Një qytezë e lashtësisë, në çastin e lindjes së saj, nuk duhet përfytyruar në përpjekjen që ajo bënte për krijimin e formës qeverisëse, që do t'i jepte vetes dhe as se si do të kërkonte dhe do të diskutonte rreth ligjeve apo kombinimit të institucioneve të saj. Ligjet dhe qeverisja e saj nuk u gjendën dhe nuk do të vendoseshin sipas kësaj mënyre. Institucionet politike të qytezës antike lindën me vetë qytezën, në të njëjtën ditë me të; çdo pjesëtar i qytezës i ngërthente ato brenda vetes; sepse ato ishin në embrion të besimeve dhe të fesë së çdo njeriu.
Feja udhëzonte që vatra duhej të kishte gjithnjë një prift suprem; ajo nuk pranonte ndarjen e autoritetit fetar. Vatra shtëpiake kishte një prift të madh, i cili ishte ati i familjes; vatra e kurisë kishte kurionin ose fratriarkun; madje, çdo fis kishte edhe prijësin e vet fetar, të cilin athinasit e quanin mbretin e fisit. Gjithashtu, edhe feja e qytetit duhet të kishte priftin e saj suprem; ky prift i vatrës publike mbante emrin mbret. Ngandonjëherë, atij i jepeshin edhe tituj të tjerë; meqenëse ai ishte, para së gjithash, prift i pritanesë, grekët e quanin zakonisht atë pritan; herë-herë e quanin edhe arhont. Nën këta emra të ndryshëm, mbret, pritan, arhont, ne duhet të dallojmë një personazh, i cili është mbi të gjitha, prijës i kultit; ai mirëmban vatrën, bën flijime dhe thotë lutjet, ai kryeson vaktet fetare.
Duket se mbretërit e lashtë të Italisë dhe të Greqisë ishin sa priftërinj aq edhe mbretër. Tek Aristoteli lexojmë: "Përkujdesi për kryerjen e flijimeve publike të qytezës, u përket, sipas zakoneve fetare, jo priftërinjve të veçantë, por disa njerëzve që e nxjerrin dinjitetin e tyre nga vatra dhe që diku quhen mbretër, gjetiu pritanë dhe më tutje arhontë." Kështu shprehet Aristoteli, njeriu që ka njohur më mirë se kushdo tjetër kushtetutat e qytezave greke. Ky pasazh kaq i saktë, provon para së gjithash se, të tria fjalët, mbret, pritan, arhont, kanë qenë për një kohë të gjatë sinonimike me njëra-tjetrën; aq e vërtetë është kjo, saqë një historian i lashtë, Sharoni i Lampsakut, i cili pat shkruar një libër rreth mbretërve të Spartës, e kishte titulluar atë: Arhontët dhe Pritanët e Lacedemonasve. Më tej, ai thotë se personazhi që thirrej pa dallim me një nga këta tre emra, ndoshta me të tre njëkohësisht, ishte prift i qytetit dhe se burimi i dinjitetit dhe pushtetit të tij, ishte kulti i vatrës publike.
Karakteri priftëror i mbretërve primitivë rrëfehet qartë nga autorët e lashtësisë. Tek Eskili, vajzat e Danausit i drejtohen mbretit të Argosit me këto fjalë: "Ti je pritani i lartë dhe t'i vigjilon mbi vatrën e këtij vendi." Tek Euripidi, Oresti, vrasës i nënës së vet, i thotë Menelaut: "Është e drejtë që, si bir i Agamemnonit, unë të mbretëroj në Argos"; dhe Menelau i përgjigjet: "Dhe ti vrasës, mendon se mund të prekësh enët me ujin spastrues të flijimit? Je ti në gjendje të therësh viktimat?" Pra, funksioni kryesor i një mbreti ishte përmbushja e ceremonive fetare. Një mbret i lashtë i Siciones u rrëzua, pasi dora e tij, e përdhosur nga një vrasje, nuk ishte më në gjendje të ofronte flijime5. Në pamundësi për të qenë prift, ai nuk mund të ishte më mbret.
Homeri dhe Virgjili na rrëfejnë rreth mbretërve përherë të zënë me ceremonitë e shenjta. Nga Demosteni dimë se mbretërit e lashtë të Atikës i kryenin vetë të gjitha flijimet e caktuara nga feja e qytetit, sikurse dimë edhe nga Ksenofoni që mbretërit e Spartës ishin prijës të fesë së Spartës. Lukumonët etruskë ishin njëherazi magjistratë, prijës ushtarakë dhe priftërinj të mëdhenj.
Nuk kishte si të ndodhte ndryshe as për mbretërit e Romës. Tradita i paraqet gjithnjë si priftërinj. I pari në serinë e tyre ishte Romuli, i cili "kishte mësuar rreth shkencës së ogurëve" dhe themeloi qytezën sipas riteve fetare. I dyti ishte Numa: "Ai përmbushte, thotë Tit-Livi, pjesën më të madhe të funksioneve priftërore; por ai parashikoi se pasardhësit e tij, duke qenë se do të përballeshin shpesh me luftëra, nuk do të ishin në gjendje të përkujdeseshin për flijimet, ndaj ai krijoi edhe institucionin e flaminëve, që do të zëvendësonin mbretërit, kur ata të mos ndodheshin në Romë." Kështu funksioni priftëror romak nuk ishte gjë tjetër veç një lloj zgjatjeje e mbretërve primitivë.
Këta mbretër-priftërinj hipnin në fron përmes një ceremoniali fetar. Mbreti i ri, i çuar në majën e malit Kapitolin, ulej në një fron të gurtë, me fytyrën kthyer drejt Jugut. Në të majtë të tij, qëndronte ulur një ogur, me kokën e mbuluar nga shiritat e shenjtë dhe në dorë skeptrin ogural. Ai hiqte drejt qiellit disa vija, shqiptonte një lutje dhe duke vendosur pëllëmbën mbi kokën e mbretit, u lutej perëndive të jepnin një shenjë të dukshme se ky prijës pëlqehej prej tyre. Kur një vetëtimë apo fluturim zogjsh shfaqte miratimin e perëndive, mbreti i ri vishej me detyrën e re. Tit-Livi përshkruan ceremoninë e hipjes në fron të Numës; Denisi na siguron se një ceremoni e tillë zhvillohej për të gjithë mbretërit dhe pas mbretërve, për të gjithë konsujt; ai shton se një ceremoni e tillë praktikohej ende në kohën e tij8. Ky zakon kishte arsyet e veta: duke qenë se mbreti do të ishte njëkohësisht prijës i lartë i fesë së popullit të tij si edhe nisur nga fakti që nga lutjet dhe flijimet e tij do të varej edhe shpëtimi i qytezës, duhej që njerëzit, fillimisht, të siguroheshin se ky mbret ishte i pranuar nga perënditë.
Autorët e lashtësisë nuk na rrëfejnë asgjë rreth mënyrës se si hipnin në funksion mbretërit e Spartës; por mund të themi me siguri se kërkohej përmbushja e një ceremonie fetare. Madje, nga zakone të vjetra, që kanë mundur të vijnë deri në fund të historisë së Spartës, dëshmohet se qyteza kërkonte që këta mbretër të kishin pëlqimin e perëndive. Në këtë drejtim, ajo i pyeste vetë perënditë, duke u kërkuar "një shenjë." Ja se cila ishte kjo shenjë, sipas rrëfimit të Plutarkut: "Çdo nëntë vjet, eforët zgjedhin një natë shumë të kthjellët, por pa hënë, të ulur në heshtje, me sytë e ngulur drejt qiellit. Kur një yll kalon me shpejtësi nga një anë e qiellit te tjetra, mbretërit e tyre janë fajtorë ndaj perëndive. Atëherë, ata pezullohen nga froni mbretëror, deri sa një orakull i ardhur nga Delfi, t i shpëtojë ata nga mynxyra që i ka pllakosur.
Ashtu si edhe në familje, ku autoriteti ngërthehej në funksionin priftëror dhe ku babai, nën cilësinë e prijësit të kultit të shtëpisë, ishte njëherazi gjykatës dhe zot, po ashtu edhe prifti i madh i qytezës ishte njëherazi edhe prijës politik i saj. Altari, sipas shprehjes së Aristotelit i jepte atij dinjitet. Kjo përzierje mes funksionit priftëror dhe pushtetit nuk duhet të na habisë aspak. Ajo ndeshet pothuajse në të gjitha fillesat e shoqërive, pasi në fëmijërinë e popujve, me sp duket, vetëm feja mund të vendoste mbi ta nënshtrimin, ose ndoshta natyra njerëzore ndien nevojën të mos i nënshtrohet kurrë ndonjë perandorie tjetër veç asaj të idesë morale.
Kemi parë se sa shumë feja e qytezës përzihej me të gjitha gjërat. Në çdo çast njeriu ndiente se varej nga perënditë e për pasojë nga prifti, i cili qëndronte mes tij dhe perëndive. Ky prift vigjilonte mbi zjarrin e shenjtë; ishte kulti i tij i përditshëm, thotë Pindari, ai që shpëtonte çdo ditë qytezën10 *. Ishte ai që njihte formulat e lutjeve, prej të cilave, perënditë nuk mund të mos josheshin; në çastin e fillimit të betejës, ishte ai që flijonte viktimën dhe i siguronte ushtrisë mbrojtjen e perëndive. Natyrshëm, një njeri i veshur me një pushtet të tillë, do të pranohej dhe njihej si prijës. Nisur nga fakti që feja shkrihej me qeverisjen, me drejtësinë, me luftën, domosdoshmërisht do të rezultonte që prifti të ishte njëherazimagjistrat, gjykatës, prijës ushtarak. "Mbretërit e Spartës, thotë Aristoteli, kanë tre atribute: ata bëjnë flijimet, komandojnë ushtrinë në luftë dhe japin drejtësinë." Denisi i Halikamasit shprehet me të njëjtët terma lidhur me mbretërit e Romës.
Rregullat ndërtuese të kësaj monarkie qenë shumë të thjeshta dhe nuk është e nevojshme që ato të kërkohen gjatë; ato kishin rijedhur drejtpërsëdrejti nga vetë rregullat e kultit. Themeluesi, që pat ngritur vatrën e shenjtë, ishte natyrshëm edhe prifti i parë. Fillimisht, trashëgimia përbënte rregullin bazë për përçimin e kultit; qoftë kur vatra i përkiste një familjeje të vetme, qoftë kur ajo i përkiste krejt qytezës, feja udhëzonte që kujdesi për mirëmbajtjen e saj, kalonte gjithnjë nga ati tek i biri. Pra, pozicioni priftëror së bashku me atë të pushtetit, ishin qysh në fillim, të një karakteri të trashëgueshëm.
Një tipar i njohur mirë, në historinë e lashtë të Greqisë, provon në mënyrë spikatëse se, fillimisht, roli mbretëror, i përkiste njeriut që kishte ngritur vatrën e qytezës. Dihet se popullsia e kolonive joniane nuk ishte athinase, por një përzierje pellazgësh, eolasish, abantësh dhe kadmenësh. E megjithatë, të gjitha vatrat e qytezave të reja u ngritën nga pjesëtarët e familjes fetare të Kodrusit. Prej këtu do të rezultonte se këta kolonë, në vend të kishin për prijës një njeri të racës së tyre, për shembull, pellazgët një pellazg, abantët një abant, eolasit një eolas, funksionin e mbretit, në të dymbëdhjetë qytezat, do t'ua jepnin kodritëve. Sigurisht, këto personazhe nuk e kishin fituar autoritetin e tyre përmes forcës, pasi ata ishin të vetmit athinas që bënin pjesë në këtë aglomeracion të madh. Por, duke qenë se ata kishin ngritur vatrat, ata kishin gjithashtu edhe të drejtën për mirëmbajtjen e tyre. Për rrjedhojë, funksioni mbretëror iu dha atyre pa diskutim dhe mbeti i trashëgueshëm në familjen e tyre. Bato kishte themeluar Cirenajkën në Afrikë: atje, batiadët do të ruanin për një kohë të gjatë dinjitetin mbretëror. Protisi kishte themeluar Marsejën: protiadët, nga ati tek i biri, do të ushtronin atje funksionin e tyre priftëror dhe do të gëzonin privilegje të mëdha.
Pra, në qytezat e lashtësisë, prijësit dhe mbretërit nuk u vendosën si rrjedhojë e përdorimit të forcës. Nuk do të ishte e vërtetë të thuhej se i pari mbret i tyre, ishte një luftëtar fatlum.
Autoriteti buroi, sikurse thotë Aristoteli, nga kulti i vatrës. Feja krijoi mbretin në qytet ashtu sikurse ajo kishte krijuar edhe prijësin e familjes në shtëpi. Besimi, besimi i padiskutueshëm dhe hijerëndë, cilësonte se prifti trashëgimtar i vatrës ishte njëherazi edhe depozitues i sendeve të shenjta edhe rojtar i perëndive. Si mund të hezitohej fi nënshtroheshe një njeriu të tillë? Mbreti ishte një qenie e shenjtë, thotë Pindari. Në figurën e tij shihej, ndonëse jo krejtësishtnjë perëndi, të paktën, "njeriu më i fuqishëm, që mund të largonte idhnimin e perëndive", njeriu, pa ndihmën e të cilit asnjë lutje nuk ishte e efektshme, asnjë flijim nuk pranohej.
Ky funksion mbretëror, gjysmë fetar dhe gjysmë politik, u vendos në të gjitha qytezat, që me lindjen e tyre, pa përpjekje nga ana e mbretërve, pa kundërshtime nga ana e popullit. Ne nuk shohim në fillimet e popujve të ndryshëm, luhatjet dhe luftërat që kanë shoqëruar lindjen e mundimshme të shoqërive moderne. Dihet sa kohë është dashur, pas rënies së perandorisë romake, për të rigjetur rregullat e një shoqërie të organizuar. Për shekuj me radhë, Europa ka parë princër nga më të ndryshmit, t'i kundërvihen njëri-tjetrit se kush e kush do të qeveriste popujt dhe ngandonjëherë edhe vetë popuj që kanë refuzuar çdo lloj organizimi shoqëror. Një spektakël i tillë nuk haset as në Greqinë dhe as në Italinë e lashtë; historia e tyre nuk fillon me konflikte; revolucionet do të shfaqeshin vetëm në fund. Te këto popullsi, formimi i shoqërisë është bërë në mënyrë të ngadaltë, për një kohë të gjatë, shkallë-shkallë, duke kaluar nga familja te fisi dhe nga fisi te qyteza, por gjithnjë pa tronditje dhe pa luftëra. Funksioni mbretëror u vendos në mënyrë të natyrshme, fillimisht në familje dhe më pas në qytet. Ai nuk ishte përfytyrim i ambicies personale të dikujt; ai lindi si rrjedhojë e një nevoje të dukshme për të gjithë. Për shekuj me radhë, ushtrimi i funksionit mbretëror do të ishte i qetë, i nderuar dhe njerëzit i nënshtroheshin atij. Mbretërit nuk kishin nevojë për forcë materiale; ata nuk kishin as ushtri as thesare; por, të mbështetur nga të tilla besime, të fuqishme mbi shpirtin njerëzor, autoriteti i tyre do të ishte i shenjtë dhe i padhunueshëm.
Një revolucion, për të cilin do të flasim më tej, do të përmbyste mbretërinë në të gjitha qytezat. Por edhe duke rënë, ajo nuk la kurrfarë urrejtjeje në zemrat e njerëzve. Ajo lloj përbuzjeje, përzier me smirë dhe zemërim, që zakonisht shoqëron rrëzimin e madhështive nga froni, atë nuk do ta prekte asnjëherë. Sado që funksioni mbretëror do të binte nga vakti, respekti dhe dashuria e njerëzve për të, mbetën të lidhur me kujtimin e tij. Madje në Greqi u pa diçka që nuk është shumë e zakontë në histori; në qytezat, ku familja mbretërore nuk u shua, jo vetëm që ajo nuk u dëbua, por të njëjtët njerëz, të cilët e kishin zhveshur atë prej pushtetit, vazhdonin ta nderonin. Në Efes, në Marsejë, në Sirenë, familja mbretërore, edhe pse e privuar prej pushtetit të saj, vazhdoi të rrethohej nga respekti i popujve, duke ruajtur njëkohësisht edhe titullin dhe simbolet e mbretërisë.
Popujt vendosën regjimin republikan; por emri i mbretit, jo vetëm që nuk u kthye në fyerje, por do të mbetej një titull i nderuar. Është krijuar zakoni që ky emër të urrehet dhe përbuzet: gabim i çuditshëm! Gjatë lutjeve, romakët e përdomin këtë emër për t'iu drejtuar perëndive. Nëse uzurpuesit e froneve nuk do të guxonin kurrë të mermin këtë titull, kjo i detyrohet më tepër faktit që ai konsiderohej i shenjtë. Në Greqi, monarkia do të rivendosej mjaft herë në shumë qytete; por monarkët e rinj nuk do të pretendonin kurrë të quheshin mbretër dhe do të kënaqeshin vetëm me emrin tiranë. Ajo që bënte ndryshimin në këta dy emra, nuk ishin cilësitë morale më të mëdha apo më të vogla që ngërtheheshin te sovrani; nuk quhej mbret një princ i mirë dhe tiran një i keq. Ajo që dallonte njërin nga tjetri, ishte kryesisht feja. Mbretërit e fillimit kishin përmbushur funksionin e priftërinjve dhe autoriteti i tyre kishte buruar nga autoriteti i , vatrës; tiranët e epokës pasuese nuk ishin veçse prijës politikë dhe pushtetin e tyre ia detyronin vetëm forcës ose zgjedhjes.
Shkrirja e autoritetit politik dhe funksionit fetar në të njëjtin autoritet, nuk do të merrte fund me funksionin mbretëror. Revolucioni, i cili do të vendoste regjimin republikan, nuk i ndau funksionet, përzierja e të cilave dukej diçka shumë e natyrshme dhe përbënte ligjin themelor të shoqërisë njerëzore. Magjistrati që do të zëvendësonte mbretin, ishte ashtu si edhe ai, njëherazi prift dhe prijës politik.
Ngandonjëherë, ky magjistrat i zgjedhur çdo vit, mbante titullin e shenjtë mbret. Diku tjetër, emri pritan, që përdorej për të, do të tregonte funksionin e tij kryesor. Në qytete të tjera, do të mbizotëronte titulli arhont. Për shembull, në Tebë, magjistrati i parë quhej me këtë emër. Por ajo që Plutarku thotë rreth kësaj magjistrature, dëshmon se ajo ndryshonte fare pak nga funksioni priftëror. Gjatë kohës së ushtrimit të magjistraturës së tij, arhonti duhej të mbante një kurorë, ashtu siç mbanin edhe priftërinjtë; feja i ndalonte ata të mbanin leshra të gjata apo çdo lloj sendi prej hekuri me vete, udhëzime që e bëjnë atë disi të ngjashëm me flaminët romakë. Qyteti i Plateas kishte gjithashtu një arhont dhe feja e kësaj qyteze kërkonte që ai të vishej me të bardha, pra me ngjyrën e shenjtë, gjatë gjithë periudhës së magjistraturës së vet.
Ditën e fillimit të magjistraturës së tyre, arhontët athinas ngjiteshin në Akropol, një kurorë mirte mbi kokë, dhe bënin atje një flijim për hyjninë e tyre poliade. Gjatë ushtrimit të funksioneve të tyre, ishte gjithashtu zakon që ata të vendosnin mbi kokë një kurorë me gjethe. Mirëpo, dihet se kurora, e tilla në afat të gjatë do të kthehej dhe do të mbetej emblemë e pushtetit, në atë kohë nuk ishte veç një emblemë fetare, një shenjë e jashtme, e cila shoqëronte lutjet dhe flijimet. Mes nëntë arhontëve, ai që quhej mbret ishte para së gjithash prijës i fesë; por secili nga kolegët e tij duhej të përmbushte gjithashtu edhe një funksion priftëror, të përkujdesej për ndonjë flijim që u duhej kushtuar perëndive.
Grekët kishin një shprehje të përgjithshme për emërtimin e magjistratëve; , që fjalë për fjalë do të thotë, ata që duhet të përmbushin flijimin: shprehje e lashtë që dëshmon për idenë që ekzistonte fillimisht rreth magjistratit. Lidhur me këto personazhe, Pindari thotë se, nëpërmjet dhurimeve që i bëjnë vatrës, ata sigurojnë shpëtimin e qytezës.
Në Romë, veprimi i parë i konsullit konsistonte në kryerjen e një flijimi në altarin e forumit. Viktimat silleshin në sheshin publik; kur prifti kryesor i shpallte ata të denjë për të kryer sakrificën, konsulli i therte me duart e tij, ndërkohë që një kasnec e urdhëronte turmën të ruante heshtjen, ndërsa dikush luante në fyell një melodi të shenjtë. Disa ditë më vonë, konsulli shkonte në Lavinium, prej ku rridhnin penatët romakë, dhe ofronte edhe një flijim tjetër.
Kur këqyrim me kujdes natyrën e magjistratit te njerëzit e lashtësisë, shohim se sa pak ngjason ai me kryetarët e shteteve të shoqërive moderne. Në personin e tij shkrihet prifti, gjykatësi, komandanti. Ai përfaqëson qytezën, e cila mishëron një shoqërim po aq fetar sa edhe politik. Ai ka në duart e veta oguret, ritet, lutjen, mbrojtjen e perëndive. Konsulli është diçka më shumë se njeriu i zakonshëm; ai është ndërmjetësi mes njeriut dhe hyjnisë. Nga fati i tij varet edhe fati publik; ai është si një lloj shpirti mbrojtës i qytezës. Vdekja e një konsulli funeste republikën. Kur konsulli Klaudius Neron braktis ushtrinë, për t'i shkuar në ndihmë shokut të tij, Tit-Livi përshkruan se sa shumë u alarmua Roma për fatin e kësaj ushtrie; sepse e privuar nga prijësi i saj ushtria do të ishte njëkohësisht e privuar edhe nga mbrojtja qiellore; bashkë me konsullin, ishin larguar edhe ogurët, domethënë besimi dhe perënditë.
Magjistraturat e tjera romake, që në njëfarë mënyre ishin gjymtyrë të shkëputura njëra pas tjetrës nga konsulati, grumbulluan mbi vete, sikurse edhe ai, atribute priftërore dhe atribute politike. Në ditë të caktuara, censori, me kurorë mbi kokë, shihej tek bënte flijime në emër të qytezës dhe godiste me dorën e tij viktimat. Pretorët, edilët kurulë, kryesonin festat fetare. Nuk kishte magjistrat që mos të përmbushte ndonjë rit të shenjtë; sipas mendimit të njerëzve të lashtësisë, çdo lloj autoriteti duhej të kishte, në njëfarë mënyre, një karakter të shenjtë. Të vetmit që nuk ishin të detyruar të përmbushnin kurrfarë flijimi, ishin tribunët e plebenjve; kjo është edhe arsyeja se përse ata nuk llogariteshin midis magjistratëve të vërtetë. Më tej, do të shohim se autoriteti i tyre ishte i një natyre krejtësisht të jashtëzakonshme.
Karakteri priftëror që i vishet magjistratit, shfaqet para së gjithash në mënyrën e zgjedhjes së tij. Sipas njerëzve të lashtësisë, thjesht votimi nuk ishte i mjaftueshëm për të vendosur se cili do të ishte prijës i qytezës. Për sa kohë që zgjati mbretëria primitive, ishte e natyrshme që ky prijës të caktohej mbi bazën e origjinës, në funksion të ligjit fetar, sipas të cilit, biri zinte, mbi bazë trashëgimie, vendin e të atit të tij, në ushtrimin e çdo funksioni fetar; ishte e qartë se statusi i origjinës zbulonte së tepërmi vullnetin e perëndive. Kur revolucionet do të zhduknin kudo këtë lloj mbretërimi, duket se njerëzit janë përpjekur të gjejnë kudo një mënyrë zgjedhjeje të pranuar nga perënditë, që të zëvendësonte të drejtën e origjinës; athinasit, sikurse shumë prej popujve të tjerë grekë, nuk gjetën mënyrë tjetër më të mirë sesa shorti. Por është e rëndësishme që rreth kësaj mënyre të vepruari të mos krijohet ndonjë ide e rreme, pasi, shpesh, ajo ka qenë objekt akuzash rreth demokracisë athinase; për këtë është e nevojshme të depërtojmë në mendimin e njerëzve të lashtësisë. Për ta, shorti nuk ishte rastësia; shorti ishte zbulimi i vullnetit hyjnor. Ashtu sikurse në tempuj, ai përdorej për të kapur të fshehtate qiellit, po ashtu qyteza i referohej atij edhe për zgjedhjen e magjistratit. Njerëzit qenë të bindur se, perënditë përzgjidhnin më të denjin mes njerëzve, nëpërmjet nxjerrjes së emrit nga uma. Platoni shpreh mendimin e njerëzve të lashtësisë, kur thotë: "Për njeriun që shorti cakton, themi se është i dashur për hyjninë dhe i denjë për të urdhëruar. Për të gjitha magjistraturat që kanë të bëjnë me sendet e shenjta, duke i lënë hyjnisë zgjedhjen e atyre që janë të pëlqyeshëm për të, ne i drejtohemi shortit." Kështu, qyteza besonte se ajo i merrte magjistratët e saj drejtpërdrejt nga perënditë.
Në thelb, por nën një paraqitje të jashtme të ndryshme, e njëjta gjë ndodhte edhe në Romë. Caktimi i konsullit nuk duhej t'u përkiste njerëzve. Një magjistrat nuk mund të krijohej legjitimisht nga vullneti apo trilli i popullit. Ja se si zgjidhej ai. Magjistrati në detyrë, pra njeriu që mbartte tashmë karakterin e shenjtë dhe oguret, caktonte një ditë, të cilën ai e konsideronte të përshtatshme për caktimin e konsullit. Gjatë natës që paraprinte këtë ditë, ai rrinte jashtë, zgjuar, me sy të ngulur drejt qiellit dhe vëzhgonte shenjat e dërguara prej perëndive, ndërkohë që, mendërisht, ai thoshte me vete edhe emrin e kandidatëve të ndryshëm për këtë magjistrafurë. Nëse shenjat ishin të mbara, kjo donte të thoshte se perënditë i pëlqenin kandidaturat. Të nesërmen, populli mblidhej në fushën e Marsit; i njëjti personazh që ishte këshilluar gjatë natës me perënditë, tani kryesonte kuvendin. Ai thërriste me zë të lartë emrat e kandidatëve, rreth të cilëve ai kishte grumbulluar ogurët; nëse mes atyre që kërkonin vendin e konsullit, gjendej edhe ndonjë syresh, për të cilin oguret nuk kishin qenë të favorshme, emri i tij nuk thuhej. Populli votonte vetëm për emrat e propozuar nga kryesuesi i kuvendit14. Nëse kryesuesi shqiptonte emrat e vetëm dy kandidatëve, populli do të votonte, domosdoshmërisht, vetëm për ta; nëse ai shqiptonte tre emra, populli zgjidhte mes tyre. Kuvendi nuk kishte kurrë të drejtë të votonte për emra të tjerë, të ndryshëm prej atyre që kryesuesi kishte shqiptuar; oguret kishin qenë të mbara vetëm për ta dhe kjo siguronte pëlqimin e perëndive.
Kjo mënyrë zgjedhjeje, e cila do të ndiqej me skrupulozitet edhe gjatë shekujve të parë të republikës, shpjegon disa veçori të historisë romake, që fillimisht na habisin. Për shembull, shihet shpesh se populli shprehet thuajse njëzëri për të shpënë drejt postit të konsullit dy njerëz njëherazi, por që, gjithsesi, është e pamundur; kjo për faktin se kryesuesi nuk ka mundur të nxjerrë oguret e nevojshme për këta dy njerëz, ose sepse për ta oguret nuk kanë qenë të mbara. Nga ana tjetër, shpesh kemi parë se si, në mjaft raste, populli ka qenë i detyruar të votojë në postin e konsullit dy njerëz të urryer prej tij; kjo për faktin se kryesuesi ka shqiptuar vetëm dy emra. Pra, populli është i detyruar të votojë vetëm për ta; vota e tij nuk shprehet vetëm me po ose jo; çdo zgjedhje duhet të zhvillohet mbi dy emra të përveçëm, pa prani emrash të tjerë, të ndryshëm nga ata që janë paraqitur. Populli, të cilit i vihen përpara kandidatura të urryera për të, mund të shprehë zemërimin e tij, duke u larguar pa votuar; brenda mureve mbetet gjithnjë një numër i mjaftueshëm qytetarësh për të votuar.
Shohim këtu se sa i madh ishte pushteti i kryesuesit të kuvendeve, ndaj nuk duhet të çuditemi nga shprehja e shenjtëruar creat consules, e cila i përkiste jo popullit, por kryesuesit të kuvendeve. Faktikisht, rreth tij dhe jo rreth popullit, mund të thuhej: Ai krijon konsujt; sepse është ai që zbulon vullnetin e perëndive. Nëse, në të vërtetë, nuk është ai që bën konsujt, të paktën, përmes tij, perënditë ushtrojnë vullnetin e tyre. Pushteti i popullit mjaftohet vetëm me ratifikimin e zgjedhjes, shumë-shumë deri në përzgjedhjen e tre ose katër emrave, nëse oguret ishin shfaqur të mbara për tre ose katër kandidatë.
Nuk ka dyshim që kjo mënyrë të vepruari do të rezultonte shumë e favorshme për aristokracinë romake; por do të ishte gabim të shihnim në këtë veprim një dinakëri të përfytyruar prej saj. Një dinakëri e tillë ishte e pamundur të konceptohej gjatë shekujve kur njerëzit i besonin kësaj feje. Politikisht, ajo do të kishte qenë e padobishme në kohërat e para, pasi në atë kohë, patricët kishin shumicën e votave. Madje, ajo mund të kthehej kundër atyre vetë, nëse dikush mes tyre do të vishej me pushtet shumë të madh. I vetmi shpjegim që mund të jepet rreth këtyre zakoneve, ose më mirë të themi, rreth këtyre riteve zgjedhore, është të pranojmë se të gjithë besonin sinqerisht se zgjedhja e magjistratëve nuk i përkiste popullit, por perëndive. Njeriu, që duhej të vendoste mbi fatin e fesë dhe të qytetit, duhej të zbulohej përmes zërit hyjnor.
Rregulli i parë për zgjedhjen e një magjistrati, ishte ai që jep Ciceroni: "Të caktohet sipas riteve." Nëse, disa muaj më pas, në Senat shkonte dikush dhe thoshte se lidhur me këtë çështje ishte lënë pas dore ky apo ai rit, apo se ai ishte përmbushur keq, Senati urdhëronte abdikimin e konsujve dhe këta nënshtroheshin. Shembujt janë të shumtë; edhe nëse mund të besojmë se mes tyre ka pasur dy ose tre raste, kur Senati mezi ka pritur të largonte nga detyra ndonjë konsull apo të paaftë dhe dashakeq, në pjesën më të madhe të rasteve, ai nuk mund të dyshohet për arsye të tjera veç për skrupulozitetin fetar.
Është e vërtetë se, kur shorti në Athinë apo auspicët në Romë, kishin emëruar arhontin ose konsullin, ekzistonte edhe një provë tjetër, përmes së cilës shqyrtohej merita e të sapozgjedhurit. Kjo provë dëshmon për atë që qyteza priste nga magjistrati i saj; ajo nuk ishte në kërkim të njeriut më trim në luftë, më të aftë apo më të drejtë në kohë paqeje, por të njeriut që perënditë pëlqenin më shumë. Senati athinas pyeste të sapozgjedhurin, nëse ai kishte një perëndi shtëpiake, nëse ai bënte pjesë në ndonjë fratri, nëse ai kishte një varr të familjes dhe nëse i përmbushte të gjitha dety rimet ndaj të vdekurve. Përse të gjitha këto pyetje? Sepse, ai që nuk kishte kult familjar, nuk duhej të merrte pjesë në kultin kombëtar dhe nuk ishte i aftë të bënte flijime në emër të qytezës. Ai që nuk respektonte kultin e të vdekurve të vet, ishte objekt i zemërimit të tyre të llahtarshëm dhe përndiqej nga armiq të padukshëm. Qyteza duhej të ishte tejet kokëkrisur t'i besonte fatin e saj një njeriu të tillë. Ajo kërkonte që magjistrati i ri të rridhte, sipas shprehjes së Platonit, prej një familjeje të pastër. Me fjalë të tjera, në rast se dikush prej stërgjyshërve të tij kishte kryer ndonjë prej akteve që fyenin besimin, vatra e familjes konsiderohej e ndotur përjetë dhe trashëgimtarët e saj përbuzeshin nga perënditë. Të tilla ishin pyetjet kryesore që i drejtoheshin atij që do të bëhej magjistrat. Duket se qyteza nuk shqetësohej as për karakterin dhe as për zgjuarsinë e tij. Para së gjithash, kërkohej garancia se ai ishte në gjendje të përmbushte funksionet priftërore, në mënyrë që feja e qytezës të mos komprometohej në duart e tij.
Me fort të ngjarë, një shqyrtim i tillë gjente zbatim edhe në Romë. Është e vërtetë se ne nuk kemi asnjë të dhënë rreth pyetjeve që i bëheshin konsullit; por, të paktën, dimë se ky shqyrtim bëhej nga kryepriftërinjtë e besimit dhe se ai i referohej aftësisë fetare të magjistratit.
Te grekët dhe te romakët, sikurse edhe tek hindutë, ligji ishte, pikësëpari, pjesë e besimit. Kodet e lashta të qytezave ishin një tërësi ritesh, recetash liturgjike, lutjesh, e në të njëjtën kohë, edhe dispozita ligjore. RreguIIat e së drejtës të pronësisë dhe asaj të trashëgimisë ishin të shpërndara mes rregullave, që lidheshin me flijimet, me varrimin dhe kultin e të vdekurve.
Ajo që na ka mbetur nga ligjet më të lashta të Romës, të quajtura ligjet mbretërore, është e pranishme si në rastin e kultit, ashtu edhe në marrëdhëniet e jetës civile. Një prej këtyre ligjeve i ndalonte gruas fajtore t'u afrohej altarëve; një ligj tjetër ndalonte shërbimin e disa ushqimeve të caktuara në vaktet e shenjta, një i tretë cilësonte se cilën ceremoni fetare duhej të kryente një gjeneral fitimtar kur rikthehej në qytezën e tij. Kodi i Dymbëdhjetë Tabelave, ndonëse i mëvonshëm, vijonte të ngërthente ende receta të hollësishme lidhur me ritet fetare të varrimit. Vepra e Solonit ishte njëherazi kod, kushtetutë dhe ritual; në të rregullohej radha e flijimeve, vlera e viktimave si edhe ritet e martesës dhe kulti i të vdekurve.
Ciceroni, në Traktatin e Ligjeve të tij, skicon planin e një legjislacioni, që nuk është krejtësisht imagjinar. Si në pikëpamje të përmbajtjes, ashtu edhe të formës të kodit të tij, ai imiton ligjvënësit e lashtë. Mirëpo, ja cilat janë ligjet e para që ai shkruan: "Perëndive mund t'u afrohesh vetëm me duar të pastra; - të mirëmbahen tempujt e etërve dhe banesat e larëve shtëpiakë; - priftërinjtë të përdorin në vaktet e shenjta vetëm ushqimet e paracaktuara; - perëndive Mane t'u jepet kulti që u takon". Sigurisht filozofi romak nuk shqetësohej shumë për besimin e lashtë të larëve dhe manëve; por ai skicon një kod sipas imazhit të kodeve të lashta dhe ai besonte se këtë mund ta bënte vetëm duke futur në të rregullat e kultit.
Në Romë, ishte e vërtetë e pranuar se mund të ishte kryeprift i mirë vetëm ai që njihte të drejtën, dhe anasjelltas, nuk mund të njihje të drejtën nëse nuk njihje fenë. Për një kohë shumë të gjatë, priftërinjtë ishin të vetmit juriskonsultë. Meqenëse pothuajse çdo pjesë e jetës kishte lidhje me besimin, prej këtu rezultonte se gati gjithçka u nënshtrohej vendimeve të priftërinjve dhe për rrjedhojë ata ishin të vetmit gjykatës kompetentë në një numër të pafund procesesh. Të gjitha konfliktet që lidheshin me martesën, me divorcin, me të drejtat civile dhe fetare të fëmijëve, dërgoheshin në gjykatën e tyre. Ata ishin gjykatës të incestit e po ashtu edhe të beqarisë. Meqenëse birësimi prekte besimin, ai mund të bëhej vetëm me pëlqimin e priftërinjve. Të bëje një testament, do të thoshte të prishje rendin që feja kishte krijuar për trashëgiminë e pasurisë dhe përçimin e kultit; kështu, në fillimet e tij, testamenti, duhej të autdrizohej nga kryeprifti. Meqenëse kufijtë e çdo pronësie përcaktoheshin nga feja, sapo dy fqinj kishin një grindje mes tyre, ata duhej ta çonin çështjen për gjykim përpara kryepriftit ose përpara priftërinjve të quajtur vëllezërit arvalë. Ja përse të njëjtët njerëz ishin njëherazi edhe priftërinj edhe juriskonsultë; e drejta dhe feja ishin një.
Në Athinë, arhonti i parë dhe mbreti kishin pak a shumë të njëjtat atribute gjyqësore si edhe kryeprifti romak. Arhonti kishte për mision të kujdesej për përjetësimin e kulteve shtëpiake dhe mbreti, mjaft ngjashëm me kryepriftin e Romës, kishte drejtimin suprem të fesë së qytetit. Kështu, i pari gjykonte të gjitha çështjet që preknin të drejtën e familjes dhe i dyti, të gjitha krimet që preknin besimin.
Mënyra e gjenerimit të ligjeve të lashta shfaqet qartë. Ai që i ka shpikur nuk është një njeri i vetëm. Soloni, Likurgu, Minosi, Numa, mundën të shkruanin ligjet e qytezave të tyre; por nuk ishin ata që i krijuan ato. Nëse me termin ligjvënës nënkuptojmë një njeri që krijon një kod përmes forcës së gjenisë tij dhe, më pas, arrin t'ua imponojë atë njerëzve të tjerë, një ligjvënës i tillë, te njerëzit e lashtësisë, nuk ka ekzistuar kurrë. Po kështu, ligji i lashtë nuk doli kurrë nga votat e popullit. Mendimi, sipas të cilit, numri i votave mund të bënte ligj, u shfaq shumë më vonë në qytetet e lashtësisë dhe vetëm kur ato kishin pësuar shndërrime të forta si rrjedhojë e dy revolucioneve. Deri atëherë, ligjet paraqiten si diçka e lashtë, e pandryshueshme, e nderueshme. Po aq i vjetër sa edhe qyteza antike është themeluesi i vetë qytezës, ai që i ka krijuar, kur krijoi edhe vatrën, moresque viris et moenia ponit. Ai i krijoi dhe i vendosi ato në të njëjtën kohë që ai krijoi dhe vendosi edhe besimin. E megjifhatë, ende nuk mund të thuhet se ai i kishte përfytyruar vetë ato. Kush është pra autori i tyre i vërtetë? Kur kemi folur më lart rreth organizimit të familjes dhe të ligjeve greke dhe romake që rregullonin pronën, trashëgiminë, testamentin, adoptimin, kemi parë se në ç'masë të madhe këto ligje korrespondonin saktësisht me besimet e brezave të lashtësisë. Nëse këto ligje do t'i vendosnim përbri barazisë natyrore, do të shihnim se ato bien ndesh me të, ndaj duket fare qartë se kërkimi i tyre nuk është bërë mbi bazën e nocionit të së drejtës absolute apo mbi bazën e ndjenjës të së drejtës. Por mjafton që këto ligje t'i vendosim përkundrejt kultit të të vdekurve dhe kultit të vatrës, t'i krahasojmë ato me recetat e ndryshme të kësaj feje primitive, atëherë do të shohim se këto ligje janë në përputhje të plotë me të.
Njeriut nuk i është dashur të studiojë ndërgjegjen e vet dhe të thotë: kjo është e drejtë; kjo nuk është e drejtë. Por njeriu besonte se vatra e shenjtë, si rrjedhojë e ligjit fetar, kalonte nga ati tek i biri; kësisoj, shtëpia do të kthehej në një pasuri të trashëgueshme. Njeriu që kishte varrosur të atin në fushën e vet, besonte se shpirti i të vdekurit merrte përgjithnjë në zotërim këtë fushë dhe kërkonte prej trashëgimtarëve të tij ruajtjen e një kulti të përhershëm; prej këtu rezultoi që fusha, territori i të vdekurit dhe vendi i flijimit do të ktheheshin në një pronë të patjetërsueshme të një familjeje; ligji tha bashkë me fenë: djali trashëgon, vajza jo; nipi në vijë mashkullore trashëgon, por jo nipi në vijë femërore. Ja pra si është krijuar ligji; ai lindi vetvetiu, pa qenë nevoja që ai të kërkohej. Ai ishte rrjedhojë e drejtpërdrejtë dhe e domosdoshme e besimit; ai ishte vetë besimi që zbatohej në marrëdhëniet e njerëzve mes njëri-tjetrit.
Të lashtët thoshin se ligjet u kishin ardhur nga perënditë. Kretanët ua atribuonin ligjet e tyre, jo Minosit, por Jupiterit; spartanët besonin se ligjvënësi i tyre nuk ishte Likurgu, por Apoloni. Romakët thoshin se Numa kishte shkruar nën diktimin e një prej hyjnive më të fuqishme të Italisë së lashtë, perëndeshës Egeria. Etruskët i kishin marrë ligjet e tyre nga perëndia Tages. Të gjitha këto tradita e kanë një të vërtetë. Ligjvënësi i vërtetë te njerëzit e lashtësisë nuk ishte njeriu, por besimi fetar që njeriu ngërthente brenda vetes.
Ligjet mbetën për një kohë shumë të gjatë një gjë e shenjtë. Madje edhe në epokën kur u pranua që vullneti i një njeriu apo votat e një populli mund të bënin një ligj, u desh ende që njerëzit të këshilloheshin me fenë e më së paku ajo të jepte pëlqimin e saj. Në Romë, nuk besohej se unanimiteti i votimit mund të mjaftonte për të bërë një ligj: kërkohej që vendimi i popullit të miratohej nga kryeprifti dhe ogurët të dëshmonin se perënditë e pëlqenin ligjin e propozuar4. Një ditë, kur tribunët plebenj u përpoqën të miratonin një ligj në kuvendin e tyre, një patric u tha: "Ç'të drejtë keni ju të bëni një ligj të ri apo të prekni ligjet ekzistuese? Ju që nuk keni auspicë, ju që në kuvendet tuaja nuk kryeni akte fetare, ç'keni ju të përbashkët me fenë dhe krejt sendet e tjera të shenjta, mes të cilave radhitet edhe ligji?
Nga sa u tha më sipër mund të konceptohet respekti dhe lidhja që njerëzit e lashtësisë kishin ruajtur për një kohë të gjatë për ligjet e tyre. Në to, ata nuk shihnin një vepër njerëzore. Ato kishin një origjinë të shenjtë. Jo më kot Platoni thotë se t'u nënshtrohesh ligjeve, do të thotë t'u nënshtrohesh perëndive. Këtu ai nuk bën tjetër veç shpreh mendimin grek kur, te Kritoni, ai përshkruan Sokratin që jep jetën e tij, pasi këtë ia kërkonin ligjet. Para Sokratit, mbi shkëmbin e Termopileve ishte shkruar: "Kalimtar, shko e i thuaj Spartës që ne kemi vdekur këtu për t'iu nënshtruar ligjeve të saj." Ligji te të lashtët ka qenë gjithnjë i shenjtë; në periudhën e mbretërisë, ai ishte mbret i mbretërve; në kohën e republikës ai u bë mbreti i popujve. Mos t'u nënshtroheshe atyre ishte sakrilegj.
Në parim, ligji ishte i pandryshueshëm, pasi ai ishte hyjnor. Duhet të nënvizojmë se ligjet nuk abrogoheshin kurrë. Mund të bëheshin ligje të reja, por ligjet e lashta ruheshin përherë, pavarësisht nga kundërshtitë që mund të krijoheshin. Kodi i Drakonit nuk u hoq prej atij të Solonit6, e po kështu, as ligjet mbretërore nuk u hoqën nga të Dymbëdhjetë Tabelat. Rrasa e gurit, mbi të cilën ligji ishte gdhendur, ishte e padhunueshme; shumë-shumë, njerëzit më pak të ndërgjegjshëm mimd t'i lejonin vetes që ta kthenin nga ana tjetër. Ky parim u bë shkak kryesor i pështjellimit të madh që vihet re në të drejtën e lashtësisë. Ligje që binin në kundërshtim me njëri-tjetrin, të epokave të ndryshme, gjendeshin njëri pranë tjetrit; dhe të gjithë duheshin respektuar. Në fjalën mbrojtëse të Iseut shihen dy burra që grinden me njëri-tjetrin për një trashëgimi; secili prej tyre sjell në favor të vet një ligj; të dyja ligjet janë krejt të kimdërta dhe njëlloj të shenjta. i Kështu Kodi i Manusë ruan ligjin e lashtë që vendoste të drejtën e fëmijës më të madh dhe krahas tij shkruan edhe një tjetër ligj, që urdhëronte ndarjen e barabartë të pasurisë midis vëllezërve.
Ligji i lashtë nuk i është nënshtruar kurrë arsyetimit. Përse duhej arsyetuar ai? Ai nuk ishte i detyruar të jepte arsye; ai është, sepse perënditë e kishin krijuar. Ai nuk diskutohet, ai imponohet; ai është vepër e autoritetit; njerëzit i nënshtrohen, pasi ata kanë besim tek ai.
Për breza të tërë, ligjet nuk janë shkruar; ata përçoheshin nga ati tek i biri, me besimin dhe formulën e lutjes. Ata ishin një traditë e shenjtë që përjetësohej rreth vatrës së familjes ose të qytezës.
Ditën që ligjet nisën të shkruheshin, ata u hodhën për herë të parë në librat e shenjtë, në ritet, në mes të lutjeve dhe të ceremonive. Varroni citon një ligj të lashtë të qytetit Tusculanum, duke shtuar se atë ai e ka lexuar në librat e shenjtë të këtij qyteti. Denisi i Halikarnasit, i cili kishte shfletuar dokumentet fillestare, thotë se në Romë, para epokës së decemvirëve, edhe ato pak ligje që ishin të shkruara, gjendeshin vetëm në librat e shenjtë. Më vonë, ligji doli nga ritet; ai u shkrua veçmas; por zakoni vijoi ta depozitonte atë në një tempull dhe me ruajtjen e tij ishin ngarkuar priftërinjtë.
Të shkruara ose jo, këto ligje formuloheshin gjithnjë në urdhra shumë të shkurtër, të cilët për nga forma e tyre mimd të krahasohen me vargjet e librit të Moisiut apo me ato të librit të Manusë. Ngjashmëria ishte edhe më e madhe, sepse fjalët e ligjit ritmonin9. Aristoteli thotë se përpara se ligjet të shkruheshin, ato këndoheshin. Mbetje e kësaj tradite haset ende sot në gjuhë të ndryshme; romakët i quanin ligjet e tyre carmina, vargje, grekët i quanin ato vdpoi, këngë.
Këto vargje të lashta ishin tekste të pandryshueshme. T'u ndryshoje një germë, t'u zhvendosje një fjalë, t'u ndryshoje ritmin, do të thoshte të shkatërroje vetë ligjin, duke prishur formën e shenjtë, nën të cilën ai u ishte zbuluar njerëzve. Ligji ishte si lutja, e cila bëhej e pëlqyeshme për hyjninë me kusht që ajo të recitohej saktësisht dhe kthehej në përdhosës, nëse ndryshohej qoftë edhe një fjalë e vetme. Në të drejtën primitive, elementi i jashtëm, germa, ishte gjithcka; të rrekeshe për të kërkuar kuptimin apo frymën e ligjit, ishte diçka e pavend. Ligji nuk vlente për parimin moral që ngërthehej në të, por për fjalët që përmbylleshin në formulën e tij. Forca e tij qëndronte te fjalët e shenjta që e përbënin.
Te njerëzit e lashtësisë dhe veçanërisht në Romë, ideja e së drejtës ishte e pandashme nga përdorimi i disa fjalëve shenjtëruese. Në rast se, për shembull, fjala ishte për një detyrim kontraktual, njëra prej palëve duhej të thoshte: Dari spondes? dhe tjetra duhej të përgjigjej: Spondeo. Nëse këto fjalë nuk shqiptoheshin, kontrata nuk ishte e vlefshme. Më kot kreditori mund të kërkonte shlyerjen e borxhit që ai kishte dhënë, borxhliu nuk i detyrohej atij asgjë. Sepse ajo që e detyronte në të drejtën antike, nuk ishte ndërgjegjja dhe as ndjenja e së drejtës, ishte formula e shenjtë. Kjo formulë e shqiptuar midis dy njerëzve, vendoste mes tyre një lidhje të drejtë. Atje ku formula nuk ishte, nuk ishte as e drejta.
Format e çuditshme të procedurës së lashtë romake nuk duhet të na habisin, nëse mendojmë se e drejta antike ishte një besim, ligji një tekst i shenjtë, drejtësia një tërësi ritesh. Paditësi ndjek nëpërmjet ligjit, agit lege. Nëpërmjet shqiptimit të ligjit, ai padiste kundërshtarin. Por ai duhej të bënte shumë kujdes: në mënyrë që ai të kishte ligjin në anën e tij, ai duhej të njihte termat e tij dhe t'i shqiptonte ato me saktësi. Në rast se ai thoshte një fjalë për një tjetër, ligji pushonte së ekzistuari dhe nuk mund ta mbronte më atë. Gaius rrëfen historinë e një individi, të cilit fqinji i kishte prerë hardhitë; ky veprim ishte përsëritur disa herë; ai shqiptoi ligjin, por ligji thoshte pemët, ai shqiptoi hardhitë; ai e humbi procesin e tij.
Të shqiptuarit e ligjit nuk ishte i mjaftueshëm. Kërkohej ende edhe një shoqërim i fjalëve me disa shenja të jashtme, që ishin si ritet e një ceremonie fetare, e cila quhej kontratë apo ndryshe procedurë e së drejtës. Kjo është arsyeja se përse për çdo shitje duhej të përdorej copa e bakrit dhe peshorja; që për të blerë një send, ai duhej të prekej me dorë, mancipatio; që në qoftë se debatohej rreth një prone, duhej të organizohej një përleshje fiktive, manuum consertio. Prej këtu rrjedhin format e çlirimit, të largimit të djalit nga shtëpia atërore, ato të ngritjes së padisë dhe krejt pantomima e procedurës.
Meqenëse ligji ishte pjesë e besimit, ai merrte pjesë në karakterin misterioz të fesë së qytezave. Formulat e ligjit mbaheshin të fshehta njëlloj si edhe formulat e kultit. Ato i fshiheshin të huajit, madje edhe vetë plebenjve. Kjo jo për faktin se patricët kishin përllogaritur se ata mund të kishin një forcë shumë më të madhe në rast se do e zotëronin vetëm për veten e tyre ligjin; por për faktin se ligji, për nga origjina dhe natyra e tij, u shfaq për një kohë të gjatë si një mister, përkundrejt të cilit njeriu mund të iniciohej vetëm kur ai ishte ruajtur paraprakisht për një kohë të gjatë në kultin kombëtar dhe në kultin shtëpiak.
Origjina fetare e së drejtës së lashtësisë na shpjegon akoma më tej një prej tipareve kryesore të kësaj të drejtë. Feja ishte krejtësisht civile, domethënë e veçantë për çdo qytezë; për rrjedhojë, prej saj mund të buronte vetëm një e drejtë civile. Por këtu është me rëndësi të dallojmë kuptimin që kjo fjalë kishte për njerëzit e lashtësisë. Kur ata thoshin se e drejta ishte civile, jus civile, ata nuk kuptonin vetëm që çdo qytet kishte kodin e vet, ashtu sikurse në ditët tona çdo shtet ka kodin e tij. Me këtë ata donin të thoshin se ligjet e tyre kishin vlerë dhe aftësi veprimi vetëm midis anëtarëve të së njëjtës qytezë. T'u nënshtroheshe ligjeve të një qyteze dhe të mbroheshe prej tyre, nuk mjaftonte thjesht të banoje në këtë qytet. Ligji nuk ekzistonte për skllavin; po kështu, ai nuk ekzistonte as për të huajin. Më tej do të shohim se i huaji, me banim në një qytezë të caktuar, nuk mund të ishte as pronar, as trashëgimtar, as të linte testament, as të përfundonte çfarëdolloj kontrate e as të dilte dëshmitar para gjykatave të zakonshme të qytetarëve. Në Athinë, në rast se mund të ndodhte që një i huaj të ishte kreditor i një qytetari, ai nuk mund ta padiste këtë të fundit për mosshlyerjen e borxhit të dhënë, pasi ligji nuk njihte kontratë të vlefshme për të.
Këto dispozita të së drejtës së lashtë kishin një logjikë të përsosur. E drejta nuk kishte lindur nga ideja e drejtësisë, por nga feja dhe ishte konceptuar brenda saj. Në mënyrë që mes dy individëve të vendosej një marrëdhënie drejtësie, duhej që fillimisht, mes tyre, të kishte një marrëdhënie fetare, domethënë që ata të kishin kultin e së njëjtës vatër dhe të kryenin të njëjtat flijime. Kur midis dy njerëzve nuk ekzistonte një bashkësi e tillë fetare, midis tyre nuk mimd të ekzistonte asnjë marrëdhënie drejtësie. Mirëpo, as skllavi e as i huaji nuk ishin pjesë e fesë së qytetit. Një i huaj dhe një qytetar mund të jetonin pranë njëri-tjetrit për vite radhazi dhe askujt prej tyre nuk i shkonte ndër mend të vendoste një marrëdhënie juridike mes tyre. E drejta nuk ishte veçse një prej fytyrave të fesë. Kur feja nuk ishte e përbashkët, nuk mund të kishte as ligj të përbashkët.
Qytetari njihej prej faktit që ai merrte pjesë në kultin e qytezës dhe nga kjo pjesëmarrje buronin edhe të gjitha të drejtat civile dhe politike të tij. Në rast se ai hiqte dorë nga ky kult, ai kishte hequr automatikisht dorë edhe prej të drejtave. Më lart kemi folur për vaktet publike, të cilat përbënin ceremoninë kryesore të kultitkombëtar. Kështu në Spartë, ai që nuk merrte pjesë në to, edhe në rastet kur kjo nuk ishte për faj të tij, pushonte menjëherë së përllogarituri midis qytetarëve.
1 Në Athinë, ai që nuk merrte pjesë në kremtimin e festës së perëndive kombëtare, humbiste të drejtën e qytetarisë
2. Në Romë, të përfitoje nga të drejtat politike, duhej të kishe marrë pjesë në ceremoninë e shenjtë të lustracionit
3. Njeriu që nuk kishte marrë pjesë në të, domethënë, që nuk kishte marrë pjesë në lutjen dhe në flijimin e përbashkët, humbiste të drejtën e qytetarit deri në lustrin pasardhës.
Nëse duam të përkufizojmë qytetarin e kohëve antike përmes cilësisë së tij më thelbësore, duhet të themi që ai është njeriu që zotëron fenë e qytezës. Qytetar është ai që nderon të njëjtat perëndi me qytezën. Vetëm ai, për të cilin arhonti ose pritani ofrojnë flijimin e përditshëm, ka të drejtë t'u afrohet altarëve, të hyjë brenda rrethimit të shenjtë ku mbahen kuvendet, të marrë pjesë në festime, të ndjekë procesionet dhe të përzihet me panegjeritë, të ulet në vaktet e shenjta dhe të marrë pjesën që i takon nga viktimat. Ditën që ky njeri është shkruar në regjistrin e qytetarëve, ai është betuar se do të praktikojë kultin e perëndive të qytezës dhe se do të luftojë për to. Shihni fjalët e gjuhës: të pranohesh në gjirin e qytetarëve, të ndash sendet e shenjta.
Përkundrazi, i huaji është ai që nuk ka të drejtë të hyjë në kult, ai që perënditë e qytezës nuk e mbrojnë dhe që nuk ka të drejtë t'u drejtojë lutje atyre. Perënditë kombëtare pranojnë vetëm lutjet dhe flijimet e qytetarit; ato nuk e pranojnë të huajin; atij i ndalohet hyrja në tempujt e tyre dhe prania e tij në ceremonitë e ndryshme është sakrilegj. Një dëshmi e kësaj ndjenje mospranimi na vjen përmes një prej riteve kryesore të kultit romak; kryeprifti, gjatë kohës që ai përmbushte ritin e flijimit në fushë të hapët, duhet ta kishte kokën e mbuluar, "sepse nuk duhej që përpara zjarreve të shenjta, gjatë aktit fetar që u ofrohej perëndive kombëtare, shikimi i tij të binte mbi fytyrën e ndonjë të huaji; një gjë e tillë shqetësonte auspicët." Një send i shenjtë, i rënë qoftë edhe përkohësisht në duart e një të huaji, përdhosej menjëherë; ai mund ta rifitonte karakterin e tij fetar vetëm pasi të ishte kryer një ceremoni e shlyerjes së fajit. Nëse një qytezë binte në duart e armikut dhe qytetarët e saj mund ta rimermin përsëri atë, ata duhej, para së gjithash, të spastronin tempujt e qytezës, të shuanin dhe të rindërtonin sërish të gjitha vatrat e saj: vështrimi i të huajit i kishte ndyrë ato.
Kësisoj, feja vendoste midis qytetarit dhe të huajit një dallim të thellë dhe të pashlyeshëm. Kjo fe, për sa kohë ushtronte pushtet mbi shpirtrat, ndalonte që të huajve t'u jepej e drejta e qytetarisë. Deri në kohën e Herodotit, Sparta nuk ia kishte dhënë të drejtën e qytetarisë askujt, me përjashtim të një fallxhori; e për këtë ishte dashur urdhri formal i orakullit. Athina e jepte ndonjëherë, por me çfarë kujdesi! Pikësëpari, duhej që populli, i mbledhur në kuvend, të votonte pranimin e të huajit; e megjithatë kjo nuk mjaftonte; duhej që nëntë ditë më vonë, një kuvend i dytë të votonte njëlloj, me votim të fshehtë, ku në favor të këtij vendimi të shkonin të paktën 6000 vota: shifër e madhe kjo, nëse mbajmë parasysh se ndodhte fort rrallë që një kuvend athinas të mblidhte këtë numër qytetarësh. Së fundmi, edhe një qytetar i vetëm mes athinasve mund t'i kundërvihej këtij veprimi përmes një lloj vetoje, të godiste dekretin përpara gjykatës, si diçka që binte ndesh me ligjet e lashta dhe ta anulonte atë. Nuk kishte asnjë akt publik tjetër, ku ligjvënësi ndihej aq shumë në vështirësi e ku duhej të bënte kujdes më shumë, sesa akti që i jepte të huajit titullin e qytetarisë, madje një gjë e tillë kërkonte më shumë formalitete sesa të shpallje një luftë apo të bëje një ligj të ri. Vallë, nga buronte fakti që të huajit i vendoseshin kaq shumë pengesa për t'u bërë qytetar i një qyteze të dhënë? Sigurisht, ai nuk buronte nga frika se mos vota e tij mund të shpinte në ndryshimin e peshores në marrjen e vendimeve në kuvendet politike. Demosteni na jep shkakun e vërtetë dhe atë çka athinasit mendonin për këtë çështje: "Të mendohej për perënditë dhe të mbaheshin pastër flijimet që u kushtoheshin atyre." Të përjashtoje të huajin, do të thoshte "të vigjiloje mbi ceremonitë e shenjta." Të pranoje një të huaj mes qytetarëve, do të thoshte "t'i jepje atij të drejtën të merrte pjesë në fe dhe në flijime." Mirëpo, përpara një veprimi të tillë, populli nuk ndihej krejtësisht i lirë, pasi i pushtuar prej skrupullit të besimit, ai e dinte se perënditë kombëtare ishin të prira ta refuzonin të huajin dhe se flijimet, ndoshta, do ndyheshin nga prania e rishtarit. Dhënia e së drejtës së qytetarisë një të huaji, përbënte një shkelje të vërtetë të parimeve themeluese të kultit kombëtar dhe kjo është arsyeja se përse në fillesat e veta, qyteti ishte kaq dorështrënguar në këtë drejtim. Njëkohësisht, duhet nënvizuar se ky njeri që kishte përftuar kaq me vështirësi të drejtën e qytetarisë, nuk mund të ishte as arhont e as prift. Qyteza mund t'i lejonte atij të merrte pjesë në kultin e saj, por e konsideronte të tepërt që ai të kishte mundësinë për ta drejtuar atë.
Askush nuk mund të bëhej qytetar i Athinës, në rast se ai ishte qytetar i një qyteze tjetër. Në pikëpamje fetare, ishte e pamundur që një njeri të ishte njëherazi anëtar i dy qytezave, sikundër kemi parë se ishte e pamundur që edhe i njëjti person të ishte anëtar i dy familjeve. Njeriu nuk mund të kishte dy fe.
Pjesëmarrja në kult mbartte me vete zotërimin e të drejtave.
Meqenëse qytetari mund të merrte pjesë në flijimin që pararendte kuvendin, ai gjithashtu mund të votonte. Ashtu sikurse mund të ofronte flijimin në emër të qytetit, ai mund të ishte edhe pritan apo arhont. Të kishe fenë e qytezës do të thoshte se mund t'i luteshe ligjit dhe të përmbushje gjithë ritet e procedurës.
Përkimdrazi, i huaji, duke mos pasur pjesëmarrje në fe, nuk kishte kurrfarë të drejte. Në rast se ai depërtonte përtej gardhimit të shenjtë, që prifti kishte vendosur rreth vendit ku mbahej kuvendi, ai ndëshkohej me vdekje. Për të, ligjet e qytezës nuk ekzistonin. Në rast se ai kishte kryer një krim, ai trajtohej si skllav dhe ndëshkohej pa kurrfarë procesi, pasi qyteza nuk i detyrohej atij kurrfarë drejtësie. Kur më në fund, do të arrihej që edhe për të huajin të ndihej nevoja për të pasur një drejtësi, u desh të krijohej një gjykatë e jashtëzakonshme. Në Romë ekzistonte një pretor për të gjykuar të huajin (praetor peregrinus). Në Athinë, gjykatësi i të huajve ishte polemarku, domethënë i njëjti gjykatës që qe ngarkuar edhe me çështjet e luftës dhe marrëdhëniet me armikun.
I huaji nuk mund të ishte pronar as në Romë e as në Athinë. Ai nuk mund të martohej; së paku, martesa e tij nuk njihej; fëmijët e lindur nga bashkimi i një qytetari me një të huaj konsideroheshin bastardë. I huaji nuk mund të përfundonte asnjë kontratë me një qytetar; kjo kontratë, në sytë e ligjit nuk kishte kurrfarë vlere. Fillimisht, i huaji nuk gëzonte as të drejtën për të bërë tregti. Ligji romak i ndalonte atij të drejtën për të trashëguar nga një qytetar, madje edhe qytetarit i ndalohej të trashëgonte prej tij. Rreptësia e këtij parimi shkonte aq larg saqë, në rast se një i huaj fitonte të drejtën e qytetarisë romake dhe kishte një djalë të lindur para kësaj periudhe, ky i fundit nuk mund të përfitonte nga një favor i tillë dhe i huaji që tashmë kishte marrë qytetarinë, kthehej kësisoj në atin e një të huaji dhe i biri nuk mund të trashëgonte prej tij. Dallimi midis qytetarit dhe të huajit ishte më i fortë se lidhja natyrore mes atit dhe të birit.
Në pamje të parë mund të duket sikur ndaj të huajve kërkohej të ngrihej një sistem i tërë ngacmimi dhe mërzitjeje. Por, në të vërtetë, nuk ishte kështu. Përkundrazi, Athina dhe Roma, i bënin atij një pritje të mirë dhe e mbronin, për shkaqe që lidheshin me tregtinë ose politikën. Por mirësia e tyre e madje vetë interesimi që ato tregonin, nuk mund të abrogonin ligjet e lashta që feja kishte vendosur. Kjo fe nuk lejonte që i huaji të bëhej pronar, sepse ai nuk mund të ishte pjesëmarrës në fenë e tokës, që ushtrohej në qytezë. Ajo nuk i lejonte të huajit të trashëgonte nga qytetari dhe as qytetarit të trashëgonte nga i huaji, pasi çdo përçim pasurie’ sillte me vete edhe përçimin e kultit dhe për qytetarin ishte e pamundur të përmbushte kultin, sikurse edhe për të huajin ishte e pamundur të përmbushte kultin e qytetarit.
I huaji mund të mirëpritej, ndaj tij mund të tregohej kujdes, madje edhe vlerësim, nëse ai ishte i pasur dhe i nderuar; megjithatë ai nuk mund të bëhej pjesëmarrës në fenë e qytezës e as në të drejtën e saj. Në disa drejtime, skllavi trajtohej më mirë se ai; skllavi, si pjesëtar i një familjeje, ku ai ndante kultin, i bashkëngjitej qytezës nëpërmjet padronit të tij; perënditë e mbronin. Kështu, feja romake thoshte se varri i skllavit ishte i shenjtë, por ai i të huajit nuk ishte i tillë.
Në mënyrë që i huaji të kishte një lloj entiteti para ligjit, në mënyrë që ai të bënte tregti, të kontraktonte, të gëzonte i sigurt pasuritë e tij, në mënyrë që drejtësia e qytezës ta mbronte atë në mënyrë efikase, ai duhej të bëhej klient i një qytetari. Roma dhe Athina kërkonin që çdo i huaj të adoptonte një padron. Duke hyrë në regjimin e klientelës dhe në varësinë e një qytetari, i huaji vendosej përmes këtij ndërmjetësuesi në marrëdhënie me qytetin. Atëherë ai kishte të drejtë të merrte pjesë në disa prej përfitimeve që e drejta civile i njihte atij në këtë rast, duke pasur kësisoj edhe mbrojtjen e ligjit.
Qytetet e lashtësisë ndëshkonin pjesën më të madhe të gabimeve të kryera ndaj tyre, duke i hequr fajtorit cilësinë e qytetarit. Ky dënim quhej dup.ia. Njeriu që goditej nga ky ndëshkim, nuk mimd të ushtronte më kurrë asnjë lloj magjistrature, as të bënte pjesë në gjykata dhe as të merrte fjalën në kuvend. Njëkohësisht, atij i ndalohej edhe e drejta e besimit; dënimi thoshte se "ai nuk do të hynte më në asnjë prej vendeve të shenjta të qytetit, nuk do të gëzonte më të drejtën për të vendosur mbi kokë kurorën e luleve ditën kur qytetarët e tjerë kurorëzoheshin, ai nuk do të shkelte më brenda rrethimit që uji lustral dhe gjaku i viktimave vendosnin si sinor në agora". Për të, perënditë e qytetit nuk ekzistonin më. Ai humbiste njëkohësisht edhe të gjitha të drejtat civile; ai nuk shfaqej më para gjykatave, madje as edhe si dëshmitar; edhe kur dëmtohej, atij nuk i lejohej të ngrinte padi; "ai mund të goditej pa u ndëshkuar"; ligjet e qytetit nuk e mbronin më. Për të nuk kishte më as blerje, as shitje, as kontratë të çfarëdo lloji. Për qytetin ai ishte bërë i huaj. Të drejtat politike, feja, të drejtat civile, gjithçka tjetër i hiqeshin krejtësisht e menjëherë. Të gjitha këto gjendeshin të ngërthyera në titullin e qytetarisë dhe humbitnin bashkë me të.