Strukturë shtetërore romake, kulturë greke dhe besim i krishterë: këto janë burimet kryesore kulturore të zhvillimit të Perandorisë Bizantine. Heqja e çdonjërit prej këtyre tri elementeve do ta bënte të pamundur kuptimin e kulturës bizantine. Vetëm sinteza e kulturës helenistike dhe e besimit të krishterë me strukturën shtetërore romake lejoi lindjen e atij fenomeni historik që quhet Perandori Bizantine. Një sintezë e tillë u bë e mundur nga zhvendosja e gravitetit të Perandorisë Romake në Lindje, shkaktuar nga kriza e shek. III, që pati si rrjedhojë kryesore kristianizimin e Perandorisë Romake dhe themelimin e një kryeqyteti të ri në Bosfor. Ngadhënjimi i krishterimit dhe zhvendosja e qendrës politike të perandorisë në Lindjen helenistike, janë dy ngjarjet që shënojnë fillimin e epokës bizantine.
Historia bizantine është pikësëpari një periudhë e re e historisë romake dhe shteti bizantin s'është gjë tjetër veçse një vazhdim i perandorisë së vjetër romake. Siç dihet, termi "bizantin" lindi shumë më vonë dhe "bizantinët" e vërtetë nuk e njihnin. Ata vazhduan të quhen "Romakë" (Pcopaioi), perandorët bizantinë e thërrisnin veten perandorë romakë, pasardhës e trashëgimtarë të Cezarëve të Romës së vjetër. Për gjithë kohën që jetoi perandoria e tyre, ata mbetën nën pushtetin e prestigjit të emrit të Romës, ashtu si mbetën deri në fund nën pushtetin e traditës shtetërore romake mendimi dhe vullneti i tyre politik. Perandoria, aq heterogjene nga pikëpamja etnike, qëndroi e bashkuar në sajë të konceptit shtetëror romak dhe roli i saj në botë u përcaktua nga ideja e universaiizmit, një ide romake.
Si trashëgimtar i Perandorisë Romake, Bizanti donte të ishte e vetmja perandori në rruzull e mbi këtë bazë pretendoi të sundonte mbi të gjitha ato vende që dikur kishin bërë pjesë në universin romak dhe që tani s'ishin gjë tjetër veçse pjesë e universit kristian. Një aspiratë e tillë do të pësonte vazhdimisht zhgënjime përballë realitetit politik. Gjithsesi, në pikëpamje qoftë juridike e qoftë morale, asnjëri nga shtetet e krishterë, që lindën krahas perandorisë romano-bizantine në truallin e dikurshëm romak, nuk u vu në një plan me Bizantin. Për rrjedhojë, u krijua një hierarki e ndërlikuar shtetesh, në krye të së cilës qëndronte perandori i Bizantit, i konsideruar perandor romak e kreu i botës së krishterë. Në periudhën e parë bizantine kur luftonte për të shtënë në dorë drejtimin e "orbis"-it romak, apo në periudhën e mesme e të fundit bizantine, boshti i politikës bizantine mbeti lufta për të ruajtur këtë epërsi morale.
Por sado që nuk e humbi kurrë vetëdijen e lidhjeve të tij me Romën e vjetër dhe, për arsye ideale, pasi edhe për arsye të interesave politike të fuqisë së madhe, nguli këmbë vazhdimisht në trashëgiminë romake, Bizanti prapëseprapë do të largohej gjithnjë e më shumë nga karakteristikat origjinale të qytetërimit romak. Në kulturë e në gjuhë greqizimi përparonte me hapa të shpejtë; njëkohësisht kisha u bë një element i gjithëpranishëm në jetën bizantine; nga ana e tij, zhvillimi ekonomik, shoqëror e politik evoluoi drejt një sistemi të ri ekonomik e shoqëror. Për rrjedhojë, qysh në mesjetën e hershme u krijua një organizim shtetëror dhe një sistem administrativ krejtësisht të ri. Ndryshe nga ç'është menduar zakonisht, zhvillimi i shtetit bizantin qe mjaft dinamik: lëvizja, përsosja, rinovimi qenë tiparet e tij, aq sa në fund të zhvillimit të tij historik Perandoria Bizantine nuk kishte më asgjë të përbashkët me perandorinë e vjetër romake, përveç emrit, traditave dhe aspiratave të saj të parealizueshme.
Sidoqoftë, në fillimet e veta, Perandoria Bizantine ishte ende një perandori romake, gjithë jeta e saj ishte thurur dendur me elemente romake. Kjo periudhë, që mund të quhet sa periudhë e vonë e Perandorisë Romake, aq edhe periudhë e hershme bizantine, i përket historisë bizantine jo më pak se historisë romake. Tre shekujt e parë të historisë bizantine (apo tre shekujt e fundit të historisë romake), janë një epokë e tipike e tranzicionit, që çon nga Perandoria Romake në atë Bizantine mesjetare, në të cilën format e jetës së Romës së lashtë shuhen pak nga pak duke ua lënë vendin dukurive të reja të qytetërimit bizantin.
Pikënisja e historisë bizantine është perandoria romake që doli nga kriza e shekullit IV. Kriza ekonomike e kësaj periudhe pati rrjedhoja tejet të rënda në pjesën perëndimore të perandorisë. Lindja tregoi aftësi më të mëdha rimëkëmbjeje dhe kjo u vuri vulën zhvillimeve të mëvonshme e, në të njëjtën kohëshpjegon "bizantinizimin" e perandorisë romake. Sidoqoftë, edhe Lindja u prek nga një krizë e tillë, që ishte një krizë e përgjithshme e sistemit shtetëror të Perandorisë së vonë Romake dhe e strukturës ekonomiko-shoqërore të saj. Rënia ekonomike, e shoqëruar nga përmbysje të mëdha shoqërore e politike, nuk e kurseu pjesën perëndimore të perandorisë. Vërtet, rënia e numrit të popullsisë dhe degjenerimi i qytetit të jetës ekonomike nuk qenë njëlloj serioze si në perëndim. Por gjithsesi, mungesa e fuqisë punëtore i shkaktoi dëm të madh jetës ekonomike dhe e çoi prapa zejtarinë e tregtinë në gjithë perandorinë. Për më tepër, kriza e shek. III shënoi shembjen e kulturës së vjetër qytetare. Dukuri e përgjithshme u bë edhe zhvillimi i latifondit. Kudo në perandori, pronat e mëdha të tokës u rritën më tej në kurriz të pronës së vogël e të domenit shtetëror. Pasojë e zhdukjes progresive të pronës së vogël qe lindja dhe zhvillimi i bujkrobërisë, që përshpejtohej edhe më shumë nga mungesa e ndjeshme e fuqisë punëtore. Sigurisht, për një robërim të vërtetë s'mund të flitet veç në raste të veçanta. Por vihet re një prirje e përgjithshme për ta shtrënguar popullsinë të mbetej e lidhur pas një zanati të caktuar, gjë që përbënte një vijë të ndjekur sistematikisht nga shteti romak nga koha e krizës së shek. III, dhe, siç dihet, shtrëngimi në jetën ekonomike i hap rrugë shtrëngimit në jetën politike.
Principati romak u përfshi nga kriza e shek. III dhe u shkri gjatë sundimit absolut të Dioklecianit, pikënisje e autokracisë bizantine. Municipet e dikurshme shkuan drejt rënies së plotë. Administrimi i shtetit përqendrohet tërësisht në duart e perandorit dhe të aparatit të tij burokratik, i cili, me përmasat kolosale që merr, bëhet bazë e autokracisë bizantine. Magjistratura romake i lëshon vendin burokracisë bizantine. Perandori nuk është më magjistrati suprem, por titullar i një pushteti despotik, që mbështetet jo aq në premisa laike, sa në vullnetin e Zotit. Gjë normale, po të mbahet parasysh që epoka e krizës, me dhimbjet e privacionet e mëdha që solli, hapi një fazë historike ku njeriu kthehet nga misticizmi e nga jeta e përtejme.
Nga ana tjetër, koncepti i sovranitetit të popullit nuk u zhduk krejt; senati, popullsia qytetare e organizuar në demose dhe ushtria, janë forca politike që e kufizojnë autoritetin e perandorit, sidomos në periudhën e parë. Por me kalimin e kohës, edhe këto institucione të trashëguara nga perandoria e vjetër romake, e humbën kuptimin politik dhe pushteti i tyre u thith nga pushteti absolut i perandorit. Nga ana e saj, Kisha e krishterë si fuqi shpirtërore fiton fuqi përherë e më të madhe në kuadrin e shtetit të krishterë. Në fillimet e Perandorisë Bizantine perandori ruan një autoritet absolut mbi veprimtarinë e Kishës pasi, në bazë të traditës romake, e konsideron besimin e shtetasve të tij si pjesë të jus publicum. Por në mesjetë Kisha fiton edhe në Bizant një pushtet politik të konsiderueshëm, duke i krijuar pengesa serioze pushtetit të perandorit. Pakti është që dhe në Bizant pati shpesh luftëra midis pushtetit shekullor dhe atij shpirtëror. Jo gjithmonë perandori i fitoi këto luftëra. Por sidoqoftë, në Bizant nuk është karakteristike tensioni midis shtetit dhe Kishës por lidhja e ngushtë dhe intime midis tyre, simbioza progresive midis shtetit ortodoks e kishës ortodokse në një organizëm politiko-fetar. Karakteristike është konvergimi dhe ndërthurja e interesave të dy faktorëve dhebashkëpunimi i tyre i ndërgjegjshëm kundër çdo rreziku që kërcënonte rendin teokratik të perandorisë, qoftë kur ky rrezik vinte nga armiqtë e brendshëm a të jashtëm të perandorit, qoftë kur burim i tij ishin efektet shthurëse të herezive. Por një simbiozë e tillë e vë Kishën në mënyrë të pashmangshme nën tutelën e pushtetit perandorak. Sidoqoftë, mbetet tipike e normale për Bizantin epërsia e pushtetit të perandorit kundrejt pushtetit të Kishës.
Perandori nuk është vetëm komandanti suprem i ushtrisë, gjykatësi më i lartë dhe legjislatori i vetëm; ai është edhe mbrojtësi i Kishës dhe i besimit të vërtetë. Ai është i zgjedhuri i Zotit dhe si i tillë është jo vetëm padroni e kreu i të gjithëve, por edhe shëmbëlltyra e gjallë e perandorisë së krishterë, që i është dhënë në mirëbesim nga Zoti. Ai është në marrëdhënie të drejtpërdrejtë me Zotin, ai i kapërcen kufijtë e tokësores e të njerëzores, ai është objekt i një kulti të veçantë politikofetar. Një kult i tillë ushtrohet çdo ditë në oborr sipas një ceremoniali sugjestiv e në të merr pjesë Kisha dhe gjithë oborri; ai shprehet në çdo portret, që paraqet perandorin kristian, në çdo objekt që rrethon personin e tij të shenjtë, në çdo fjalë që ai u drejton të tjerëve dhe në to që të tjerët i drejtojnë atij. Shtetasit ishin skllevërit e tij. Sa herë që ndesheshin me portretin e tij, e përshëndesnin. Nga një akt i tillë përuljeje nuk përjashtoheshin as funksionarët më të lartë; të gjithë kryenin aktin e përkuljes së thellë (proskynesis). Në fakt, ceremoniali i ngarkuar i oborrit bizantin, ashtu si vetë pushtetit absolut i perandorit, që pjesërisht shprehej nëpërmjet tij, i kishin fillesat e tyre në qytetërimin romano-helenistik të mbrujtur me elemente të shumta orientale. Aty merr jetë solemniteti i jashtëzakonshëm i oborrit perandorak dhe disa sjellje e praktika orientale të Perandorisë Bizantine, që u theksuan kur u importuan drejtpërsëdrejti nga Lindja, nga mbretëria e Sasanidëve e, më vonë, nga kalifati arab.
Qytetërimi bizantin jo vetëm buron nga helenizmi, por ka me të edhe një afërsi gjinore. Qytetërimi bizantin, ashtu si ai helenist, është një forcë njësuese e homogjenizuese. Të dyja, madje qytetërimi bizantin edhe më tepër, kanë një karakter epigonik dhe eklektik. Të dyja gjallojnë mbi bazën e kulturave më të mëdha, më krijuese dhe funksioni i tyre nuk konsiston aq tepër në krijimin e vlerave origjinale, sa në një vepër sintezë. Hartuesi është tipi kulturor karakteristik për të dy qytetërimet. Por, edhe pse kompilimi nuk është mirëfilli një punë krijuese, edhe pse imitimi i zbeh si kuptimin ashtu dhe përmbajtjen e vërtetë të origjinalit dhe bukuria origjinale e formës kthehet në retorikë boshe e konvencionale, prapë se prapë është një meritë e madhe e bizantinëve ruajtja me dashuri e kryeveprave të botës klasike, studimi i së drejtës romake dhe i kulturës greke. Në truallin bizantin rriten së bashku dy realizimet sublime të qytetërimit të lashtë: kultura greke dhe ajo latine. Produktet më të shkëlqyera të qytetërimit klasik, organizimi shtetëror romak dhe kultura greke bashkohen, në një koncept të ri për jetën dhe shkrihen me krishterimin, tek i cili shteti dhe kultura antike shihnin mohimin e tyre total. Bizanti i krishterë nuk mohon as artin e as filozofinë pagane. E drejta romake do të mbetet përgjithmonë baza e organizimit dhe e ndërgjegjes juridike të bizantinëve dhe po ashtu, kultura greke do jetë gjithmonë një nga bazat qenësore të formimit të tyre kulturor. Vetë Kisha bizantine përvetësoi trashëgiminë shpirtërore të filozofisë antike dhe zbatoi sistemin logjik të knjuar nga filozofë grekë për të përpunuar sistemin e vet dogmatik.
Lidhja e ngushtë me traditën e botës së lashtë ishte një burim i rëndësishëm force për Perandorinë Bizantine. I mbështetur mbi traditat e kulturës greke, Bizanti do të përfaqësojë për shekuj të tërë qendrën botërore më të rëndësishme të kulturës e të studimeve. Si shtet i bazuar në traditën e shtetit romak, Bizanti do të luajë një rol themelor në botën mesjetare. Shteti bizantin zotëron një sistem administrativ të pashembullt, me një aparat burokratik të shkallëzuar e të përfaqësuar nga funksionarë të specializuar, nga një teknikë ushtarake e përkryer, nga një sistem juridik i përpunuar, nga një sistem ekonomik e financiar tejet i zhvilluar. Ai disponon pasuri të mëdha dhe prerjet monetare përsëriten vazhdimisht. Në këtë pikëpamje ka një ndryshim themelor midis shtetit bizantin e shteteve të tjera të antikitetit të vonë e të mesjetës, ku mbizotëronte shkëmbimi në natyrë. Në fund të fundit, vetë forca dhe prestigji i Bizantit mbështeten në burimet e tij monetare: në kohët më të mira, aftësia monetare e tij duket e pashtershme. Ana tjetër e medaljes është natyrisht politika e egër fiskale e këtij shteti, që gjithçka ua nënshtron kërkesave të tij financiare. Vetë sistemi administrativ, ishte një mjet i pamëshirshëm fiskal. Korrupsioni dhe pangopësia e kastës së funksionarëve, që ishin themeli i aparatit burokratik shtetëror, ishm bërë proverbial dhe një fatkeqësi e vërtetë për popullsinë. Pasuria e perandorisë dhe niveli i lartë kulturor që ajo arriti, paguheshin me mjerimin e masave popullore, të privuara nga çdo e drejtë e liri.
Gjendja e re e krijuar nga kriza e shek. III, gjeti shprehjen e vet në veprën reformuese të Dioklecianit. Ai nxori përfundimet e duhura nga përvoja e zhvillimit të mëparshëm të shtetit romak, riorganizoi në mënyrë sistematike ndryshimet e bëra ndërkohë duke bërë një ristrukturim të përgjithshëm të gjithë sistemit shtetëror. Reforma e Dioklecianit u plotësua e përsos nga Konstantini i Madh dhe lindi kështu një sistem i ri administrativ, që u bë pikënisja e sistemit bizantin. Sistemi diokleciano-konstantinian, në thelb mbeti i pandryshuar për të gjithë periudhën e parë të qytetërimit bizantin. Por parimet themelore që e frymëzonin atë, d.m.th. pushteti autokratik i perandorit, centralizimi e burokratizimi i shtetit, qëndruan në fuqi deri në rënien e Perandorisë Bizantine.
Qëllimi i të gjitha masave të marra nga Diokleciani e Konstantini ishte pa dyshim forcimi i pushtetit dhe i autoritetit të perandorit, që qenë tronditur rëndë gjatë periudhës së krizës. Këtu e ka burimin përpjekja për të kufizuar autoritetin e senatit dhe të institucioneve të tjera, që ishin trashëguar nga periudha e Republikës romake, si dhe përpjekje për të fiksuar qartë njëherësh kompetencat e çdo organizmi qeveritar, që të shmangej kështu çdo grumbullim i mundshëm pushteti. Administratave civile apo atyre ushtarake, administratave qendrore apo provinciale u përcaktoheshin rigorozisht kompetencat që u përkisnin. Degëzimet e ndryshme të administratës bashkohen të gjitha tek personi i perandorit, që qëndron në majë të piramidës herarkike dhe drejton nga qendra gjithë shtetin.
Megjithatë, në kushtet e shtrirjes së pamasë të perandorisë dhe për të bërë të mundur një kontroll të efektshëm të perandorit, u procedua në një ndarje të territorit e të pushtetit shtetëror. Mbi bazën e institucionit të bashkësundimit,43 që qe eksperimentuar qysh më parë, Diokleciani krijoi një këshill perandorak prej katër vetësh, dy Augustë e dy Cezarë. Njëri nga Augustët duhej të qeveriste pjesën lindore të perandorisë, tjetri pjesën perëndimore; pranë çdonjërit prej tyre ishte një Cezar, që nuk duhej të kishte lidhje gjaku me Augustin, por duhej të qe adoptuar prej tij dhe duhej të zgjidhej vetëm mbi bazë të aftësive të tij vetjake. Në rast abdikimi të Augustëve, këta zëvendësoheshin nga Cezarët dhe tetrarkia ruhej nëpërmjet zgjedhjes së një çifti të ri Cezarësh. Sistemi duket jashtëzakonisht logjik, por megjithatë ai shkaktoi një seri të pafund luftërash civile. Konstandini doli fitues nga të gjitha këto luftëra dhe u bë perandor i vetëm. Por edhe ai krijoi një sistem të ri kolegjial dhe procedoi në një ndarje të re të perandorisë. Ai hoqi dorë nga metoda artificiale e përzgjedhjes, e zbatuar nga Diokleciani dhe e pjesëtoi perandorinë midis bijve të vet. Por kjo nuk pengoi që, pas vdekjes së tij, të shpërthenin luftëra civile të përgjakshme midis bijve trashëgimtarë. Sidoqoftë, ndarja e perandorisë dhe qeverisja kolegjiale vazhduan të jenë rregull edhe për vitet e mëvonshme.
Ristrukturimi i administratës së provincave, ndërmarrë nga Diokleciani, i dha fund pozitës së privilegjuar të Italisë dhe zhduku dallimin, tashmë pa kuptim, midis provincave senatoriale e provincave perandorake. Tash e tutje administrimi i të gjitha provincave i nënshtrohetkontrollit të perandorit dhe në këtë kuadër edhe Italia, që më parë kishte pozitën e territorit-metropol, u nda në provinca e u detyrua të derdhte tribute si çdo provincë e perandorisë. Me rëndësi po aq të madhe është edhe fakti që provincat më të mëdha copëzohen në njësi territoriale më të vogla. Për rrjedhojë, numri i provincave u shtua dukshëm: në kohën e Dioklecianit kishin qenë rreth njëqind, në shekullin V u bënë më se njëqind e njëzet. Për më tepër gjithë territori i perandorisë u nda në 12 dioqeza, që aty nga fundi i shek. IV u bënë.
Së fundi, në kohën e Konstantinit perandoria u nda në prefektura në një mënyrë që çdo prefekturë përfshinte disa dioqeza e çdo dioqezë disa provinca. Nga ana e tyre provincat vareshin nga dioqeza e dioqeza nga prefektura; u përvijua kështu një sistem politik e administrativ i ndërtuar në një formë rreptësisht të centralizuar e hierarkike. Fillimisht, shtrirja dhe vetë numri i prefekturave ishin tepër të papërcaktuar e të luhatshëm dhe vetëm aty nga fundi i shek. IV kufijtë e tyre u përcaktuan me saktësi.
Prefektura mjaft e madhe e Lindjes (Praefectura praetorio per Orientem), e formuar nga pesë dioqezat e Egjiptit, Lindjes, Pontit, Azisë e Thrakës, përfshirë Egjiptin me Libinë (Cirenaikën), Azinë e vogël dhe Thrakën. Më vonë asaj iu shtua prefektura ilirike (Praefecturapraetorio per lllyricum) që përfshinte dioqezat e Dakisë e të Maqedonisë, me një fjalë Greqinë dhe pjesën qendrore të Gadishullit Ballkanik. Prefektura italiane (Praefectura praetorio Illyrici, Italiae et Africae), veç Italisë përfshinte pjesën më të madhe të Afrikës romake e gjithashtu Dalmacinë, Panoninë, Norikun e Recinë. Prefektura gale (Praefectura praetorio Galliarum) përbëhej nga ajo pjesë e Britanisë që u pushtua nga perandoria romake, nga Galia, nga Gadishulli Iberik dhe nga zgjatimi perëndimor i Mauritanisë. Pra, çdo prefekturë shtrihej mbi një territor që i përgjigjej territorit të disa shteteve të sotme. Në krye të çdo prefekture ishte një prefekt i pretorit, por shpesh ofiqi ndahej në mënyrë kolegjiale nga dy prefektë. Prefekti i pretorit për Lindjen, që e kishte selinë në Kostandinopojë dhe prefekti i pretorit për Italinë, ishin funksionarët më të lartë të perandorisë; ata ndiqeshin nga prefekti për Ilirikun, që e kishte selinë në Selanik, dhe nga ai i Galive.
Tipari më i rëndësishëm i sistemitadministrativ diokleciano-kostantinian ishte ndarja e qartë e autoritetit ushtarak nga ai civil. Administrimi civil i një province ishte prerogativë ekskluzive e qeveritarit të provincës, ai ushtarak ishte prerogativë e dukës (dux), që ushtronte komandën ushtarake mbi një ose më shumë provinca. Ky parim u zbatua me rigorozitet në gjithë administratën provinciale. Detyra e prefektit të pretorit, e vetmja që në kohën e Dioklecianit bashkonte akoma pushtetin civil me atë ushtarak, në kohën e Kostandinit e humbi përfundimisht karakterin e saj ushtarak dhe u kthye në një funksion thjesht civil. Sidoqoftë, si autoritet civil ajo ruajti prerogativa mjaft të gjera gjatë gjithë periudhës së parë të shtetit bizantin.
Prefektët e pretorit, si përfaqësues të pushtetit perandorak, përpiqeshin ta forconin vazhdimisht pushtetin e tyre, edhe ashtu të madh, në garë me organizmat e administratës qendrore; ky gjithëpushtet i prefektëve është një nga tiparet kryesore të sistemit administrativ të periudhës së hershme të shtetit bizantin, që i jep vulën edhe gjithë sistemit. Nga ana tjetër, pushtetit i perandorit do përpiqet të kufizojë pushtetin e prefektëve të pretorit, duke ua shtrënguar rrethin kompetencave e duke përdorur kundër tyre mëkëmbësit e vet, qeveritarët e dioqezave e sidomos duke zgjeruar në dëm të tyre pushtetin e organeve të caktuara të administratës qendrore. Është pikërisht kjo luftë e brendshme midis organeve të ndryshme të qeverisjes që e bën dinamik zhvillimin e strukturës administrative të Perandorisë Bizantine në periudhën e hershme të saj.
Roma dhe Kostandinopoja qëndronin jashtë kontrollit të prefektëve të pretorit dhe i nënshtroheshin autoritetit të prefektëve të qyteteve përkatëse, të cilët kishin gradën më të lartë, pas asaj të prefektit të pretorit, midis gjithë funksionarëve të perandorisë. Prefekti i qytetit ishte përfaqësuesi më i lartë i senatit dhe, në njëfarë mënyre, ishte personifikim i gjithçkaje që kishte mbetur në jetën qytetare nga traditat e vjetra republikane. Ishte i vetmi funksionar që nuk vishte uniformë ushtarake, por mbante togën, veshja karakteristike e qytetarit romak. Eparku i Kostandinopojës luajti një rol thelbësor në jetën e kryeqytetit bizantin jo vetëm në periudhën e parë, por edhe shumë kohë më pas. Kryesonte veprimtarinë në Kostandinopojë, kishte për detyrë të kujdesej për respektimin e ligjit dhe ruajtjen e rendit, të merrte masa për furnizimin e qytetit; nën kontrollin e tij ishte gjithë jeta ekonomike e qytetit, industria e tregtia.
Vetë ky administrim i mëvonshëm i Romës e i Kostandinopojës përfaqësonte një kufizim serioz të pushtetit të prefektëve të pretorit. Këtij kufizimi iu shtua dhe shtrirja e kompetencave të administratës qendrore në kohën e Kostantinit të Madh. Funksionari më i pushtetshëm i administratës qendrore u bë atëbotë mjeshtri i zyrave (magister officiorum). Fillimisht bëhej fjalë për një funksion me rëndësi të papërfillshme, por që me kalimin e kohës fitoi rëndësi të madhe, sidomos në kurriz të pushtetit të prefektëve të pretorit. Mjeshtri i zyrave kontrollonte të gjitha zyrat e perandorisë, pra, gjithë aparatin administrativ, përfshirë prefektët e pretorit. Në fakt, ingranazhet e makinës burokratike të shtetit ishin pikërisht zyrat e organizmave të ndryshëm administrativë bashkë me funksionarët e tyre të shumtë. Vetë zyra e mjeshtrit të zyrave konsistonte në një numër ndjekësish të çështjeve (agentes in rebus) që, si korrierë perandorakë e njëherësh si inspektorë të shtetit, i binin kryq e tërthor provincave e pastaj i raportonin Kostandinopojës mbi veprimtarinë e besnikërinë e nëpunësve e të shtetasve. Bëhej fjalë për një kategori mjaft të madhe: aty nga mesi i shek. V, vetëm në pjesën bizantine të perandorisë numëroheshim më se 1200 funksionarë. Mjeshtri i zyrave kishte gjithashtu për detyrë të garantonte sigurinë personale të perandorit. Ai ishte komandant i truprojës së shkollës së pallatit (scuolae palatinae). Për më tepër ishte edhe shef i protokollit e në këtë cilësi duhej të kontrollonte të gjitha ritet dhe ceremonitë e oborrit. Por kjo detyrë e fundit i jepte atij edhe një funksion të rëndësishëm politik: ai priste ambasadorët e fuqive të tjera dhe kryesonte bisedimet me ta. Që nga fundi i shek. IV ai drejton edhe shërbimin postar të perandorisë, që dikur kishte qenë kompetencë e prefektëve të pretorit.
Duke filluar me Kostantinin e Madh, nëpunësi më i rëndësishëm i ad-ministratës qendrore, krahas mjeshtrit të zyrave, është kuestori i pallatit të shenjtë (quaestor sacri palatii). Ai drejtonte administrimin e drejtësisë, përgatiste ligjet dhe i shtonte firmën e tij dekreteve të perandorit. Administrimi i financave i ishte besuar të ngarkuarve me fiskun (fiscus) dhe me pasuritë private (res privates). Duke filluar nga koha e Kostantinit këta quheshin përkatësisht comes sacrarum largitionum (inspektor i kontributeve të shenjta) dhe conies rerum privatarum (inspektor i pasurive private). Pushteti i tyre cenohej sidoqoftë shumë nga fakti që taksa më e rëndësishme që vilej nga provincat, anoma, vilej drejtpërsëdrejti nga prefekti i pretorit.
Duke qenë se gjithçka që rrethonte personin e perandorit merrte një rëndësi të veçantë, u rrit edhe pesha e personit që merrej me sacrum cubiculum (dhomë e shenjtë), kompetencat e të cilit përfshinin administrimin e pallatit perandorak e sidomos kujdesin për guardarobën e perandorit (sacra vestis). Përgjegjësi i dhomës së shenjtë (preapositus scri cubiculi) renditej ndër funksionarët më të fuqishëm e më me influencë. Dhe, nëse qëllonte që në fron të ndodhej një perandor i dobët, ky oborrtar ishte personi më i fuqishëm në perandori. Nën ndikimin e praktikave orientale, përgjegjësit e dhomës së shenjtë ishin thuajse gjithmonë eunukë ashtu siç ishin në shumicën e tyre eunukë ushtarët e truprojës, që ishin nën urdhrat e tij.
Senati i Kostandinopojës, i krijuar nga Konstantini, ishte para së gjithash një organizëm konsuitativ. Qysh në kohët e perandorisë së vjetër romake senati e humbi peshën e tij si rezultat i rritjes së absolutizmit perandorak. Funksionet për të cilat ishte krijuar erdhën gjithmonë duke u bjerrur. Në Bizant, atributet e tij u rrudhën edhe më tej. Pavarësisht nga kjo, senati nuk i humbi të gjitha funksionet kushtetuese e legjislative dhe do të duhet të kalojë shumë kohë para se ai të humbë tërë shkëlqimin e vet të dikurshëm. Për disa shekuj me radhë, synkletos-i (senati) i Kostandinopojës do të vazhdojë të luajë një rol të konsiderueshëm në jetën politike bizantine, edhe pse vetëm si një hije e senatit të vjetër romak.
Ai që vendoste mbi gjithçka ishte perandori, por sidoqoftë senati kontribuonte në veprimtarinë legjislative e shfaqej nga ndonjëherë si organizmi që nxirrte ligjet. Ai përgatiste propozime (senatus consulta) të cilat perandori, nëse e shihte të arsyeshme, i kthente në ligj. Disa ligje lexoheshin në senat para se të shpalleshin. Për më tepër, me autorizim të perandorit, senati mund të vepronte si gjykatë e lartë. Por gjëja më e rëndësishme është se senati kishte të drejtë të vononte e të ratifikonte zgjedhjen e perandorit të ri. Senati nuk ka fort rëndësi për sa kohë perandori është gjallë, por kur ai vdes e froni mbetet vakant, rëndësia e tij rritet. Sigurisht, jo në çdo rast mendimi i senatit ishte përcaktues për trashëgimtarin e fronit. Nëse perandori e kishte caktuar paraprakisht trashëgimtarin e tij dhe e kishte emëruar bashkësundimtar, ratifikimi nga ana e senatit kthehej në një formalitet. Po nëse froni mbetej bosh e asnje kandidat nuk ishte përcaktuar ose si i tillë nuk mund të zgjidhej një përfaqësues a përfaqësuese e familjes së perandorit, atëherë fuqinë për të vendosur mbi trashëgimtarin e kishin senati dhe krerët ushtarakë.
Anëtarët e senatit të Kostandinopojës ishin pinjollë të drejtpërdrejtë të familjeve senatoriale romake. Barazimi, në planin juridik, i senatit të Kostan-dinopojës me senatin romak u realizua vetëm në kohën e Kostancit. Por para tij, Konstantini i Madh kishte tërhequr një numër të madh të përfaqësuesve të aristokracisë senatoriale romake në Kostandinopojë. Veç kësaj, në senatin bi-zantin mund të futeshin edhe funksionarë perandorakë nga tre kategori më të larta: ato të illustres, spectabiles e clarissimi. Sidoqoftë, e rëndësishme është që në të dyja rastet, qoftë kur vinin nga aristokracia senatoriale e qoftë kur i përkis- nin burokracisë së lartë, senatorët ishin pronarë të mëdhenj tokash. Në fund të fundit, pesha politike e kësaj shtrese shoqërore buronte nga pozita që përfaqësuesit e saj kishin në administratën perandorake e jo nga pjesëmarqa e tyre në senat. Pjesa më e madhe e senatorëve, që arrinte gati numrin 2000 aty nga mesi i shek. IV, merrej edhe me administrimin e latifondeve të veta. Anëtarët vërtet aktivë të senatit i përkisnin kategorisë më të lartë e më të vogël në numër, asaj të illustres, që ishin në fakt funksionarët kryesorë të perandorisë.
Duke filluar nga mesi i shek. VI, zyrtarët më të lartë filluan të aplikojnë titullin e ri gloriosi. Zemërgjerësia gjithnjë më e madhe e perandorit në dhënien e titujve të nderit, bëri që vlera e titujve tradicionale të binte. Meqenëse titulli clarissimus po jepej gjithnjë e më shumë e për kategori gjithnjë e më të gjera, ata që e kishin këtë titull u bënë spectabiles, spectabiles e dikurshëm u bënë illustres dhe për illustres e deri atëhershëm u gatit titulli i ri më i lartë, gloriosi. Ky është një shembull tipik i vlerës që kishin titujt. Ky fenomen do të rishfaqet me theks më të fortë në epokën e vonë bizantine.
Krahas senatit funksiononte edhe një këshill më i ngushtë i perandorit, sacrum consistorium, që ishte një transformim i një organizmi të vjetër, concilium principis. Anëtarët e tij të përhershëm, comites consistorii, vinin nga radhët e burokracisë së lartë të administratës qendrore. Ndonjëherë marrin pjesë në mbledhjet e consistorium edhe senatorë, jo anëtarë të tij. Nga ana tjetër, prefektët e pretorit, të cilët më parë kishin qenë anëtarët më të rëndësishëm të këshillit perandorak, tani largohen prej tij. Emri i ri i këtij këshilli kishte të bënte me faktin se anëtarët e tij duhet të qëndronin në këmbë (consislere) përpara perandorit. Një tjetër hollësi që nxjerr në pah raportet midis këshillit në fjalë e perandorit është se mbledhja quhej silentium (heshtje). Quhej edhe silentium et convcntus (heshtje e mbledhje) kur në punimet e tij merrnin pjesë edhe senatorë. Ky emërtim kuptimplotë u bë më vonë emri i vërtetë i këshillit perandorak. Me kohë silentium s'do të jetë më një organizëm i përhershëm. Ai thirrej nga perandori në raste të veçanta, kur shqyrtoheshin vendime të rëndësishme për shtetin dhe kishën.
Falë reformave të Dioklecianit e të Kostandinit, struktura e shtetit dukej se u rindërtua dhe autoriteti i tij u forcua. Por masat e gjera të popullsisë vazhdonin të jetonin në skamje. Kolonët, që përfaqësonin shumicën e popullsisë fshatare e që ishin forca prodhuese kryesore në perandorinë e vonë romake, bien gjithnjë e më shumë në statusin e bujkrobit. Reforma fiskale e Dioklecianit vetëm sa e rëndoi dhe e shpejtoi këtë proces. Detyrimi i dikurshëm në të holla nuk kishte më kurrfarë rëndësie për shkak të zhvleftësimit të monedhës, ndërkohë që bëhej më e kërkuar dhënia e detyrimeve në natyrë. Kjo kërkesë e përkohshme, që u përcaktua nga kriza e shek. III, me Dioklecianin u kthye në një orientim të përhershëm. Në këtë mënyrë u vendos anona, më e rëndësishmja ndër detyrimet ndaj shtetit dhe burimi kryesor i të ardhurave të tij. Pesha e këtij detyrimi rëndonte tërësisht mbi shpatullat e popullsisë fshatare. Diokleciani krijoi sistemin capitatioiugatio, që ishte një kombinim i taksimit të personit dhe i taksimit të tokës, mbi bazën e të cilave përcaktohej masa e anonës. Si njësi bazë taksimi merrej nga njëra anë një parcelë toke me madhësi e pjellori të caktuar (iugum) dhe nga ana tjetër njeriu që e punonte (caput). Gjatë përllogaritjes, zëri iugum dhe ai caput vlerësoheshin të ndarë, por meqenëse një iugum nuk mund të taksohej nëse nuk i korrespondonte një caput dhe anasjelltas një caput nuk mund t'i nënshtrohej anonës po qe se nuk i korrespondonte një iugum, atëherë fisku përpiqej të vendoste një ekuilibër midis sasisë së iugum dhe numrit të capul, duke gjetur një caput për çdo iugum. Veprimi nuk qe aspak gjë e lehtë, po të kihet parasysh zvogëlimi drastik i popullsisë së perandorisë dhe paqëndrueshmëria e theksuar e fshatarëve, që detyroheshin të zhvendoseshin vazhdimisht nga njëri vend në tjetrin, për shkak të varfërisë e të pasigurisë ekonomike. Për rrjedhojë, shteti bënte të pamundurën për ta lidhur capitin me iuguinin e tij. Sistemi i Dioklecianit bëri kështu që shtesa gjithnjë më të gjera të fshatit të humbnin lirinë personale. Qytetarët që nuk zotëronin tokë nuk i nënshtroheshin anonës duke gëzuar kështu një pozitë të privilegjuar. Por qysh në kohën e Kostantinit, mbi pop- ullsinë qytetare që merrej me zejtari ose tregti u vendos një taksë e rëndë, që duhej shlyer në ar, e ashtuquajtura auri lustralis collatio. Mungesa e krahut të punës në bujqësi solli futjen në politikën fiskale bizantine të sistemit të rëndësishëm të epibole (adiectio sterilium). Ky ishte një sistem i lindur në Egjipt, qysh në kohën e ptolemejve. Me anë të tij pronarët privatë të tokave detyroheshin të punonin tokat djerrë të shtetit dhe të paguanin taksat përkatëse. Në fund të shekullit III ky sistem u shtri në krejt territorin e perandorisë dhe preku jo vetëm tokat e shtetit, por edhe tokat djerrë të pronarëve privatë.
Në shek. III sistemi monetar romak ishte shkatërruar plotësisht, duke shkaktuar jo vetëm një rritje marramendëse çmimesh, por edhe një kalim shkallë-shkallë në shkëmbimin në natyrë. Në perëndim ekonomia natyrore bëhet mbizotëruese dhe do të kthehet në një sistem shkëmbimi karakteristik për shtetet e reja mesjetare, megjithëse do të vazhdojnë të ruhen ende për një kohë të gjatë disa forma të ekonomisë monetare. Përkundrazi, në Lindje, që ishte ekonomikisht më e fuqishme, ekonomia monetare shpejt do të zërë vendin e parë, sadoqë edhe këtu do të ruhen për një kohë të gjatë dukuri të shkëmbimit në natyrë. Fuqizimi i ekonomisë monetare të Perandorisë Bizantine pasqyrohet në faktin që annona, ashtu si format e tjera të taksës në natyrë, shpejt bëhet një taksë në të holla.
Konstantini i Madh krijoi një sistem të ri monetar shumë të qëndrueshëm. Baza e këtij sistemi ishte solidus, monedhë prej ari, që zakonisht përmbante 4,48 gram ar: një libër ar ishte baras me 72 solitë; veç kësaj ishte edhe siliana, monedhë prej argjendi, që peshonte 2,24 gram e kështu - për sa kohë që raporti midis vlerës së argjendit dhe asaj të arit ishte 1:12 - përbënte një të njëzetekatërtën pjesë të solidusit. Ky sistem rezultoi jashtëzakonisht i qëndrueshëm: për një mijëvjeçar të tërë solidusi i Konstantinit qe themeli i sistemit monetar bizantin dhe për shumë shekuj gëzoi një kredi të madhe në tregtinë botërore. Kjo nuk e pengoi të njihte periudha krizash, por vetëm nga gjysma e shek. XI vlera e tij filloi të binte ndjeshëm. Por atë kohë edhe vetë perandoria po shkonte drejt rënies.
Edhe në fushën e organizimit ushtarak Diokleciani dhe Konstantini kryen reforma thelbësore. Më parë ushtria ishte kryesisht ushtri kufiri. Pothuajse të gjitha trupat ishin destinuar për mbrojtjen e kufijve të pafund të perandorisë. Në brendësi të territorit bëhej gjithnjë e më ndjeshëm mungesa e trupave të lëvizshme dhe e reparteve rezervë. Këtë rol mbetej ta luante vetëm garda pretoriane e Romës. Paaftësia e një sistemi të tillë për të përballuar nevojat ushtarake në rritje ishte shfaqur prej kohësh dhe gjatë krizës së shek. III ai kishte pësuar goditjen vendimtare. Diokleciani e nisi nga fuqizimi i ushtrisë së kufirit. Por ajo që mungonte më shumë jo vetëm nga pikëpamja ushtarake, por edhe nga ajo politike, ishte një ushtri e fortë e lëvizshme që vepronte në brendësi dhe të shërbente qoftë si ushtri rezervë kundër sulmeve të armiqve të jashtëm, qoftë si mbrojtëse e pushtetit perandorak kundër çdo përpjekjeje për trazira të brendshme. Kjo detyrë e dyfishtë do të kryhej nga exercitur co- mitatensise krijuar nga Diokleciani dhe e zhvilluar më pas nga Konstandini. Trupat e një force të tillë ushtarake kishin një rëndësi e një peshë krejt të ndry- shme nga garda e vjetër pretoriane; kjo e fundit ishte lënë mënjanë qysh nga Diokleciani nga që po bëhej gjithnjë e më pak e besueshme dhe për shkak të prirjes së saj të njohur për të nxjerrë pretendentë për fronin. Më pas u shkri përfundimisht nga Konstandini pas betejës së Ponte Milvios. Garda e re per- andorake u bë shpejt bërthama e mirëfilltë e ushtrisë romake, sepse Konstan- dini nuk ngurroi të pakësonte ndjeshëm ushtrinë e kufirit që ishte forcuar nga Diokleciani në favor të comitatenses. Por kështu exercitus comitatensis humbiste karakterin e saj si truprojë. Regjimentet më të mira të saj u dalluan me titullin palatini, ndërsa truprojën e mirëfilltë e përbënin scholae palatinae (trupat e pal- latit) që ishin nën urdhrat e magister officiorum (mjeshtrit të ofiqeve).
Duke filluar nga koha e Konstandinit drejtimi i ushtrisë ishte në duart e magistri militum (mjeshtërve të ushtrisë), këmbësoria ishte nën urdhrat e magister peditum ndërsa kalorësia komandohej nga magister equitum. Një copëzim i tillë i komandës u bë për të evituar që persona të veçantë në ko- mandë të ushtrisë të bëheshin të plotfuqishëm dhe të rrezikonin pushtetin e perandorit. Por shumë shpejt u hoq dorë nga kjo ndarje anormale dhe u mendua se shkalla e sigurisë do të mbetej e njëjtë edhe po të emëroheshin dy kryekomandantë, një për çdo kryeqytet, që të kishin të njëjtën gradë dhe të mbanin që të dy titullin e magister equitum dhe atë të peditum praesentalis. Në pjesën lindore të perandorisë kishte edhe tre komandantë ushtarakë me autoritet në zonat që u ishin besuar. Këta ishin magistri militum per Orientem, per Trakinë dhe për Illyricum. Ata ushtronin komandën mbi comitatenses e dislokuar në krahinat e tyre dhe nën autoritetin e tyre ishin gjithashtu duces që komandonin trupat kufitare të çdo zone, ndërsa dy magistri militum praeseutales drejtonin trupat e pallatit perandorak.
Pra, në pjesën bizantine të perandorisë kishte pesë kryekomandantë me kompetenca të dallueshme; të gjithë këta vareshin drejtpërsëdrejti nga perandori, i cili i vetëm, personifikonte unitetin e komandës supreme.
Vetëm kur u krijua ushtria e fuqishme e lëvizshme e comitateiises, ushtria e kufirit e limitanei fitoi karakterin e një trupe ushtarake speciale, që kishte për detyrë mbrojtjen e kufijve. Ushtarë e dislokuar përgjatë kufijve marrin si shpërblim për shërbimin e tyre një parcelë toke. Në këtë mënyrë, ata përfaqësojnë një korpus ushtarak të përbërë nga pronarë të vegjël, që jetojnë me prodhimet e parcelës së vet dhe që kujdesen për mbrojtjen e kufirit. Ky qe një lloj organizimi që mori rëndësi të madhe në Bizant.
Karakteristikë e ushtrisë romano-bizantine qe barbarizmi i saj i vazhdueshëm. Pjesa më luftarake dhe më e dalluar e saj përbëhej nga barbarët, sidomos gjermanikët. Kurse brenda kuadrit të perandorisë ushtarët më të mirë qenë ilirët. Numri i mercenarëve të huaj është në rritje të vazhdueshme dhe duke filluar nga shek. IV më të shquarit ndër barbarët filluan të prano- hen edhe në rangjet e oficerëve. Tjetër element karakteristik i ushtrisë ro- mano-bizantine është roli gjithnjë e më i madh i kalorësisë, që i detyrohet veç të tjerash edhe nevojës për t'iu përshtatur teknikës luftarake të Sasanidëve, fuqia ushtarake e të cilëve mbështetej para së gjithash te kalorësia.
Zhvendosja e epiqendrës së perandorisë drejt lindjes u përcaktua pikësëpa- ri dhe kryesisht nga vitaliteti më i madh ekonomik dhe nga dendësia më e madhe e popullsisë në pjesën lindore të perandorisë.59 Veç kësaj, një dukuri e tillë i detyrohet edhe faktit që në Lindje perandoria u ndodh përballë detyrash të reja ushtarake. Kjo vlen, p.sh., për derdhjen e poshtme të Danubit, ku pre- sioni i barbarëve që vinin nga veriu bëhej përherë e më i fortë, apo për Azinë e vogël, ku bëhej gjithnjë e më kërcënues rreziku i përfaqësuar nga perandoria persiane e Sasanidëve. Këta të fundit ishin kundërshtarë shumë herë më të rrezikshëm se mbretëria e vjetër e Partëve, e asgjësuar pikërisht prej tyre. Ashtu si perandorët bizantinë e quanin veten pasardhës të Cezarëve romakë, po ashtu Sasanidët mbaheshin për trashëgimtarë të Akemenidëve të vjetër dhe preten- donin të aneksonin gjithë territoret e perandorisë së dikurshme persiane. Qysh në periudhën parabizantine, nga gjysma e shek. III e përgjatë gjithë periudhës së parë bizantine, kërcënimi persian qëndroi vazhdimisht pezull mbi peran- dorinë romake. Lufta kundër mbretërve persianë u bë për shtetin bizantin një ndër detyrat më të rëndësishme politike e ushtarake.60
Diokleciani, që mbajti për vete pjesën lindore të perandorisë dhe qendron më së shumti në Nikomedi, duke i lënë kolegut të tij Maksimian pjesën perën-dimore, i pati parasysh rrethanat e ndryshuara. Por ishte Konstandini ai që i dha pjesës lindore të perandorisë një qendër të fuqishme politike: ai rindërtoi koloninë e vjetër greke mbi Bosfor, Bizantin, dhe e ktheu atë në kryeqytet. Punimet ndërtuese filluan në nëntor të vitit 324, menjëherë pas fitores mbi Licinin, që forcoi autoritetin e tij në Lindje. Më 11 maj 330 kryeqyteti i ri u përurua në mënyrë solemne. Të rralla janë ato qytete të themeluara sërishmi, që fituan rëndësi historike të tillë si Bizanti. Zgjedhja e vendit qe gjeniale. Në kufirin midis dy kontinenteve, i lagur nga Bosfori në lindje, nga Briri i Artë në veri, nga deti Marmara në jug dhe i lidhur vetëm me një krah me tokën, kryeqyteti i ri ndodhej në një pozicion strategjik të jashtëzakonshëm. Ai kontrollonte tregtinë midis Europës dhe Azisë si dhe rrugët detare nga Deti Egje në Detin e Zi, dhe shumë shpejt u bë qendra tregtare e detare më e rëndësishme e të gjithë botës së atëhershme. Për një mijëvjeçar të tërë Kostandinopoja ishte kryeqyteti politik, ekonomik e ushtarak i Perandorisë Bizantine si dhe qendra e saj shpirtërore e fetare. Ajo ushtroi një ndikim përcaktues në jetën politike ndërkombëtare dhe në zhvillimin kulturor të njerëzimit.
Ndërkohë që Roma degradonte pa pushim si nga rëndësia ashtu edhe nga popullsia, kryeqyteti i ri rritej vazhdimisht. Vetëm një shekull pas themelimit të saj, Kostandinopoja kishte arritur një popullsi më të madhe se Roma dhe në shek. VI numëronte me siguri diçka më pak se gjysmë milioni banorë.
Kjo ishte Roma e Re, që duhej të zinte vendin e së vjetrës në rolin e qendrës politike të perandorisë. Edhe në pikëpamje të strukturës urbane, kryeqyteti i ri u ndërtua sipas modelit të Romës së Vjetër dhe në Kostandinopojë u sollën të gjitha traditat që kishin të bënin me kryeqytetin e vjetër. Privilegjet që kishte gëzuar Roma u bënë edhe privilegje të Kostandinopojës. Konstandini i Madh qysh në fillim bëri gjithçka për të arritur shkëlqimin dhe pasurinë e kryeqytetit të ri. Qyteti u zbukurua me ndërtesa luksoze dhe me monumente artistike që ai i grumbulloi nga të gjitha anët e perandorisë. Kujdes i veçantë iu kushtua ndërtimit të kishave. Qysh në fillim Kostandinopoja pati një vulë të krishterë dhe qysh në fillim gjuha e pjesës më të madhe të popullsisë ishte greqishtja: me kristianizimin e perandorisë dhe me ndërtimin e kryeqytetit të ri mbi Bosfor, Konstandini i dha një shprehje të dyfishtë fitores historike të Lindjes.
Një ndër problemet më të diskutuara e të debatuara të historiografisë është ai i qëndrimit të Konstandinit ndaj fesë së krishterë. Disa mendojnë se Konstandini ishte indiferent nga pikëpamja fetare dhe se e mbështeste krishterimin thjesht për qëllime politike. Të tjerë i besojnë konvertimit të tij dhe ia atribuojnë atij kthesën e madhe që u shënua në politikën fetare të perandorisë. Në favor të njërës e të tjetrës tezë janë sjellë argumente të shumta dhe në fakt, ka mjaft arsye për të folur për një bashkim të tij me krishterimin dhe shumë arsye të tjera për të mbrojtur tezën e besnikërisë së tij ndaj traditave të vjetra pagane. Fakte të tjera mund të sillen për të mbështetur njërin apo tjetrin interpretim. Sidoqoftë, është e qartë se qëllimet politike ishin përcaktues për Konstandinin. Tashmë ishte e qartë për të gjithë, edhe për mëkëmbësin e tij besnik Galer, se politika e përndjekjeve të krishterimit e zbatuar nga Diokleciani, kishte dështuar. Nuk kishte më pikë dyshimi se ishte e pamundur të zhvendosej epiqendra e perandorisë së Lindjes dhe në të njëjtën kohë të mbahej një qëndrim armiqësor kundrejt të krishterëve. Është e sigurt, gjithashtu, se biografia e Konstandinit është veçanërisht e pasur me përvoja fetare (të krishtera ose pagane) dhe që aty i është atribuar pa të drejtë një qëndrim mospërfillës ndaj dukurive fetare. Nuk duhet harruar se ai jetonte në një periudhë të karakterizuar nga një ndjeshmëri e madhe fetare, në periudhën e sinkretizmit, kur konsiderohej gjë normale lidhja me më shumë se një kult. Më 312, nëse jo më parë, Konstandini e pranoi edhe fenë e krishterë dhe prej asaj kohe krishterimi u mor në mbrojtje prej tij me vendosmëri gjithmonë e më të madhe. Por kjo s'do të thotë se ai iu përkushtua krejtësisht krishterimit, se ndërpreu çdo marrëdhënie me traditat pagane dhe se u bë i krishterë në kuptimin që i jepnin kësaj fjale pasardhësit e tij bizantinë. Dihet se ai vazhdoi të lejojë mbajtjen e riteve pagane, madje vetë ai merrte pjesë në disa nga këto rite, sidomos në ritin e diellit. Për sinkretizimin ishte krejt i pakonceptueshëm dhe i huaj ekskluzivizmi fetar, që karakterizonte krishterimi. Po aq i huaj ishte ai edhe për "perandorin e parë të krishterë". Duhet të kalojë akoma mjaft kohë përpara se në botën romake të zërë vend fryma e ekskluzivizmit fetar dhe të konsiderohet krishterimi si pronar i vetëm i së drejtës absolute që përjashton (eksludon) si të rremë çdo doktrinë tjetër. Natyrisht, fakti që më në fund feja e krishterë u bë fe e vetme e perandorisë romano-bizantine, s'është gjë tjetër veç rrjedhojë e pashmangshme e politikës fetare të inauguruar nga Konstandini. Por kjo i përket një periudhe më të vonë. Si Konstandini ashtu dhe pasardhësit e tij do ta ruajnë deri më 379 titullin pontifex inaximus.68
Shembulli më i qartë dhe historikisht më i rëndësishëm i ndikimit të krishterimit mbi shtetin romak në kohën e Konstandinit është ai i koncilit të Nikesë, më 325, i pari i një serie të tërë koncilesh ekumenike, që vunë bazat dogmatike e kanonike të Kishës së krishterë. Ishte vetë perandori që thirri koncilin dhe që drejtoi punimet e tij. Jo vetëm kaq, por ai ndikoi së tepërmi edhe në vendimet e tij, sado që formalisht nuk është pjesëtar i Kishës (siç dihet, ai u pagëzua vetëm në shtratin e vdekjes). Por faktikisht qe ai kreu i Kishës dhe në këtë pikëpamje u bë shembull për pasardhësit e tij. Temë qendrore e koncilit ishte doktrina e presbiterit Aleksandrin Arius, i cili nuk e pranonte si të pajtueshëm me monoteizmin barazinë midis Atit e Birit dhe që në këtë mënyrë mohonte natyrën hyjnore të Krishtit. Doktrina ariane u dënua nga koncili, që njohu dogmën e bashkësubstancës së Atit me të Birin. Në këtë mënyrë, u formulua ai nen i besimit që më vonë, pasi të plotësohej me rezultatet e koncilit të dytë ekumenik të Kostandinopojës më 381, do të bëhet kredua e Kishës së krishterë.
Lidhja midis shtetit e Kishës, nismëtar i së cilës u bë Konstandini, u solli të dyve mjaft dobi, por në të njëjtën kohë edhe vështirësi të reja. Shteti romano- bizantin gjeti në Kishën e krishterë një forcë të madhe morale ngjizëse, kurse kjo e fundit gjeti tek shteti një mbështetje të fuqishme morale. Kisha, nga njëra anë mori nga shteti sasi të madhe mjetesh materiale, gjithashtu u ndihmua në veprën e saj misionarizuese dhe në luftën kundër prirjeve të kundërta fetare. Porse nga ana tjetër ajo hyri nën tutelën e tij. Për sa i përket shtetit, që e kishte lidhur fatin e vet me atë të Kishës, ky u ngatërrua në të gjitha grindjet e pafundme midis rrymave të ndryshme teologjike. Debatet teologjike pushuan së qeni një çështje e brendshme e Kishës. Ato u ndërthurën me problemet politike dhe u bënë një faktor i përhershëm jo vetëm në historinë e Kishës, por dhe në atë të shtetit. Por jo gjithmonë synimet politike të shtetit përputheshin me ato të Kishës, ndaj vendin e bashkëpunimit midis Shtetit dhe Kishës e zuri shpesh herë lufta midis dy institucioneve. Të gjitha këto dukuri (pjesëmarrja e shtetit në diskutimet teologjike, ndërthurja e qëllimeve politike dhe atyre fetare, bashkëpunimi por dhe antagoznimi midis Kishës dhe Shtetit) nxorën krye që në kohën e Konstandinit. Vendimi i koncilit të Nikesë nuk e zhduku arianizmin. Perandori, që siç duket e kishte nënvleftësuar forcën e tendencës ariane, ndryshoi taktikë dhe arriti të imponojë ripranimin e Ariusit në bashkësinë e Kishës. Por kjo e futi në konfiikt me klerin ortodoks e sidomos me Anastasin, që prej vitit 328 mbulonte detyrën e peshkopit të Aleksandrisë dhe që, duke kaluar nga njëri mërgim në tjetrin, do të luftojë deri sa vdiq (373) për ortodoksinë.
Konfliktet teologjike çuan veç të tjerash edhë në acarimin e mëtejshëm të marrëdhënieve midis bijve të Konstandinit dhe po ashtu në thellimin e hendekut që ndante dy gjysmat e perandorisë. Konstanci, që qeveriste gjysmën lindore, u deklarua në favor të arianizmit, ndërkohë që Konstadini, që vdiq shumë herët, më 340, dhe Konstanti të cilit i kishte takuar pjesa perëndimore, mbështetën doktrinën e Nikesë. Në shtator 343 u mblodh në Serdikë, në kufirin midis dy pjesëve të perandorisë, një asamble që në fakt nuk arriti t'i pajtojë dy palët. Epërsia e vëllait të vogël, që tani sundonte mbi gjithë perëndimin, e detyroi Konstancin të tërhiqet dhe të lejojë kthimin nga mërgimi të peshkopëve ortodoksë. Arianët, që politikisht qenë mundur, u ndanë në dy grupime: të ashtuquajturit gjysmëarianë edhe pse nuk e pranonin bashkësubstancën, pranonin se midis Atit e Birit kishte një analogji, ndërsa krahu radikal i arianizmit, i drejtuar nga Eunomi, vazhdonte të pohonte ndryshimin rrënjësor në substancë midis dy personave hyjnorë. Por gjërat ndryshuan përsëri kur Konstanti vdiq në luftën kundër uzurpatorit Magnec (350), i cili pastaj (351) u mund nga Konstanti në një betejë të përgjakshme.
Fitorja e perandorit të Lindjes solli përsëri një rritje të peshës politike të pjesës lindore të perandorisë. Duke ndjekur shembullin e të atit, Konstanti u përpoq të arrijë një barazim zyrtar të Kostandinopojës me Romën, gjë që në fakt donte të thoshte se kryeqyteti i ri i krishterë zinte vendin e Romës së vjetër, ende gjysmë-pagane. Vizita që ai bëri në Romë u shoqërua nga një vendim që është një shenjë e prekshme e fundit të botës antike: urdhëroi të hiqte nga salla e senatit romak altarin e Fitores. Por në të njëjtën kohë fitorja e Konstantit përfaqësonte një fitore të arianizmit. Vullneti perandorit duhet të ishte vendimtar qoftë në kishë e qoftë në shtet. Ai e shtypi opozitën që drejtohej nga Athanasi i Aleksandrisë dhe në sinodet e Sirmit dhe të Riminit e shpalli arianizmin fe shtetërore (359). Tani edhe gjysmë-arianët u ndanë: më të moderuarit kaluan në opozitë dhe u afruan akoma më shumë me nikeasit, kurse të tjerët u shkrinë me eunomianët dhe, të prirë nga perandori, u bënë partia sunduese. Por më i rëndësishëm nga pikëpamja historike se sa kjo fitore e përkohshme e arianizmit në shtetin romano- bizantin është fakti se pikërisht në këtë periudhë filloi kthimi në krishterin i popullit të Gotëve. Popujt gjermanikë e njohën krishterimin në variantin e tij arian. Më 343 përktheu Biblën në gotisht, u shugurua peshkop nga ariani Eusebio i Nikomedisë. Shumë kohë pasi arianizmi në Bizant qe mundur, pjesa më e madhe e farëve gjermanikë qëndroi besnike doktrinës së Ariusit.
Periudha e konflikeve fetare në kohën e Konstantit u pasua nga reaksioni pagan i Julian Apostatit (361-363) . Me Julianin mbërriti në një pikë kritike një ndër problemet qendrore të kulturës bizantine, domethënë ai bashkëjetesës së kulturës së vjetër me besimin e ri. Dashuria për këtë botë klasike që po perëndonte, për artin e saj, për kulturën e diturinë e saj, e shtyu këtë përfaqësues të fundit të dinastisë së Konstandinit t'i shpallë luftë fesë së re. U duk sikur luftërat e pafund midis grupeve të ndryshme në gjirin e Kishës së krishterë i siguruan suksesin. Paganët ishin akoma shumë të fortë në numër, sidomos në pjesën perëndimore të perandorisë, pikësëpari në Romë; gjithashtu pagane qe në një pjesë të mirë edhe ushtria e mbushur plot barbarë. Nuk ishte i papërfillshëm edhe numri i atyre që filluan ta brak-tisin fenë e krishterë. Por Juliani nuk mundi të krijojë një lëvizje të fuqishme antikristiane. Gjatë kësaj lufte ai bëri rolin e zëdhënësit të aristokracisë kulturore pagane të filozofëve e të oratorëve neoplatonikë, ku bënte pjesë edhe vet. Në gjysmën lindore të perandorisë, sidomos në Antioke ku kishte vendosur rezistencën e vet, perandori pësoi zhgënjime të mëdha. Dobësia e brendshme e lëvizjes së tij reaksionare dëshmohet fare qartë nga fakti se në organizimin e klerit të ri pagan, Juliani kopjoi organizimin e kishës së krishterë. Zelli që tregonte për të ringjallur kultet e vjetra pagane (ai vetë bënte flijime kafshësh për perënditë) shkaktoi çudi dhe dizaprovim. Si çdo reaksion që entuziazmohet për të vjetrën dhe e lufton të renë, reaksioni i Julianit ishte i dënuar të dështonte. Gjatë një fushate kundër persianëve ai u plagos nga një goditje shtize dhe vdiq në fushën e betejës. Me të vdiq edhe vepra e tij. Dështimi i shpejtë i saj tregoi qartë se fitorja e krishterimit përfaqësonte tashmë një domosdoshmëri historike.