Të vetmit elementë semantikë te periudhës prehistorike, të një periudhe ku trashëgimia gojore hesht dhe shkrimi është ende tejet larg, janë ritualet dhe arkitektura sepulkrale. Nëpërmjet tyre, qoftë mugët, ndihet përfytyrimi abstrakt për jetën transcendentale dhe evolucioni i këtij përfytyrimi. Si i tillë, konceptimi i shpirtit si entitet i pavarur abstrakt arrin të materializohet nëpërmjet elementëve jo materialë, konceptualë.
Parë në këtë dritë, sfera materiale, arkitektura, i huazoi sferës shpirtërore, varrimit, perceptimin material, duke krijuar dialogun mes shpirtërores dhe materiales. Këtë huazim, sfera shpirtërore ia shleu sferës materiale, arkitekturës, mjaft vonë, në periudhën helenistike, kur elementëve arkitektonikë, ju dha domethënie shpirtërore. Më qartë kjo e shprehur në varret monumentale të Selcës, të modeluar si naiskose (tempuj të vegjël), propile/hyrje monumentale dhe teatro.
Tumat/tumuli, që në latinisht do të thotë kodërza, shënjojnë fillimin e arkitekturës monumentale sepulkrale dhe të arkitekturës në përgjithësi. Tumat, të lidhura simbolikisht me kultin e diellit', e spikasin vetveten nëpërmjet ngritjes nga rrafshina me siluetën e tyre. Nëpërmjet kësaj siluete ato ndiqnin logjikën racionale të tërheqjes së vëmendjes, ndërkohë që nëpërmjet masës së fuqishme të dheut të hedhur siguronin paprekshmërinë e varreve.
Të pranishme në brezin verior të Evropës që nga eneoliti, në viset e tjera tumat shfaqen në bronzin e hershëm, dukuri që e lidhin me valën e dyndjes së popujve (Kurgan 4,2300 p.e.s.). Pas zgjerimit fillestar në thuaj tërë Evropën, në bronzin e vonë dhe veçanërisht në hekurin e hershëm, shtrirja e tyre hapësinore rrudhet dukshëm: në zonën kulturore të Hallstad-VI dhe në Tliri ku ruajti të pacenuar tiparet kryesore. Si të tilla, tumat mund të kundrohen si pjesë organike e trashëgimisë arkitektonike Ilire.
Kjo dukuri dëshmon shkrirjen pa ruptura të dhimbshme gjatë bronzit të hershëm, të autoktonëve eneolitikë para-indoeuropianë me ardhacakët veripontikë. Më tej, të ngjizurit e rinj u shkrinë, sërish pa dhunë, me ardhacakët e bronzit të ri.
Përjashtuar zonën Belotic- Belo Crkva, tumat e Bronzit të hershëm (2200-1600 p.e.s.) janë të kufizuara në numër. Si të tilla ato janë një shfaqje e re, ende jo dominuese. Këto tuma (Rogovë/ Gjakovë: Pazhok/Elbasan, Shtoi/Shkodër: Piskovë/Përmet, Vajzë/Vlorë:) kanë diametër relativisht të madh dhe vetëm një varr qendror. Perimetri i tyre përvijohet nga një unaze e ulët gurësh, e cila e përkufizon dhe konsolidon strukturën e kësulës sferike të tumës.
Në rajonet karstike, kjo kësulë përbëhet nga një masë gurësh, ndërsa në rajonet e tjera prej një shtrese dheu të mbuluar me kalldrëm guri.
Në Pazhok, varri qendror, 2.50 m i gjatë, 1.20 m i thellë dhe i mbuluar me dysheme druri, rrethohej prej një unazë gurësh me diametër 6 m. Në tumat e tjera varrimi kryhej drejt e në taban (Shkrel, Dukat), në platforma kalldrëmi (Barç) ose në ciste/varre-arkë (Shtoj). Varrimi i dy personave të sekseve të ndryshëm, gjasisht tregon varrimin sinkron dhe me dhunë të gruas me burrin. Numri i kufizuar i të varrosurve dhe përmasat e mëdha të tumave në një kohë kur instrumentet e punës ishin primitivë, i tregon ato varre prijësish.
Me përjashtim të Shkrelit dhe Shtoit, ku është përdorur riti i inceneracion-it/djegies, kufomat janë kallur në kurriz, me këmbë të mbledhura në pozicion fetusi, në pritje të rilindjes së amëshuar. Skeletet mbi varr të lopëve (Pazhok, Belotic-Bela Crkva/Serbi), deleve dhe shpendëve (Shkrel, Shtoj), dëshmojnë ritualin e flijimit të kafshëve, traditë kjo që në zonat e thella ushtrohet edhe sot nga kleri katolik. Ndërprerja për 1.30 m e perimetrit të unazës rrethuese të gurtë nga ana e perëndimit (Pazhok, Piskovë), sa një hyrje, sugjeron imazhin e kalimit të të vdekurit në botën e hijeve, për të pritur si dielli rilindjen në agun e mëngjesit.
Përjashtuar zonën Belotic- Belo Crkva, tumat e Bronzit të hershëm (2200-1600 p.e.s.) janë të kufizuara në numër. Si të tilla ato janë një shfaqje e re, ende jo dominuese. Këto tuma (Rogovë/ Gjakovë: Pazhok/Elbasan, Shtoi/Shkodër: Piskovë/Përmet, Vajzë/Vlorë:) kanë diametër relativisht të madh dhe vetëm një varr qendror. Perimetri i tyre përvijohet nga një unaze e ulët gurësh, e cila e përkufizon dhe konsolidon strukturën e kësulës sferike të tumës.
Në rajonet karstike, kjo kësulë përbëhet nga një masë gurësh, ndërsa në rajonet e tjera prej një shtrese dheu të mbuluar me kalldrëm guri.
Në Pazhok, varri qendror, 2.50 m i gjatë, 1.20 m i thellë dhe i mbuluar me dysheme druri, rrethohej prej një unazë gurësh me diametër 6 m. Në tumat e tjera varrimi kryhej drejt e në taban (Shkrel, Dukat), në platforma kalldrëmi (Barç) ose në ciste/varre-arkë (Shtoj). Varrimi i dy personave të sekseve të ndryshëm, gjasisht tregon varrimin sinkron dhe me dhunë të gruas me burrin. Numri i kufizuar i të varrosurve dhe përmasat e mëdha të tumave në një kohë kur instrumentet e punës ishin primitivë, i tregon ato varre prijësish.
Me përjashtim të Shkrelit dhe Shtoit, ku është përdorur riti i inceneracion-it/djegies, kufomat janë kallur në kurriz, me këmbë të mbledhura në pozicion fetusi, në pritje të rilindjes së amëshuar. Skeletet mbi varr të lopëve (Pazhok, Belotic-Bela Crkva/Serbi), deleve dhe shpendëve (Shkrel, Shtoj), dëshmojnë ritualin e flijimit të kafshëve, traditë kjo që në zonat e thella ushtrohet edhe sot nga kleri katolik. Ndërprerja për 1.30 m e perimetrit të unazës rrethuese të gurtë nga ana e perëndimit (Pazhok, Piskovë), sa një hyrje, sugjeron imazhin e kalimit të të vdekurit në botën e hijeve, për të pritur si dielli rilindjen në agun e mëngjesit.
Në bronzin e vonë-hekurin e hershëm (Patos, Burrel, Bruç, Krumë/Mat, Piskovë/Përmet, Rehovë/Kolonjë, Lofkënd/Mallakastër, Bardhoc, Kënetë/Kukës, Dukat/Vlorë, Kalenjë, Romajë, Toponicë, Bërnicë/ Kosovë) struktura e tumave pëson ndryshime fare të lehta: Në disa shfaqet dromosi, rrugina e shtruar drejt tumës (Bardhoc), ndërsa të tjerat qarkohen me kanale (Krumë/Kukës).
Risi është qarkimi i varrit qendror nga varre të tjerë (deri në 62 në Patos), çka shpjegohet me besëtytninë se prijësi duhet shoqëruar nga njerëzit e klanit të tij. Tumat e Hekurit.
Koha e lulëzimit të tumave është hekuri i zhvilluar (1000— 650 p.e.s). Përveç varrimit në tumat e reja (Lashticë/Gjilan). vazhdon varrimi në tumat e vjetra, me ose pa ndërprerje kohore (Kënetë, Piskovë, Bardhoc, Vajzë/Burrel, Prodan, Kuç i Zi/Korçë, Romajë, Dibiçak, Malishev, Klinë, Igllarevë, Drenicë, Vollujë, Gjinoc, Barç, Lla-pushnik, Verbovc, Tushile, Sankovac/Kosovë, Pogon/ Greqi). Prej tyre, përmasa më të mëdha kanë tumat e ripërdorura të cilat rriten në sipërfaqe, shpesh duke u pajisur me një unazë të dytë rrethuese guri. Në to, përreth varrit qendror grupohen varre të tjerë, të së njëjtës kohë ose të periudhave të ndryshme, me ose pa hiatus kohor, numri i të cilëve në Glasinac, arrin deri në 2000. Tumat e reja të periudhës së hekurit, normalisht kanë dimensione më të vogla por dendësi më të madhe: Ato grupohen në nekropole të vegjël prej 2- 5 tumash, ose të mëdhenj si në Pogon ku grupohen mbi 100 tuma dhe Glasinac, ku numri i tyre e kalon 1200.12
Unaza e gurtë vazhdon të jetë elementi tradicional, ndonëse mjaft rrallë shfaqen edhe tumat pa unazë. Inventari për burrat është armatimi (fig. 10) ndërsa për gratë stolitë, por më pak të çmuara se në periudhën e bronzit. Shfaqje e re janë tumat kenotafe (xevotatpiov/varr i zbrazët), “banesa” të luftëtarëve trupi të cilëve nuk ishte gjetur dot. Nisur nga poliandrioni i Ambrakias (600 p.e.s.,), kjo dukuri lidhet me luftërat larg truallit.
Në fillimet e periudhës së hekurit, pozicioni i kalljes ndërron sërish, nga brinjas në pozicion të shtrirë në kurriz. Vdekja në këtë rast, konceptohet si kalim i drejtpërdrejtë në jetën transcendentale, pa pritur rilindjen. Ky konceptim dualist i trupit dhe shpirtit ndriçohet nga rituali i ri i thyerjes së enëve prej qeramike mbi varr (Shkrel, Krumë etj.). Sipas tij, të vdekurit i takon ta jetojë jetën e tij të përtejme si në botën reale, por ashtu si inventari që ai merr me vete, është dhe njëkohësisht nuk është. Ashtu siç është dhe njëkohësisht nuk është kupë, kupa e thyer.
Vatrat e zjarrit në anën perëndimore të tumave (Vajzë, Krurnë) dëshmojnë ritin e diellit në perëndim: Siç edhe dielli ulet poshtë horizontit për të lëvizur më tej në botën e nëndheshme, edhe shpirtrat kalojnë në botën e hijeve pas vdekjes, për t’u rishfaqur si dielli në agim.
Tradita vendore e tumave pasqyrohet qartë edhe në nekropolet e qyteteve koloni. Në Apolloni, varrimet e shekujve VII-VI dhe IV- II p.e.s, kur influenca e elementit Ilir ishte mjaft e ndjeshme, janë në tuma, ndryshe nga varret arka të nekropoleve të dystë të shek. III- I p.e.s. dhe I-III e.s., të cilët i përmbahen traditës helene. Nga fundi i shek. e VI p.e.s. nuk ndërtohen më tuma të reja, ndonëse varrimi në tumat e trashëguara vijon deri në mesjetën e zhvilluar. Braktisja e traditës tumulare ishte më e shpejtë në Ilirinë e jugut, më e hapur ndaj influencave helenistike se veriu konservator.
Këto dukuri: muranat, kafshët e sakrificës, enët e thyera dhe hiri i inceracioneve, mbulohen nga tisi i murrmë i Dark Age, Kohës së Errët ku nuk pipëtin asgjë. Por krejt papritur, cepin e këtij tisi e ngre Uiada e Homerit. Befasia nga kjo ndihmë e papritur, i ngjet befasisë së zbërthimit dhe shpjegimit të kryeeposit francez të Cbanson de Roland (v. 778 e.s.) me toponiminë e Nartës, Vlorës dhe Bishtit të Pallës.
Në botën helene varrimi tumular kishte ndalur që në mesin e shek. XV p.e.s. Ndërkohë, në Iliadën e shek. VIII/VII p.e.s. përshkruhen dhe imtësitë më të vogla të ritualit klasik tumular: të varrimit të mikut të Akilit, Patroklit të rënë në luftën e Trojës (kapërcyelli shek. XIII/ XII p.e.s.). Ndërsa për Helenët ky ritual ishte një kujtesë shekullore, për Ilirët ai ishte një praktikë e rëndomtë. Si e tillë, Iliada risjell në tërë dimensionet e mundshme frymën e varrimeve princore të shek. VIII/VII p.e.s: britmat, vikamat, renë e pluhurit të çetës këmbësore, hirin e shkarë, shkartisjen e kufomave të djemve, kuajve, qenve, tufat e shkulura të flokëve, verën që shuan gacat e ndezura, hirin që rrjedh si ranë, eshtrat e zbardhura nga zjarri. Krejt e pamundur kjo nëse ky ceremonial nuk do njihej nga afer.
Kalorësitprinin e ngapas, reja e madhe e çetave këmbësore marshonte. Patroklin e vdektir në vig e mbanin e qanin me vikamë. Dhe kurmin me leshrat që kreut shkulnin, ia mbulonin.
Dhe kur arritën turmën përrçuri, veç miqtë varrmihës mbajti.
Stivën e drunjtë njëqind këmbë të gjatë dhe po kaq të gjerë sakaq ndërtuan. Me lot të pikëlluar majë saj Patroklin shtrinë.
Dhe para therën dhe rropnë desh të bardhë dhe dema briharkuar. Shpirtgjeri Akil, me dhjamë nga çaçka në fund të këmbëve të mortshmin mbuloi. Përreth mishrat e flive rreshtoi dhe me grykë nga shtrati mortor Dy shtamba vuri: njëfën me mjaltë tjetrën me vajra erëmirë. Pastaj furishëm me hingjëllima mbi stivë shtyu katërkuajtëfortë azganë. Nga nëntë langonjtë dy i preu, Thikën u nguli që mjekon Patroklin (shek. VI p e s) dymbëdhjetë lule djemve Trojanë dhe stivës së drurëve me shretërit bashkë i flaku. Dhe tha Akili: Me verë të kuqe prushin e zjarrit shuajeni. Pastaj mblidhini eshtrat e Patroklit që në mes tëstivësjanë, Veç nga kuajt dhe njefësjt e tjerë që larg tij u dogjnë Dhe shtirini në arkëtën e artë mbështjellë me dy shtresa dhjami. Kështu foli dhe të tjerët u bindnë: me verë të kuqe stivën që flaka dogji, shuan. Dhe poshtë ra hiri i rënduar. Në arkëjën e artë eshtrat e bardha të të urtit shok shtinë. Përreth zjarrit qarkun e kodërvarrit me kompas vizuan Brenda rrethit dheun e rrëmuar hodhnë. Dhe si ngritën kodërvarrin u nisnëdhe shkuan.