janë të rëndësishme për sa kohë pasqyrojnë gjendjen ekzistuese në kishë e në oborr.8 Meritojnë vëmendje edheletrat përTeodorin II Laskar dheshkrimi mbi detyratesovranit, kushtuar këtij perandori.9 Më pak të rëndësishme për historianin janë vargjet politike të Blemmidit.10 Nga perandori Teodor II Laskari ruhen një numër i madh letrash me rëndësi historike, pavarësisht nga karakteri i tyre retorik. Midis veprave të shumta letrare të këtij perandori mund të veçohen për vlerën e tyre fjalimi i përmotshëm për Frederikun II,13 panegjiriku i Johanit III Vatace dhe himni për qytetin e Nikesë. Poezitë e kartofylaksit Nikolla Irenikut kanë rëndësi të madhe për historinë e ceremonialit të oborrit bizantin dhe përshkruajnë fejesën e Johan Vatazit me Konstanca-Anën dhe kurorëzimin e princeshës së re Hohenshtaufen. Për marrëdhëniet e Frederikut II me Bizantin kanë rëndësi të madhe katër letra në greqisht të Frederikut II drejtuar Johanit III Vatacedhe Mihalit II, despot i Epirit. Mbi shtetin epiriot për fat të keq jemi shumë pak të informuar dhe të dhënat e kufizuara që disponojmë vijnë përgjithësisht nga ambiente të Nikesë. Krahas këtyre të dhënave të mangëta e të paragjykuara, të dhëna të rëndësishme, edhe pse të rastit, gjenden edhe në dokumente të sovranëve epiriotë dhe në disa koleksione epistolare. Gjendja e Epirit nën Mihalin I dhe Teodor Engjëll Duka Komnenin përshkruhet në shkrimet dhe në letërkëmbimin e metropolitit të naupaktit, Johan Apokaukut. Veprat e shumta të kanonistit të ditur Dhimitër Komatianit, kryepeshkop i Ohrit, na japin të dhëna të rëndësishme mbi gjendjen e brendshme të Epirit, si dhe mbi marrëdhëniet midis Epirit dhe Nikesë dhe mbi marrëdhëniet greko-sllave në gjysmën e parë të shek. XIII. Përmendim para së gjithash letrën e vitit 1220 për shën Savën, ku Komatiani proteston ashpër kundër zgjedhjes së tij si kryepeshkop i Serbisë, dhe një letër të vitit 1223 për patrikun e Nikesë, Germanin, në të cilën përpiqet të hedhë poshtë akuzat që i ishin bërë lidhur me kurorëzimin e Teodor Engjëllit. Typikon-i i Mihalit VIII Paleolog i vitit 1282 për manastirin e Shën Dhimitrit në Kostandinopojë paraprihet nga një lloj autobiografie të perandorit.
Në këtë autobiografi, që nxjerr në pah edhe njëfarë delli letrar, perandori insiston me forcë mbi meritat dhe sukseset e tij, ndërsa dështimet e tij dhe anët e errëta të jetës së tij natyrisht kalohen në heshtje. Shkrimi përshkruan ngjarjet e periudhës së trazuar të Mihalit VIII të para nga këndvështrimi i veçantë i tij dhe është mjaft interesant për të gjykuar mbi personalitetin e tij. Edhe typikon-i i Mihalit VIII për manastirin e kryeëngjëllit Mihal mbi Malin Auxentius ka në hyrje disa të dhëna mbi jetën e perandorit. Do të ishte e tepërt të përmendim këtu gjithë bibliografinë e gjerë greke e latine mbi problemin e bashkimit kishtar dhe po ashtu nuk mund të rreshtojmë me hollësi përmbledhjet dokumentare që kanë të bëjnë me këtë periudhë. Për sa i përket dokumenteve perandorake, shih F. Ddlger, Regesten, vëll. III (1204-1282). Por s'mund të lëmë pa përmendur veçanërisht prostagman e Mihalit VIII të muajit nëntor 1271, që përcakton të drejtat e bashkëperandorit Andronik dhe përmban një numër të dhënash me rëndësi mbi historinë e politikës së brendshme të perandorit bizantin.
Grupi i parë i historiografëve të kësaj periudhe përbëhet nga Gjergj Pahimeri, Niqifor Gregora dhe Johan Kantakuzeni. Për veprën e Gjergj Pahimerit, e cila arrin deri në vitin 1308 (shih në hyrjen e kreut të shtatë). Për periudhën e parë të mbretërimit të Andronikut II kjo vepër është po aq e rëndësishme sa edhe për periudhën paraardhëse të Mihalit VIII.
Kjo vepër jep njoftime ndër të tjera mbi pushtimin turk të Azisë së Vogël, mbi marrëdhëniet bizantino-serbe të kohës së zhvillimit të Serbisë nën mbretin Milutin. Ajo jep një përshkrim të hollësishëm të ekspeditës aventurore të kompanisë katalane. Megjithatë kjo vepër duhet të ballafaqohet me tregimin e katallanit Muntaner, pjesëmarrës i kësaj ekspedite të shkruar me një tendencë të kundërt. Vlerë akoma më të madhe ka vepra e Niqifor Gregorës, titulluar Romaike historia, një titull thellësisht kuptimplotë, e cila pasqyron lidhjen e bizantinëve pas traditave shtetërore romane. Kjo Histori e Bizantinëve trajton në 37 libra periudhën që nga viti 1204 deri më 1359. Periudha afërsisht deri në vitin 1320 është trajtuar shkurtimisht në vetëm tri libra ndërsa epoka bashkëkohore e autorit trajtohet në mënyrë më të hollësishme në 30 libra. Niqifor Gregora (1290/91-1360)2 është një nga figurat më të shënuara të shek. XIV dhe një nga sundimtarët më të rëndësishëm dhe më prodhimtarë të Bizantit. Ai shkroi mbi të gjitha fushat e diturisë së kohës së tij. Vepra e tij historike është e pasur me njoftime të rëndësishme. Ajo hedh dritë mbi shumë çështje kushtetore, administrative dhe ekonomike, të cilat nuk janë prekur nga historiografia tjetër mesjetare. Paraqitja e ngjarjeve është e gjallë dhe e besueshme. Vetëm kur trajton mosmarrëveshjet hezikastike, në të cilat Gregora mori pjesë aktivisht në dhjetëvjeçarin e gjashtë të shek. XIV, si udhëheqës i antihezikastëve, vepra e humb plotësisht objektivitetin e vet dhe shndërrohet në një trajtesë prolikse të rëndë dhe tendencioze, e mbingarkuar me citate tekstesh zyrtare. Krahas veprës së tij historike, midis shkrimeve të shumta që na kanë arritur nga Gregora, ato që kanë rëndësinë më të madhe si burime janë kryesisht letrat.4 Vepra e famshme historike e perandorit Johan VI Kantakuzeni (1341-1354), ecila nis me hipjen në fron të Andronikut III më 1320 dhe mbyllet disa vite pas abdikimit të autorit, ka formën e një memoriali. Ajo ndjek qëllime apologjetike ndaj një burri shteti që abdikoi. Kantakuzeni kërkon të nxjerrë në dritë aktivitetin e vet, duke heshtur ose duke korrigjuar shpesh fakte që atij nuk i shkojnë për shtat. Për këtë arsye duhen marrë me kujdes njoftimet e tij. Megjithatë, në tërësinë e vet njoftimet që ai jep janë të vërteta por vetëm këndi nga i cili i vështron faktet është tendencioz. Paraqitja e këtij statisti me eksperiencë aq të pasur, e cila shpesh herë mbështetet mbi ditare, disa herë edhe mbi dokumente, na jep një sasi të madhe njoftimesh të rëndësishme. Ajo ka një vlerë të madhe jo vetëm nga pikëpamja letrare, por edhe si burim historik.
Grupi i dytë përbëhet nga historianë që shkruan pas shembjes së Peran- dorisë Bizantine: Laonik Kalkokondili, Dukas, Gjergj France dhe Kritobuli. Athinasi Laonik Kalkokondili, një dishepull i humanistit Gemist Pletoni, i cili përvetëson modelin e Herodotit dhe Tuqididit trajton - pas një paraqitje të shkurtër të historisë universale nga asirët deri në fillimet e Perandorisë osmane - periudhën e pushtimit turk dhe të rënies së Perandorisë Bizantine.
Vepra mbyllet me pushtimit e Lemnosit më 1463, por duket sikur është redaktuar jo para viteve 80 të shek. XV. Parashtresa është e mirë dhe dëshmon jo vetëm për talent letrar - me gjithë pështjellimet kronologjike - edhe për koncept historik të autorit. Në pajtim me situatën historike reale që ekzistonte në atë kohë, qendra e trajtesës nuk është Bizanti, por Perandoria osmane, zhvillimi i fuqishëm i së cilës përbën temën qendrore të Kalkokondilit, temë e cila nga ana tjetër ishte krejtësisht e re në historiografinë bizantine. Kalkokondili, i cili kishte qëndruar për shumë vite në oborrin e despotit të Moresë, trajton me shumë hollësi procesin historik që po zhvillohej në Peloponez dhe që ka rëndësi të madhe për historinë e Perandorisë Bizantine të shek. XV. Dukas, i cili kishte qenë për shumë kohë në shërbim të gjenovezëve i vështron ngjarjet nga një pikëpamje tjetër.6 Ndryshe nga humanisti Kalkokondili, Dukasi shkruan në greqishten popullore, vepra e tij, e cila arrin deri në vitin 1462, është shumë e besueshme, shumë e pasur në njoftime dhe e redaktuar në mënyrë shumë të gjallë, dramatike, si për shembull në përshkrimin e hollësishëm të pushtimit të Kostandinopojës. Në analogji me Kalkokondilin, edhe Dukasi e fillon veprën e vet me një paraqitje të historisë universale, ndërsa parashtresa e temës së mirëfilltë nis me hipjen në fron të Johan Kantakuzenit në vitin 1341 dhe vetëm duke u nisur nga fillimi i mbretërimit të sulltan Bajazidit më 1389 bëhet më e hollësishme.7 Vepra ka arritur në ditët tona edhe në një version të vjetër italisht, i cili ka plotësuar disa zbrazëti që ka teksti origjinal. Vepra historike e Gjergj Frances, trajton një periudhë akoma më të ngushtë të historisë bizantine: hartimi fillestar përfshin periudhën që nga vitit 1413 deri më 1477; varianti i zgjeruar, hartuar më vonë, nis me fillimin e dinastisë së Paleologëve. Mik i familjes perandorake, dhe funksionar i lartë i shtetit bizantin gjatë sundimit të tre Paleologëve të fundit, i pajisur me botëkuptimin bizantin tradicional, ai dallohet si nga Kalkokondili ashtu dhe nga filogjenovezi Dukas. Ndërsa Dukasi është një përkrahës i bashkimit kishtar, Frances është një kundërshtar i vendosur i Latinëve. Në parashtresën e tij ai është objektiv dhe i jep shumë rëndësi saktësisë kronologjike. Stili i tij qëndron ndërmjet arkaizmit artificial të Kalkokondilit dhe vulgarizimit të stërholluar të Dukasit. Të tre historianët, pothuajse bashkëkohorë, plotësojnë njëri-tjetrin qoftë përsa i përket tematikës që trajtojnë në veprat e tyre qoftë për interpretimin engjarjeve. Më i besueshmi është me siguri Dukasi. Si plotësim i trajtesave të Kalkokondilit, Dukasit dhe Frances, duhet konsultuar vepra e Kritobulit nga Imbrosi. Kalkokondili e kishte vënë shtetin turk në qendër të historisë së tij; Kritobuli, një fisnik grek kreu hapin e mëtejshëm: ai kërkon të bëjë për vete përkrahjen e sundimit të ri turk, të kënaqë sovranët e rinj dhe shkruan një histori të sulltan Mehmetit II. Veçanërisht i rëndësishëm për historianin është përshkrimi i hollësishëm i pushtimit të Kostandinopojës që zë një pjesë të rëndësishme të kësaj vepre, e cila trajton periudhën nga viti 1451 deri më 1467. Nga ana tjetër Kristobuli, ndryshe nga Frances dhe për analogji me Kalkokondilin dhe Dukasin nuk qe dëshmitar okular i kësaj ngjarjeje fatale. Veç kësaj ekzistojnë shumë përshkrime mbi rënien e Kostandinopojës nga dëshmitarë okularë të huaj. Veçanërisht e rëndësishme për saktësinë e saj është relacioni i venedikasit Nikold Barbari. Edhe ngjarjet e veçanta të periudhës së mëvonshme bizantine, të cilat tronditën thellësisht shpirtrat e bashkëkohësve gjetën në Bizant kronistët e tyre. Johan Komneniati tregon pushtimin e Selanikut nga ana e arabëve; Johan Anagnosti përshkruan, si dëshmitar okular, pushtimin e po këtij qyteti nga turqit më 1430 dhe Johan Kanani sulmin e Muratit II kundër Kostandinopojës më 1422.
Jemi pra të informuar relativisht mirë nga njëra anë për periudhën deri rreth vitit 1360, nga ana tjetër për dhjetëvjeçarët e fundit të historisë bizantine. Përkundrazi, të dhënat janë të varfra për periudhën ndërmjetëse, të cilën Niqifor Gregora dhe Johan Kantakuzeni nuk arritën ta trajtojnë ndërsa historianët e shek. XV Kalkokondili, Dukas dhe Frances e trajtojnë shumë shkurt dhe paqartësinë e mjaftueshme. Për këtë periudhë na vijnë në ndihmë kronika të shkurtra anonime, shumë të varfra për nga përmbajtja por të sakta nga ana kronologjike. Të dhëna të mëtejshme mund të gjenden në një kronikë bullgare, e cila pushton periudhën nga viti 1296 deri më 1413. Vepra historike më e shënuar e literaturës së vjetër serbe është biografia e Stefan Lazareviçit (1389- 1427) e shkruar më 1431-1432, nga Konstandin filozofi, i cili rridhte nga qarqet e Eutimit të Tëmovës. Kjo vepër, e pasur në hollësi, vendoset në një kuadër historik më të gjerë. Ajo është e rëndësishme edhe për historinë bizantine të tre dhjetëvjeçarëve të parë të shek. XV. Një histori e Epirit në gjysmën e dytë të shek. XIV gjendet në kronikën padrejtësisht atribuuar murgjve Komnen dhe Prokël. Historia e Perandorisë së Trapezundit në periudhën 1204-1426 është paraqitur në kronikën e varfër të Mihal Panaretit.
Vepra historike në kuptimin e ngushtë të fjalës plotësohen nga shkrime të rastit dhe nga letra të ndryshme, po ashtu dhe nga punime retorike dhe teologjike, për të cilat, koha e Paleologëve, kaq pjellore për vepra letrare, është veçanërisht e pasur, studimi dhe botimi i këtyre shkrimeve është ende në hapat e para. Këtu po kufizohemi të përmendim shkurtimisht vetëm burimet që kanë njëfarë vlere historike. Patriku i ditur Grigori i Qipros (1283-1289) krahas një epistolari të bollshëm, na ka lënë një autobiografi të shkruar në mënyrë të qartë dhe të thjeshtë, e cila ndryshon së tepërmi - në kuptimin pozitiv - për objektivitet dhe thjeshtësi, nga autobiografia e Niqifor Blemidës. Përkundrazi lëvdatat për Mihalin VIII dhe Andronikun II janë mbingarkuar me retorikë të zakonshme.18 19 Niqifor Kumni, një dishepull i Gregorit të Qipros, i cili gjatë sundimit të Andronikut II i përkiste elitës së eruditëve më të mëd- henj të Bizantit dhe mbante funksione të lartë të shtetit - për njëfarë periudhe ushtroi si kryeministër dhe kishte lidhur krushqi me vetë familjen perandorake (vajza e tij ishte martuar me despotin Johan Paleologun, birin e Andronikut II) shkroi vepra të ndryshme teologjike dhe filozofike, në të cilat ai mbron aristotelizmin, traktate astronomike dhe matematike, dhe më tej shumë shkrime retorike, ndër të cilat një lëvdatë prolikse për Andronikun II. Ngarkuar nga perandori, ai shkroi akte të ndryshme zyrtare. Interes të veçantë kanë edikti i vitit 1296 për reformën e drejtësisë dhe një krisobulë e vitit 1313, e cila përmend ndihmën që mbreti serb Milutin u dha bizantinëve kundër turqve. Me rëndësi historike është edhe epistolan i këtij personaliteti me influencë. Filologu i rëndësishëm Thoma (Teodul) Magistri, autor i traktateve të shumta filologjike, retorike dhe teologjike ka lënë shkrime edhe për perandorinë dhe mbi shtetin , të cilat përmbajnë të dhëna të rëndësishme mbi administratën perandorake në kohën e Andronikut II dhe në të cilat nuk heshtet për të metat e saj. Theodor Letohiti, statisti i lartë dhe studimtari më i madh i kohës së Andronikut i cili zuri vendin e Kumnit në detyrën e mesazonit krahas veprave mbi filozofinë dhe shkencën, shkroi edhe një seri traktatesh retorike dhe poezish, të cilat përmbajnë të dhëna të rëndësishme historiografike. Vëmendje të veçantë meriton raporti i Metohitit rreth vajtjes së tij si i dërguar në oborrin serb, me detyrë që të përfundonte një traktat të paqes dhe të vendoste martesën e mbretit Milutin me vajzën e perandorit, Simon. Njëfarë vlere për historinë e Paleologëve të parë kanë edhe poezitë e Manuel Holobolit ashtu si dhe panegjiriku i tij për Mihalin VIII. Vlerë kanë po ashtu edhe poezitë e Manuel Filetit, raporti i tij mbi dërgatën në Rusi dhe poezi të ndryshme për ngjarje të veçanta drejtuar pjesëtarëve të shtëpisë perandorake dhe dinjitarëve të lartë të shtetit dhe të kishës. Vlejnë të përmenden edhe epigramet e tij që përmbajnë përshkrime veprash të artit.
Midisburimeve më të rëndësishme historiografike të kohës së Paleologëve duhen përmendur shkrimet e Dhimitër Cidonit të Selanikut, një nga shkrimtarët më pjellorë dhe më interesantë të shek. XIV, i cili gjatë jetës së tij të gjatë pati funksione të larta shtetërore në kohën e perandorëve të ndryshëm. Ai luajti një rol të rëndësishëm në kulturën bizantine: në fushën filozofike si neo-platonian; në fushën teologjike si përkrahës i bashkimit kishtar dhe si kundër- shtar i ezikastëve. Me përkthimin që u bëri veprave të ndryshme latine, midis të cilave Thoma Akuinit ai dha një kontribut të madh në afrimin midis Bizantit dhe Perëndimit, të cilin e kishte vizituar shpesh. Si burime historike vlerën më të madhe e kanë epistolari i tij dhe shkrimet e tij retorike, sidomos dy ligjëratat drejtuar Johanit VI Kantakuzenit, një ligjëratë për Johanin V Paleologun, e cila përmban një përshkrim të zymtë të sundimit zelot në Selanik dhe dy thirrje, të cilat e nxitin popullin bizantin për t'u bashkuar me latinët dhe për t'u rezistuar turqve. Të dyja na japin një kuadër të qartë dhe historikisht të saktë të gjendjes së dëshpëruar të Perandorisë Bizantine rreth vitit 1370. Nga Cidoni kemi edhe disa hyrje (proeme) për krisobulat e Johanit V. Me interes jo të pakët është edhe epistolari i beniaminit të Dhimitër Cidones, Manuel Kaleka, i cili u shpreh në favor të bashkimit kishtar, iu kundërvu ezikastëve dhe e mbylli jetën e tij në një manastir domenikan të ishullit Lesbo. Mbi lëvizjen e ezikastëve dhe mbi mosmarrëveshjet ezikaste përveçse nga veprat historike të Niqifor Gregoras dhe Johan Kantakuzenit, njoftimet tona vijnë kryesisht nga themeluesit e rrymës ezikaste, Gregor Sinaitës, nga ato të kryetarit të saj të famshëm Gregor Palamajt, të patrikut Filoteut, të antiezikastit Barlaan Kalabros dhe Gregor Acindinos, të mistikut të famshëm Nikolla kabasillës ashtu si dhe nga aktet e koncileve që u mblod- hën me qëllim që të arrihej zgjidhja e mosmarrëveshjeve. Përveç shkrimeve teologjike dhe letrave të tij, Nikolla Kabasilla është dhe autor i dy trajtesave interesante mbi fajdenë dhe kundër fajdexhinjve dhe në vepër me interes të madh kundër shpronësimit të pasurive kishtare. Për historinë shoqërore vlerë të madhe ka Biseda inidis tëpasurit dhe të varfrit (botuar kohët e fundit) e Aleks Makrembolitit, e cila përfaqëson një protestë të rreptë kundër pabaraz- isë shoqërore dhe varfërimit ekonomik të popullsisë bizantine.
Midis sovranëve bizantinë që zhvilluan veprimtari letrare, njëri nga më të rëndësishmit ishte Manuel II Paleologu (1391-1425). Ky perandor i kulturuar, i pajisur me talent të shënuar letrar, shkroi traktate mbi teologjinë, vepra të ndryshme retorike dhe shkrime të rastit. Veç këtyre ai slikroi edhe një numër të madh letrash, të cilat përmbajnë një vlerë të shënuar historike dhe kanë një interes për të gjykuar mbi personalitetin e tij. Një shkrim, ende i pabotuar, i Johaii Kortasmenit që kremton disfatën e Bajazidit pranë Ankarasë (1402), si një mrekulli e nënës së Perëndisë, përmban të dhëna të vyera mbi kushtet e mjeruara të perandorisë para kthesës së vitit 1402. Mbi dhjetëvjeçarët e fundit të Perandorisë Bizantine kemi një numër të madh shkrimesh retorike, të cilat ndriçojnë gjendjen e perandorisë në shkatërrim e sipër sidomos gjendjen në Peloponezin e pushtuar nga grekët. Veç këtyre, kemi gjithashtu vepra teologjike dhe polemike mbi çështjen e bashkimit, e cila ishte bërë veçanërisht e mprehtë pas sinodit të Firences. Duhet të kujtojmë në radhë tiparë shkrimet e filozofit dhe humanistit Georg Gemist Pletonit, i cili ëndërronte një rilindje të greqizmit antik në Peolopez, të Besaronit, kryetarit erudit të paretisë unioniste dhe kardinal i mëvonshëm i kishës romane, të Marko Evgjenikut, kampioni i madh i orthodoksisë, dhe të vëllait të tij Johan Evgjenikut, të rektorit Johan Dokianit dhe më në fund të Gjergj Skolarit, patriku i parë i Kostandinopojës, pas rënies së perandorisë.39 Edhe nga poezia e shek. XV, historiani mund të nxjerrë njoftime të rëndësishme. Kjo vlen sidomos për poezinë, që ka arritur në ditët tona në dy variante, nën emrat njëra të Zotik Paraspondilit, tjetra të Georg Argjiropullit, të cilat përshkruajnë në gjuhë popullore betejën e Varnës të vitit 1444 dhe plotësojnë me disa hollësi njoftimet e veprave historike.
Me rëndësi shumë të madhe për studimin e sistemit administrativ dhe të jetës së oborrit perandorak për kohën e vonë bizantine është vepra që trajton funksionarët e oborrit dhe të Kishës e cila i atribuohet kuropalatit Georg Kodinos, hartuar gjatë sundimit të Johanit VI Kantakuzen ose pak pas mbretërimit të tij. Për kohën e vonë bizantine vepra e Pseudo-Kodinos ka rëndësi të njëjtë me atë që ka Libri i ceremonive i Konstandinit VII dhe Kletorologion-i i Filoteut për Perandorinë Bizantine të periudhës së mesme. Kjo vepër na njofton për zakonet që ishin në fuqi në festat e oborrit, përshkruan ritin e kurorëzimit perandorak dhe ceremoni të tjera të rëndësishme. Ajo përmban një listë dhe rendin gjeraqik të funksionarëve kishtarë dhe sidomos të funksionarëve shtetërorë me njoftime mbi funksionet e tyre dhe mbi shenjat dalluese të funksionarëve dhe dinjitarëve të ndryshëm. Theksimi që i bën herë pas here rivendosjes së disa zakoneve ose të disa detyrave e rritin akoma më tepër rëndësinë e veprës për historinë e jetës së oborrit dhe të sistemit administrativ bizantin.
Vepra më e rëndësishme juridike e kohës së vonë bizantine është ajo e monofilaksit të Selanikut, Konstandin Armenopullit, e quajtur Hexabiblos për shkak të nënndarjes së saj në gjashtë libra.41 Vepra shtrihet në fushën e së drejtës civile dhe penale. Ajo përfaqëson një përmbledhje të manualeve të së drejtës dhe të kodifikimit të epokave të mëparshme. Ajo mbështetet kryesisht në veprën Procherion dhe plotësohet nga Synopsis Maior dhe nga Synopsis Minor: nga Epanagoge, nga Ekloge, nga Novellae, nga Peira, e kështu me radhë. Përmbledhja e së drjetës së Armenopullit, pati përhapje të madhe edhe jashtë kufijve të Perandorisë Bizantine. E njëjta gjë duhet thënë për Syntagma-n e Mathia Blastares-it, shkruar në vitin 1335, një koleksion ligjesh kanonike, radhitur sipas rendit alfabetik, e cila pak kohë pas shpalljes së saj, u përkthye në serbisht me urdhër të Stefan Dushanit. Këto vepra me karakter kompilues, megjithatë nuk mund të përdoren si burime për të drejtën e zbatuar të shek. XIV veçse duke bërë kujdes shumë të madh, meqenëse përmbajnë, siç dihet, shumë norma të vjetruara tashmë të pazbatueshme.
Një burim me vlerë të paçmuar për studimin e gjendjes së brendshme të Perandorisë Bizantine të vonë janë aktet e manastireve, të cilat për kohën e Paleologëve, janë të shumta. Një konsideratë të veçantë meritojnë dokumentet e shumtë të manastireve të Malit të Shenjtë, të cilat na japin njoftime të bollshme mbi gjendjen administrative, financiare, ekonomike dhe shoqërore të Perandorisë Bizantine të vonë. Edhe pse materialet që përmbajnë arkivat e manastireve nuk janë botuar akoma krejtësisht, njohuritë tona për këtë lloj burimi janë pasuruar në mënyrë të shënuar, në sajë të botimeve të këtyre viteve të fundit.
Mbi marrëdhëniet midis fuqive perëndimore dhe në mënyrë të veçantë me republikat detare italiane dhe me Orientin, N. Jorga ka grumbulluar një material të pasur arkivor.44 Një ndihmë të dobishme sjellin regestet e botuara nga F. Thiriet, të cilat kanë të bëjnë me vendimet e senatit venedikas për peri- udhën 1329-1463 në lidhje e tokat bizantine. Një rëndësi të jashtëzakonshme ka Libri i llogarive, botuar kohët e fundit, i venedikasit Xhakomo Badoerit, i cili qëndroi në kryeqytetin bizantin në vitet 1436-1440 dhe regjistroi me kujdes të madh punët e tij.