Mbi faqen perëndimore të malit Dhivrovuni, gati një orë larg në veri të fshatit Dhivër, ruhen disa shpella, që japin shenja se duhet të kenë qenë banuar nga eremitë, por nga ngrënia e shkëmbit ku ato ndodhen, sot është bërë e pamundur hyrja në to. Njëra nga këto shpella, në të cilën mund të hyhet pa ndonjë rrezik, quhet Shpella e Shën Gjergjit që, mesa duket, duhet të ketë shërbyer si paraklis për eremitët.
Ky paraklis i Shën Gjergjit nga ana perëndimore është thurrur prej një muri, me një mbulesë pjesërisht prej shkëmbi dhe pjesërisht prej një çatie, mbuluar me plloça dhe tjegulla dhe e cila mbështetet prej shkëmbi mbi mur.
Paraliksi në fjalë përbëhet prej naosit (4,35 x 2,00 m) dhe dy kungave në anën lindore, të gdhendura në shkëmb, nga të cilat, njëra është më e madhe (2,10 x 1,60 m) dhe tjetra, më e vogël (1,35 x 1,20 m), kurse narteksi është 5,40 x 2,5 m. Në kungën më të madhe, nika e prothesit (0,54 x 0,45 m) është gdhendur mbi shkëmb dhe, sipër, e harkuar.
Faqet e brendshme të paraklisit, thuajse në pjesën më të madhe janë suvatuar dhe veshur me pikturë murore.
Tematika e këtij paraklisl është mjaft e pasur dhe, duke filluar lart nga narteksi, është si pason: skena "Fjetja e Shën Mërisë" (1,00 x 0,56 m); "Shën Gjergji shpëton të bijën e mbretit" (0,70 x 0,22 m), ku vetëm bija e mbretit është në lartësi 0,60 m. Pantokratori paraqitet në gjysmëfigurë, i zbehtë, gati i padukshëm, Theodhorët Tirani e Stratillati në këmbë duke u bekuar nga Emanueli, në gjysmëfigurë dhe në miniaturë, si djalë. Nga këta, vetëm Emanueli ruhet në gjendje të mirë. Në faqen e murit që ndan narteksin nga naosi ruhet skena "Deisis", me figura në këmbë, Shën Mëria me fytyrë të zhdukur krejt, dy figurat e tjera janë ruajtur në fragmente të parëndësishme, vetëm se identiflkojnë skenën.
Në interierin e naosit, mbi hyrjen ruhet skena "Guri" (1,00 x 0,65 m), ku figurat e mirëprurësve te varri janë fshirë nga mesi e sipër, kurse engjëllit mbi gur i ruhet vetëm dora që u tregon mirëprurësve varrin; figurat e kustodisë ruhen në miniaturë.
Në të djathtë të saj ruhet skena "Ngjallja" (1,00 x 1,00 m) ku Krishti duket i stolisur me veshje të kuqërremtë që imiton arin dhe me një kryq të gjatë në dorë që simbolizon fltoren mbi vdekjen, duke qëndruar mbi djallin, i përfytyruar si përbindësh, dhe duke mbajtur Adamin prej dore me Evën pranë. Këto figura janë shumë të zbehta, pjesërisht të zhdukura. Nga e majta është dhënë Davidi me Solomonin si edhe një tjetër figurë sipër tyre deri në brez pranë buzës së varrit, të stolisura me dolloma mbretërore, ngjyrë vishnje të çelët, kopsitur në grykë. Figura e tretë paraqitet me portret të dëmtuar.
Mbi faqen lindore të shkëmbit, sipër, ruhet skena "Shpërfytyrimi" (1,00 x 0,70 m), ku figura e Krishtit dhe ato të dy apostujve janë me veshje të bardha e të kuqërremta (siene), me portrete shumë të dëmtuara, kurse figura e Gjonit ruhet në gjendje mjaft të mirë.
Djathtas saj, mbi faqen e shkëmbit, ruhen skena ("i vjetri i ditëve"), në të cilën përfytyrohet një plak shumë i moçëm, si në një dritare të qiellit, në gjysmëfigurë dhe me duar të hapura, duke bekuar me dorën e djathtë Gjon Pagëzorin, që përfytyrohet nën të me fletë dhe me mjekër, kurse në të majtën mban një rrotull të mbështjellë.
Në këtë skenë figura e plakut, përveç nënshkrimit që dhamë më sipër, ka edhe inicialet IC - XC, me të cilat interpretohet Krishti, përfytyrimi i tij, si një plak shumë i moçëm, që tregon përjetësinë e tij para inkarnacionit, kurse veprimi duke bekuar Pagëzorin tregon dërgimin e tij në botë si pararendës. Meqenëse në të majtë të figurës së plakut është dhënë figura e Gabrielit duke lajmëruar Shën Mërinë, rotulla që mban në të majtën e tij tregon lajmin që Gabrieli duhet t'i njoftojë Shën Mërlsë. Aty Gabrieli është dhënë me dorë të zgjatur duke lajmëruar Shën Mërinë, e cila thuajse është zhdukur krejt. Ruhet vetëm një fragment prej gjunjëve, në të djathtë duken këmbët e një gruaje tjetër me P ndale të kuqe, stolisur me pika të mëdha të bardha të rrumbullakta. Figura e më të vjetrit se ditët, ajo e Pagëzorit si ajo e Gabrielit ruhen relativisht mirë.
Në faqen jugore të shkëmbit, sipër, ruhet skena "Shestia" 60 x 1/00 m), në të cilën, sipër, anash, ruhen të përfytyruar nividi e Solomoni në gjysmëfigurë, secili përfshirë prej një katërkëndëshi kënddrejtë, me nga një rotull të hapur në duar „ie tekstin e profetisë, që i përket ngjarjes së pikturuar në këtë Skene Nën këtë skenë përfytyrohet Pantokratori në gjysmëfigurë, i dëmtuar nga një plasje e suvasë gati në gjysmën portretit, i titulluar "Shpëtimtari" (1,10 x 0,82 m). Për këtë figurë do të flasim më vonë, sepse ndryshon në stil nga figurat e tjera të naosit.
Në faqen e murit perendimor ruhet skena e madhe "Fjetja Shën Mërisë" (1/62 x 1,30 m). Shën Mëria është përfytyruar e shtrirë si e vdekur mbi një shtrat të lartë, me duar të kryqëzuara në kraharor si në skenën analoge të narteksit. Vetëm se këtu ajo është me 12 apostuj pranë, të kërrusur pak mbi të dhe duke e treguar atë me dorë. Këto figura paraqiten me portrete të zbehta. Apostul Pjetri është me një thimiaton në dorë që mezi dallohet.
Në kungën e madhe jane pikturuar pesë figura jerarkësh në këmbë, me veshje jerarkike, me fellone e me amoforë të bardhë, nga të cilët, Shën Thanasi dhe Shën Silvesteri i Romës ruhen në gjendje më të mirë. Platitera na duket si e ritokuar pak, dy engjëjt anash saj janë shumë të zbehtë dhe në nikën e prothesit Shën Stefani është me portret të prishur dhe me veshje fare të thjeshta, pa pala, e njëllojtë me figurat e skenës së narteksit.
Në faqet e hyrjes, në kungën e vogël, ruhen figurat e dy stilistëve, ajo e Danielit dhe ajo e Simeonit me stilet e tyre (1,32 x 1,35 m), dhe pranë tryezës së altarit të pikturuar, dy liturgjistët, apostul Jakovi dhe Shën Vasili i Madh, mbi tryezë dhuratat. (0,34 x 0,3Im) diskosi, që ka vetëm sanosin, dhe potiri. Aty pranë ruhen figurat e Shën Kozmait dhe e Profet ilisë, ky i fundit është pikturuar dy herë në këtë kungë, me individualitete të ndryshëm njëri nga tjetri, dhe si prej së njëjtës dorë piktori.
Në brezin e dytë të faqes së shkëmbit lindor ruhen përsëri figurat e kryeengjëjve, Mihali e Gabrieli, me veshje strategësh (me lartësi 1,30 m) me shpatë të zhveshur në dorën e djathtë, si edhe një martir I paidentifikuar. Këto figura duken të një perludhe më të vonë, si të shekujve XIV-XV.
Skena "Fjetja e Shën Mërisë" nga mënyra e trajtimit të figurave në narteks paraqitet me interes për origjinalitetin e saj. Aty Shën Mëria është dhënë e shtrirë mbi një shtrat me mbulesë të kuqe fare të zbehtë dhe me jastëk ngjyrë kafe të çelët, me duar të kryqëzuara në kraharor dhe e veshur me një amfor të kuqërremtë (slene) të çelët dhe me imation të gjelbër krejt të shuar.
Si figurë qendrore dhe kryesore e skenës, Shën Mëria kompozohet në krye me gjashtë figura, gati fare të fshira, të cilave u ruhen vetëm siluetat e zbehta, dhe katër figura të tjera në këmbë, këto të ruajtura relativisht mirë, njëra nga të cilat është grua, dy burra janë me veshje të gjera të bardha, pa pala e pa rudha dhe me qylafë të bardhë mbi kokë në formë konike, si ato që mbajnë edhe sot krutanët. Të gjitha figurat në skenë evidencohen në një sfond gri, fare të çelët.
Në mes të skenës, pak mbi supin e shtrirë të Shën Mërisë, nën shtresën e fluoreshencave të kripërave gëlqerore, dallohet fare pak figura e Krishtit, me një foshnje të mbështjellë në duar, e cila simbolizon shpirtin e Shën Mërisë. Aty pranë është edhe një shandan me tri llambadha, si ato të sinagogave.
Në skenë figurat me veshje edhe qylafë të bardhë ka shumë të ngjarë të jenë Dionis Areopagjiti dhe Jerotheu, peshkopët e parë në Athinë, të cilët, sipas jetëshkrimit të Shën Mërisë, kanë marrë pjësë në varrimin e saj së bashku me apostujt, gjë që mund të konstatohet dhe nga veshjet e tyre të ndryshme nga ato të apostujve. Njëri nga apostujt mban një thimiaton në dorën e majtë, që mezi dallohet nga e zbehta. Duke i konsideruar këto dy figura si të jerarkëve së bashku me figurën e një gruaje aty pranë skenës i mbeten vetëm shtatë figura të apostujve. Në skenë përveç figurës së apostul Thomait, për të cilin në jetëshkrim thuhet se arriti në Jerusalem pas varrimit të Shën Mërisë, duhet të ishin, të paktën, 11 figura të apostujve.
Figurat në këtë skenë duken të kompozuara në mënyrë simetrike në dy grupe, njëri pranë kreut dhe tjetri pranë këmbëve të Shën Mërisë. Qëndrimi i tyre është dhënë në mënyrë të rreptë vertikale statike dhe frontale, pa brerore rreth kokës duke përfshirë edhe Shën Mërinë. Paraqitja e Shën Mërisë pa brerore është një rast i rrallë; ne njohim vetëm një rast tjetër të tillë, atë në miniaturën e një ungjilli, që ruhet në manastirin e Shën Ekaterinës në malin Sina (shek. X deri në fillim të shek. XI).
Skena "Shën Gjergji shpëton të bijën e mbretit" ka shumë ngjashmëri në mënyrën e kompozimit me të parën, si vepër e të njejtit piktor anonim. Në këtë skenë, ndonëse Shën Gjergji nuk është dhënë mbi kalë i veshur me uniformë strategu antik dhe duke vrarë kuçedrën për të shpëtuar të bijën e mbretit aty pranë ne e shohim atë mbi linjën e sipërme përkufizuese të skenës së parë, pak të kërrusur duke mbajtur përdore princeshën, e cila është dhënë më poshtë përbri skenës së parë. Kjo mënyrë kompozimi e skenës te ne ka të ngjarë të jetë origjinale, sepse një tjetër të tillë nuk e kemi hasur në literaturën speciale. Këtu Shën Gjergji përfytyrohet i stolisur me një dolloma në formë pelerine, ngjyrë vjollce të çelët, buzët e së cilës stolisen prej një shiriti me motivin e grupeve prej katër pikash të bardha, motiv ky që gjendet edhe në piktura të monumenteve tona pak më të vona.
Portreti i princeshës modelohet me konture të theksuara të kuqërremta, prej penelash të turbullt, të përdorur në mënyrë trashanike, të mbështjellë me një napë të bardhë si edhe të kurorëzuar me një diademë. '
Qafa e princeshës është stolisur me një qafore të ngushtë si të qendisur, gati e njejte me qaforet që përdoren edhe nga gratë e Shpatit të Elbasanit.
Duke u mbështetur në këto tipare të trajtimit të thjeshtë të figurave dhe ne elementet folklorike popullore vendase të piktures, mendojme se kjo pikturë duhet t'i atribuohet periudhës më të hershme pas-ikonoklastike, atëherë kur rifillojnë-ndikimet nga kryeqendra, Kostandinopoja, ende nuk mbërrinin në periferitë e asaj Perandorie, siç ishte vëndi ynë. Mesa duket, pas vendimit të vendosjes së ikonave në kisha, popujt e periferive të Perandorisë Bizantine, pikturat kishtare i realizonin vetë në mënyrë pak a shumë orgjinale, sipas hamendjes së piktorit vendas, i cili, duke mos pasur modele, i zgjidhte vetë problemet, siç mund t'i shohim në narteksin e Shpellës së Dhivrit.
Figurat e tjera në këtë narteks janë shumë të zbehta e të dëmtuara nga kripërat gëlqerore dhe shumë të fragmentuara, prandaj nuk mund të përcaktojnë me shumë bindje kohën e ekzekutimit të tyre, ndonëse ato nuk duhet të jenë shumë më të vona nga ato që analizuam.
Gjithashtu, piktura e naosit dhe e kungave duket me shumë interes, si për nga ana ikonografike, ashtu edhe për nga ana e elementeve realiste popullore që pasqyrohen në të. Piktura e këtij paraklisi ka një rëndësi të veçantë dhe për faktin se, duke qenë si më e vjetër, ajo paraqitet shumë e pasur me skena dhe figura të veçuara. Skenat e kësaj pikture nuk janë të sistemuara sipas një radhe kronologjlke, por janë dhënë disa tema të festave të mëdha, si edhe tema dogmatike, të cilat janë radhitur në mënyrë të lirë nga ana e piktorit, sipas hamendjes së tij dhe sipas vendit që ai ka pasur në dispoziclon.
Nga ky ekspozim, që bëmë, del se kjo pikturë, duke qenë e kohërave shumë të vjetra, deri sa arriti në ditët tona, ka pësuar shumë dëme. Janë dëmtuar sidomos skena "Ngjallja", "Ungjillizimi”, "Shpërfytyrimi" dhe "Fjetja e Shën Mërisë". Ka shumë të ngjarë që këtu të ketë qenë edhe skena "Kryqëzimi i Krishtit", si një nga më kryesoret në pikturën bizantine, veç në qoftë se është zhdukur ose është mbuluar nga pikturat më të vona si shumë e dëmtuar.
Këto skena që ruhen, ndonëse të dëmtuara, duke ruajtur pjesë në gjendje shumë të mirë, japin të dhëna rreth tematikës, rreth mënyrës së trajtimit, rreth nivelit artistik si edhe rreth elementeve folklorike e realiste popullore që po pasqyrojmë.
Skena "I vjetri i ditëve" në këtë shpellë është ndër më të vjetrat analoge me ato të monumenteve tona dhe origjinale për kompozimin e saj prej tri figurash. Përfytyrimi i plakut "I vjetri i ditëve", me një kompozim të tillë, që ka kuptim sotereologjik rreth Krishtit, nuk e kemi hasur të njëjtë as në pikturën tonë mesjetare, as në literaturën speciale.
Skena "Ngjallja e Krishtit" këtu kompozohet në mënyrë të zakonshme, fare e thjeshtë dhe e vobektë në elementët përbërës të saj: Krishti mbi djallin, Adami dhe Eva si edhe figura te drejtësh, të cilët përfaqësojnë çlirimin e Të drejtëve nga Ferri. Kurse përbërje të plotë ikonografike në këtë naos kanë skenat "Shestia" dhe "Fjetja e Shën Mërisë".
Skena "Shestia" si edhe të tjera të këtij parakilsi duken fare të thjeshta, gjë që bie në sy në trajtimin e figurave, të cilat realizohen vetëm me anë të linjës së theksuar, siç mund t'i shohim në siluetat e figurave, në fletët e engjëjve, që duken si prej letre të bardhë qethur me gërshërë si edhe në mjekrat e jerarkëve, që duken artificiale e si të ngjitura. Në skenë ngjyrat e plkturës janë të varfra; mbizotëron grija e ftohtë. Megjithatë, në trajtimin dhe në modelimin e kësaj skene vërehen elemente artlstike, siç është kompozimi simetrik e harmonlk I figurave, lëvlzjet e gjestet e tyre të gjalla, të cilat e gjallërojnë skenën dhe I japin asaj një pamje të harmonishme e kuptimplote.
Piktura e Shpellës së Dhivrit, për tiparet fare të thjeshta që e karakterizojnë, radhitet në pikturat më të vjetra të vendit tonë, në të cilën përveç elementeve folklorike popullore vendase, që vërehen, konstatojmë edhe një element artistik realist në trajtimin e figurave, sidomos në ato të naosit e të kungave. Ky element qëndron në modelimin e portreteve me sy në formë bajameje, që vijnë të zgjatur si me bisht dhe si me kapuç. Piktori anonim, gjatë modelimit të portretit, qepallave të syve u ka kaluar një penel në ngjyrë të çelët, që I bën të duken me kapuç.
Ne kemi konstatuar se në popullatën e Labërisë, në zonën e së cilës ndodhet dhe shpella me pikturën në fjalë, mbizotëron tipi i njerëzve me sy në formë bajameje, të zgjatur si me bisht dhe si me kapuç. Ky fakt na shtyn të supozojmë se ka shumë të ngjarë që piktori anonim i kësaj pikture të ketë qenë nga krahina e Labërisë. Prandaj në pikturën e tij ka mundur të pasqyrohet ky element i fizionomisë së popullatës labe.
Përsa I përket flgurës nën skenën "Shestia" të titulluar "Shpëtimtari", dhënë në gjysmëfigurë brenda një katërkëndëshi kënddrejtë, nga mënyra e trajtimit, nuk duket e së njëjtës dorë plktori, as e së njëjtës kohë me të tjerat.
Kjo gjysmëfigurë, dhënë në qëndrim frontal, duke bekuar me të djathtën dhe duke mbajtur Ungjlllin në formë libri me të majtën, ndonëse titullohet "Shpëtimtari", i përket tipit të Krishtit Pantokrator.
Portreti i Krishtit këtu është modeluar me flokë të ndarë shteg në mes të kryes dhe krehur në mënyrë grafike, lëshuar nga pas si të përdredhur, me ballë të lartë, me hundë të drejtë, me vetulla të harkuara e mjekër të errët, të rrumbullakosur nga posht. Veshja e tij është me një mroi palash errudhash, që krijojnë përshtypjen sikur janë prej stofi shumë të hollës, kurse portreti dhe duart e tij duken të arritura me mjaft plastikë.
Brerorja e tij rreth kokës mban iniciale të vizatura brenda kryqit, ku linjat përkufizuese të të cilit janë të hapura nga fundi. Këto iniciale, shkronjën omega e kanë prej linjëzash të thyera, kurse në titullin e skenës “shestija” omega është prej linjat të lakuara.
Në skenat e naosit figurat, në përgjithësi, evidencohen në sfond gri lisho. Vetëm në skenën “shestia” gjsma e sipërme e sfondit të figurave është gri, ndërsa pjesa tjetër është ngjyrë kafe e çelet.
Si piktura e naosit, ashtu dhe ajo e narteksit të këtij paraklisi, ndnëse nuk janë të së njëjtës dorë piktori, kanë mjaft tipare të përbashkëta, gjë që dëshmon se ato janë kryer në një kohë relativisht jo shumë të largët nga njëra tjetra. Tiparet e përbashkëta në të vërehen në trajtimin e thjeshtë dhe grafit të figurave, ku rolin kryesor e luan linja, në përdorimin e ngjyrave të çelta, ku mbizotron gria, në modelimin e portreteve të jerarkëve me mjekra artificiale si të ngjitura me fletët e engjëjve në skenën “shestia”, si prej letre të bardhë të prerë me gërshërë.
Ky trajtim me vizatime të thjeshta dhe me ngjyra aq të varfëra e të frohta dëshmon për një pikturë nga më të vjetrat, për një pikturë jo shumë larg rivendosjes së ikonave, pas dështimit të ikonoklastisë.
Përvec ngjashmërisë, këto dy piktura kanë edhe ndryshime midis tyre, gjë që vërehet në disa tipare më artisitike që mund të soditen në pikturën e naosit të kungave. Këto tipare vërehen në vizatimin e figurave me përpjestime shumë më të sakta, përveç zgjatjes së shpërpjesëshme të tyre, që u japin një pamje më madhështore. Tiparet artistike konstatohen gjithashtu, në trajtimin e përdorimit të ngjyrës gri, të cilën piktori e ka përdorur me pak gradacione të lehta, duke arritur kështu një farë plastike në disa portrete figurash. Në këtë pikturë, ndonëse shumë e vjetër, bëhert një orvatje për herë të parë për të arritur plastikën në portretet me anë të nuancës së ngjyrës gri, si dhe u arritën shprehet e gjalla të figurave. Duke qenë se në disa figura ngjyra është përdorur edhe më e çelët, silueta e tyre është më e hollë dhe më e mprehtë. Kjo bën që figurat të evidencohen më mirë.
Megjithëkëto përpjekje drejt përparimit, piktura e naosit dhe e kungave mbetet një pikturë e pazhvllluar grafike, pa vëllim dhe pa plastikë, ku figurat evidencohen mbi sfondin lisho, ku mbizotërojnë ngjyrat e çelta, të qeta e të shuara, që i bëjnë figurat të duken si irreale, si hije të ftohta.
Plktura e Shpellës së Shën Gjergjit pranë fshatit Dhivër, si edhe ajo e Shën Marenës mbi malin Milet gjenden pranë qendrave kulturore mesjetare të njohura, pranë qytetit të Butrintit dhe pranë Manastirit të Shën Kollit në Mesopotam, që ka qenë selia e peshkopatës së Finiqit. Kjo na bën të mendojmë se këto vepra të kulturës mesjetare, që paraqiten me interes për kohën kur janë ekzekutuar, janë nën ndikimin e këtyre dy qendrave kulturore të vendit tonë.
Nga analiza që i bëmë pikturës së naosit dhe të kungave të paraklisit të Shën Gjergjit na rezulton se kjo pikturë duhet të jetë më e vonë nga ajo e narteksit, afërsisht në gjysmën e parë të shek. XI.