Deri tani nuk kemi dhënë, dhe ende nuk mund të japim, kurrfarë datash. Në historinë e shoqërive të lashta të përmendura deri këtu, epokat përcaktohen më lehtë nëpërmjet vazhdimësisë së ideve dhe institucioneve, sesa prej viteve.
Studimi i rregullave të lashta të së drejtës private na ka dhënë mundësinë të shohim, përtej kohëve të quajtura historike, një periudhë shekujsh gjatë të cilëve familja ka qenë e vetmja formë e organizimit shoqëror. Gjatë kësaj periudhe, familja mund të përfshinte në kornizën e saj të gjerë disa mijëra qenie njerëzore. Por në këta kufij, shoqërimi njerëzor ishte ende tepër i ngushtë: tepër i ngushtë për nevojat materiale, pasi ishte e vështirë që kjo familje të vetëplotësonte gjithë nevojat e saj për të mbijetuar; gjithashtu, tepër i ngushtë, në pikëpamje të nevojave morale të natyrës sonë, pasi tashmë kemi parë, përkatësisht, se sa e pamjaftueshme ishte njohja e elementit hyjnor dhe sa i paplotë ishte morali.
Ngushtësia e kësaj shoqërie primitive i përgjigjej në mënyrë të mjaftueshme idesë së ngushtë që ekzistonte rreth hyjnisë. Çdo familje kishte perënditë e veta dhe njeriu perceptonte dhe adhuronte vetëm perënditë shtëpiake. Por ai nuk do të ndihej për shumë kohë i kënaqur me këto perëndi, të vendosura tepër ulët, në krahasim me atë që mund të rrokte inteligjenca e tij.
Në rast se njeriut do t'i duheshin ende shumë shekuj për të përfytyruar Zotin si një qenie të vetme, të pakrahasueshme dhe të pafundme, më së paku ai do t'i afrohej pandjeshmërisht këtij ideali, duke zmadhuar nga periudha në periudhë botëkuptimin e tij dhe duke larguar pak nga pak vijën e horizontit, që ndante për të Qenien hyjnore nga sendet e kësaj toke.
Pra, ideja fetare dhe shoqëria njerëzore do të rriteshin njëherazi dhe paralelisht me njëra-tjetrën.
Besimi shtëpiak ndalonte që dy familje të përziheshin dhe të shkriheshin së bashku. Por ndërkohë, mundej që një numër familjesh, pa sakrifikuar asgjë nga besimi i tyre i veçantë, të bashkoheshin, të paktën, për kremtimin e një kulti tjetër, të përbashkët për to. Kjo ndodhi. Një numër i caktuar familjesh, formuan një grup, të cilin gjuha greke e quante fratri, ndërsa gjuha latine kuri'. Vallë, a ekzistonte midis familjeve të të njëjtit grup një lidhje lindjeje? E pamundur ta pohojmë. Është e sigurt se, ky shoqërim i ri nuk u bë pa njëfarë zgjerimi të idesë fetare. Pikërisht, në çastin kur ato do nisnin të bashkoheshin, familjet do të konceptonin një hyjni më të lartë sesa perënditë e tyre shtëpiake dhe kjo hyjni, për ta, ishte e përbashkët dhe vigjilonte në mbrojtje të krejt grupit. Për të, ato ndërtuan një altar, ndezën një zjarr të shenjtë dhe ngritën një kult.
Nuk kishte kuri apo fratri që të mos kishte altarin dhe perëndinë e saj mbrojtëse. Akti fetar që kryhej për nder të saj ishte i njëllojtë me atë që kryhej në gjirin e familjes. Ai kishte të bënte kryesisht me një vakt të përgatitur në mënyrë të përbashkët; ushqimi përgatitej mbi altar dhe për rrjedhojë ishte i shenjtë; ceremonia e ngrënies së tij shoqërohej me recitimin e disa lutjeve; gjatë ceremonisë së ngrënies, hyjnia ishte e pranishme dhe merrte pjesën e saj në ushqime dhe në pije.
Në Romë, vaktet fetare të kurisë mbijetuan për një kohë të gjatë; Ciceroni i përmend, Ovidi i përshkruan. Në kohën e Augustit, ato vazhdonin të ruanin ende formën e tyre të lashtë. "Në ato banesa të lashta, thotë një historian i kësaj epoke, kam parë se si ushqimi shtrohej para perëndisë; tryezat ishin prej druri, sipas zakonit të njerëzve të lashtësisë dhe enët ishin prej balte. Ushqimi përbëhej nga buka, ëmbëlsira me miell dhe disa fruta. Kam parë se si zhvilloheshin libacionet; ato nuk kryheshin, duke derdhur pijet nga kupa të arta apo të argjendta, por nga vazo prej argjile; kam admiruar njerëzit e ditëve tona, që iu qëndrojnë aq besnikë riteve dhe zakoneve të etërve të tyre." Në Athinë, në ditët e festave të tilla si Apaturiat dhe Targeliat, çdo fratri mblidhej rreth altarit të saj; në të flijohej një viktimë; mishi piqej në zjarrin e shenjtë dhe ndahej midis të gjithë pjesëtarëve të fratrisë, duke treguar njëkohësisht shumë kujdes, që asnjë i huaj të mos merrte pjesë prej tij.
Disa zakone kanë mundur të mbijetojnë deri në periudhat më të vonshme të historisë greke dhe hedhin njëfarë drite rreth natyrës së fratrisë antike. Kështu, shohim se, në kohën e Demostenit, për të bërë pjesë në një fratri, individit i duhej të kishte lindur në mënyrë legjitime në një prej familjeve që e përbënin atë. Si besimi i fratrisë ashtu edhe ai i familjes, përçohej vetëm nëpërmjet gjakut Athinasi i ri paraqitej përpara fratrisë nga i ati, i cili betohej se ai ishte biri i tij. Pranimi bëhej sipas një trajte fetare. Fratria flijonte një viktimë, mishin e së cilës e piqte mbi altar; gjatë ceremonisë, ishin të pranishëm të gjithë anëtarët e saj. Në rast se ata nuk e pranonin të sapoardhurin e ri, gjë të cilën ata kishin të drejtë ta bënin nëse dyshonin rreth legjitimitetit të lindjes së tij, ata hiqnin mishin nga altari. Në rast se ata nuk e bënin këtë edhe pas pjekjes së mishit, por ndanin me të sapoardhurin mishin e viktimës, djaloshi i ri konsiderohej i pranuar dhe bëhej në mënyrë të pakthyeshme, anëtar i këtij grupi4. Ajo që i shpjegon këto praktika është se njerëzit e lashtësisë besonin se çdo lloj ushqimi i përgatitur mbi altar dhe i ndarë midis shumë personash, vendoste mes tyre një lidhje të pazgjidhshme dhe një bashkim të shenjtë, i cili pushonte vetëm me fundin e jetës.
Çdo fratri apo kuri kishte një prijës, kurion ose fratriark, funksioni kryesor i të cilit ishte të kryesonte ceremoninë e flijimeve. Ndoshta, fillimisht, atributet e tij kanë qenë më të mëdha. Fratria kishte kuvendin dhe gjykatën e vet dhe mund të merrte vendime. Në të, ashtu sikurse edhe në gjirin e familjes, kishte një perëndi, një kult, një ritual fetar, një drejtësi, një qeverisje. Ajo ishte një shoqëri e vogël e modeluar njëlloj si familja.
Natyrisht, ky grupim vazhdoi të zmadhohej, gjithnjë sipas së njëjtës mënyrë. Një numër kurish apo fratrish do të bashkoheshin dhe do të formonin një fis.
Ky rreth i ri, kishte edhe ai besimin e vet; në çdo fis kishte një altar dhe një hyjni mbrojtëse të veçantë.
Zakonisht, perëndia e fisit ishte e së njëjtës natyrë si edhe ajo e fratrisë apo familjes. Ajo mishërohej në një burrë të hyjnizuar, një hero. Emri i fisit rridhte prej tij; kështu grekët, atë e quanin hëros ëponyme. Ai kishte ditën e caktuar, për kremtimin e festës së tij çdo vit. Pjesa kryesore e ceremonisë fetare përbëhej nga një vakt, ku merrte pjesë krejt fisi6.
Fisi, ashtu si edhe fratria, mbante kuvendet e veta dhe merrte vendime, ndaj të cilave duhej të nënshtroheshin të gjithë pjesëtarët. Ai kishte gjykatën e vet dhe gëzonte të drejtën e gjykimit mbi anëtarët e tij. Ai kishte një prijës, tribunus. Nga ato të dhëna që disponojmë, shohim se, fillimisht, fisi ishte ndërtuar për të qenë një shoqëri e pavarur, njëlloj sikur mbi të të mos kishte asnjë pushtet shoqëror.
Përpara se të kalojmë nga krijimi i fiseve në lindjen e qytezave, duhet të flasim rreth një ngjarjeje të madhe, të ndodhur në jetën intelektuale të këtyre popullsive të lashta.
Kur kemi hulumtuar besimet e vjetra të popujve në fjalë, kemi gjetur një besim, i cili në qendër të tij kishte të parët dhe simbol të vet, vatrën; ky besim ndërtoi familjen dhe vendosi ligjet e para. Por kjo racë pati gjithashtu, në të gjitha degëzimet e saj, edhe një besim tjetër, atë ku figurat kryesore qenë Zeusi, Hera, Athina, Junoni, pra figurat e Olimpit helenik dhe ato të Kapitolit romak.
Nga këto dy besime, i pari i nxirrte perënditë e veta nga shpirti njerëzor; i dyti nga natyra fizike. Nëse ndjenja e forcës së gjallë dhe e ndërgjegjes që ajo mbartte me vete, e pat frymëzuar për herë të parë njeriun me idenë e parë të hyjnores, përplasja me pafundësinë që e rrethonte dhe e shtypte atë gdhendi në të një ndjenjë fetare të një lloji tjetër.
Njeriu i kohëve të para ishte pa reshtur në prani të natyrës; zakonet e jetës së qytetëruar nuk kishin mundur të vendosnin, ende, mes tij dhe natyrës, një vel ndarës. Shikimi i tij hutohej nga bukuria e natyrës apo nga madhështia e saj. Ai i gëzohej dritës, i trembej natës dhe tek shihte rikthimin e "kthjelltësisë së shenjtë të qiejve", në fund të ndërgjegjes së tij ai ndiente vetëm mirënjohje. Jeta e tij ishte në duart e natyrës. Ai priste me padurim renë bamirëse, prej nga vareshin të korrat e tij; ai i trembej stuhisë, që mund të rrënonte punën dhe shpresën e një viti. Në çdo çast, ai ndiente dobësinë e vet dhe forcën e pakrahasueshme të asaj që e rrethonte. Ndaj kësaj natyre të fuqishme, ai ushqente, njëherazi, një ndjenjë nderimi, dashurie dhe tmerri.
Kjo ndjenjë nuk do ta çonte atë menjëherë drejt konceptimit të një Zoti të vetëm, drejtues të gjithësisë. Ai nuk e kishte ende idenë e gjithësisë. Ai nuk e dinte ende që toka, dielli, trupat qiellorë, janë pjesë të të njëjtit trup; ai nuk mund të përfytyronte se trupat qiellorë nuk drejtoheshin nga një Qenie e vetme. Që në shikimet e para që ai do të hidhte mbi botën e jashtme, ai e përfytyroi atë si një lloj republike të pështjellë, ku forcat kundërshtare luftonin njëra-tjetrën. Meqenëse ai i gjykonte gjërat e jashtme sipas vetes, ku ai ndiente se në të kishte edhe një qenie të lirë, në çdo pjesë të krijimit të rruzullit, te toka, pemët, retë, uji i lumit, dielli, ai nuk do të shihte gjë tjetër veç individë të ngjashëm me veten e tij; ai do ti konsideronte ato si diçka që mendon, të vullnetshme, të aftë për të bërë zgjedhjen e veprimeve të saj. Por duke ndierë se ato ishin shumë më të fuqishme dhe e sundonin atë, ai u detyrua të pohonte nënshtrimin e tij; ai do t'u lutej dhe do t i adhuronte ato, duke i kthyer në perëndi.
Kështu pra, në këtë racë, ideja fetare u paraqit në dy forma shumë të ndryshme. Nga njëra anë, njeriu ia bashkëngjiti atributin hyjnor parimit të padukshëm, ndërgjegjes, asaj që ai ndiente në shpirt, asaj që ai ndiente të shenjtë brenda vetes. Nga ana tjetër, ai do t'ua bashkëngjiste idenë që kishte për hyjnoren objekteve të jashtme që sodiste, që donte apo i ndruhej, elementëve fizikë, që sundonin lumturinë ose jetën e tij. Këto dy rende besimesh çuan në lindjen e dy feve, të cilat mbijetuan po aq sa do të mbijetonin edhe shoqëritë greke dhe romake. Këto dy besime nuk do të përplaseshin me njëra-tjetrën; madje, ato do të bashkëjetonin mjaft mirë mes tyre dhe do të bashkëndanin sundimin mbi njeriun; megjithatë, ato nuk u ngatërruan kurrë mes tyre. Dogmat që ato kishin, qenë krejt të ndryshme nga njëra-tjetra, shpesh kontradiktore, ato ishin ceremoni dhe praktika krejtësisht të ndryshme. Kulti i perëndive të Olimpit dhe ai i heronjve dhe manëve, mes tyre, nuk do të kishin kurrë gjë të përbashkët. Nga këto fe, njëra, ajo e të vdekurve, e ardhur nga një epokë tepër e lashtë, do të mbetej në praktikën e saj gjithnjë e pandryshuar, ndonëse dogmat e saj do të veniteshin pak nga pak; feja tjetër, ajo e natyrës fizike, do të zhvillohej lirisht gjatë rrjedhës së kohërave, duke ndryshuar gradualisht legjendat dhe doktrinat e saj dhe duke shtuar pa reshtur sundimin mbi njeriun.
Raporti i kësaj feje me zhvillimin e shoqërisë njerëzore
Besohet se rudimentet e para të fesë së natyrës janë tepër të lashta; ndoshta ato janë po aq të lashta sa edhe kulti i të parëve; por, meqenëse ajo u përgjigjej disa koncepteve më të përgjithshme dhe më të larta, asaj do fi duhej shumë kohë për t'u fiksuar në një doktrinë të përpunuar. Dihet mirë se, në këtë botë, ajo nuk u krijua brenda një dite dhe as nuk doli e gatshme nga mendja e një njeriu të vetëm. Në fillesat e kësaj feje nuk ka as ndonjë profet dhe as ndonjë grumbull priftërinjsh. Ajo lindi në mendjet e ndryshme njerëzore, si rrjedhojë e efektit që forcat e natyrës ushtronin mbi to. Çdo mendje do e krijonte atë sipas formës së vet. Mes gjithë këtyre perëndive, produkt i mendjeve të ndryshme, do të kishte ngjashmëri, sepse te njeriu, idetë formoheshin sipas një mënyre pak a shumë të njëjtë; por njëkohësisht, edhe shumëllojshmëria e këtyre perëndive do të qe jashtëzakonisht e madhe, pasi çdo mendje krijonte perënditë e saj. Një gjë e tillë do të bënte që për një kohë shumë të gjatë, kjo fe të ishte tejet e pështjellë dhe perënditë që ajo nderonte, të panumërta.
Megjithatë, elementet që mund të hyjnizoheshin, nuk ishin të shumta në numër. Dielli që mbars, toka që ushqen, reja, ku bamirëse ku e dëmshme, këto ishin forcat kryesore që do të ngriheshin në perëndi. Por nga secili prej këtyre elementeve do të lindnin me mijëra perëndi. Arsyeja qëndronte në atë që i njëjti element fizik, i perceptuar në aspekte të ndryshme, do të merrte nga njeriu emra të ndryshëm. Për shembull, dielli, diku do të quhej Herakles (i lavdishmi), diku tjetër Febus (vezullonjësi), në një vend tjetër Apolon (ai që dëbon natën ose të keqen); dikush do ta quante Qenie e epërme (Hyperion), një tjetër, Qenie bamirëse; për një kohë të gjatë, grupet e njerëzve që kishin emërtuar me emra të ndryshëm trupin e ndritshëm qiellor, nuk e dinin që këta emra ia kishin dhënë të njëjtit zot.
Faktikisht, çdo njeri adhuronte vetëm një numër të vogël hyjnish; por perënditë e njërit nuk dukeshin si perënditë e tjetrit. Në të vërtetë, perënditë mund të ngjasonin me njëra-tjetrën; shumë njerëz kishin mundur, që veç e veç t'i jepnin perëndisë së tyre emrin e Apolonit ose të Herkulit, sepse këto fjalë i përkisnin gjuhës së zakonshme dhe shërbenin si mbiemra që emërtonin Qenien hyjnore nisur nga cilësitë e veta më spikatëse. Por grupet e ndryshme të njerëzve nuk mund të besonin se, nën të njëjtin emër, fshihej vetëm një perëndi. Jupiterët ishin të panumërt; po kështu Minervat, Dianat, Junonët, të cilat ngjanin shumë pak mes tyre. Pjellë ë përfytyrimit të lirë të çdo mendjeje dhe në njëfarë mënyrë pronë e çdo truri, këto perëndi do të mbeteshin, për një kohë të gjatë, të pavarura prej njëra-tjetrës dhe secila do të kishte legjendën dhe kultin e saj të veçantë.
Meqenëse shfaqjet e para të këtyre besimeve i përkasin një epoke kur njerëzit jetonin ende në gjendjen e familjes, këto perëndi fillestare, ashtu si edhe demonët, heronjtë dhe larët, do të kishin tiparet e perëndive të shtëpisë. Çdo familje kishte krijuar perënditë e veta dhe i ruante ato si mbrojtëse; shërbimet e tyre, ajo nuk dëshironte t'i ndante me të tjerët. Ky mendim shfaqet shpesh edhe në himnin e Vedave; nuk ka dyshim se kjo ide mund të ketë ekzistuar edhe në mendjen e Ariave të Perëndimit, sepse ajo ka lënë gjurmë të dukshme në fenë e tyre. Paralelisht faktit që një familje, nëpërmjet personifikimit të një elementi fizik, krijonte një perëndi, ajo ia bashkëngjiste atë vatrës së vet, e radhiste atë mes penatëve të vet, duke shtuar në të, veç formulës së zakonshme të lutjes, edhe disa fjalë të tjera. Kjo është edhe arsyeja, që te njerëzit e lashtësisë hasen shpesh shprehje si: perënditë që banojnë pranë vatrës sime, Jupiteri i vatrës sime, Apoloni i etërve të mi3. "Të përgjërohem, i thotë Tekmesi Ajaksit, në emër të Jupiterit, që banon pranë vatrës tënde." Medea magjistricë, tek Euripidi thotë: "Betohem për Hekatën, kryeperëndeshën time, që unë nderoj dhe që banon në altarin tim të shenjtë". Kur Virgjili përshkruan atë çka është më e lashtë në besimin e Romës, ai tregon Herkulin pranë vatrës së Evandrës, të cilën ai e adhuronte si një hyjni shtëpiake.
Këtu burojnë ato mijëra kulte lokale, mes të të cilave nuk mundi të vendosej kurrë asnjë lloj njësimi. Këtu e kishin burimin edhe luftërat mes perëndive të ndryshme, luftëra që mbushin periudhën e politeizmit dhe që në vetvete, përfaqësojnë luftërat mes familjeve, krahinave apo qytezave. Së fundi, këtu e kishte burimin edhe moria e pafund e zotëve dhe perëndive, prej të cilëve, sigurisht, ne njohim një numër tejet të vogël; shprehemi kështu, pasi shumë prej tyre do të humbnin pa lënë asnjë gjurmë, si rrjedhojë e faktit që familjet apo qytezat e shumta që i adhuronin ato, ose do të shuheshin ose do të shkatërroheshin plotësisht.
Do të kalonte shumë kohë përpara se këto perëndi të linin gjirin e familjeve që i pat konceptuar dhe që i shihnin si pasurinë e tyre. Madje, dihet se shumë prej tyre, nuk do të arrinin kurrë të shkëputeshin nga kjo lloj lidhjeje shtëpiake. Demetra e Eleusisit do të mbetej hyjni e veçantë e familjes së Eumolpidëve; Athinaja e akropolit të Athinës do t'i përkiste familjes së Butadëve, Potitët dhe Nautitët e Romës kishin përkatësisht Herkulin dhe Minervën e tyre. Me shumë të ngjarë, kulti i Venusit do të qëndronte për një kohë të gjatë i kufizuar vetëm brenda familjes Julia, kohë gjatë së cilës, kjo perëndi nuk do të kishte kurrfarë kulti publik në Romë.
Më në fund, do të vinte një kohë, kur hyjnia e një familjeje do të arrinte të fitonte një prestigj të madh mbi përfytyrimin njerëzor dhe fuqia e saj do të shpalosej në përpjesëtim me begatinë e një familjeje; pikërisht atëherë, kjo perëndi do të kërkohej të adoptohej nga e gjithë qyteza, e cila, duke i kushtuar një kult publik, do të niste t'i kërkonte asaj edhe mbrojtjen dhe të mirat e saj. I tillë ishte rasti i Demetrës së Eumolpidëve, Athinasë së Butadëve, Herkulit të Potitëve. Por kur një familje pranonte të ndante me të tjerët perënditë e veta, ajo do të ruante, më së paku, të drejtën e funksionit priftëror për të. Vlen të theksojmë se titulli i priftit, për çdo perëndi, do të mbetej për një kohë të gjatë i trashëgueshëm dhe nuk do të dilte nga gjiri i një familjeje të caktuar. Kjo ishte mbetje e një kohe, kur vetë perëndia ishte pronë e një familjeje të vetme, kur ajo mbronte vetëm këtë familje dhe pranonte vetëm flijimet e saj.
Pra, nuk gabohemi nëse themi se feja e dytë ishte, pikësëpari, në përputhje me gjendjen shoqërore të njerëzve. Djep i saj ishte çdo familje e veçantë dhe ajo do të mbetej, për një kohë të gjatë, mbyllur në kornizën e këtij horizonti të ngushtë. Por ajo u shërbente më mirë sesa kulti i të vdekurve përparimeve të ardhshme të shoqërimit njerëzor. Faktikisht, të parët, heronjtë, manët, ishin perëndi, që në thelb mund të adhuroheshin vetëm nga një numër i paktë njerëzish, pasi ato vendosnin vija ndarëse, përjetësisht të pakalueshme mes familjeve. Feja e perëndive të natyrës përbënte një kuadër më të gjerë. Asnjë ligj i prerë nuk e pengonte përhapjen e kultit të tyre; për nga vetë natyra e tyre, ato mund të adhuroheshin prej më shumë se një familjeje dhe nuk largonin të huajin. Përfundimisht, në mënyrë krejt të pandjeshme, njerëzit do të vinin re se, në thelb, Jupiteri i një familjeje ishte e njëjta qenie apo i njëjti koncept si edhe Jupiteri i një familjeje tjetër; por këtë gjë, ata nuk mimd ta besonin kurrë në rastin e dy larëve, dy stërgjyshërve apo dy vatrave.
Shtojmë këtu se kjo fe e re kishte edhe një moral tjetër. Ajo nuk mjaftohej vetëm së mësuari njerëzve detyrat e familjes. Jupiteri ishte zoti i mikpritjes; ishte ai që dërgonte të huajin, lypësin, "të varfrin e nderuar", "të gjithë ata që duheshin trajtuar si vëllezër". Të gjitha këto perëndi, shpesh, merrnin formë njerëzore dhe u shfaqeshin vdekatarëve. Jo rrallë, ato shfaqeshin për ti ndihmuar ata në luftë, duke marrë edhe vetë pjesë në betejat e tyre; gjithashtu, shpesh, ato shfaqeshin për t u mësuar njerëzve se si të arrinin paqen dhe të ndihmonin ndërsjelltas njëri-tjetrin.
Shoqëria vazhdonte të rritej paralelisht me zhvillimin e kësaj feje të dytë. Mirëpo, është më se e qartë se kjo fe, fillimisht e dobët, do të zgjerohej së tepërmi. Zanafilla e saj ishte disi nën strehën mbrojtëse të simotrës së saj të madhe, te vatra shtëpiake. Atje, perëndia e re kishte zënë një vend të vogël, një cella të ngushtë, përbri altarit të nderuar, me qëllim që një pjesë e vogël e respektit që njerëzit kishin për vatrën, të shkonte drejt zotit. Pak nga pak, zoti, duke fituar më shumë autoritet mbi shpirtin, hoqi dorë nga kjo lloj tutele; ai e la vatrën shtëpiake; ai gjeti një tjetër strehë dhe nisi të kërkonte sakrifica të veçanta, që t'i kushtoheshin vetëm atij. Kjo strehë (naos, nga fjala naio - të banosh) qe ngritur sipas imazhit të vendit të shenjtë të dikurshëm; ashtu si edhe më parë, ajo ishte një cella e vendosur përballë një vatre; por cella u zgjerua, u zbukurua, u kthye në një tempull. Vatra vazhdoi të qëndronte në hyrje të shtëpisë së zotit, por përkundrejt cella-s, ajo dukej tepër e vogël. Ajo që dikur kishte qenë kryesorja, tani nuk ishte veç një element anësor. Ajo reshti së qeni perëndi dhe ra në rangun e një altari të zotit, duke u kthyer në një vend shërbimi për flijimet. Në të digjej mishi i viktimave dhe ofroheshin dhurimet, me lutjet që njeriu i drejtonte hyjnisë së madhërishme, statuja e së cilës ishte vendosur në tempull.
Kur njerëzit do të nisnin të ngrinin tempuj dhe do të hapnin portat e tyre për turmat e adhuruesve, mund të themi të sigurt se inteligjenca dhe shoqëria njerëzore ishin rritur.
Fisi, ashtu si edhe familja dhe fratria, ishte ndërtuar për të funksionuar si një trup i pavarur, pasi ai ushtronte një kult të veçantë, prej të cilit i huaji përjashtohej. I formuar një herë, ai nuk pranonte më në gjirin e tij asnjë familje të re. Për më tepër, dy fise nuk mimd të shkriheshin në një të vetëm; besimi e kundërshtonte këtë. Por ashtu sikurse shumë fratri bashkoheshin në një fis, shumë fise do të arrinin të shoqëroheshin me njëri-ljetrin, me kusht që kulti i secilit të respektohej. Ditën e arritjes së kësaj aleance, do të krijohej edhe qyteza.
Nuk ka shumë rëndësi të njohim shkakun që do t'i detyronte disa fise fqinje të bashkoheshin. Bashkimi ishte herë i vullnetshëm, herë i imponuar nëpërmjet forcës më të madhe të një fisi apo nga vullneti i pushtetshëm i një njeriu. Ajo që është e sigurt është se, lidhja që krijonte këtë shoqërim, vijonte të ishte ende kulti. Fiset që u grupuan për të formuar një qytezë nuk do të mungonin kurrë të ndiznin një zjarr të shenjtë dhe t'i jepnin f vetes një fe të përbashkët.
Kështu pra, në gjirin e kësaj race, shoqëria njerëzore nuk do të rritej në trajtë rrethore, të zgjerueshme pak nga pak, duke kaluar nga fqinji te fqinji. Përkundrazi, janë grupe të vogla, të krijuara shumë kohë më parë, të cilat do t'i bashkëngjiteshin njëri-tjetrit. Disa familje krijuan fratrinë, disa fratri formuan fisin dhe shumë fise qytezën. Familje, fratri, fis, qytezë, janë të gjitha shoqërime saktësisht të ngjashme me njëra-tjetrën dhe që kanë lindur nga njëra-tjetra nëpërmjet një sërë lidhjesh.
Madje, duhet nënvizuar se, paralelisht me shoqërizimin e grupeve mes tyre, asnjë syresh nuk do të humbiste as individualitetin dhe as pavarësinë e tij. Ndonëse në një fratri të vetme bashkoheshin shumë familje, secila prej tyre mbetej e pdërtuar si në epokën kur ajo ishte e veçuar nga të tjerat; në të nuk kishte ndryshuar asgjë, as kulti, as funksioni priftëror, as e drejta e pronësisë, as drejtësia e saj e brendshme. Më pas, kuritë shoqëroheshin mes tyre; por secila ruante kultin e vet, kuvendet; festat, prijësin e vet. Nga fisi u kalua te qyteza, por një gjë e tillë nuk do të shpinte në shpërbërjen e tij dhe secili prej tyre do të vazhdonte të përbënte një trup të mëvetësishëm, njëlloj sikur qyteza nuk ekzistonte. Besimi vijoi të ruante një mori kultesh të vogla, mbi të cilat u vendos një kult i përbashkët; në politikë, vazhduan të funksiononin një mori qeverisjesh të vogla dhe mbi to u ngrit një qeverisje e përbashkët.
Qyteza ishte konfederatë. Kjo është arsyeja që e detyroi atë, të paktën për shumë shekuj, të respektonte pavarësinë fetare dhe qytetare të fiseve, të kurive dhe të familjeve, pa pasur kurrfarë të drejte për të ndërhyrë në çështjet e brendshme të secilit prej këtyre entiteve të vogla. Ajo nuk gëzonte asnjë të drejtë në gjirin e një familjeje; ajo nuk mund të gjykonte atë që ngjiste brenda saj; ajo i njihte babait të familjes të drejtën dhe detyrën për të gjykuar të shoqen, të birin, klientin e vet. Pikërisht, kjo përbën arsyen se përse e drejta private e epokës kur familjet jetonin të veçuara nga njëra-tjetra, mundi të mbijetonte edhe në qy tezë dhe t'u nënshtrohej ndryshimeve shumë vonë.
Kjo formë lindjeje e qytezave të lashta mund të dëshmohet nga disa zakone të mbijetuara gjatë. Nëse do të shohim ushtrinë e qytezës së periudhave primitive, do të konstatonim se ajo është e shpërndarë sipas fiseve, kurive, familjeve, "në mënyrë të atillë, thotë një autor i lashtësisë, ku çdo luftëtar ka për shok, në krah të tij, gjatë luftimit, atë me të cilin, në kohë paqeje, ai ofron në të njëjtin altar libacionet dhe flijimet." Nëse gjatë shekujve të parë të Romës, do të shihnim popullin e mbledhur në kuvend, do të konstatonim se ai voton sipas kurive dhe gentevë. Nëse do t'i hedhim një sy kultit, në Romë do të gjejmë gjashtë Vestale, dy për çdo fis; në Athinë, arhonti kryeson ceremoninë e flijimit në emër të krejt qytezës, por gjatë kësaj ceremonie fetare, ai ndihmohet nga po aq prijës sa ka edhe fise.
Në këtë mënyrë, qyteza nuk është një bashkëngjitje dhe grumbullim individësh; ajo është një konfederim i shumë grupeve, të krijuara para saj dhe që ajo i lejon të mbijetojnë. Tek oratorët e lashtë shohim se çdo athinas bën pjesë njëkohësisht në katër shoqëri të dallueshme; ai është pjesëtar i një familjeje, i një fratrie, i një fisi dhe i një qyteze. Ai nuk hyn njëherazi dhe në të njëjtën ditë në të katërta ato, si për shembull, francezi, i cili sapo lind i përket njëkohësisht familjes, komunës, departamentit dhe atdheut. Fratria dhe fisi nuk janë ndarje administrative. Në të katra këto shoqëri, njeriu ka hyrë në epoka të ndryshme dhe ai është ngjitur, si të thuash, nga njëra te tjetra. Fillimisht, fëmija pranohet në familje nëpërmjet një ceremonie fetare që organizohet dhjetë ditë pas lindjes së tij. Disa vite më pas, ai hyn në fratri nëpërmjet një ceremonie, të cilën e kemi përshkruar më sipër. Më vonë ai bëhet pjesëtar i fisit. Së fundi, në moshën gjashtëmbëdhjetë apo tetëmbëdhjetë vjeç, ai paraqitet për t'u pranuar në qytezë. Atë ditë, në prani të një altari dhe përpara mishit të pjekur të një viktime, që nxjerr ende tym, ai shqipton një betim, nëpërmjet të cilit, mes të tjerash, ai betohet se do të nderojë gjithnjë fenë e qytezës. Nga ajo ditë, ai shugurohet në kultin publik dhe bëhet qytetar. Mjafton të vëzhgojmë djaloshin athinas, që ngjitet nga shkalla në shkallë, nga kulti në kult dhe do të kemi përfytyrimin e shkallëve përmes të cilave ka kaluar shoqërizimi njerëzor. Ecja që djaloshi është i detyruar të ndjekë, është ajo që krejt shoqëria ka ndjekur para tij.
Kjo do bëhej edhe më e qartë nëpërmjet një shembulli. Nga lashtësia e Athinës, deri te ne kanë ardhur shumë tradita dhe kujtime, të cilat na kthjellojnë disi mënyrën se si është formuar qyteza athinase. Fillimisht, thotë Plutarku, Atika ishte e ndarë në bazë familjesh. Disa nga familjet e epokës primitive, si Eumolpidët, Cekropidët, Gefirenët, Fitalidët, Lakiadët, do të përjetësoheshin edhe në epokat e mëvonshme. Në atë periudhë, qyteza athinase nuk ekzistonte; por çdo familje, e rrethuar nga degëzimet më të vogla dhe klientët e saj, zinte një sipërfaqe të caktuar dhe jetonte në pavarësi të plotë. Secila prej tyre kishte besimin e vet të veçantë: Eumolpidët, të vendosur në Eleusis, adhuronin Demetrën; Cekropidët, të cilët banonin mbi shkëmbin ku më pas do të ndërtohej Athina, kishin për hyjni mbrojtëse Poseidonin dhe Athinën. Në krah, mbi kodrën e vogël, ku u vendos Aeropagu, perëndia mbrojtëse ishte Aresi; në Maratonë, ishte Herkuli, në Prasia një Apolon, në Flies një tjetër Apolon, në Cefalos, Dioskurët, e kështu me radhë në të gjitha vendet e tjera.
Duke pasur perëndinë dhe altarin e vet, çdo familje, kishte gjithashtu edhe prijësin e vet. Kur Pauzanias vizitoi Atikën, ai gjeti në lagjet e vogla tradita të lashta, të përjetësuara bashkë me kultin; por këto tradita do t'i mësonin atij se çdo lagje kishte pasur një mbret, përpara se në Athinë të mbretëronte Cekropsi. A nuk është ky një kujtim i një epoke të largët, kur familjet e mëdha patriarkale, të ngjashme me fiset kelte, kishin secila prijësin e vet të trashëgueshëm, që ishte njëkohësisht edhe prift edhe gjykatës? Pra, në krejt vendin, jetonin të veçuara njëra nga tjetra rreth njëqind shoqëri të vogla, të cilat nuk kishin mes tyre as lidhje fetare dhe as lidhje politike, secila me territorin e vet, që shpesh suhnonin njëra-tjetrën dhe në analizë të fimdit, ishin aq të veçuara nga njëra-tjetra, saqë mes tyre, shpeshherë, nuk lejohej as martesa.
Por nevojat dhe ndjenjat do t'i afronin ato mes tyre. Pa u vënë re, ato do të bashkoheshin në grupe të vogla, nga katër, nga pesë, nga gjashtë. Kështu, nga tradita dimë se, katër lagjet e fushës së Maratonës do të bashkoheshin për të adhuruar së bashku Apolonin e Delfit; nga ana e tyre, njerëzit e Pireut, Falerës dhe lagjeve fqinje u bashkuan për ti ngritur një tempull të përbashkët Herkulit. Më në fund, këto qindra shtete të vockla do të reduktoheshin në dymbëdhjetë konfederata. Ky ndryshim nëpërmjet të cilit popullsia e Atikës do të kalonte nga gjendja e familjes patriarkale në një shoqëri më të gjerë, sipas traditës, u atribuohet përpjekjeve të Cekropsit; por me këtë duhet nënkuptuar se, në epokën kur vendoset mbretërimi i këtij personazhi, ky kalim thjesht ka përfunduar, domethënë, rreth shekullit të gjashtëmbëdhjetë para erës sonë. Gjithashtu, shohim se Cekropsi mbretëronte vetëm mbi një prej dymbëdhjetë konfederatave, mbi atë që më vonë do të ishte Athina; njëmbëdhjetë të tjerat ishin krejtësisht të pavarura; secila kishte perëndinë e vet mbrojtëse, altarin e vet, zjarrin e vet të shenjtë, prijësin e vet.
Do të kalonin shumë breza, gjatë të cilëve grupi i Cekropidëve do të fitonte dalëngadalë më shumë rëndësi. Nga kjo periudhë është ruajtur kujtimi i një lufte të përgjakshme, që ata zhvilluan kundër Eumolpidëve të Eleusisit, gjë që do të shpinte në nënshtrimin e këtyre të fundit; duke u lënë atyre vetëm të drejtën e trashëgueshme për përmbushjen e ceremonialit të shenjtë të hyjnisë së vet. Besohet se veç saj mund të ketë pasur edhe luftëra dhe pushtime të tjera, kujtimi i të cilave nuk është ruajtur. Shkëmbi i Cekropidëve, ku ishte zhvilluar pak nga pak kulti i Athinasë, aq sa edhe vetë qyteza do të merrte emrin e kësaj hyjnie kryesore, do të vendoste epërsinë e vet mbi njëmbëdhjetë shtetet e tjera. Kjo periudhë përkon me shfaqjen e Tezeut, trashëgimtar i Cekropidëve. Të gjitha traditat pajtohen në mendimin se ai mimdi t'i bashkonte të dymbëdhjetë grupet në një qytezë të vetme. Faktikisht, ai arriti të vendoste mbi krejt Atikën kultin e Athina Polisit dhe që nga ajo kohë, krejt vendi do të kremtonte bashkërisht flijimin e Panathinasë. Para tij, çdo lagje kishte pasur zjarrin dhe pritanenë e vet të shenjtë; ai vendosi që pritaneja e Athinës do të shërbente si qendër fetare për gjithë Atikën11. Ky moment shënon hedhjen e themeleve të bashkimit athinas; në pikëpamje fetare, çdo lagje apo ndarje do të ruante kultin e vet të lashtë, por të gjithë do të përshtatnin, njëherazi, veç tij, edhe një kult të përbashkët; politikisht, gjithkush ruajti prijësin dhe gjykatësit e vet, të drejtën për t'u mbledhur në kuvende të veçanta, por mbi këto qeverisje vendore do të mbivendosej qeverisja qendrore e qytezës.
Nga këto kujtime dhe tradita aq të sakta, që Athina i ruante besnikërisht, duket se rrjedhin dy të vërteta po aq të dukshme; e para, që qyteza ishte një konfederatë grupesh, të cilat ishin krijuar para saj; e dyta, shoqëria është zhvilluar në funksion të zgjerimit të fesë. Megjithatë, nuk mund të thuhet me siguri se është zhvillimi fetar ai që solli përparimin shoqëror; e sigurt është se të dy këta kanë lindur në të njëjtën kohë dhe në pajtueshmëri të përkryer me njëri-tjetrin.
Në këtë stad duhet të mbajmë mirë parasysh vështirësinë e jashtëzakonshme me të cilën ndesheshin popullsitë primitive për themelimin e shoqërive të rregullta. Midis këtyre qenieve njerëzore, aq të ndryshme nga njëra-tjetra, aq të lira, aq të paqëndrueshme, vendosja e lidhjes shoqërore nuk ishte e lehtë. Për t'i pajisur njerëzit me rregulla të përbashkëta, për të ngritur institucionin e urdhrit dhe të pranimit të nënshtrimit, për të bërë të mundur që pasioni t'ia linte vendin arsyes dhe arsyeja individuale arsyes publike, sigurisht, duhej diçka më e fortë sesa forca materiale, diçka më e respektueshme sesa interesi, diçka më e sigurt sesa një teori filozofike, më e pandryshueshme sesa një konvencion, pra diçka që të gjendej, njëherazi, si në fund të shpirtrave, ashtu dhe të sundonte mbi ta me autoritet.
Kjo diçka është feja. Asgjë nuk është më e fuqishme se ajo mbi shpirtin njerëzor. Feja është vepër e mendjes sonë, por ne nuk jemi të lirë ta ndryshojmë atë sipas dëshirës sonë. Ajo është krijimi ynë, por këtë ne nuk e dimë. Ajo është njerëzore dhe ne e dimë zot. Ajo është rrjedhojë e forcës sonë, por ajo është më e fortë se ne. Ajo është brenda nesh; ajo nuk na braktis; ajo na flet çdo çast. Nëse ajo na thotë të nënshtrohemi, ne nënshtrohemi. Njeriu mimd të mposhtë natyrën, por ai mbetet gjithnjë i nënshtruar ndaj mendimit të saj.
Mirëpo, një fe e lashtë e urdhëronte njeriun të nderonte të parët; kulti i të parëve e kishte grumbulluar familjen rreth një altari. Prej aty kishte lindur feja e parë, lutjet e para, ideja e parë e detyrës dhe morali i parë; prej aty do të rridhte edhe prona, prej aty do të fiksohej edhe rendi i trashëgimisë; së fundi, krejt e drejta private dhe të gjitha rregullat e organizimit shtëpiak. Më pas, besimi u rrit dhe së bashku me të, edhe shoqërizimi njerëzor. Krahas faktit që njerëzit fillojnë të ndiejnë se për ta ekzistojnë hyjni të përbashkëta, ata nisin të bashkohen në grupe më të zgjeruara. Të njëjtat rregulla, të gjendura dhe të vendosura për familjen, nisin të zbatohen njëra pas tjetrës në vijimësi për fratrinë, fisin, qytezën.
E tillë ka qenë mënyra e lindjes së shtetit te njerëzit e lashtësisë; ky studim ishte i domosdoshëm për të kuptuar natyrën dhe institucionet e qytezës. Por këtu ka vend për një rezervë. Nëse qytezat e para u formuan nëpërmjet konfederimit të shoqërive më të vogla, të ndërtuara më parë, kjo nuk do të thotë që të gjitha qytezat e njohura prej nesh të jenë formuar sipas së njëjtës mënyrë. Tani që organizimi i qytezës ishte përcaktuar një herë, nuk ishte më e domosdoshme që për çdo qytezë të re të rifillohej e njëjta rrugë e gjatë dhe e vështirë. Madje, shpesh mund të ketë ndodhur e kundërta. Kur një prijës, që largohej nga një qytezë tashmë e krijuar, për të themeluar një tjetër, ai zakonisht merrte me vete një grusht të vogël bashkëqytetarësh. Rrugës me të bashkoheshin edhe shumë njerëz të tjerë, të ardhur nga vende të tjera e madje që mund t' u përkisnin racave nga më të ndryshmet. Por ky prijës, asnjëherë nuk do të mungonte së ndërtuari shtetin e ri sipas modelit të shtetit që ai kishte lënë pas. Për rrjedhojë, ai e ndante popullin e tij në fise dhe në fratri. Secila nga këto shoqërizime të vogla kishte altarin, flijimet dhe kremtimet e veta; secila prej tyre do të përfytyronte madje edhe heroin e vet të lashtë, prej të cilit ajo besonte se kishte rrjedhur dhe që ajo i kushtonte kultin e vet.
Akoma më shpesh ndodhte që njerëzit e një vendi të caktuar të jetonin pa ligje dhe pa rend, ashtu sikurse kishte edhe raste kur organizimi shoqëror nuk arrinte të vendosej, si për shembull, në Arkadi apo raste të tjera, ku organizimi shoqëror ishte tejet i korruptuar dhe i sfilitur nga revolucione shkatërrimtare, siç është rasti i Cyrenës dhe Turii-t. Nëse një ligjvënës do të përpiqej të vendoste rregulla mes tyre, ai nuk do të harronte kurrë t'i ndante popullsitë e tyre në fise dhe në fratri, sikur të mos ekzistonte kurrfarë shoqërie tjetër veç saj. Në secilën nga këto korniza, ai vendoste një hero eponim, përcaktonte flijimet, përuronte traditat. Në rast se kërkohej krijimi i një shoqërie të rregullt, fillohej gjithnjë sipas këtij rituali. Kështu vepron edhe Platoni, kur ai përfytyron qytezën model.
Te njerëzit e lashtësisë, fjalë t qytezë dhe qytet nuk ishin sinonime. Qyteza ishte shoqërimi fetar dhe politik i familjeve dhe i fiseve; qyteti ishte vendi i mbledhjeve, i banimit dhe mbi të gjitha, vendi i shenjtë i këtij shoqërimi.
Rreth qyteteve të lashtësisë nuk duhet të krijojmë idenë që na japin qytetet që shohim të ngrihen gjatë ditëve tona. Ndërtohen disa shtëpi, krijohet një fshat; pa u ndjerë numri i shtëpive rritet, krijohet një qytet; në fund të gjitha këto ndërtime mund të rrethoheshin nga një hendek apo nga ndonjë mur rrethues. Te njerëzit e lashtësisë, qyteti nuk formohej gradualisht, nëpërmjet shtimit të ngadaltë të numrit të njerëzve dhe të ndërtimeve. Një qytet krijohej me një goditje, brenda një dite.
Por më parë duhej të ndërtohej qy teza dhe kjo ishte vepra më e vështirë dhe zakonisht më e gjata. Kur familjet, fratritë dhe fiset binin në ujdi për t'u bashkuar dhe për të pasur një kult të vetëm, qyteti themelohej menjëherë, për të qenë vendi i shenjtë i këtij kulti të përbashkët. Kështu pra, themelimi i një qyteti përbënte gjithnjë një akt fetar.
Si shembull të parë do të marrim vetë Romën, pavarësisht nga moda mosbesuese që ekziston rreth historisë së lashtë të saj. Shpesh, është thënë se Romuli ishte një prijës cubash, se ai kishte krijuar një popull, duke mbledhur rreth vetes endacakë dhe kusarë e se të gjithë këta njerëz, të grumbulluar pa kurrfarë kriteri, kishin ndërtuar sipas rastit disa kasolle për të fshehur aty trofetë e vjedhur. Mirëpo, autorët e lashtësisë na i paraqesin faktet në një mënyrë krejt tjetër; na duket se, në rast se dëshirojmë të njohim lashtësinë, rregulli i parë do të ishte të dinim të mbështeteshim mbi dëshmitë e ardhura prej saj. Autorët e lashtë bëjnë fjalë rreth krijimit të një azili, domethënë të një gardhimi të shenjtë, ku Romuli pranoi të gjithë ata që u paraqitën; në këtë drejtim, ai ndoqi shembullin që ofronin shumë themelues qytetesh të tjera. Por ky azil nuk ishte qyteti; ai u hap vetëm pasi qyteti ishte themeluar dhe ndërtuar plotësisht. Ai ishte një shtojcë që iu shtua Romës; ai nuk ishte Roma. Madje ai nuk bënte pjesë as në qytetin e Romulit, sepse ai ishte ngritur mbi shpatin e malit Kapitolin, ndërkohë që qyteti shtrihej mbi pllajën e Palatinit. Këtu duhet bërë mirë dallimi lidhur me elementin e dyfishtë të popullsisë romake. Në azil, qëndrojnë aventurierët pa plëng e pa katandi; në Palatin, janë njerëzit e ardhur nga Alba, domethënë njerëzit tashmë të organizuar në shoqëri, të shpëmdarë në gente dhe në kuri, të cilët praktikojnë kultet e shtëpisë dhe njohin ligjet. Azili nuk është veçse një lloj fshati ose lagjeje e vockël, ku kasollet ndërtoheshin kuturu dhe pa rregull; ndërkohë që në Palatin ngrihej një qytet fetar dhe i shenjtë.
Rreth mënyrës se si u themelua ky qytet, lashtësia ofron të dhëna të bollshme; ato gjenden te Denisi i Halikarnasit, i cili nga ana e tij, i nxjerr ato nga autorë më të lashtë se vetja; ato gjenden te Plutarku, tek Orgjitë e Ovidit, te Taciti, te Katoni i vjetër, i cili kishte shfrytëzuar analet e lashta si edhe te shkrimtarë të tjerë të besueshëm, Varroni i ditur dhe Verrius Flaccusi, të ruajtur pjesërisht nga Festus-i, që të dy njohës të mirë të lashtësisë romake, miq të së vërtetës, njerëz me mendje dyshuese, të dlët njihnin më së miri rregullat e kritikës historike. Të gjithë këta shkrimtarë kanë sjellë deri te ne kujtimin e ceremonisë fetare, që pat shënuar themelimin e Romës, ndaj për ne është e pamundur të hedhim poshtë një numër të tillë dëshmish.
Ndodh jo rrallë që njerëzit e lashtësisë na habisin me faktet e sjella; vallë, a është kjo një arsye për të thënë se këto janë përralla, sidomos kur këto fakte, edhe pse largohen së tepërmi nga idetë e sotme, pajtohen përsosmërisht me idetë e njerëzve të lashtësisë? Në jetën private të njerëzve të kësaj lashtësie, kemi parë një fe që rregullonte të gjitha veprimet e tyre; më pas kemi parë se si kjo fe kishte ndërtuar me to një shoqëri; atëherë përse duhet të na habisë fakti që edhe themelimi i këtij qyteti ka qenë, gjithashtu, një akt i shenjtë dhe që vetë Romuli duhet të ketë përmbushur rite, që do të ruheshin kudo?
Përkujdesja e parë e themeluesit është të gjejë një vend për ndërtimin e qytetit të ri. Por kjo zgjedhje, gjë e rëndësishme prej së cilës mendohej se varej edhe vetë fati i popullit, i lihej gjithnjë vendimit të perëndive. Nëse Romuli do të kish qenë grek, ai do ishte këshilluar me orakullin e Delfit; Samnit, ai do të kishte ndjekur kafshën e shenjtë, ujkun ose qukapikun e gjelbër. Latin, fqinj i afërt me etruskët, i shuguruar në njohjen e ogurëve, ai u kërkon perëndive të shfaqin vullnetin e tyre përmes fluturimit të zogjve. Perënditë i tregojnë Palatinin.
Ditën e themelimit, fillimisht, ai bën një flijim. Përreth, qëndrojnë shokët e tij; ata ndezin një zjarr me shkurre dhe secili kapërcen flakën e vogël. Shpjegimi i këtij riti është që, për aktin që do të përmbushej, populli duhej të ishte i pastër; dihet se njerëzit e lashtësisë besonin se kapërcimi i zjarrit të shenjtë i pastronte ata nga çdo lloj njolle fizike apo morale.
Kur kjo ceremoni paraprake e kishte përgatitur popullin për aktin e madh të themelimit, Romuli hapi një gropë të vogël në formë rrethore. Ai hodhi në të një plis dheu, që ai e pat sjellë nga qyteti i Albës. Pas tij, të gjithë shokët, duke u afruar njëri pas tjetrit, hodhën në të nga pak dhë të marrë nga vendi prej ku kishin ardhur. Ky rit është kuptimplotë dhe te këta njerëz flet për ekzistencën e një mendimi që vlen të përmendet. Përpara se të mbërrinin në Palatin, këta njerëz banonin në Albë apo në ndonjë qytet tjetër fqinj. Atje ishte vatra e tyre; atje kishin jetuar dhe ishin varrosur etërit e tyre. Por feja ndalonte braktisjen e tokës ose vendit, ku ishte vendosur vatra dhe ku preheshin të parët hyjnorë. Pra, për t'u spastruar nga çdo lloj përdhosjeje, kërkohej që secili nga këta njerëz, të vepronte në mënyrë simbolike, duke marrë me vete një plis dheu, dheun e shenjtë, ku ishin varrosur të parët e tyre e me të cilin ishin lidhur manët e tyre. Njeriu nuk mimd të zhvendosej pa marrë me vete dheun dhe stërgjyshërit e tij. Në mënyrë që ky rit të përmbushej, duhej që njeriu të kishte mundësi të thoshte, duke treguar vendin e ri që ai kishte zgjedhur: kjo është ende toka e etërve të mi, terra patrium, patria: këtu është atdheu im, pasi këtu janë manët e familjes sime.
Gropa, ku gjithkush kishte hedhur kësisoj pak dhë, quhej mundus: por në gjuhën e lashtë, kjo fjalë tregonte vendin ku qëndronin manët. Nga ky vend, sipas traditës, shpirtrat e të vdekurve shkëputeshin tri herë në vit, të etur për të parë, qoftë dhe për një çast, dritën. A nuk gjejmë ende në këtë traditë, mendimin e vërtetë të këtyre njerëzve të lashtë? Duke vendosur në gropë një plis dheu nga atdheu i tyre i dikurshëm, ata besonin se mbyllnin njëkohësisht në të shpirtrat e të parëve të tyre. Shpirtrat e mbledhur aty gëzonin një kult të përjetshëm dhe vigjilonin në mbrojtje të trashëgimtarëve të tyre. Pikërisht në këtë vend, Romuli vendosi një altar dhe aty ndezi zjarrin. Kjo ishte vatra e qytezës.
Rreth kësaj vatre duhej të ngrihej qyteti, ashtu sikurse shtëpia ngrihej rreth vatrës familjare; Romuli hapi një ugar, i cili shënonte muret rrethuese. Edhe këtu, hollësitë më të vogla janë të fiksuara nëpërmjet një rituali. Themeluesi duhej të përdorte një parmendë bakri; parmenda duhej të tërhiqej nga një dem i bardhë dhe nga një lopë e bardhë. Romuli, me kokën mbuluar, veshur në petka priftërore, mban vetë dorezën e parmendës dhe e drejton atë, duke kënduar lutje. Shokët i venë pas, të rrethuar nga një heshtje fetare. Gradualisht që parmenda ngre plisat e dheut, ata marrin plisat dhe i hedhin sërish me kujdes brenda zonës rrethuese, në mënyrë që asnjë prej copëzave të kësaj toke të shenjtë, të mos mbetet nga ana e të huajit.
Kjo vijë ndarëse, e vendosur nga feja, është e padhunueshme. Asnjë i huaj, asnjë qytetar nuk ka të drejtë ta kapërcejë. Të kapërcesh atë vijë të hollë është akt përdhosës; tradita romake thotë se vëllai i themeluesit e pat kryer këtë sakrilegj dhe e pagoi atë me jetën e tij.
Por për të krijuar mundësinë e hyrjes dhe të daljes nga qyteti, ky ugar ndërpritej në disa vende: për këtë Romuli, gjatë hapjes së tij, ngriti dhe mbajti lart, vende-vende, parmendën; këto intervale quhen portae; ato do të përbënin portat e qytetit.
Mbi ugarin e shenjtë apo pak më në brendësi të tij, ngrihen më pas muret rrethuese; edhe ato janë të shenjta. Ato askush nuk mimd t'i prekë, madje as për t'i ndrequr, pa lejen e priftërinjve të mëdhenj. Në të dyja anët e këtij muri, fesë i njihet një hapësirë prej disa hapash; kjo hapësirë quhetpomaeriuni; aty nuk lejohet të kalohet as parmenda dhe as të bëhet ndonjë ndërtim tjetër.
E tillë ka qenë, sipas një mori dëshmish të lashta, ceremonia e themelimit të Romës. Nëse ngrihet pyetja se si ky kujtim ka mundur të ruhet dhe të vijë tek autorët që e kanë përcjellë atë deri te ne, përgjigjja është se kjo ceremoni përkujtohej çdo vit, me qëllim që populli të mos e harronte kurrë atë, nëpërmjet një feste përkujtimore që njihej me emrin dita e lindjes së Romës. Kjo festë është kremtuar gjatë gjithë lashtësisë, nga viti në vit dhe populli i Romës e feston atë ende sot, në të njëjtën datë si edhe atëherë, më 21 prill; sa besnikë qëndrojnë njerëzit, pavarësisht nga shndërrimet e thella e të pareshtura, ndaj dokeve dhe zakoneve të vjetra!
Nuk do të ishte e arsyeshme të hamendësohej që rite të tilla janë përfytyruar për herë të parë nga Romuli. Përkundrazi, e sigurt është se shumë qytete përpara Romës, ishin themeluar sipas së njëjtës mënyrë. Varroni thotë se këto rite ishin të përbashkëta në Latium dhe në Etruri. Katoni i vjetër, i cili për të shkruar librin e tij Mbi Origjinën, kishte parë të gjitha analet e popujve italikë, na thotë se rite të ngjashme, praktikoheshin nga të gjithë themeluesit e qyteteve. Etruskët kishin libra liturgjikë, ku ruhej rituali i plotë i këtyre ceremonive.
Grekët, sikurse edhe italikët, besonin se vendvendosja e një qyteti duhej të zgjidhej dhe të zbulohej nga hyjnia. Kështu, sa herë që ata kërkonin të themelonin një qytet, ata këshilloheshin me orakullin e Delfit. Herodoti përmend si një rast përdhosjeje apo marrëzie, faktin që spartani Doria, guxoi të ndërtonte një qytet "pa u këshilluar me orakullin dhe pa praktikuar asnjë prej ceremonive të përcaktuara", dhe historiani hirplotë e besimtar nuk çuditet aspak që ky qytet nuk mundi të mbijetonte më shumë se tre vjet. Tuqididi, duke kujtuar ditën e themelimit të Spartës, përmend kantikat e dëlira dhe flijimet e asaj dite. I njëjti historian na thotë se, athinasit ndiqnin një ritual të veçantë dhe se ata nuk themelonin asnjë ngulim pa iu përmbajtur atij. Në një komedi të Aristofanit mund të shohim një tablo shumë të saktë të ceremonisë që kryhej në raste të tilla. Kur poeti flet rreth themelimit fatlum të qytetit të Zogjve, ai kishte, sigurisht, parasysh zakonet që respektoheshin dhe ruheshin edhe gjatë themelimit të qyteteve të njerëzve; kështu, ai vendos mbi skenë një prift që ndizte vatrën, duke iu lutur perëndive, një poet që këndon himne dhe një fallxhor që recitonte vargjet e orakujve.
Pauzanias e përshkoi Greqinë gjatë kohës së Adrianit. Kur ai mbërriti në Mikenë, priftërinjtë e qytetit i folën atij rreth themelimit të qytetit të Mikenës dhe ai na sjell rrëfimin e tyre. Ngjarja nuk ishte shumë e lashtë; ajo kishte ndodhur gjatë kohës së Epaminondas. Tre shekuj me parë, mikenasit ishin dëbuar nga vendi i ty re dhe qysh nga ajo kohë, ata kishin jetuar të shpërndarë midis popullsive të tjera greke, pa atdhe, por duke ruajtur me një kujdes dhe devotshmëri të madhe zakonet dhe fenë e tyre. Tebanët u përpoqën t'i sillnin në Peloponez, për të vendosur pas kurrizit të spartanëve një armik; por ishte shumë e vështirë që mikenasit të bindeshin. Epaminonda, i cili e dinte se kishte të bënte me njerëz me besëtytni, e pa të përshtatshme të nxirrte udhëve një orakull, i cili të parashikonte për këtë popull kthimin e tij në atdheun e mëparshëm. Disa shfaqje të magjishme dëshmuan se perënditë e popullit mikenas, të cilat i kishin tradhtuar ata në momentin e pushtimit, tani kishin kaluar në krah të tyre. Atëherë, ky popull deri atëherë i ndrojtur, vendosi të rikthehej në Peloponez, pas ushtrisë së Tebës. Por tani duhej vendosur se ku do të ndërtohej qyteti; ta rivendosje atë mbi qytetet e lashta të vendit, ishte diçka jashtë mendimit tashmë ato ishin ndyrë dhe mallkuar nga pushtimi. Për të zgjedhur vendndodhjen nuk ekzistonte as mundësia për t'u këshilluar me orakullin e Delfit; në atë kohë Pitia ishte aleate e Spartës.
Fatmirësisht, perënditë kishin edhe mënyra të tjera për shfaqjen e vullnetit të tyre; një prifti mikenas iu bë në ëndërr sikur një prej perëndive të kombit të tij i tha se ajo vetë do të vendosej në malin Itom, ndaj i lutej popullit ta ndiqte. Kësisoj, pasi ishte fiksuar vendndodhja e qytetit, mbetej të gjendeshin ritet e nevojshme për themelimin e qytetit; por mikenasit i kishin harruar ato; nga ana tjetër, ata nuk mund të përdomin ritet e tebanëve dhe as ato të ndonjë populli tjetër; po ashtu, ata nuk dinin as se si ndërtohej qyteti. Por një ëndërr tjetër do t'i fanitej një mikenasi tjetër: perënditë e urdhëronin atë të ngjitej mbi malin Itom, ku të kërkonte një qiparis që ndodhej pranë një boronice dhe pikërisht në atë vend të gërmonte dheun. Ai u bind; nisi të gërmonte dhe gjeti një umë, brenda së cilës gjendeshin disa fletë kallaji, mbi të cilat ishin gdhendur të gjitha ritet e ceremonisë së shenjtë. Priftërinjtë i kopjuan dhe i shkruan ato në librat e tyre. Të gjithë besuan se kjo urnë ishte vendosur aty nga një mbret i lashtë mikenas, përpara pushtimit të vendit.
Me gjetjen e ritit do të niste themelimi i qytetit. Fillimisht, priftërinjtë bënë flijime; ata iu lutën perëndive të lashta të Mikenës, Dioskurëve, Jupiterit të Itomës, heronjve të lashtë, të parëve të njohur dhe të nderuar. Sipas besimeve të të lashtëve, të gjithë këta mbrojtës të vendit, me sa duket e kishin braktisur atë ditën kur armiku ishte bërë zot i vendit; njerëzit iu lutën atyre të riktheheshin. Ata shqiptuan formulat, për ti bindur ata të vendosnin të jetonin në qytetin e ri, bashkë me qytetarët e tjerë.
Kjo ishte edhe më e rëndësishmja; kandisja e perëndive, për këta njerëz, ishte gjëja më e rëndësishme dhe është e besueshine se ceremonia fetare nuk kishte qëllim tjetër. Ashtu sikurse edhe shokët e Romulit, që duke gërmuar një gropë besonin se aty duheshin vendosur shpirtrat e të parëve të tyre, po kështu edhe bashkëkohësit e Epaminondas u drejtonin lutje heronjve, stërgjyshërve hyjnorë dhe perëndive të vendit; përmes formulash dhe ritesh, ata besonin se mund ti lidhnin ato me dheun e tyre, i cili do ti mbulonte edhe ata vetë dhe duke i mbyllur brenda rrethimit që ata do të ngrinin thoshin: "O Qenie hyjnore, ejani dhe banoni bashkë me ne këtë qytet". Dita e parë, pas ngritjes së qytetit u kushtohej flijimeve për perënditë dhe lutjet ndaj tyre vazhdonin një ditë të tërë. Të nesërmen bëhej rrethimi, ndërkohë që populli këndonte himne fetare.
Fillimisht, kur tek autorët e lashtësisë shohim se, sado i lashtë të ishte një qytet, njerëzit e tij dinin të gjithë emrin e themeluesit dhe datën e themelimit të tij, habitemi. Arsyeja duhet kërkuar në faktin që qy teti nuk duhej të harronte kurrë kujtimin e ceremonisë së shenjtë, e cila kishte shënjuar lindjen e tij; çdo vit, ai kremtonte përvjetorin e tij me anë të një flijimi. Si Athina ashtu edhe Roma festonin ditën e lindjes së tyre.
Ndodhte shpesh që, në një qytet tashmë të ndërtuar, të vendoseshin kolonë apo pushtues. Këta të fundit mund të mos ndërtonin atje shtëpi të tjera, pasi asgjë nuk i ndalonte të vendoseshin në shtëpitë e të mundurve. E megjithatë, ata duhej të përmbushnin ceremoninë e themelimit, domethënë, të krijonin vatrën e tyre dhe të vendosnin në banesën e tyre të re, perënditë e tyre. Kjo është arsyeja se përse te Tuqididi dhe Herodoti lexojmë se Dorët themeluan Spartën dhe Jonët, Miletin, ndonëse këta dy popuj i gjetën këto qytete plotësisht të ndërtuara e madje qysh prej shumë kohësh.
Këto zakone tregojnë qartë se ç'përfaqësonte qyteti në mendjen e njerëzve të lashtësisë. I rrethuar nga një ledh i shenjtë dhe i shtrirë rreth një altari, ai ishte vendbanimi fetar, që priste perënditë dhe njerëzit e qytetit. Për Romën, Tit-Livi thoshte: "Në këtë qytet nuk ka vend që s'është mbrujtur nga besimi dhe që s'banohet nga ndonjë perëndi... Në këtë qytet banojnë perënditë." Atë çka Tit-Livi e thoshte për Romën, gjithkush mund ta thoshte për qytetin e vet; në rast se qyteti ishte themeluar dhe ndërtuar sipas riteve, ai ngërthente brenda mureve të tij rrethuese perënditë mbrojtëse, të cilat ishin si të mbjella në truallin e tij dhe nuk e braktisnin kurrë më. Çdo qytet ishte një sanktuar; çdo qytet mund të quhej i shenjtë.
Meqenëse perënditë ishin të lidhura përgjithnjë me qytetin, edhe populli nuk mund ta braktiste më kurrë vendin ku ishin vendosur ato. Në këtë drejtim, angazhimi ishte i ndërsjellët, ai ishte një lloj kontrate midis perëndive dhe njerëzve. Tribunët plebenj, një ditë do të thoshin se Roma, e shkatërruar nga galët, nuk ishte më veç një grumbull rrënojash dhe se vetëm pesë lega larg saj ngrihej një tjetër qytet, plotësisht i ndërtuar, i madh dhe i bukur, i mirëvendosur dhe krejtësisht i zbrazët nga banorët e vet, që nga koha e pushtimit romak, pra, për pasojë, romakët duhej të braktisnin Romën e shkatërruar dhe të zhvendoseshin drejt Veli-t. Por Kamili hirplotë do t'iu përgjigjej: "Qyteti ynë është themeluar mbi besimin; perënditë e tij e kanë vendin këtu dhe ato janë vendosur në të bashkë me etërit tanë. Sado e rrënuar qoftë, ajo vijon të jetë banesa e perëndive tona." Romakët qëndruan në Romë.
Diçka e shenjtë dhe hyjnore u bashkëngjitej natyrshëm këtyre qyteteve që perënditë kishin ndërtuar dhe vazhdonin t'i mbushnin me praninë e tyre. Dihet se traditat romake i premtonin Romës amshimin. Çdo qytet kishte tradita të ngjashme. Qytetet ndërtoheshin për të qenë të përjetshme.
Themeluesi ishte njeriu që përmbushte aktin fetar, pa të cilin asnjë qytet nuk mund të ekzistonte. Ishte ai që ndërtonte vatrën, ku duhej të digjej përjetësisht zjarri i shenjtë; ishte ai që, nëpërmjet lutjeve dhe riteve të tij, u bënte thirrje perëndive dhe i vendoste ato një herë e përgjithmonë në qytetin e ri.
Respekti që i kushtohej këtij njeriu të shenjtë është i kuptueshëm. Në të gjallë të tij, njerëzit shihnin tek ai, autorin e kultit dhe atin e qytetit; i vdekur, ai kthehej në një stërgjysh të përbashkët për të gjithë brezat që ndiqnin njëri-tjetrin; për qytetin, ai ishte çka stërgjyshi i parë ishte për familjen, një lar familjar. Kujtimi i tij përjetësohej si zjarri i vatrës, që ai pat ndezur. Atij i kushtohej një kult, ai konsiderohej zot dhe qyteti e adhuronte si shpëtimtarin e vet. Çdo vit, mbi varrin e tij bëheshin flijime dhe kremtoheshin festa.
Të gjithë e dinë se Romuli adhurohej, se ai kishte tempullin dhe priftërinjtë e tij. Vërtet senatorët e vranë atë, por ata nuk mundën ta privonin atë nga kulti ndaj të cilit ai kishte të drejtën e themeluesit. Po kështu, çdo qytet kishte të drejtë të adhuronte njëlloj individin e vet themelues. Cekropsi dhe Tezeu, të cilët konsideroheshin njëri pas tjetrit si themelues të Athinës, kishin aty tempujt e tyre. Abderi bënte flijime për themeluesin e vet Timesios, Thera për Therasin, Tenedosi për Tenean, Delosi par Aniosin, Kirena për Batosin, Mileti për Nelan, Amfipolisi për Hanjonin. Në kohën e Pisistratit, Miltiadhi themeloi një ngulim në Kersonezë të Thrakës; pas vdekjes, ky ngulim i përkushtoi atij një kult, "sipas zakonit të pranuar." Hieroni i Sirakuzës, themelues i qytetit të Etnas, pas vdekjes "gëzoi të drejtën e kultit që u kushtohej themeluesve.
Për një qytet nuk kishte gjë më të shtrenjtë sesa kremtimi i kujtimit të ditës së themelimit të tij. Kur Pauzanias vizitoi për herë të dytë Greqinë, në shekullin e dytë të erës sonë, çdo qytet ishte në gjendje t'i thoshte atij emrin e themeluesit të vet, bashkë me gjenealogjinë dhe bëmat kryesore të jetës së tij. Ky emër dhe këto bëma nuk mimd të dilnin nga kujtesa, pasi ato ishin pjesë përbërëse e besimit dhe kujtoheshin çdo vit gjatë ceremonive të shenjta. Ruhet kujtimi i një sërë poemash greke, të cilat kishin si subjekt themelimin e një qyteti. Filokori i kishte kënduar themelimit të Salaminës, Joni Hiosit, Kritoni Sirakuzës, Zopiri Miletit; Apolloniusi, Hermogjeni, Hellanikusi, Dioklesi kishin thurur poema ose histori mbi të njëjtin subjekt. Ndoshta, nuk kishte qytet që të mos zotëronte poemën apo të paktën, himnin e vet, lidhur me aktin e shenjtë që kishte çuar në lindjen e tij.
Mirëpo, midis morisë së atyre poemave të lashta, të cilat kishin për objekt themelimin e shenjtë të një qyteti, gjendet një poemë, e cila nuk ka humbur; edhe pse subjekti i saj e bënte atë më të shtrenjtë për një qytet, bukuria që ajo ngërthen e ka bërë atë të çmuar dhe të shtrenjtë për të gjithë popujt dhe shekujt. Dihet se Enea ka themeluar Laviniumin, prej ku do të rridhnin albanët dhe romakët, ndaj për këtë arsye, ai shihej si themelues i parë i Romës. Rreth tij ishin krijuar dhe përqendruar një sërë traditash dhe kujtimesh, të cilat gjenden në vargjet e Naeviusit të moçëm dhe në historitë e Katonit të vjetër. Virgjili do e kapte këtë temë dhe do të shkruante poemën kombëtare të qytetit romak.
Subjekt i Eneidës është mbërritja e Eneas, ose më saktë zhvendosja e perëndive të Trojës në Itali. Poeti i këndon këtij njeriu që përshkoi detet, për të shkuar dhe themeluar një qytet, duke i shpënë perënditë e tij në Latium,
dum conderet urbem
Inferretque deos latio.
Eneida nuk duhet gjykuar mbi bazën e ideve që ne kemi sot. Ngandonjëherë është thënë se Eneidës i mungon guximi, vrulli, pasioni. Lexuesi lodhet nga prania e madhe e epitetit fetar, i cili haset pa reshtur. Çuditemi tek shohim atë luftëtar që nuk resht së këshilluari penatët e vet me një përkujdesje aq të madhe, ti lutet në çdo çast ndonjë perëndie, të ngrejë krahët drejt qiellit, kur fjala është për të luftuar, të lërë veten në mëshirën e orakujve e të përshkojë shkulmën e deteve e madje të derdhë edhe lot në afrimin e një rreziku. Gjithashtu, ajo qortohet për ftohtësinë e treguar ndaj Didorit dhe njeriu është i tunduar të akuzojë këtë zemër që nuk preket nga asgjë:
Nullis ille movetur
Fletibus, aut voces ullas tractabilis audit.
Arsyeja është se këtu nuk bëhet fjalë për një luftëtar apo për një hero romanesk. Poeti kërkon të na paraqesë një prift. Enea është prijësi i kultit, njeriu i shenjtë, themeluesi hyjnor, mision i të cilit është shpëtimi i penatëve të qytetit:
Sum pius Aeneas raptos qui ex hoste penates
Classe veho mecum.
Cilësi sunduese e tij duhet të jetë mëshira, dhe epiteti nëpërmjet të cilit poeti e cilëson atë më shpesh është njëherazi edhe epiteti që i përshtatet atij më mirë. Virtyti i tij personifikohet te ftohtësia dhe distancimi i lartë, i cili e bën atë jo njeri, por mjet në duart e perëndive. Përse duhen kërkuar pasione tek ai? Ai nuk ka të drejtë të ketë pasione ose edhe nëse ka, ai duhet të dijë t'i ndrydhë ato në fund të shpirtit të vet:
Multa gemens multoque animum labefactus amore,
Jussa tamen Divum insequitur.
Tashmë edhe te Homeri, Enea ishte një personazh i shenjtë, një prift i madh, të cilin populli "e nderonte të barabartë me perëndinë", dhe që Jupiteri e donte më shumë se Hektorin. Te Virgjili, ai është ruajtësi dhe shpëtimtari i perëndive trojane. Natën e rrënimit të qytetit, Eneas do t' i shfaqet në ëndërr Hektori. "Troja, thotë ai, të beson perënditë; kërko për to një qytet të ri." Ai i dorëzon atij njëkohësisht edhe sendet e shenjta, statujëzat mbrojtëse dhe zjarrin e vatrës, i cili nuk duhej të shuhej. Kjo ëndërr nuk është një zbukurim, i vendosur aty si rrjedhojë e fantazisë së poetit. Përkundrazi, ajo përbën themelin mbi të cilin mbështetet e gjithë poema; falë saj, Enea është kthyer në ruajtës të perëndive të qytetit dhe atij i caktohet një mision i shenjtë. Qyteti i Trojës është shuar, por jo shpirti dhe ideja e tij; falë Eneas, vatra nuk shuhet dhe perënditë kanë ende një kult; shpirti i qytetit dhe perënditë largohen bashkë me Enean; ata përshkojnë detet dhe gjejnë një vend, ku atyre u thuhet të ndalen:
Considere Teucros,
Errantesque Deos agitataque numina Trojae...
Enea kërkon një vendbanim të përhershëm, sado të vogël, për perënditë e etërve të vet
Dis sedem exiguam patriis.
Por zgjedhja e këtij vendbanimi, me të cilin do të jetë i lidhur përgjithmonë fati i qytetit, nuk varet nga njerëzit; ai u përket perëndive. Enea këshillohet me fallxhorët dhe pyet orakujt. Ai nuk e përcakton vetë rrugën dhe qëllimin e tij; ai udhëhiqet nga hyjnia:
Italiam non sponte sequor.
Ai deshi të ndalej në Thrakë, në Kretë, në Sicili, në Kartagjenë, së bashku me Didonin; fata obstant. Midis tij dhe dëshirës për t'u prehur, midis tij dhe dashurisë së tij, ndërhyn dhe vendoset vendimi i perëndive, fjala e zbuluar nga hyjnitë, Jata.
Por le të mos gënjehemi: heroi i vërtetë i poemës nuk është Enea: janë perënditë e Trojës, të njëjtat perëndi që një ditë do të ishin perënditë e Romës. Subjekt i Eneidës është lufta e perëndive romake kundër një hyjnie armiqësore. Përpara tyre ngrihen pengesa të të gjitha llojeve:
Tantae molis erat romanam condere gentem!
Ata rrezikojnë të gëlltiten nga stuhia apo të bien nën vargonjtë e një femre. Por ata triumfojnë ndaj gjithçkaje dhe arrijnë qëllimin përfundimtar:
Fata viam inveniunt.
Ja pra, ajo që do të zgjonte interesin e veçantë të romakëve. Në këtë poemë ata shihnin veten, themeluesin, qytetin, institucionet, besimet dhe perandorinë e tyre: sepse pa këto perëndi, qyteza romake nuk do të kish ekzistuar.
Nuk duhet harruar se, te njerëzit e lashtësisë, ai që krijonte lidhjen e krejt shoqërisë ishte kulti. Ashtu sikurse altari i shtëpisë mbante grupuar rreth vetes pjesëtarët e një familjeje, po ashtu edhe qyteza përbënte pikën e bashkimit të gjithë atyre që kishin të njëjtat perëndi mbrojtëse dhe përmbushnin aktin fetar në të njëjtin altar.
Ky altar i qytezës gjendej gjithnjë brenda një ndërtese, që grekët e quanin pritane, ndërsa romakët tempull i Vestas.
Në qytezë, asgjë nuk ishte më e shenjtë se ky altar, ku qëndronte ndezur kurdoherë zjarri i shenjtë. Është e vërtetë se në Greqi, ky nderim i madh do të shkonte duke u dobësuar, pasi imagjinata greke do të tërhiqej shumë shpejt nga tempuj më të bukur, nga legjenda më pjellore dhe nga statuja më joshëse. Por në Romë, ai nuk do të dobësohej kurrë. Romakët mbetën gjithnjë të bindur se, ati i qytezës së tyre, i lidhur me këtë vatër, mishëronte perënditë e tyre. Respekti i treguar ndaj Vestaleve dëshmon për rëndësinë e funksionit të tyre në drejtim të kultit. Nëse një konsull romak ndeshte në rrugë një prej tyre, ai ulte menjëherë sëpatën e Liktorit. Për më tepër, në rast se një prej Vestaleve linte zjarrin të shuhej ose ndynte kultin, duke mos përmbushur kësisoj detyrën për ruajtjen e dëlirësisë, atëherë, qyteza, e cila ndihej e kërcënuar nga zemërimi i perëndive, hakmerrej ndaj Vestales, duke e varrosur atë të gjallë.
Një ditë, tempulli i Vestas rrezikoi të digjej nga një zjarr që kishte rënë në shtëpitë përreth. Roma u përfshi nga alarmi, pasi ajo ndjeu se e ardhmja e saj ishte vënë në rrezik. Me largimin e rrezikut, Senati urdhëroi konsullin të zbulonte autorët e zjarrit dhe konsulli i drejtoi menjëherë akuzat e tij kundër disa banorëve, të Kapuas, që në atë kohë ndodheshin në Romë. Ndaj tyre, ai nuk kishte kurrfarë prove, por ai bëri këtë arsyetim: "Një zjarr ka kërcënuar vatrën tonë. Ky zjarr, i cili u përpoq të mposhtte madhështinë dhe të vuloste fatin tonë, mund të ndizej vetëm nga dora e armikut tonë më mizor. Mirëpo, ne nuk kemi armik më të pamëshirshëm sesa banorët e Kapuas, ai qytet që tani është aleat i Hanibalit dhe kërkon të na zërë vendin si kryeqytera i Italisë. Pra janë këta njerëz që janë përpjekur të shkatërrojnë tempullin e Vestas sonë, vatrën tonë të amshuar, këtë mbrojtëse dhe garantuese të madhështisë sonë të ardhshme." Kështu pra, një konsull, nën sundimin e ideve fetare, besonte se armiqtë e Romës nuk kishin mjet më të sigurt për ta mposhtur atë, sesa rrënimi i vatrës së saj. Ja pra se cili ishte besimi i të lashtëve; vatra publike përfaqësonte vendin e shenjtë të qytezës; ajo kishte çuar në lindjen e saj dhe e ruante atë.
Ashtu sikurse kulti i vatrës shtëpiake ishte i fshehtë dhe vetëm familja kishte të drejtë të merrte pjesë në të, po ashtu edhe kulti i vatrës publike u fshihej të huajve. Askush, nëse nuk ishte qytetar i një qyteze, nuk mund të merrte pjesë në flijimet që i ofroheshin asaj. Mjaftonte dhe vetëm shikimi i një të huaji, që akti fetar të ndyhej.
Çdo qytezë kishte perëndi, që i përkisnin vetëm asaj. Zakonisht, këto perëndi ishin të së njëjtës natyrë me atë të besimit primitiv të familjeve. Ato quheshin larë, penatë, xhinde, demonë, heronj; prapa të gjithë këtyre emrave qëndronin shpirtra njerëzore, të hyjnizuara nga vdekja. Kemi parë se, në racën indoeuropiane, njeriu kishte ushqyer fillimisht kultin e forcës së padukshme dhe të pavdekshme, që ai ndiente në vetvete. Në pjesën më të madhe të tyre, këto xhinde apo heronj ishin të parët e popullit.
Trupat e tyre varroseshin ose brenda vetë qytezës ose brenda territorit që zinte ajo dhe, meqenëse, sipas besimeve të përshkruara më lart, shpirti nuk e braktiste trupin, rridhte se të vdekurit hyjnorë i bashkëngjiteshin dheut, ku varroseshin eshtrat e tyre. Ata e mbronin qytetin që nga fundi i varrit; ata ruanin vendin dhe, në njëfarë mënyre, ata ishin vetë prijësit dhe zotët e tij. Shprehja prijës i vendit, që përdorej për të treguar të vdekurit, haset në gojën e orakullit të Pitias, i cili i drejtohet Solonit "Ndero me kult prijësit e vendit, të vdekurit që jetojnë nën dhë." Këto mendime buronin nga pushteti i plotfuqishëm që brezat e lashtë i kishin dhënë shpirtit njerëzor pas vdekjes. Gjithkush që kishte kryer një shërbim të madh për qytezën, që nga themeluesi i saj e deri tek ai që kishte dalë fitimtar në një luftë apo kishte përmirësuar ligjet e saj, kthehej në perëndi të saj. Madje nuk kërkohej domosdoshmërisht që ai të kish qenë njeri i madh apo bamirës; mjaftonte që dikush të godiste imagjinatën e bashkëkohësve të vet dhe të bëhej objekt i një tradite popullore, për t'u kthyer pastaj në hero, domethënë në një të vdekur të gjithëpushtetshëm, mbrojtja e të cilit ishte e shumëdëshiruar dhe frika ndaj tij tepër e madhe. Tebanët vazhduan për dhjetë shekuj të bënin flijime për Eteoklin dhe Polinisin. Banorët e Akantias i kushtonin kult një Persi, i cili kishte vdekur mes tyre gjatë fushatës se Kserksit në Trezenë, Hipoliti adhurohej si perëndi. Në Delf, Pirrua, bir i Akilit, ishte perëndi thjesht për faktin se ai kishte vdekur dhe ishte varrosur aty. Krotona i kushtonte kult një heroi, thjesht se në të gjallë të tij ai kishte qenë burri më i pashëm i qytetit. Athina adhuronte si një prej mbrojtësve të saj, Euristean, edhe pse banor i Argosit; por Euripidi na shpjegon lindjen e këtij kulti, kur ai shfaq mbi skenë Euristian, duke vdekur, që u drejtohet athinasve me këto fjalë: "Varrosmëni në Atikë; edhe atje do të jem i dobishëm për ju, madje do e mbroj vendin tuaj bujtës nga fundi i dheut." Krejt tragjedia Edipi në Kolonë ngrihet mbi besimin e mëposhtëm: Kreoni dhe Tezeu, domethënë Teba dhe Athina, grinden mes tyre për të vendosur se kush do të marrë trupin e pajetë të një njeriu që po vdes e që do të kthehet në perëndi; sipas legjendës, Edipi shprehet për Athinën, ai e cakton vetë vendin ku ai dëshiron të varroset: "I vdekur, nuk do të jem, thotë ai, banor i kotë i këtyre viseve; do t'ju mbroj kundër armiqve tuaj; do të jem për ju një ledh më i fortë se miliona luftëtarë; trupi im, i fjetur nën tokë, do të nginjet me gjakun e luftëtarëve tebanë.
Të vdekurit, cilëtdo të ishin ata, ishin mbrojtësit e vendit, me kusht që atyre t'u ofrohej një kult "Megarasit i kërkuan një ditë orakullit të Delfit se si mund të ishte i lumtur qyteti i tyre; perëndia iu përgjigj se ai do të ishte i lumtur, nëse ata do të bënin kujdes t'i merrnin në shumicë vendimet e tyre. Ata e kuptuan se me këto fjalë perëndia nënkuptonte të vdekurit, që në fakt, janë më të shumtë në numër se të gjallët: për rrjedhojë, ata e ndërtuan sallën ku mermin vendimet pikërisht në vendin ku ndodhej varreza e heronjve të tyre." Për një qytezë ishte lumturi e madhe të kishte të vdekur, qoftë edhe sado pak të shquar. Mantinea fliste me krenari për eshtrat e Arkias, Teba për ato të Gerionit, Mikena për ato të Aristomenit. Për të shtënë në zotërim këto relikte të çmuara, shpesh përdorëj edhe dredhia. Herodoti tregon se përmes çfarë mashtrimi spartanët arritën të vidhnin eshtrat e Orestit. E vërteta është se këto eshtra, të cilave u bashkëngjitej shpirti i heroit, i siguruan menjëherë fitoren spartanëve. Sapo Athina do të fuqizohej, veprimi i saj i parë ishte marrja e eshtrave të Tezeut, i cili ishte varrosur në ishullin e Skiros dhe të ngrinte për to, në qytet, një tempull, duke shtuar kështu numrin e perëndive të saj mbrojtëse.
Veç këtyre heronjve dhe xhindeve, njerëzit kishin edhe perëndi të një lloji tjetër, si Jupiterin, Junonën, Minervën, drejt të cilëve mendimi i tyre kishte shkuar si rrjedhojë e spektaklit të ofruar nga natyra. Por kemi parë se këto krijesa të mendjes njerëzore kanë pasur për një kohë të gjatë tiparet e hyjnive shtëpiake apo vendore. Fillimisht, këto perëndi nuk u përfytyruan si qenie që ruanin dhe vigjilonin mbi krejt racën njerëzore; mendohej se secila syresh i përkiste posaçërisht një familjeje apo një qyteze.
Kështu, ishte e zakonshme që çdo qytezë, pa llogaritur heronjtë e vet, të kishte edhe një Jupiter, një Minervë apo çdo lloj hyjnie tjetër, të cilën ajo e kishte shoqëruar mendërisht me penatët dhe vatrën e saj të parë. Në këtë mënyrë, në Greqi dhe në Itali ekzistonte një mori hyjnish poliade. Çdo qytet kishte perënditë e veta që banonin në të.
Emrat e shumë prej këtyre perëndive janë harruar; krejt rastësisht është mundur të ruhet kujtimi i perëndisë Satrapes, që i përkiste qytetit Elis, i perëndeshës Dindimena në Tebë, Soteria në Aegium, Britomartis në Kretë, Hiblea në Hibla. Emrat e Zeusit, Athinasë, Heras, Jupiterit, Minervës, Neptunit, për ne janë më të njohur dhe dimë se ato shpesh përdoreshin për të treguar këto hyjni poliade. Por nga fakti që dy qytete i jepnin perëndisë së tyre të njëjtin emër, nuk duhet të arrijmë në përfundimin se ato adhuronin të njëjtën perëndi; kishte një Athina në Athinë dhe një në Spartë; ato ishin dy perëndi të ndryshme. Një numër i madh qytezash kishin për hyjni poliade Jupiterin. Kishte po aq Jupiterë sa kishte edhe qytete. Në legjendën e luftës së Trojës shohim një Pallas, që lufton krahas grekëve dhe te trojanët një tjetër Pallas, objekt i kultit të tyre dhe mbrojtës i adhuruesve të tij. Mos vallë duhet thënë se jemi në prani të së njëjtës hyjni, e cila shfaqej në të dyja ushtritë? Sigurisht jo; sepse njerëzit e lashtësisë nuk u atribuonin perëndive të tyre dhuntinë e kudondodhjes. Qytetet e Argosit dhe të Samosit kishin secili një Hera poliade; ajo nuk ishte e njëjta perëndi, sepse ajo përfaqësohej në të dyja qytetet me atribute krejt të ndryshme. Në Romë kishte një Junon; pesë lega më tej, qyteti i Veii-t kishte një tjetër; aq të ndryshme janë ato nga njëra-tjetra, saqë shohim diktatorin Kamiljo, që gjatë rrethimit të Veii-t, t'i drejtohet Junonit të armikut, duke i bërë thirrje të braktisë qytetin etrusk dhe të kalojë në kampin e tij. Pas pushtimit të qytetit, ai merr statujën, i bindur se merr në të njëjtën kohë një perëndi dhe e transporton atë me devotshmëri në Romë. Që nga ajo kohë, Roma kishte dy Junona mbrojtëse. E njëjta histori përsëritet edhe disa vite më vonë edhe për një Jupiter, që një tjetër diktator e pat sjellë nga Prenesta, ndërkohë që në Romë kishte tashmë tre ose katër të tillë.
Qyteti që zotëronte një hyjni, nuk dëshironte që ajo të mbronte edhe të huajt që jetonin në të dhe nuk lejonte që ajo të adhurohej prej tyre. Në pjesën më të madhe të kohës tempulli ishte i hapur vetëm për qytetarët e qytezës. Në tempullin e Heras së Argosit, të drejtën për të hyrë në të e kishin vetëm argët. Të hyje në tempullin e Athinasë në Athinë, duhej të ishe athinas. Romakët që adhuronin në Romë dy Junonë nuk mund të hynin në tempullin e një Junoni të tretë që ndodhej në qytetin e vogël Lanuvium.
Duhet të mbajmë parasysh faktin që njerëzit e lashtësisë, me fare pak përjashtime të elitës së zgjuar, nuk e kanë përfytyruar kurrë Zotin si një qenie të vetme që ushtron veprimin e tij mbi gjithësinë. Secila prej perëndive të tyre të panumërta kishte hapësirën e vet; njërës i përkiste një familje, tjetrës një fis, dikujt tjetër një qytet: kjo ishte bota, ku secila prej perëndive kishte fushën e vet Për sa i përket Zotit të racës njerëzore, disa filozofë, kishin arritur ta përfytyronin atë, ndërkohë që misteret e Eleusit ua kishin shfaqur atë disa prej më të zgjuarve mes tyre, por njeriu i zakonshëm nuk besoi kurrë në të. Për shumë kohë, njerëzit e konceptuan qenien hyjnore si një forcë që e mbronte personalisht atë dhe çdo individ apo grup është përpjekur të kishte perëndinë e vet. Ende sot, te pasardhësit e këtyre grekëve, hasen fshatarë të prapambetur që u luten shenjtërve me zellin më të madh, por dyshojmë nëse ata e kanë ose jo idenë e Zotit; secili syresh kërkon të ketë mes këtyre shenjtërve një mbrojtës të veçantë, një hyjni të posaçme vetëm për ta. Në Napoli, çdo lagje ka madonën e vet; leckamani gjunjëzohet përpara madonës së rrugës së vet dhe fyen atë të rrugës ngjitur; jo rrallë ndodh që dy hamej të grinden dhe të ndeshen edhe me thika për meritat e zonjave të tyre të shelbueme. Sot gjëra të tilla janë përjashtime dhe ato gjenden vetëm pranë disa popujve dhe klasave të caktuara. Te njerëzit e lashtësisë, ky ishte rregull.
Çdo qytezë kishte trupën e priftërinjve të vet, e cila nuk varej nga asnjë autoritet i jashtëm. Midis priftërinjve të dy qytezave nuk ekzistonte kurrfarë lidhjeje, kurrfarë komunikimi, kurrfarë shkëmbimi mësimesh apo ritesh fetare. Nëse kalohej nga një qytet te tjetri, aty do të gjendeshin perëndi të tjera, dogma të tjera, ceremoni të tjera. Të lashtët kishin libra liturgjie; por librat e një qyteti nuk ngjasonin me librat e një qyteti tjetër. Çdo qytezë kishte përmbledhjen e lutjeve dhe të praktikave që ai i mbante të fshehta; shfaqja e tyre para të huajve përjetohej si komprometim i besimit dhe fatit të tij. Kështu pra, feja e asaj kohe ishte e një karakteri krejtësisht të veçuar, vetëm për qytezën, e marrë kjo në kuptimin e lashtë, domethënë, ajo ishte e veçantë për çdo qytezë.
Në përgjithësi, njerëzit njihnin vetëm perënditë e qytetit të tyre, ata nderonin dhe respektonin vetëm ato. Gjithkush mund të shqiptonte fjalët që një i huaj, në një tragjedi të Eskilit, u thotë grave të Argosit "Nuk tutem nga perënditë e vendit tuaj dhe nuk u detyrohem aspak atyre.
Çdo qytet priste shpëtimin e tij nga perënditë e veta. Njerëzit u luteshin atyre sa herë ishin në rrezik, duke u thënë: "Perëndi të këtij qyteti, mos lejoni që ai dhe shtëpitë e vatrat tona të shemben... Ti që banon qysh prej kohësh tokën tonë, do e tradhtosh atë? Të gjitha ju o Perëndi, ruajtëse të kullave tona, mos ia dorëzoni ato armikut tonë." Pra për të siguruar mbrojtjen e tyre, njerëzit u kushtonin atyre një kult. Këto perëndi ishin të etura për flijime: njerëzit tregoheshin të pakursyer me kusht që ato të vigjilonin natë e ditë për shpëtimin e qytetit të tyre. Le të mos harrojmë se ideja e një kulti thjesht moral, e një adhurimi mendor, për njerëzimin nuk është shumë e vjetër. Në epokat e lashta, kulti konsistonte në ushqyerjen e perëndisë, në dhënien asaj të gjithçkaje që i kënaqte ndjesitë, mishra, ëmbëlsira, verëra, parfume, veshje dhe stoli, kërcime dhe muzikë. Në këmbim, atyre u kërkoheshin bamirësi dhe shërbime. Kështu, tek Iliada, Krizesus-i i thotë perëndisë së vet: "Që prej shumë kohësh, kam djegur për ty dema të majmë; sot, përmbush dëshirat e mia dhe bëj që shigjetat e tua të bien mbi armikun tim." Diku tjetër, gratë trojane i luten perëndeshës së tyre, duke i ofruar një rrobë të bukur dhe i premtojnë dymbëdhjetë mëshqerra, "nëse ajo shpëton Ilionin." Mes këtyre perëndive dhe këtyre njerëzve ka gjithnjë një kontratë; besimi mëshirëplotë i njerëzve nuk bëhet kurrë veresie, ndërsa perënditë nuk japin asgjë nëse nuk marrin gjë. Tek Eskili, tebanët u drejtohen hyjnive të tyre poliade, duke iu thënë: "Jini mbrojtja jonë; interesat tanë janë të përbashkët; nëse qyteti begatohet, ai nderon perënditë e veta. Tregoni se ju e doni qytetin tonë; mendoni për kultin që ky popull ju jep dhe kujtohimi për flijimet madhështore që ju ofrohen". Ky mendim shprehet njëqind herë nga të lashtët; Teognisi thotë se Apoloni shpëtoi Megarën nga ligësia e persëve, "me qëllim që qyteti i tij t'i ofronte atij çdo vit hekatomba madhështorë.
Këtu e kishte burimin fakti që një qytet nuk u lejonte kurrsesi të huajve t'u ofronin flijime hyjnive të veta poliade e madje as t'i lejonte ata të hynin në tempujt e vet. Në mënyrë që këto perëndi të vigjilonin vetëm mbi të, ishte e nevojshme që kulti të ushtrohej vetëm prej njerëzve të atij qyteti. Të nderuar vetëm aty, në rast se perënditë dëshironin vazhdimin e flijimeve dhe të hekatombave që atyre u pëlqenin aq shumë, ato ishin të detyruara që këtë qytet ta mbronin, ta përjetësonin e ta bënin të begatë e të fuqishëm.
Zakonisht, perënditë mundoheshin mjaft për qytetin, që u ofronte kultin; dhe kjo gjë ishte krejt e natyrshme; shihni se si, te Virgjili, Junona "rreket e përpiqet" në mënyrë që një ditë Kartagjena të vendosë sundimin e saj në botë. Secila prej këtyre^ perëndive, si Junona e Virgjilit, kishte përzemër madhështinë e qytetit të vet. Këto perëndi kishin të njëjtët interesa si edhe njerëzit, bashkëqytetarët e tyre. Në kohë lufte, ato marshonin në zemër të betejës bashkë me ta. Tek Euripidi, në vigjilje të një. beteje, një personazh shprehet "Perënditë që luftojnë në krahun tonë janë po aq të fuqishme sa edhe ato që janë në krah të armiqve tanë." Eginasit nuk e nisnin kurrë betejën pa marrë me vete edhe statujat e heronjve të tyre kombëtarë, Eacidëve. Spartanët merrnin me vete në të gjitha fushatat e tyre, Tindaridët. Në zjarrin e betejës, perënditë dhe qy tetarët mbështesnin ndërsjelltas njëri-tjetrin dhe kur njëra palë dilte fitimtare, kjo nënkuptonte se të gjithë kishin kryer detyrën e tyre. Në rast se një palë mundej, njerëzit inatoseshin me perënditë e tyre; ato qortoheshin se e kishin bërë keq detyrën për mbrojtjen e qytetit; ngandonjëherë arrihej deri aty sa përmbyseshin altarët dhe qëlloheshin me gurë tempujt e tyre.
Kur një qytet mposhtej, besohej se bashkë me të ishin mposhtur edhe perënditë e tij. Nëse një qytet binte, bashkë me qytetarët e tij binin rob edhe perënditë e veta.
Është e vërtetë se mbi këtë çështje të fundit, mendimet ishin të pasigurta e të ndryshme. Të shumtë ishin ata që ishin të bindur që një qytet nuk mund të pushtohej për sa kohë perënditë e tij strehoheshin aty. Kur Enea sheh grekët zotë të Trojës, ai thërret se perënditë e qytetit janë larguar, duke shkretuar tempujt dhe altarët e tyre. Tek Eskili, kori i grave të Tebës shpreh të njëjtin besim tek sheh që me afrimin e armikut, ato u luten perëndive të mos e braktisin qytetin.
Mbështetur mbi këtë mendim, për të pushtuar një qytet perënditë e tij duhej të kandiseshin të largoheshin. Për këtë, romakët përdornin një formulë që gjendej në ritualet e tyre e që Makrobi e ka përcjellë deri në ditët tona: "Ty, o i gjithëfuqishëm, që vigjilon mbi këtë qytet, të lutem, të adhuroj, të përgjërohem të braktisësh këtë qytet dhe këtë popull, të largohesh nga tempuj dhe vendet e tij të shenjta dhe larg prej tyre, të vish në Romë, tek unë dhe te njerëzit e mi. Le të jetë qyteti ynë, tempujt tanë, vendet tona të shenjta, më të këndshme dhe më të shtrenjta për ty; merma nën mbrojtjen tënde. Nëse vepron kështu, unë do të ngre për ty një tempull për nderin tënd." Mirëpo, njerëzit e lashtësisë ishin të bindur se formulat në këtë drejtim mund të ishin efikase e të fuqishme dhe se perëndia mund ta pranonte kërkesën e tyre vetëm në rast se ato shqiptoheshin saktë dhe pa ndryshuar asnjë fjalë. E lutur kësisoj, perëndia kalonte në anën e armikut dhe qyteti pushtohej.
Të njëjtat mendime dhe zakone të ngjashme hasen edhe në Greqi. Ende në kohën e Tuqididit, kur një qytet rrethohej, nuk harrohej kurrë që perëndive të tij t'u drejtoheshin lutje, në mënyrë që ato të lejonin pushtetin e tij. Shpesh, në vend të përdorimit të një formule, për të tërhequr në anën e vet perëndinë, grekët parapëlqenin grabitjen me shkafhtësi të statujës së saj. Të gjithë e njohin legjendën e Uliksit, që u vjedh trojanëve, Pallasin. Në një tjetër epokë, eginasit, duke dashur t'i shpallnin luftë Epidaurit, fillimisht i grabitën këtij qy teti dy statuja dhe i çuan ato në qy tetin e tyre.
Herodoti rrëfen se athinasit dëshironin t'u shpallnin luftë eginasve; por ndërmarrja ishte e rrezikshme, pasi Egina kishte një hero mbrojtës, tejet të fuqishëm, i cili shquhej për një besnikëri të çuditshme; ky ishte Eakusi. Pasi e vranë mendjen gjatë, athinasit vendosën ta shtynin ndërmarrjen e tyre për pushtimin e Eginës për tridhjetë vjet; në të njëjtën kohë, në vendin e tyre, ata ngritën një faltore kushtuar vetë Eakusit duke i kushtuar atij edhe një kult. Ata ishin të bindur se, në rast se ky kult do të ruhej pa ndërprerje për tridhjetë vjet radhazi, perëndia në fjalë nuk do u përkiste më eginasve, por athinasve. Faktikisht, atyre u dukej e pamundur që një perëndi të pranonte për një kohë të gjatë viktima të majme, pa ndierë detyrim ndaj atyre që ia ofronin ato. Përfundimisht, Eakusi do të detyrohej të braktiste interesat e eginasve dhe do ua jepte fitoren athinasve.
Plutarku rrëfen një tjetër histori. Soloni dëshironte që Athina të bëhej zot i ishullit të vogël të Salaminës, i cili në atë kohë u përkiste Megarasve. Ai u këshillua me orakullin. OrakuIIi iu përgjigj: "Nëse ti kërkon të pushtosh ishullin, duhet që fillimisht të fitosh përkrahjen e heronjve, të cilët e mbrojnë dhe banojnë në të." Soloni iu nënshtrua kësaj këshille; ai ofroi, në emër të Athinës flijime për dy heronjtë kryesorë të Salaminës. Të tunduar nga dhuratat që iu bënë, të dy ata kaluan në anën e athinasve dhe kështu, i mbetur pa heronj, ishulli u pushtua.
Në kohë lufte, nëse rrethuesit kërkonin të shtinin në dorë hyjnitë e qytetit, të rrethuarit mundoheshin t'i ruanin ato sa më mirë. Ngandonjëherë perëndia lidhej me zinxhirë, në mënyrë që ajo të pengohej të ikte. Herë-herë, atë e fshihnin ndaj të gjitha shikimeve, në mënyrë që armiku të mos arrinte të zbulonte ku fshihej. Akoma më tej, ngandonjëherë formulës me anë të së cilës armiku përpiqej të shthurte perëndinë në fjalë, i kundërvihej një tjetër formulë, e cila kishte virtytin ta mbante atë në qytet.
Romakët kishin përfytyruar një mjet, i cili u dukej më i sigurt: ata i mbanin të fshehtë emrat e perëndive më kryesore dhe më të fuqishme mbrojtëse; ata mendonin se, duke mos mundur që armiqtë e tyre tu drejtoheshin këtyre perëndive me emrin e vet, ato nuk do të kalonin kurrë në krahun e tyre dhe kështu qyteti i tyre nuk do të pushtohej kurrë.
Nga sa u tha më sipër, ideja që njerëzit e lashtësisë kishin rreth perëndive, del më së miri në pah. Për një kohë të gjatë, ata do e konceptonin perëndinë jo si një fuqi të epërme. Çdo familje kishte besimin e saj shtëpiak, çdo qytezë fenë e saj kombëtare. Qy teti ishte si një faltore e vogël, e plotësuar me perënditë, dogmat dhe kultin e vet. Sot, këto besime na duken tepër naive, por ato kanë qenë besimet e popullit më shpirtëror të atyre kohërave; ato arritën të ushtrojnë mbi këtë popull dhe mbi popullin romak, një veprim aq të fuqishëm, saqë edhe pjesa më e madhe e ligjeve, institucioneve dhe historisë së tyre, buroi prej tyre.
Kemi parë më lart se ceremonia kryesore e kultit shtëpiak ishte një vaktngrënieje, që quhej flijim. Të haje një ushqim të përgatitur mbi altar, kjo ka qenë me fort të ngjarë forma e parë që njeriu i ka dhënë aktit fetar. Nevoja për të hyrë në komunikim shpirtëror me hyjninë, plotësohej nga ky vakt, ku ajo ftohej, gjithnjë me sigurinë se do të pranonte dhe në të ajo kishte gjithnjë pjesën e vet.
Edhe ceremonia kryesore e kultit të qytetit përbëhej nga një vakt i kësaj natyre; ajo duhej të përmbushej bashkërisht nga të gjithë qytetarët, për nder të hyjnive mbrojtëse. Në Greqi, përmbushja e vakteve publike ishte e përgjithshme; njerëzit besonin se shpëtimi i qytetit varej nga plotësimi i tyre.
Odiseja na jep përshkrimin e një prej këtyre vakteve të shenjta; për popullin e Pylosit ngrihen nëntë tryeza të mëdha; përqark secilës prej tyre janë ulur pesëqind qytetarë dhe çdo grup, për nder të perëndive, ka flijuar nëntë dema. Ky vakt, i cili quhet vakt i perëndive, fillon dhe mbaron me libacione dhe lutje. Përdorimi i zakonit antik të vaktit publik shfaqet edhe në traditat më të lashta të Athinës; thuhet se Oresti, vrasës i së ëmës së tij, kishte mbërritur në Athinë, në çastin kur qyteza, e mbledhur rreth mbretit të vet, përmbushte aktin e shenjtë. Këto vakte vazhdojnë të gjenden ende në kohën e Ksenofonit; në ditë të caktuara të vitit, qyteti flijon viktima të shumta dhe populli ndan mishin e tyre. Të njëjtat praktika ekzistonin kudo.
Veç këtyre banketeve të pamasa, ku mblidheshin të gjithë qy tetarët dhe që zhvilloheshin vetëm gjatë festave solemne, besimi fetar urdhëronte që çdo ditë njëri prej vakteve të konsiderohej i shenjtë. Për këtë qëllim, disa njerëz të zgjedhur nga qyteza, duhej të hanin së bashku, në emër të saj brenda rrethimit të pritanesë, në prani të vatrës dhe të perëndive mbrojtëse. Grekët ishin të bindur se në rast se ky vakt nuk përmbushej qoftë edhe një ditë të vetme, shteti rrezikonte të humbiste mirësinë e perëndive të tij.
Në Athinë, njerëzit që mermin pjesë në vaktin e përbashkët caktoheshin me short dhe ligji ndëshkonte rreptësisht ata që nuk pranonin t'i nënshtroheshin përmbushjes së kësaj detyre. Qy tetarët që uleshin rreth tryezës së shenjtë, merrnin për një çast një karakter priftëror; në këtë pozicion ata quheshin parazitë; kjo fjalë, e cila më vonë do të kthehej në një term përçmimi, fillimisht ishte një titull i shenjtë. Në kohën e Demostenit, parazitët ishin zhdukur; por pritanët ishin ende të detyruar të hanin së bashku në Pritane. Në të gjitha qytetet, kishte salla të destinuara vetëm për vaktet e përbashkëta.
Për të parë se si zhvilloheshin gjërat gjatë vakteve të përbashkëta, mjafton të sjellim këtu një ceremoni fetare. Çdo gostiar vendoste mbi kokë një kurorë; faktikisht, ishte zakon që kurorat me gjethe ose lule të përdoreshin sa herë që përmbushej një akt fetar solemn. Thuhej se sa "më shumë të zbukuroheshe me lule, aq më e sigurt ishte se do t' u pëlqeje perëndive; por në rast se ti bën flijime pa kurorë, perënditë largohen nga ty." "Kurora, thuhej më tej, është lajmëse e fatit të lumtur, që lutja mbart përpara perëndive." Për të njëjtën arsye, gostiarët visheshin edhe me rroba të bardha; te njerëzit e lashtësisë, e bardha ishte ngjyra e shenjtë, ngjyra që u pëlqente perëndive.
Vakti niste kurdoherë me një lutje dhe me libadone me ujë e verë; këndoheshin himne. Natyra e ushqimeve dhe lloji i verës që duhej të shërbehej, rregullohej sipas riteve të çdo qyteze. Të largoheshe sadopak nga zakoni i të lashtëve, të shërbeje një gjellë të re apo të ndryshoje ritmin e himneve të shenjta, ishte përdhosje e rëndë, gjë për të cilën përgjegjëse përpara perëndive do të ishte krejt qy teza. Feja arrinte deri aty sa të përcaktonte edhe vetë llojin e enëve që duheshin përdorur, si për gatimin e ushqimeve, ashtu edhe gjatë shërbimit të ngrënies. Në aksh qytet, duhej që buka të vendosej në shporta bakri; në disa të tjerë duhej të përdoreshin vetëm enë balte. Madje e përcaktuar dhe e pandryshueshme ishte edhe forma e bukës. Këto rregulla të besimit të lashtë do të ruheshin përgjithmonë dhe vaktet e shenjta do të përçonin gjithnjë thjeshtësinë e tyre fillestare. Besimet, zakonet, gjendja shoqërore, gjithçka do të ndryshonte; vaktet do të mbeteshin të pandryshuara. Sepse grekët do të ishin gjithmonë vëzhgues skrupulozë të besimit të tyre kombëtar.
Do të ishte e drejtë të shtonim se pasi gostiarët i kishin plotësuar kërkesat e fesë, duke ngrënë ushqimet e rekomanduara, ata kishin të drejtë të hanin, menjëherë më pas, një tjetër vakt, më të shijshëm e më pranë me shijet e tyre. Ky zakon ishte mjaft i përhapur në Spartë.
Zakoni i vakteve të shenjta ishte i përhapur në Itali po aq sa edhe në Greqi. Aristoteli thotë se fillimisht, në Lashtësi, ai ekzistonte te popujt e quajtur Enotritë, Oskë, Ausonë. Virgjili e sjell këtë kujtim, në Eneidën e tij, dy herë radhazi: Latinusi i moçëm pret të dërguarit e Eneas, jo në banesën e tij, por në një tempull "të shenjtëruar nga feja e të parëve; aty zhvillohen të gjitha festat e shenjta pas flijimit të viktimave; atje, të gjithë prijësit e familjeve ulen rreth tryezave të gjata." Më pas, kur Enea arrin tek Evandri, ai e gjen atë duke kremtuar një flijim; mbreti është në mes të popullit të tij; të gjithë kanë vënë mbi kokë kurora lulesh; të gjifhë, rreth së njëjtës tryezë, këndojnë një himn për lavdinë e perëndisë së qytezës.
Ky zakon do të përjetësohej në Romë. Atje do të kishte gjithnjë një sallë, ku përfaqësuesit e Kurive duhej të hanin së bashku. Senati, në ditë të caktuara, organizonte një vakt të shenjtë në Kapitol. Gjatë festave solemne, në rrugë ngriheshin tryeza të gjata dhe rreth tyre zinte vend i gjithë populli. Fillimisht, këto vakte i kryesonin kryepriftërinjtë; më pas ky rol iu la disa priftërinjve të veçantë, të cilët u quajtën epulonë.
Këto zakone të lashta na japin një ide rreth lidhjes së ngushtë që bashkonte pjesëtarët e një qyteze. Shoqërimi i njerëzve mes tyre ishte një fe; simbol i saj ishte vakti i ngrënë bashkërisht.
Duhet të përfytyrojmë një prej këtyre shoqërive primitive të vogla, e mbledhur e gjitha së bashku, të paktën prijësit e familjeve, rreth së njëjtës tryezë, ku secili prej tyre ishte i veshur me të bardha dhe mbante rreth kokës një kurorë; të gjithë bëjnë spërkatjet e shenjta, recitojnë të njëjtën lutje, këndojnë të njëjtat himne, hanë të njëjtin ushqim, të përgatitur në të njëjtin altar; mes tyre janë të pranishëm të parët dhe perënditë mbrojtëse, të cilët ndajnë me ta të njëjtin ushqim. Shpërthen një luftë, njerëzit do të kujtohen, sipas shprehjes së lashtë, "se shoku që lufton përkrah tij, me të cilin ai ka bërë të njëjtin flijim dhe të njëjtat libacione dhe me të cilin ai ka ndarë të njëjtin vakt të shenjtë, nuk duhet braktisur kurrë." Në të vërtetë, këta njerëz janë të lidhur nga diçka më e fortë se interesi, konvencioni, zakoni; ata janë të lidhur nga bashkimi i shenjtë i shpirtrave të tyre, të përulur përballë perëndive të qytezës.
Në të gjitha kohërat dhe në të gjitha shoqëritë, njeriu ka dashur të nderojë perënditë e tij nëpërmjet festave; ai ka vendosur ditë të caktuara, gjatë të cilave në shpirtin e tij do të mbretëronte vetëm ndjenja fetare, e patrazuar nga mendimet dhe punët e kësaj toke. Në numrin e ditëve që njeriu mund të jetonte, ai pat caktuar edhe pjesën që u takonte perëndive.
Çdo qytet ishte themeluar sipas riteve që, në mendimin e njerëzve të lashtësisë, kishin sjellë si pasojë fiksimin e perëndive kombëtare brenda mureve të tij. Kërkohej që virtyti i këtyre riteve të ripërtërihej çdo vit nëpërmjet një ceremonie të re fetare; kjo festë quhej dita e lindjes; atë duhej ta kremtonin të gjithë qytetarët.
Gjithçka e shenjtë kishte kremtimin e saj. Ekzistonte festa e mureve rrethuese të qytetit, amburbalia, ajo e kufizimit të territorit, ambaroalia. Gjatë këtyre ditëve, qytetarët zhvillonin një procesion të madh, të veshur me toga të bardha e të zbukuruar me kurora lulesh; ata i binin përqark qytetit apo territorit ku shtrihej ai dhe këndonin lutje; në krye ecnin priftërinjtë, të cilët tërhiqnin pas vetes viktimat që do të flijoheshin në fund të ceremonisë.
Më pas vinte festa e themeluesit. Pastaj festa e të gjithë heronjve të qytetit, e gjithë atyre shpirtrave që kërkonin një kult dhe njerëzit u luteshin si mbrojtës; Romuli kishte kultin e tij, Servius Tulliusi e gjithë të tjerët një tjetër kult e kështu deri te mëkuesja e Romulit dhe nëna e Evandrit. Po kështu, Athina kremtonte festën e Cekropsit, të Erektës, të Tezeut; ajo festonte të gjithë heronjtë e vendit, edukatorin e Tezeut, të Euristeas, Androgjeut dhe mjaft të tjerë.
Më tej, kremtohej festa e arave, ajo e punimit të tokës, ajo e të mbjellave, ajo e lulëzimit dhe e vjeljes së rrushit. Si në Greqi ashtu edhe në Itali, çdo veprim që lidhej me jetën e bujkut shoqërohej me flijime dhe punët kryheshin duke recituar himne të shenjta. Në Romë, priftërinjtë caktonin çdo vit, ditën kur duhej të fillonte vjelja e rrushit dhe ditën kur duhej pirë vera e re. Feja rregullonte gjithçka. Ajo i urdhëronte njerëzit të krasisnin hardhinë, duke u thënë: do të ishte përdhosje, në rast se perëndive u ofrohet një spërkatje me një verë të nxjerrë nga një hardhi e pakrasitur.
Çdo qytezë kishte një festë për secilën prej hyjnive që ajo kishte zgjedhur si mbrojtësen e saj dhe shpesh ajo kishte disa të tilla. Krahas futjes dhe përhapjes së një kulti në qytezë, paralelisht duhej gjetur edhe një ditë që i përkushtohej asaj. Gjatë festave fetare, puna ndalohej rreptësisht, njerëzit ishin të detyruar të gëzonin, të këndonin e të luanin në publik. Feja shtonte: gjatë këtyre ditëve, bëni kujdes të mos i bëni keq njëri-tjetrit.
Kalendari nuk ishte gjë tjetër veç vazhdimësi e festave fetare. Ndaj ai përcaktohej nga priftërinjtë. Në Romë, kalendari nuk do të shkruhej për një kohë shumë të gjatë; në krye të çdo muaji, kryeprifti, pasi kishte bërë një flijim, mblidhte popullin dhe i tregonte se cilat ishin festat që duhej të kremtoheshin gjatë muajit në vijim. Kjo thirrje njihej me emrin calatio, prej ku vjen edhe emri kalenda, me të cilin njihej kjo ditë.
Kalendari nuk rregullohej as mbi bazën e rrugës së hënës dhe as mbi trajektoren e dukshme të diellit; ai rregullohej vetëm mbi bazën e ligjeve të fesë, ligje misterioze, që i njihnin vetëm priftërinjtë. Ngandonjëherë, feja urdhëronte që viti të shkurtohej ose të zgjatej. Për të pasur një përfytyrim rreth kalendarit primitiv, mjafton të themi se tek albanët, maji kishte vetëm njëzet e dy ditë dhe marsi tridhjetë e gjashtë.
Kuptohet lehtë se kalendari i një qyteti nuk ngjasonte aspak me kalendarin e një qyteti tjetër, pasi besimet e tyre nuk kishin asgjë të përbashkët dhe festat, ashtu si edhe perënditë, ndryshonin nga njëra-tjetra. Po kështu, në qytezat e ndryshme, viti nuk kishte të njëjtën gjatësi. Muajt nuk kishin të njëjtin emër; Athina i emërtonte ato ndryshe nga Teba dhe Roma krejt ndryshe nga Laviniumi. Kjo ishte pasojë e faktit që emri i çdo muaji, zakonisht, nxirrej nga festa kryesore që ai përmbante; mirëpo festat nuk ishin të njëjtat. Qytetet nuk merreshin vesh mes tyre që vitin ta fillonin në të njëjtën kohë dhe as ti numëronin vitet, duke nisur nga e njëjta datë. Në Greqi, festa e Olimpit u bë më në fund një datë e përbashkët, gjë që nuk arriti, gjithsesi, të pengonte që çdo qytet të kishte vitin e vet të veçantë. Në Itali çdo qytet i numëronte vitet, duke filluar nga dita e themelimit të tij.
Censi dhe lustracioni
Midis ceremonive më të rëndësishme të besimit të qytezës ekzistonte edhe një festë, e cila quhej festa e pastrimit. Në Athinë, ajo kremtohej çdo vit; në Romë, një herë në katër vjet. Ritet që vëzhgoheshin gjatë saj e madje edhe emri që ajo mbante, tregojnë se kjo ceremoni kishte aftësinë të fshinte mëkatet e qytetarëve ndaj kultit. Në fakt, një fe kaq e ndërlikuar, ishte burim tmerri për njerëzit e lashtësisë; meqenëse besimi dhe pastërtia e qëllimeve përfaqësonin pak gjë dhe krejt besimi përqendrohej në zbatimin e hollësishëm të rregullave të panumërta, njeriu ndruhej gjithnjë se mos harronte diçka, se mos nuk përmbushte ndonjë rit apo bënte ndonjë gabim, ndaj ai nuk ishte kurrë i sigurt se nuk kishte kryer diçka që mund ta vinte atë nën fshikullimën e hidhërimit të ndonjë perëndie. Për këtë arsye, për të qetësuar shpirtin e njeriut, kërkohej një flijim, i cili synonte të lante mëkatet. Magjistrati i ngarkuar me kryerjen e tij (në Romë ishte censori, përpara censorit ishte konsulli dhe përpara konsullit ishte mbreti), e niste kremtimin e kësaj ceremonie gjithnjë me ndihmën e auspicëve, pasi vetëm kështu ai ndihej i sigurt se perënditë do e miratonin ceremoninë. Më pas, ai thërriste popullin nëpërmjet një lajmësi, i cili, për të mbledhur popullin përdorte një formulë shenjtëruese. Ditën e caktuar, të gjithë qytetarët mblidheshin jashtë mureve rrethuese; në heshtjen më të plotë, magjistrati vinte përqark kuvendit tri herë, duke shtyrë përpara tre viktima, një dash, një derr, një dem (suovetaurile); bashkimi i këtyre tre kafshëve, si për grekët ashtu edhe për romakët, mishëronte flijimin e aftë të lante mëkatet. Priftërinjtë dhe ekzekutuesit e viktimave ndiqnin procesionin; me mbarimin e xhiros së fundit, magjistrati shqiptonte një formulë lutjeje dhe flijonte viktimat. Që nga ky çast, gjithçka e ndotur ishte pastruar, çdo neglizhencë ndaj kultit ishte ndrequr dhe qyteti binte në paqe me perënditë e tij.
Për të kryer një akt të një natyre dhe rëndësie të tillë, kërkoheshin domosdoshmërisht dy gjëra; së pari, midis qytetarëve të qytetit të mos hynte asnjë i huaj, pasi një gjë e tillë trazonte dhe ndynte ceremoninë; së dyti, gjatë ceremonisë të mermin pjesë të gjifhë qytetarët, sepse ndryshe, qyteti mimd të ruante ende ndotjen. Pra, duhej që kjo ceremoni fetare të paraprihej nga numërimi i qytetarëve. Në Romë dhe Athinë, qytetarët numëroheshin me kujdesin më të madh; me fort gjasa, numri i tyre shqiptohej nga magjistrati në formulën e lutjes, dhe më pas ai shkruhej në përmbledhjen që censori përpilonte në fund të ceremonisë.
Individi që nuk regjistrohej, ndëshkohej me humbjen e të drejtës së qytetarisë. Kjo ashpërsi është e shpjegueshme. Individi që nuk kishte marrë pjesë në aktin fetar, që nuk ishte spastruar, për të cilin lutja nuk ishte thënë dhe viktima nuk ishte flijuar, nuk mund të ishte më pjesëtar i qytetit. Përkundrejt perëndive, të pranishme gjatë ceremonisë, ai nuk ishte më qytetar.
Rëndësia e kësaj ceremonie mund të gjykohet nga pushteti i jashtëzakonshëm që ushtronte magjistrati që e kryesonte atë. Përpara se të fillonte flijimin, censori rreshtonte popullin sipas një radhe të caktuar, këtu senatorët, atje kalorësit, gjetiu fiset. Zot absolut i asaj dite, ai e caktonte vendin e çdo individi sipas kategorive të ndryshme. Më tej, pasi të gjithë ishin vendosur sipas udhëzimeve të tij, ai kryente aktin e shenjtë. Duke filluar nga ajo ditë e deri në ceremoninë tjetër, çdo individ ruante në qytezë rangun që censori i kishte caktuar gjatë ceremonisë. Ai ishte senator, në rast se atë ditë ishte vendosur mes senatorëve; kalorës, në rast se kishte figuruar midis kalorësve. Qytetar i thjeshtë, ai do të bënte pjesë në fisin, në radhët e të cilit ai kishte qenë atë ditë; madje, në rast se magjistrati nuk do të pranonte që ai të merrte pjesë atë ditë në ceremoni, ai nuk do të ishte më qytetar i asaj qyteze. Kështu, vendi që gjithkush kishte zënë gjatë aktit fetar dhe ku perënditë e kishin parë të vendosej, do të ishte edhe vendi që ai do të ruante në qytezë gjatë katër viteve të ardhshme. Këtu e kishte burimin pushteti i pamasë i censorëve.
Në këtë ceremoni merrnin pjesë vetëm qytetarët; gratë, fëmijët, skllevërit, pasuritë e tyre të tundshme e të patundshme, pastroheshin, në njëfarë mënyre, nëpërmjet personit të prijësit të familjes. Kjo është arsyeja që gjithkush prej tyre duhej t'i jepte censorit numrin e saktë të personave dhe të sendeve që vareshin prej tij.
Ceremonia e pastrimit vijonte të kryhej edhe në kohën e Augustit me të njëjtën përpikëri, duke ndjekur saktësisht të njëjtat rite të kohëve të lashta. Kryepriftërinjtë vazhdonin ta shihnin atë si një akt fetar; ata që qeverisnin shihnin, më së paku, tek ajo një metodë të shkëlqyer drejtimi.
Feja në gjirin e kuvendit, në Senat, në gjykatë, në ushtri; triumfi
Nuk kishte akt të jetës publike, ku perënditë të mos qenë të pranishme. Meqenëse të gjithë njerëzit e asaj kohe sondoheshin prej idesë se perënditë ishin hera-herës mbrojtëse të shkëlqyera apo armike mizore, ata nuk guxonin kurrë të vepronin pa qenë të sigurt se ato mbanin anën e tyre.
Populli mblidhej në kuvend vetëm në ditët e lejuara nga feja. Të gjithë ruanin në kujtesë se dikur qyteza kishte përjetuar një katastrofë: pa dyshim atë ditë, perënditë nuk kishin qenë të pranishme ose qenë të zemëruara; pa dyshim, çdo vit, në të njëjtën kohë, ato duhej të ishin përsëri të zemëruara, për shkak arsyesh të panjohura për vdekatarët. Pra, kjo ditë konsiderohej gjithmonë një ditë e kobshme: atë ditë, kuvendi nuk mblidhej kurrë, gjykatat nuk gjykonin, jeta publike pezullohej.
Në Romë, përpara se të fillonte një seancë e kuvendit, duhej që ogurët të jepnin garancinë se perënditë ishin dashamirëse. Kuvendi niste me një lutje, të shqiptuar nga oguri dhe të përsëritur pas tij nga konsulli.
E njëjta gjë ndodhte edhe midis athinasve: kuvendi niste gjithnjë me një akt fetar. Priftërinjtë bënin një flijim; pastaj, mbi tokë skicohej një rreth i madh, i cili spërkatej me ujin lustral dhe të gjithë qytetarët mblidheshin pikërisht brenda kufijve të këtij rrethi të shenjtë21. Përpara se një orator të merrte fjalën, popullit të heshtur, i shqiptohej një lutje. Më pas bëhej këshillimi me auspicët dhe në rast se në qiell shfaqej ndonjë shenjë e kobshme, « kuvendi shpërndahej menjëherë.
Tribuna ishte një vend i shenjtë, ku asnjë orator nuk mund të ngjitej pa pasur kurorë në kokë, dhe për një kohë të gjatë zakoni kërkonte që ai ta niste fjalën e tij duke iu lutur perëndive.
Vendi ku mblidhej senati në Romë ishte gjithnjë një tempull. Nëse një seancë ishte mbajtur gjetiu, në ndonjë vend jo të shenjtë, vendimet e marra konsideroheshin të pavlefshme; ndodhte kështu pasi perënditë nuk kishin qenë të pranishme gjatë marrjes së vendimit. Para çdo marrjeje vendimi, kryesuesi bënte një flijim dhe shqiptonte një lutje. Në sallë kishte një altar, ku çdo senator, në çastin e hyrjes në të, kryente një libacion, duke iu lutur perëndive.
Senati i Athinës nuk ishte aspak i ndryshëm. Edhe aty salla kishte një altar, një vatër. Në fillim të çdo seance zhvillohej një akt fetar. Çdo senator, në hyrje, i afrohej altarit dhe shqiptonte një lutje.
Drejtësia në qytezë, si në Romë ashtu edhe në Athinë, jepej vetëm gjatë ditëve që feja i përcaktonte si të favorshme. Në Athinë, seanca gjyqësore zhvillohej pranë një altari dhe fillonte vetëm pasi ishte bërë një flijim. Në kohën e Homerit, gjykatësit mblidheshin "brenda një rrethi të shenjtë.
Festusi thotë se në ritet e etruskëve gjendej edhe përshkrimi i mënyrës se si duhej të themelohej një qytet, të shenjtërohej një tempull, si përcaktoheshin kuritë dhe fiset në kuvend, si duhej të rreshtohej ushtria para betejës. Të gjitha këto veprime ishin fiksuar në rite, pasi të gjitha ato kishin të bënin me fenë.
Në luftë, feja ishte, më së paku, po aq e fuqishme sa edhe në kohë paqeje. Në qytetet italiane kishte kolegje priftërinjsh të quajtur fecialë, të cilët kryesonin, sikurse edhe lajmësit te grekët, të gjitha ceremonitë e shenjta që kishin të bënin me marrëdhëniet ndërkombëtare. Feciali, me fy tyrë të mbuluar, me kurorë mbi kokë, shpallte luftën, përmes shqiptimit të një formule shenjtëruese. Njëkohësisht, konsulli i veshur në petk priftëror solemn, bënte një flijim dhe hapte solemnisht tempullin e hyjnisë më të lashtë dhe më të nderuar të Italisë, tempullin e Janusit. Përpara nisjes në fushatë, gjenerali lutej dhe bënte një flijim përballë ushtrisë së mbledhur. Po kështu veprohej edhe në Athinë dhe në Spartë.
Ushtria në fushatë ishte një përfytyrim i qytezës; feja e saj e ndiqte kudo nga pas. Grekët merrnin me vete statujat e hyjnive të tyre. Çdo ushtri greke apo romake merrte me vete një vatër, ku ruhej ndezur natë e ditë zjarri i shenjtë. Ushtria romake shoqërohej gjithnjë nga ogurë dhe parashikues fati; çdo ushtri greke kishte fallxhorin e saj.
Le të shohim ushtrinë romake përpara fillimit të betejës. Konsulli jep urdhër të sjellin një viktimë dhe e godet atë me sëpatë; viktima bie: zorrët e saj duhet të tregojnë vullnetin e perëndive. Auspici i shqyrton ato dhe nëse shenjat janë të favorshme, konsulli jep kushtrimin e betejës. Edhe rreshtimi më i mirë i ushtrisë, edhe rrethanat më të favorshme nuk kanë kurrfarë vlere, në rast se perënditë nuk e lejojnë betejën. Thelbi i artit ushtarak te romakët ishte që ata të mos luftonin kurrë kundër vullnetit të tyre, kur perënditë ishin kundër. Kjo është arsyeja që çdo ditë kampin e tyre ata e kthenin në një lloj kështjelle.
Le të shohim tani një ushtri greke, duke marrë për shembull betejën e Platias. Spartanët janë rreshtuar në vijë të drejtë, secili në vendin e vet të luftimit; të gjithë kanë kurorë në kokë dhe gajdexhinjtë luajnë himnet fetare. Mbreti, i tërhequr disi midis radhëve, ther viktimat. Por zorrët e tyre nuk rrëfejnë shenja të favorshme, ndaj duhet që flijimi të rifillojë nga e para. Flijohen njëra pas tjetrës, dy, tre, katër viktima. Ndërkohë, kalorësia persiane ka nisur të afrohet, lëshon shigjetat e saj, vret një numër të madh spartanësh. Spartanët qëndrojnë pa lëvizur, me mburojën të mbështetur përtokë pranë këmbëve të tyre, pa bërë kurrfarë lëvizjeje për t'u mbrojtur. Presin shenjën e perëndive. Më në fund, viktimat japin shenjë të favorshme; atëherë spartanët ngrenë mburojat, nxjerrin shpatat, hyjnë në betejë dhe dalin fitimtarë.
Pas çdo fitoreje ofrohej flijimi; këtu e ka zanafillën triumfi, aq i njohur te romakët dhe jo më pak te grekët. Ky zakon ishte rrjedhojë e mendimit se fitorja u atribuohej perëndive të qytezës. Përpara betejës, ushtria u drejtonte atyre një lutje të ngjashme me atë që lexojmë tek Eskili: "O perëndi, ju që banoni dhe zotëroni dheun tonë, nëse armët tona janë fatlume dhe qyteti ynë shpëton, ju premtojmë të vadisim altarët tuaj me gjakun e bagëtive, t'ju flijojmë demat dhe të mbushim tempujt tuaj të shenjtë me trofetë e fituar përmes ushtës." Në bazë të këtij premtimi, fitimtari duhej të ofronte një flijim. Ushtria hynte në qytet për përmbushjen e saj; ajo vendosej përpara tempullit në formën e një procesioni të gjatë, duke kënduar himnin e shenjtë.
Në Romë, ceremonia ishte pak a shumë e njëjtë. Ushtria vinte e rreshtuar në tempullin kryesor të qytetit; priftërinjtë ecnin në krye të kortezhit, të shoqëruar nga viktimat. Përpara tempullit, gjenerali flijonte viktimat kushtuar perëndive. Gjatë rrugës drejt tempullit, të gjithë luftëtarët mbanin kurorë lulesh, sikurse edhe në një ceremoni të shenjtë, duke kënduar himnin, si në Greqi. Në të vërtetë, do të vinte një kohë kur luftëtarët nuk do të kishin më skrupuj për zëvendësimin e himnit me këngë kazermash apo me tallje ndaj gjeneralit. Por, gjithsesi, ata do të ruanin zakonin për të përsëritur herë pas here refrenin e lashtë, lo triumphe. Pikërisht, ky refren i jepte ceremonisë emrin e saj.
Kështu, në kohë paqeje dhe në kohë lufte, feja ndërhynte në të gjitha ritet. Ajo ishte gjithkund e pranishme, ajo mbështillte njeriun. Shpirti, trupi, jeta private, jeta publike, vaktet e ngrënies, festat, kuvendet, gjykatat, luftimet, gjithçka ishte nën sundimin e besimit të qytezës. Ai rregullonte gjithë veprimet e njeriut, drejtonte të gjitha çastete jetës së tij, përcaktonte të gjitha zakonet e tij. Ai qeveriste qenien njerëzore me një autoritet aq absolut, saqë jashtë tij nuk mbetej më asgjë.
Të besosh se kjo fe e njerëzve të lashtësisë ka qenë një mashtrim i detyruar, e për rrjedhojë, një komedi, do të ishte ide mjaft e gënjeshtërt. Monteskjeja pretendon se romakët e patën krijuar kultin e tyre vetëm e vetëm për t'i vënë fre popullit. Asnjëherë ndonjë fe nuk ka pasur një zanafillë të tillë dhe çdo besim që ka lindur i pambështetur nga arsyeja e dobisë publike, nuk ka mundur të qëndrojë gjatë në këmbë. Monteskjeja thotë më tej se, romakët ia nënshtronin fenë e tyre shtetit; më e vërtetë do të ishte e kundërta; e pamundur të lexosh disa faqe të Tit-Livit, pa u çuditur nga varësia absolute që njerëzit kishin nga perënditë e tyre. As romakët, as grekët nuk i kanë njohur kurrë konflik te aq të trishtuara e aq të zakonshme të shoqërive të tjera mes kishës dhe shtetit. Por ky fakt i detyrohet asaj që, si në Romë, ashtu edhe në Spartë dhe Athinë, shteti i nënshtrohej fesë; në to nuk ka pasur kurrë trupë priftërinjsh që impononte sundimin e vet. Shteti i lashtë nuk i nënshtrohej kurrë një funksioni priftëror, ai i nënshtrohej vetëm besimit të tij. Ky shtet dhe ky besim ishin shkrirë aq tërësisht bashkë, sa qe e pamundur jo vetëm që mes tyre të ekzistonte ideja e një konflikti, por edhe të dalloje njërin nga tjetri.
Natyra dhe virtyti i besimit te njerëzit e lashtësisë nuk ishte të ngrinte inteligjencën njerëzore drejt konceptit të absolutes, të hapte ndaj shpirtit të etur një rrugë të ndritshme, në fund të së cilës atij mund t'i dukej sikur shihte Zotin. Kjo fe ishte një tërësi e keqlidhur besëtytnish të vogla, praktikash dhe ritesh të hollësishme. Të gjeje kuptimin e tyre, ishte e pamundur; në to, nuk kishte vend për të menduar apo thirrur arsyen. Fjala fe nuk donte të thoshte atë çka ajo do të thotë sot për ne; nën këtë trup, ne nënkuptojmë një tërësi dogmash, një doktrinë rreth Zotit, një simbol besimi mbi misteret që janë te ne dhe rreth nesh; e njëjta fjalë, te njerëzit e lashtësisë nënkuptonte ritet, ceremonitë, aktet e kultit të jashtëm. Doktrina ishte pak gjë; ato që ishin të rëndësishme, ishin praktikat; ato ishin urdhëruese dhe detyruese (ligare, religio). Feja ishte një lidhje materiale, një vargua që e mbante njeriun skllav. Njeriu e kishte krijuar, por ai qeverisej prej saj. Ai i druhej asaj dhe nuk guxonte të arsyetonte mbi të, as të diskutonte, as ta shihte atë në sy. Perënditë, heronjtë, të vdekurit, kërkonin prej tij një kult material dhe ai e shlyente këtë borxh, për t'i bërë ato miqësore dhe akoma më tepër, për të mos i armiqësuar ndaj vetes.
Vështirë se njeriu mund të arrinte miqësinë e tyre. Ato ishin perëndi ziliqare, idhnake, të paqëndrueshme, pa shumë dashamirësi, që hynin fare lehtë në luftë me njeriun. As perënditë nuk e donin njeriun, por as njeriu nuk i donte perënditë e tij. Ai besonte në ekzistencën e tyre, por, ngandonjëherë ai do të kishte dëshiruar që ato të mos ekzistonin. Ai u druhej madje edhe perëndive të shtëpisë apo vendit të tij dhe kishte frikë se mos ato e tradhtonin. Të tërhiqje pas vetes urrejtjen e këtyre qenieve të padukshme, për të ishte shqetësimi më i madh. Ai e kalonte tërë jetën, duke u përpjekur për të qetësuar ato, paces deoruni quzerere, thotë poeti. Por cili ishte mjeti për t'i kënaqur?
Mbi të gjitha, cili ishte mjeti që të jepte sigurinë se ato ishin kënaqur dhe mund t'i kishe me vete? Njeriut iu duk se e kishte gjetur këtë në përdorimin e disa formulave. Kjo apo ajo lutje, e përbërë nga këto apo ato fjalë kishte dhënë suksesin e pritur; pra, pa dyshim, ajo ishte dëgjuar nga perëndia, ajo kishte ndikuar mbi të, ajo kishte qenë e fuqishme, madje më e fuqishme se vetë perëndia, pasi ajo nuk kishte mundur t'i bënte ballë tundimit të saj. U ruajtën pra, termat misteriozë dhe të shenjtë të kësaj lutjeje. Pas atit, ato i përsëriti i biri. Sapo njerëzit do të mësonin të shkruanin, ata do t'i shkruanin ato. Çdo familje, ose të paktën, çdo familje që besonte, mbante një libër ku hidheshin formulat që të parët kishin përdorur dhe ndaj të cilave perënditë ishin dorëzuar. Kjo ishte një armë që njeriu e përdorte kundër paqëndrueshmërisë së perëndive të tij. Por në të nuk mund të ndryshohej asnjë fjalë, asnjë rrokje dhe mbi të gjitha, as ritmi sipas të cilit ajo duhej kënduar. Sepse në këtë rast, lutja do të humbiste forcën e saj dhe perënditë do të largoheshin.
Por vetëm formula nuk mjaftonte: kishte ende disa akte të jashtme, hollësitë e të cilave ishin të stërholluara dhe të pandryshueshme. Ato rregullonin gjestet dhe veprimet më të vogla të sjelljes së flijuesit. Kur ai i drejtohej perëndisë, koka e tij duhej të ishte e mbuluar; dikush tjetër duhej ta mbante atë të zbuluar; për një të tretë, pala e togës duhej të ngrihej dhe të hidhej mbi sup. Në disa akte, duhej që këmbët të ishin të zbathura. Ekzistonin disa lutje, të cilat ishin të efektshme vetëm në rast se individi, pas shqiptimit të tyre, rrotullohej rreth vetes nga e majta në të djathtë. Natyra e viktimës, ngjyra e qimeve të saj, mënyra e therjes, madje edhe vetë forma e thikës, lloji i drurit që do të përdorej për të pjekur mishin, të gjitha këto ishin elemente të përcaktuara posaçërisht për çdo perëndi nga vetë feja e çdo familjeje apo çdo qyteze. Më kot edhe mendja më besimtare u ofronte perëndive viktimat e tij më të majme; mjaftonte të neglizhohej një prej riteve të panumërta të flijimit dhe ai quhej i paqenë. Mangësia më e vogël, e kthente atë nga një akt të shenjtë në një akt përdhosës. Ndryshimi më i lehtë trazonte dhe trondiste fenë e atdheut dhe i shndërronte perënditë nga mbrojtëse në armike mizore. Kjo është arsyeja se përse Athina ishte aq e rreptë me priftin, që ndryshonte diçka nga ritet e lashta; kjo është arsyeja se përse Senati i Romës rrëzonte ata konsujt dhe diktatorët, të cilët kishin bërë ndonjë gabim gjatë ceremonisë së flijimit.
Të gjitha këto formula dhe praktika ishin trashëguar nga të parët, të cilët kishin provuar edhe efektshmërinë e tyre. Vend për ndryshime nuk kishte. Njerëzit duhej të mbështeteshin mbi atë që kishin bërë të parët dhe përulësia më e lartë fetare ishte që të vepronin si ata. Pak rëndësi kishte nëse besimi ndryshonte: ai mund të ndryshohej lirisht gjatë periudhave dhe të merrte forma nga më të ndryshmet, në funksion të mendimit të njerëzve të urtë apo të përfytyrimit popullor. Por ajo që ishte më e rëndësishme ishte fakti që formulat e riteve të mos binin në harresë dhe të mos ndryshoheshin. Për rrjedhojë, çdo qytezë kishte një libër, ku shënoheshin të gjitha këto.
Përdorimi i librave të shenjtë ishte i përbashkët për grekët, romakët, etruskët. Ngandonjëherë, rituali shkruhej mbi tabela druri, ngandonjëherë mbi pëlhurë; Afhina i gdhendte ritet e saj mbi rrasa bakri, në mënyrë që ato të ishin të përjetshme. Roma kishte librat e priftërinjve të saj të lartë, librat e ogurëve, librin e ceremonive, përmbledhjen e Indigatamentas së saj. Nuk kishte qytet që të mos kishte koleksionin e himneve të veta të vjetra për nderimin e perëndive të tij; ndonëse gjuha ndryshonte me ndryshimin e zakoneve dhe besimeve, fjalët dhe ritmi mbeteshin të pandryshuara dhe gjatë festave himnet vijonin të këndoheshin pa u kuptuar aspak.
Këta libra dhe këto kantika, të shkruara nga priftërinjtë, ruheshin prej tyre me kujdesin më të madh. Ato nuk u rrëfeheshin kurrë të huajve. Të rrëfeje një rit apo një formulë, ishte njëlloj si të tradhtoje fenë e qytezës dhe t'i dorëzoje perënditë e saj armikut. Madje, në formën e një përkujdesjeje të madhe, ato u fshiheshin edhe vetë banorëve të qytetit dhe vetëm priftërinjtë mund të kishin dijeni rreth tyre.
Sipas këtyre popujve, gjithçka e lashtë respektohej dhe konsiderohej e shenjtë. Kur një romak donte të thoshte se për të diçka ishte e shenjtë, ai thoshte: për mua, kjo është e lashtë. Edhe grekët, kishin një shprehje të ngjashme. Qytetet ishin shumë të lidhura me të kaluarën e tyre, pasi ato gjenin në të, të gjitha arsyet dhe të gjitha rregullat e besimit të tyre. Për to ishte e domosdoshme ruajtja e kujtesës së të kaluarës, pasi krejt kulti i tyre ngrihej vetëm mbi kujtimet dhe traditat. Kështu pra, për njerëzit e lashtësisë, historia ishte shumë më e rëndësishme sesa ajo është për ne. Ajo ka ekzistuar shumë më parë se herodotët dhe tuqididët; e shkruar ose e pashkruar, traditë e thjeshtë gojore apo e hedhur në libër, ajo është vërsnike e lindjes së qytezave. Nuk kishte qytet, sado i vogël dhe i panjohur të ishte ai, që të mos i kushtonte përkujdesjen më të madhe ruajtjes së kujtimit se çfarë kishte ndodhur në të, në të kaluarën. Kjo nuk ishte kotësi, kjo ishte fe. Qyteti nuk e kishte kurrë të drejtën të harronte diçka; sepse gjithçka që i përkiste historisë, lidhej me kultin e tij.
Faktikisht, historia fillonte me aktin e themelimit dhe skaliste emrin e shenjtë të themeluesit. Ajo vazhdonte përmes legjendës së perëndive të qytezës, heronjve mbrojtës. Ajo fiksonte ditën, zanafillën, arsyen e lindjes së çdo kulti dhe shpjegonte ritet e errëta. Aty hidheshin mrekullitë e kryera nga perënditë e vendit, nëpërmjet të cilave ata kishin shfaqur pushtetin, mirësinë apo zemërimin e tyre. Aty përshkruheshin ceremonitë, nëpërmjet të cilave priftërinjtë kishin shmangur aftësisht ogurin e keq apo kishin paqësuar smirën e perëndive. Përshkruheshin epidemitë që kishin goditur qytetin si edhe formulat me anë të të cilave ato ishin shëruar, dita e shenjtërimit të një tempulli si edhe arsyeja pse ishte vendosur një ritual i caktuar. Në to gdhendeshin, të gjitha ngjarjet që kishin të bënin me besimin, fitoret që provonin ndihmën e perëndive, disfatat që dëshmonin për zemërimin e tyre dhe flijimet që duheshin bërë për të larë fajet e kryera. Të gjitha këto shkruheshin për t'iu kaluar pasardhësve. Kjo histori ishte provë materiale e ekzistencës së perëndive kombëtare; ngjarjet që ajo përmbante ishin forma e dukshme, nën të cilën këto perëndi ishin shfaqur nga epoka në epokë. Madje, midis këtyre fakteve, shumë prej tyre bëheshin shkas për përvjetorë, domethënë për flijime, festa, lojëra të shenjta. Historia e qytezës i tregonte qytetarit gjithçka që ai duhej të besonte, gjithçka që ai duhej të adhuronte.
Ndaj, kjo histori shkruhej nga priftërinjtë. Roma kishte analet e priftërinjve të saj të mëdhenj; priftërinjtë sabinë, priftërinjtë samnitë, priftërinjtë etruskë, kishin anale të ngjashme me to. Nga grekët, na ka mbetur kujtimi i librave apo analeve të shenjta të Athinës, të Spartës, të Delfit, të Naksosit, të Tarentos. Gjatë udhëtimit të Pauzanias në Greqi, në kohën e Adrianit, priftërinjtë e çdo qyteti do t'i rrëfenin atij historitë e vjetra të vendeve të tyre; ato nuk ishin shpikje e tyre, por pjesë e analeve që ata kishin trashëguar.
Kjo lloj historie ishte krejtësisht lokale. Ajo e kishte zanafillën në çastin e themelimit, pasi gjithçka që paraprinte këtë datë, për qytezën nuk përbënte kurrfarë interesi: kjo është edhe arsyeja se përse njerëzit e lashtësisë nuk e njihnin aspak origjinën e racës së tyre. Historia rrëfente vetëm ngjarjet ku qyteza ishte përfshirë, ndërkohë që për pjesën tjetër të botës, ajo nuk donte t'ia dinte aspak. Çdo qytezë kishte historinë e saj të veçantë, ashtu sikurse ajo kishte edhe fenë dhe kalendarin e saj.
Është e besueshme se analet e qytezave kanë qenë tepër të thata, të çuditshme si në përmbajtje ashtu edhe në formë. Ato nuk ishin një vepër arti, por një vepër e besimit. Rrëfyes si Herodoti apo mendimtarë si Tuqididi, do të shfaqeshin më vonë. Fillimisht historia do të dilte nga duart e priftërinjve dhe do të shndërrohej gradualisht. Fatkeqësisht, këto shkrime kaq të bukura e të shkëlqyera, ende na krijojnë keqardhje për analet e qytezave të lashta dhe gjithçka tjetër që ato na mësonin mbi besimet dhe jetën e përditshme të njerëzve të lashtësisë. Por këta libra, të mbajtur të fshehtë, që nuk dilnin nga vendet e shenjta dhe mund të lexoheshin vetëm nga priftërinjtë e madje as nuk mund të kopjoheshin, janë zhdukur krejtësisht dhe rreth tyre na ka mbetur vetëm një kujtim i zbehtë.
Sigurisht, për ne, ky kujtim ka një vlerë të madhe. Pa të, ndoshta, ne do të kishim të drejtë të hidhnim poshtë gjithçka që Greqia dhe Roma na rrëfejnë rreth lashtësisë së tyre; të gjitha këto rrëfime, të cilat na duken aq pak të vërteta, pasi ato shkëputen nga zakonet dhe mënyra e të menduarit tonë, mund të shfaqen si pjellë e imagjinatës njerëzore. Por ky kujtim, i mbetur dhe përçuar nga analet e lashta, dëshmon për nderimin e përulur që njerëzit e antikitetit kishin për historinë e tyre. Çdo qytezë kishte arkivat e saj, ku faktet depozitoheshin sipas procedurave fetare, dora-dorës që ato krijoheshin. Në këta libra të shenjtë, çdo faqe ishte bashkëkohëse e ngjarjes që ajo rrëfente. Materialisht, ndryshimi i këtyre dokumenteve ishte i pamundur, pasi ato ruheshin nga priftërinjtë dhe feja kishte interes të madh që ato të mbeteshin të pandryshuara. Madje, as për priftin e madh nuk ishte e lehtë, gjatë kohës që ai shkruante, të hidhte në shkrim, me vetëdije, fakte të kundërta nga e vërteta. Besohej se çdo ngjarje e ndodhur, e kishte burimin te perënditë, se ajo shfaqte vullnetin e tyre, se ajo bëhej bazë për krijimin e kujtesës për brezat e ardhshëm e madje edhe për kryerjen e akteve të shenjta; çdo ngjarje që ngjiste në qytezë bënte menjëherë pjesë në fenë e së ardhmes. Kuptohet lehtë se, me besime të tilla, do të regjistroheshin shumë gabime të pavullnetshme, rezultat i besimit naiv të njerëzve, të paracaktimit të tyre për të mrekullueshmen e besimit te perënditë kombëtare; por mashtrimi i vullnetshëm ishte i pakonceptueshëm; pasi ai do të ishte përdhosës; ai do të dhunonte shenjtërinë e analeve dhe do të ndryshonte fenë. Pra, mund të besojmë se në këta libra të lashtë, edhe nëse gjithçka nuk ishte e vërtetë, të paktën, në to nuk kishte asgjë që priftërinjtë nuk e besonin. Një fakt i tillë, për historianin që përpiqet të depërtojë errësirën e atyre kohërave të lashta, përbën një motiv të fuqishëm besueshmërie, pasi edhe në rast se ai do të ndeshet me gabime, ai nuk është, gjithsesi, përballë mashtrimit. Madje këto gabime, duke pasur përparësinë e të qenit bashkëkohëse me periudhat e lashtësisë që ai studion, mund t'i zbulojnë atij, në mos hollësitë e ngjarjeve, të paktën besimin e sinqertë të njerëzve.
Gjithashtu, krahas analeve, dokumenteve të shkruara dhe autentike, ekzistonte edhe një traditë gojore që përjetësohej në gjirin e popullittë qytezës; jo një traditë e vagëlluar dhe indiferente sikurse është tradita jonë e sotme, por një traditë e shenjtë për qytezën, e cila nuk ndryshonte sipas dëshirës së imagjinatës e që nuk mund të ndryshohej; kjo traditë ishte pjesë e kultit dhe ajo përbëhej nga tregime dhe këngë, që përsëriteshin vit pas viti, gjatë festave fetare. Këto himne të shenjta e të pandryshueshme, ngulisnin kujtimet dhe gjallëronin përjetësisht traditën.
Pa dyshim, nuk mund të besohet se kjo traditë kishte saktësinë e analeve. Dëshira për të lëvduar perënditë mund të ishte më e fortë se dashuria për të vërtetën. Megjithatë, ajo duhej të ishte, të paktën, pasqyrim i analeve dhe zakonisht në përputhje me to. Fakt është se priftërinjtë që i shkruanin dhe i lexonin ato, ishin po ata që kryesonin festat, ku këndoheshin rrëfimet e lashta.
Do të vinte një kohë, kur këto anale do të bëheshin publike; Roma botoi analet e saj; gjithashtu do të bëheshin të njohura edhe analet e qytezave të tjera italiane; priftërinjtë e qytezave greke nuk i ruanin më me xhelozi analet e tyre dhe nisën të rrëfenin përmbajtjen e tyre. Këto monumente autentike iu nënshtruan studimit. Krijohet, kësisoj, një shkollë njerëzish të ditur, që nga Varroni dhe Verrius Flakus e deri te Aulu-Gelle dhe Makrobi. Historia e lashtësisë doli në dritën e diellit. Do të ndreqeshin disa gabime që kishin hyrë në traditë dhe që historianët e epokave të mëparshme i kishin përsëritur; kështu për shembull, do të mësohej që Porsena pat pushtuar Romën dhe se galët ishin paguar me ar. Do të niste kështu epoka e kritikës historike. Por këtu, do të ishte me shumë vend të theksonim se edhe pse kjo kritikë zbriti deri në burim dhe studioi analet, ajo nuk gjeti në to asgjë, që mund t'i jepte asaj të drejtën të rrëzonte tërësinë historike të ndërtuar nga Herodoti dhe Tit-Livi.
Te njerëzit e lashtësisë, fjala atdhe do të thoshte toka e etërve, terra patria. Atdheu i çdo njeriu ishte pjesa e dheut, që feja e tij shtëpiake apo kombëtare kishin shenjtëruar; ishte dheu ku preheshin eshtrat e stërgjyshërve dhe që zinin shpirtrat e tyre. Atdheu i vogël ishte rrethina e familjes, me varrin dhe vatrën e saj. Atdheu i madh ishte qyteza, me pritanenë dhe heronjtë e saj, me muret e shenjta dhe territorin e saj të shënjuar nga feja. "Tokë e shenjtë e atdheut", thoshin grekët. Kjo nuk ishte një fjalë e kotë. Ky dhë për njeriun ishte me të vërtetë i shenjtë, sepse ai banohej prej perëndive të tij. Shtet, qytezë, atdhe, këto fjalë nuk ishin një abstraksion si te njerëzit e sotëm; ato përfaqësonin me të vërtetë një tërësi hyjnish vendase me një kult për çdo ditë dhe me fuqi të jashtëzakonshme mbi shpirtin e njeriut.
Me to shpjegohej patriotizmi i të lashtëve, një ndjenjë e fuqishme që për ta ishte virtyti i epërm, drejt të cilit derdheshin të gjitha virtytet e tjera. Gjithçka që njeriu mund të kishte më të shtrenjtë, shkrihej me atdheun. Në të, ai gjente pasurinë, sigurinë, të drejtën, besimin, zotin e tij. Me humbjen e tij, ai humbiste gjithçka. Ishte pothuaj e pamundur që interesi personal të mos pajtohej me interesin publik. Platoni thotë: "Është atdheu që na lind, që na ushqen, që na rrit". Dhe Sofokliu: "Është atdheu ai që na mbron".
Një atdhe i tillë, për njeriun nuk është vetëm strehë. Sapo ai lë prapa muret e tij të shenjta, sapo ai kalon kufijtë e shenjtë të territorit, ai nuk gjen më as fenë e as lidhje shoqërore të çdo lloji qofshin. Kudo tjetër ai është pa zot dhe jashtë jetës morale. Vetëm në të ai gëzon dinjitetin njerëzor dhe detyrat e tij. Ai mund të jetë njeri vetëm aty.
Atdheu e mban njeriun të lidhur nëpërmjet një lidhjeje të shenjtë. Ai e do atë siç do një fe, ai i nënshtrohet atij njëlloj sikur i nënshtrohet një Zoti. "Atij duhet t'i jepemi krejtësisht, t'i kushtojmë gjithçka." Ai duhet dashur në lavdi apo në dobësi, në begati apo në fatkeqësi. Ai duhet dashur në ditë të mira, por akoma më shumë, kur ai është në vështirësi. Sokrati, i dënuar prej tij pa arsye, nuk e do atë më pak. Ai duhet dashur ashtu sikurse Abrahami donte Zotin, deri në flijimin e birit të vet. Mbi të gjitha, njeriu duhej të dinte të vdiste për të. Greku apo romaku nuk vdes aspak për devotshmëri ndaj një njeriu apo për çështje nderi, por atdheut ai i detyron jetën e vet. Në rast se atdheu sulmohet, ajo që sulmohet është feja e tij. Njeriu lufton në të vërtetë për altarët e tij, për vatrat e tij, pro aris etfocis; sepse në rast se armiku do të pushtonte qytezën, ai do të shembte altarët, do të shuante vatrat, do të përdhoste varret, do të shkatërronte perënditë dhe do të fshinte kultin e tij. Dashuria ndaj atdheut është nderimi për etërit e lashtë.
Dashuria ndaj atdheut konsiderohej si diçka tejet e çmuar; njerëzit e lashtësisë nuk mund të përfytyronin ndëshkim tjetër më mizor sesa privimi i njeriut prej tij. Ndëshkimi i zakonshëm ndaj krimeve të mëdha ishte mërgimi.
Dënimi me mërgim nuk ishte vetëm ndalim i qëndrimit në qytet dhe largim nga toka e atdheut: ai ishte njëkohësisht ndalim i kultit; ai ngërthente në vetvete atë që modemët e kanë quajtur çshpirtërim. Të ndëshkoje dikë me mërgim, do të thoshte, sipas formulës së përdorur nga romakët, t'i ndaloje atij zjarrin dhe ujin. Me zjarr kuptohet zjarri i flijimeve; me ujin kuptohej uji lustral. Pra, mërgimi e vendoste njeriun jashtë fesë. Gjithashtu, edhe në Spartë, kur një individ privohej nga e drejta e qytetarisë, atij i ndalohej zjarri; një poet athinas vendos në gojën e një prej personazheve të tij formulën e tmerrshme që godiste të mërguarin: "Që ai të ikë, thoshte dënimi, të ikë dhe të mos u afrohet kurrë më tempujve. Që asnjë qytetar të mos i flasë dhe as ta presë atë; që askush të mos e pranojë gjatë lutjeve dhe flijimeve; që askush të mos i ofrojë ujin lustral." Prania e të mërguarit ndynte çdo shtëpi. Njeriu që i hapte derën, në kontaktin me të, bëhej i papastër. "Ai që ka ngrënë dhe ka pirë me të apo që e ka prekur atë, thoshte ligji, duhet të spastrohet."
Nën goditjen e këtij çshpirtërimi, i mërguari nuk mund të merrte më pjesë në asnjë ceremoni fetare: ai nuk kishte më kult, ai nuk kishte më vakt të shenjtë, as të drejtë lutjeje; ai ishte nxjerrë jashtë trashëgimisë fetare.
Duhet thënë se, për njerëzit e lashtësisë, Zoti nuk ishte kudo. Edhe nëse ata kishin një ide të papërcaktuar të një hyjnie të gjithësisë, njerëzit nuk e konsideronin këtë perëndi si perëndinë që ata i luteshin. Perënditë e çdo njeriu ishin perënditë që banonin shtëpinë e tij, lagjen e tij, qytezën e tij. Duke lënë atdheun pas vetes, i mërguari linte njëkohësisht edhe perënditë e tij. Ai nuk gjente më askund një fe që mund ta ngushëllonte apo ta mbronte; ai nuk ndiente më asnjë besim të aftë për ta ruajtur atë; ai ishte zhveshur nga lumturimi i lutjes. Gjithçka që mund t'i kënaqte atij nevojat e shpirtit, ishte larguar prej tij.
Feja ishte burimi prej ku rridhnin të drejtat civile dhe politike. I mërguari i humbiste, pra, të gjitha këto, kur ai humbiste fenë e atdheut të vet. I përjashtuar nga kulti i qytetit, ai zhvishej menjëherë nga kulti i shtëpisë së tij dhe duhej të shuante vatrën e vet. Ai nuk gëzonte më të drejtën e pronësisë; toka dhe të gjitha pasuritë e tjera të tij, konfiskoheshin dhe u jepeshin perëndive ose shtetit. Pa kult, ai nuk kishte më familje; ai pushonte së qeni bashkëshort dhe baba. Bijtë e tij nuk ishin më nën pushtetin e tij, gruaja e tij nuk ishte më gruaja e vet dhe asaj i lindte menjëherë e drejta të merrte një burrë tjetër. Shihni Regulusin; rob në duart e armikut, ligji romak e konsideroi atë të mërguar; nëse Senati i kërkon atij mendim, ai nuk pranon të shprehet, pasi i mërguari nuk mund të jetë më senator; nëse e shoqja dhe fëmijët vrapojnë drejt tij për ta përqafuar, ai nuk e lejon një gjë të tillë, pasi për të mërguarin nuk ka më as grua, as fëmijë:
Fertur pudicae conjugis osculum
Porvosque natos, ut capitis minor,
A se removisse.
I mërguari, thotë Ksenofoni, humbet vatrën, gruan, fëmijët." Bashkë me besimin, ai humbet edhe të drejtat e qytetarisë, fenë dhe të drejtën e familjes; i vdekur, ai nuk ka të drejtë të varroset as në dheun e qytetit e as në varrin e të parëve të tij; sepse ai është një i huaj.
Nuk është për t' u habitur që republikat e lashtësisë, pothuaj gjithnjë kanë lejuar, që fajtori të kishte mundësinë t'i shpëtonte vdekjes përmes arratisjes. Duket se mërgimi përbënte një sfilitje më të fortë sesa vetë vdekja. Juriskonsultët romakë e quanin atë dënim me vdekje.
Ajo çka kemi parë deri tani rreth institucioneve të lashtësisë e sidomos rreth besimeve të lashta ka mundur të na japë një ide mbi dallimin e thellë që ekzistonte gjithnjë mes dy qytezave të ndiyshme. Sado pranë njëra-tjetrës të ndodheshin ato, qytezat formonin kurdoherë dy shoqëri krejtësisht të ndara. Mes tyre ekzistonte diçka më shumë sesa një kufi ndarës; perënditë nuk ishin të njëjtat, e po kështu as ceremonitë dhe as lutjet. Kulti i një qyteze ishte i ndaluar për njeriun e qytezës fqinje. Besohej se perënditë e një qyteze të caktuar nuk i pranonin nderimet dhe lutjet e gjithkujt tjetër, që nuk ishte bashkëqytetar i tyre.
Është e vërtetë se këto besime të vjetra, me kohë, janë modifikuar dhe zbutur; por ato kanë qenë në kulmin e forcës së tyre në epokën kur shoqëritë sapo ishin formuar dhe këto shoqëri i kanë ruajtur gjithnjë gjurmët e tyre.
Këtu dallojmë lehtë dy elemente: së pari, feja e veçantë për çdo qytezë, me shumë gjasa, ka kontribuar në ndërtimin e fortë e thuajse të palëkundshëm të saj; në fakt, është për t'u habitur se, pavarësisht prej të metave dhe rrënimit të tyre, ndërtimi i organizimit shoqëror të qytezave garantoi ekzistencën e tyre të gjatë; së dyti, kjo fe pati për rrjedhojë, që për shekuj të tërë të bëhej e pamimdur ngritja e ndonjë forme tjetër shoqërore, veç asaj të qytezës.
Çdo qytezë, bazuar mbi vetë kërkesën e fesë, duhej të ishte krejtësisht e pavarur. Feja kërkonte që secila prej tyre të kishte kodin e saj të veçantë, pasi secila prej tyre kishte fenë e vet dhe ligji buronte nga feja. Secila prej tyre duhej të kishte drejtësinë e saj sovrane dhe veç drejtësisë së qytezës nuk kishte kurrfarë drejtësie tjetër më të lartë; çdo qytezë kishte festat fetare dhe kalendarin e saj; muajt dhe vitet nuk mund të ishin të njëjtat në të dyja qytezat, pasi seria e akteve fetare ishte e ndryshme. Secila kishte monedhën e saj të veçantë, që, në fillimet e veta, zakonisht, pritej me emblemën e vet mbretërore.
Secila kishte peshat dhe masat e saj. Ishte e papranueshme që dy qyteza të kishin gjëra të përbashkëta. Vija ndarëse ishte aq e thellë, saqë ishte thuajse e pamundur të mendohej se mes banorëve të dy qytezave të ndryshme të kishte martesa të përbashkëta. Një bashkim i tillë quhej gjithnjë si një gjë e çuditshme dhe për një kohë shumë të gjatë ai do të konsiderohej ilegjitim. Legjislacioni i Romës dhe ai i Athinës e përbuznin dukshëm një veprim të tillë. Thuajse kudo, fëmijët e lindur nga një martesë e kësaj natyre konsideroheshin njëlloj si fëmijë të jashtëligjshëm dhe privoheshin nga të drejtat e qytetarisë. Që martesa mes banorëve të dy qytezave të konsiderohej legjitime, duhej që mes tyre të kishte marrëveshje të veçantë.
Çdo qytezë kishte rreth territorit të vet një vijë sinorësh të shenjtë. Kjo vijë përbënte horizontin e fesë kombëtare dhe perëndive të saj. Përtej këtyre sinorëve mbretëronin perëndi të tjera dhe praktikohej një kult tjetër.
Tipari më spikatës i historisë së Greqisë dhe Italisë së lashtë, para pushtimit romak, ishte copëzimi i jashtëzakonshëm i qytezave dhe fryma e izolimit mes tyre. Greqia nuk mundi kurrë të formonte një shtet të vetëm; as qytezat latine, as qytezat etruske e as fiset samite, nuk mundën kurrë të formonin një trup kompakt. Shpesh, ndarja e pashërueshme e qytezave greke i është atribuuar natyrës së vendit dhe është pretenduar se malet që e përshkonin atë kishin vendosur mes njerëzve vija ndarëse natyrore. Por midis Tebës dhe Platesë, mes Argosit dhe Spartës, mes Sibarisit dhe Krotonës nuk kishte male. Po kështu male nuk kishte as midis qyteteve të Latium-it, e po kështu as midis dymbëdhjetë qytezave të Etrurisë. Pa dyshim, natyra fizike ushtron një lloj ndikimi mbi historinë e popujve, por besimet e njerëzve kanë pasur mbi ta një ndikim akoma më të madh. Mes dy qytezave fqinje ekzistonte diçka më e pakapërcyeshme sesa një mal: ky ishte vargu i sinorëve të shenjtë, ishin kultet e ndryshme, ishte pengesa që çdo qytezë ngrinte mes të huajit dhe perëndive të tij. Ajo i ndalonte të huajit të hynte në tempujt e hyjnive të tij poliade; ajo kërkonte prej hyjnive të saj poliade të urrenin dhe të luftonin të huajin.
Për këtë arsye, njerëzit e lashtësisë nuk mundën të vendosnin kurrë e as të konceptonin tjetër organizim shoqëror veç atij të qytezës. As grekët, as italianët, as romakët, madje këta të fundit për një kohë tepër të gjatë, nuk kanë pasur idenë që disa qyteza mund të bashkoheshin dhe të jetonin së bashku në barazi, nën një qeverisje të vetme. Mes dy qytezave mund të kishte aleancë, një shoqërim të përkohshëm me synimin e një përfitimi apo të largimit të një rreziku, por kurrsesi një bashkim të plotë. Kjo për arsyen se feja e konsideronte çdo qytezë një trup të veçantë, icili nuk mund t'i bashkëngjitej asnjë trupi tjetër. Izolimi ishte ligj i qytezës.
Por me besimet dhe doket fetare që kemi parë, si është e mundur që disa qytete arritën të shkriheshin në një shtet të vetëm? Shoqërizimi njerëzor kuptohej dhe dukej i rregullt vetëm për sa kohë ai ngrihej mbi fenë. Simbol i këtij shoqërizimi duhej të ishte një vakt i shenjtë i përbashkët. Në analizë të fundit, disa mijëra qytetarë mimd të bashkoheshin rreth së njëjtës pritane, të recitonin të njëjta lutje dhe të ndanin mes tyre ushqimet e shenjta. Por, nga ana tjetër, përpiquni, që në prani të këtyre dokeve, të ndërtoni një shtet të vetëm në krejt Greqinë! Si do të organizohej vakti publik dhe të gjitha ceremonitë e shenjta, ku mendohej të merrnin pjesë të gjithë qytetarët? Ku do të ishte pritaneja? Si do të bëhej lustracioni i përvitshëm i qytetarëve? Ç'do të bëhej me kufijtë e padhunueshëm, që fillimisht kishin përcaktuar territorin e qytetit e më pas e kishin ndarë atë përgjithmonë nga pjesa tjetër e dheut? Ç'do të ngjiste me kultet lokale, hyjnitë poliade, heronjtë që banonin në çdo qytezë? Athina kishte në territorin e saj heroin Edip, armikun e Tebës: si mund të bashkohej Athina dhe Teba në të njëjtin kult dhe nën të njëjtën qeverisje?
Kur këto paragjykime do të dobësoheshin (dhe në mendjen e popullit ato do të dobësoheshin shumë vonë), koha nuk punonte për vendosjen e një forme të re shtetërore. Ndarja ishte shenjtëruar përmes zakonit, përmes interesit, përmes urrejtjes së ngulitur, përmes kujtimit të luftërave dhe armiqësive të vjetra. Në të kaluarën, nuk kishte rikthim.
Çdo qytezë e ruante fort autonominë e saj; ajo përbënte një bashkësi që përfshinte kultin, të drejtën, qeverisjen dhe gjithë pavarësinë fetare dhe politike të vet.
Për një qytezë ishte më e pranueshme të nënshtronte një qytezë tjetër sesa t'ia bashkëngjiste atë vetes. Fitorja mund ?i kthente të gjithë banorët e një qyteze të pushtuar tërësisht në skllevër; ajo nuk mund t'i bënte ata bashkëqytetarë të fitimtarit. Të shkrije dy qyteza në një shtet të vetëm, të bashkoje popullsinë e mposhtur me popullsinë ngadhënjyese dhe t'i bashkoje ato nën një qeverisje të vetme, ishte diçka që te njerëzit e lashtësisë nuk haset kurrë, me një përjashtim të vetëm për të dlin do të flasim më vonë. Nëse Sparta ngadhënjeu mbi Mikenën, kjo nuk u bë për t'i bërë spartanët dhe mikenasit një popull të vetëm; ajo dëbon apo robëron të mundurit dhe merr tokat e tyre. Athina vepron në të njëjtën mënyrë ndaj Salaminës, Eginës, Melosit.
Të pranoje të mundurit në qytezën e ngadhënjimtarëve ishte një mendim që askujt nuk i shkonte ndër mend. Qyteza kishte perënditë e veta, himnet, festat, ligjet e veta, të cilat përbënin pasurinë e saj të çmuar; ajo tregohej e kujdesshme, që në të të mos bënin pjesë të mposhturit. Ajo nuk kishte të drejtë të bënte një gjë të tillë: vallë, a pranonte Athina, që banori i Eginës të hynte në tempujt e Athinës poliade? Që ai të ushtronte kultin për nderimin e Tezeut? Që ai të merrte pjesë në vaktet e shenjta? Që ai të përkujdesej si pritan, për vatrën publike? Feja e ndalonte. Pra, popullsia e mundur e ishullit të Eginës nuk mimd të formonte shtet të vetëm me popullsinë e Athinës. Duke mos pasur të njëjtat perëndi, eginasit dhe athinasit nuk mimd të kishin të njëjtat ligje, as të njëjtët magjistratë.
Por, a nuk mundej, të paktën, që Athina, duke lënë në këmbë qytezën e mundur, të dërgonte brenda mureve të saj disa magjistratë për ta qeverisur? Një gjë e tillë ishte absolutisht kundër parimeve të njerëzve të lashtësisë, sipas të cilave, një qytezë nuk mund të qeverisej prej askujt që nuk ishte qytetar i saj. Në fakt, magjistrati duhej të ishte prijës fetar dhe funksioni i tij kryesor ishte të përmbushte ceremoninë e flijimit në emër të qytetit. Për rrjedhojë, i huaji, i cili nuk kishte të drejtë të bënte flijim, nuk mimd të ishte magjistrat. Duke mos pasur kurrfarë funksioni fetar, ai nuk gëzonte në sytë e njerëzve kurrfarë autoriteti të rregullt. Sparta provoi të vendoste në krye të qytezave të mundura harmostët e vet; por këta njerëz nuk ishin magjistratë, nuk gjykonin, nuk shfaqeshin nëpër kuvende. Duke mos pasur marrëdhënie të rregullta me popullsinë e qytezave, ata nuk mund të mbaheshin gjatë në këmbë.
Prej këtu rridhte se çdo fitimtar gjendej gjithnjë para alternativës, ose të shkatërronte krejtësisht qytezën e mundur dhe të pushtonte territorin e saj, ose ti linte asaj gjithë pavarësinë e vet. Rrugë të mesme nuk kishte. Ose qyteti pushonte së qeni, ose ai vazhdonte të ishte shtet sovran. Duke pasur kultin e vet, ai duhet të kishte edhe qeverisjen e tij; ai humbiste njërin vetëm kur humbiste tjetrin dhe në këtë rast, ai nuk ekzistonte më.
Kjo pavarësi absolute e qy tezës antike do të humbiste vetëm kur besimet mbi të cilat ajo ishte ngritur, do të zhdukeshin plotësisht. Vetëm kur idetë do të pësonin ndryshime të mëdha dhe shoqëritë e lashta do të përfshiheshin nga revolucionet, do të arrihej të konceptohej dhe të krijohej një shtet më i madh, i drejtuar prej rregullash të tjera. Por për këtë u desh që njerëzit të zbulonin parime të tjera si dhe një lidhje tjetër shoqërore, të ndryshme nga ajo e periudhave më të vjetra.
Marrëdhëniet mes qytezave. Lufta dhe paqja. Aleanca e perëndive
Feja, e cila ushtronte një pushtet kaq të madh mbi jetën e brendshme të qytezave, ndërhynte me të njëjtin autoritet edhe mbi të gjitha marrëdhëniet që ato kishin mes tyre. Kjo shihet qartë nëse vëzhgojmë se si njerëzit e periudhave të lashtësisë zhvillonin mes tyre luftën, si përfundonin paqen dhe si formonin mes tyre aleancat.
Dy qyteza përbënin dy shoqërime fetare, që nuk kishin të njëjtat perëndi. Kur ato ishin në luftë me njëra-tjetrën, në luftë nuk ishin vetëm njerëzit, por edhe perënditë e tyre. Të mos mendohet se këtu jemi thjesht në prani të një fiction-i poetik. Te njerëzit e lashtësisë ishte ngulitur një besim tejet i thellë e njëkohësisht tejet i gjallë mbi bazën e të cilit, çdo ushtri merrte me vete, në fushën e betejës, edhe perënditë e veta. Njerëzit ishin të bindur se ato merrnin pjesë në fushëbetejë; luftëtarët i mbronin dhe ato nga ana e tyre, mbronin luftëtarët. Duke luftuar kundër armikut, gjithkush mendonte se luftonte njëkohësisht edhe kundër perëndive të qytezës tjetër; perënditë e huaja, njerëzit kishin të drejtë t'i përbuznin, t'i shanin, t'i godisnin; ato mimd të ziheshin edhe rob.
Lufta kishte kësisoj një aspekt të çuditshëm. Duhet të dimë të përfytyrojmë dy ushtri të vogla të vendosura përballë njëra-tjetrës; secila ka në mes të saj, statujat, altarin dhe flamujt e vet, të cilat janë emblema të shenjta; secila ka orakujt e vet, të cilët i kanë premtuar sukses, ogurët dhe fallxhorët e vet, të cilët i garantojnë asaj fitoren. Përpara betejës, çdo ushtar i secilës prej ushtrive mendon dhe flet si greku i Euripidit: "Perënditë që luftojnë përkrah nesh janë më të forta se ato të armiqve tanë." Çdo ushtri shqipton kundër ushtrisë armike një mallkim të llojit që Makrobi ka ruajtur në formulën: "O perëndi! Mbillni frikën, llahtarin, të keqen, mes armiqve tanë. Bëni që këta njerëz dhe gjithkush tjetër, që banon në fushat dhe qytezat e tyre, të humbasin, falë jush, dritën e diellit. Bëni që kjo qytezë dhe arat e saj, kokat dhe qeniet e tyre, të flijohen për ju". Me shqiptimin e kësaj lutjeje, të dyja palët hidheshin në sulm me egërsi të paparë, të shkaktuar nga mendimi se gjithkush i ka perënditë në anën e vet dhe se po lufton perënditë e huaja. Për armikun nuk ka mëshirë; lufta është mizore; feja drejton luftën dhe ngjall te luftëtarët ndjenjat më mizore. Kurrfarë rregulli i epërm, nuk arrin të zbusë dëshirën për të vrarë; madje lejohet që robërit të theren e të plagosurit të vriten.
Edhe jashtë fushës së betejës, ideja e detyrës ndaj armikut nuk ekziston aspak, cilado qoftë ajo. I huaji nuk ka kurrë të drejtë; aq më pak ka të drejtë ai, kur me të janë në luftë. Në radhët e tij, nuk bëhet kurrfarë dallimi mes të drejtit dhe të padrejtit. Mucius Scaevola dhe të gjithë romakët besonin se të vrisje një armik ishte diçka e bukur. Konsulli Marcius mburrej publikisht se kishte mashtruar mbretin e Maqedonisë. Paul Emili shiti si skllevër njëqind mijë Epirotë, të cilët iu dorëzuan vullnetarisht atij.
Spartani Febidas, në mes të paqes, kishte pushtuar fortifikimin e tebanëve. Kur Agesilasin e pyetën nëse ky veprim kishte qenë ose jo i drejtë, mbreti u përgjigj: "Shihni vetëm nëse një veprim i tillë ka qenë ose jo i dobishëm; sepse, kur një veprim është i dobishëm për atdheun, kryerja e tij është e bukur." Ja pra se cila ishte e drejta e qytezave të lashta. Një tjetër mbret spartan, Kleomeni, thoshte se për perënditë dhe për njerëzit, çdo e keqe që mimd t'u bëhej armiqve ishte gjithmonë e drejtë.
Ngadhënjyesi mund ta përdorte fitoren si t'i pëlqente. Asnjë ligj, hyjnor apo njerëzor, nuk e ndalte hakmarrjen apo lakminë e tij. Ditën që Athina dekretoi se të gjithë Mitilenasit, pa dallim seksi ose moshe, do të shfaroseshin, ajo ishte e bindur se nuk po e tejkalonte të drejtën e saj; kur, të nesërmen, ajo do t'i rikthehej përsëri dekretit dhe do të mjaftohej vetëm me dënimin me vdekje të një mijë qytetarëve dhe konfiskimin e krejt tokave të tyre, asaj iu duk sikur ishte treguar e butë dhe njerëzore. Pas pushtimit të Platesë, burrat u therën, gratë u shitën dhe askush nuk i akuzoi fitimtarët se kishin shkelur të drejtën.
Lufta nuk bëhej vetëm kundër luftëtarëve të kundërshtarit: ajo bëhej kundër gjithë popullatës, burrave, grave, fëmijëve, skllevërve. Ajo nuk bëhej vetëm kundër qenieve njerëzore; ajo bëhej kundër arave dhe të korrave. Shtëpitë digjeshin, pemët priteshin; të korrat e armikut thuajse gjithnjë u kushtoheshin perëndive të tartarit dhe për rrjedhojë digjeshin. Kafshët shtëpiake vriteshin; shkatërrimi nuk ndalej as përpara farës që shërbente për mbjelljet e vitit të ardhshëm. Një luftë mund të shuante, krejt befas, nën një goditje të vetme, emrin dhe racën e një populli të tërë, duke shndërruar një vend pjellor në shkretëtirë. Mbështetur mbi këtë të drejtë, lufta mund të mbillte shkretim dhe mjerim kudo rreth e rrotull saj; në territorin, ku dikur Volskët kishin njëzet e tre qyteza, vendin e tyre e zunë kënetat pontine; pesëdhjetë e tre qytetet e Latiumit u rrafshuan; në Samnium, gjithkush mund të dallonte vendet ku kishte shkelur ushtria romake, nisur, jo nga mbeturinat e kampeve, por nga vetmia dhe heshtja që mbretëronte mbi krejt rrethinat.
Kur fitimtari nuk shfaroste të mundurit, ai kishte të drejtë të zhdukte qytezat e tyre, domethënë të thyente përfundimisht shoqërinë fetare dhe politike. Atëherë kultet pushonin së ekzistuari dhe perënditë e tyre harroheshin. Me shkatërrimin e fesë së qytezës, shkatërrohej njëherazi edhe feja e çdo familjeje. Vatrat shuheshin. Bashkë me kultin, binin ligjet, e drejta civile, familja, prona, gjithçka që ishte ngritur dhe ushqehej mbi fenë. Le të dëgjojmë të mundurin, të cilit i është falur jeta; ai urdhërohet të shqiptojë formulën e mëposhtme: "I jap popullit romak veten, qytetin tim, tokën time, ujin që rrjedh në të, perënditë e mia terme, tempujt e mi, pasuritë e luajtshme e të gjitha sendet që u përkasin perëndive të mia." Nisur nga ky çast, perënditë, tempujt, shtëpitë, tokat, njerëzit, i përkisnin fitimtarit. Më tej do të tregojmë se, cilat ishin pasojat ku do të shpinin këto veprime nën sundimin e Romës.
Për të përfunduar një traktat paqeje, kërkohej kryerja e një akti fetar. Tashmë tek Iliada, shohim "lajmësit e shenjtë tek sjellin flijimet që i kushtohen betimit ndaj perëndive, domethënë qengjat dhe verën; prijësi ushtarak, me dorën e tij mbi kokën e viktimave, u drejtohet perëndive dhe u ofron atyre premtimet e tij; pastaj ai ther qengjat dhe derdh mbi to libacionin, ndërkohë që ushtria shqipton formulën e lutjes: O perëndi të pavdekshme! Bëni që njëlloj si kjo viktimë e goditur nga hekuri, të thyhet edhe koka e të parit njeri që do të shkelë betimin e tij." Të njëjtat rite, të pandryshuara, hasen gjatë gjithë historisë greke. Akoma në kohën e Tuqididit, çdo traktat përfundohej mbi bazën e një flijimi ofruar perëndive. Prijësit e popullit, me dorën e vendosur mbi viktimën e flijuar, shqiptojnë një formulë lutjeje dhe angazhohen përpara perëndive. Çdo popull i drejtohet dhe u lutet perëndive të veçanta të tij, duke shqiptuar formulën e betimit që u përket. Pikërisht kjo lutje dhe ky betim, drejtuar perëndive, përbëjnë edhe elementet që angazhojnë palët në një kontratë. Kur historiani kërkon të emërtojë ata që, në gjuhë modeme, ne do t'i quanim nënshkruesit e traktatit, ai thotë: Ja emrat e atyre që kanë bërë libacionin.
Virgjili, i cili përshkruan me saktësi skrupuloze zakonet dhe ritet e romakëve, nuk largohet shumë nga Homeri, kur rrëfen se si bëhet një traktat: "Mes dy ushtrive vendoset një vatër, për hyjnitë e përbashkëta ngrihet një altar. Një prift, i veshur në të bardha, sjell viktimën; të dy prijësit bëjnë libacionin, thërrasin perënditë, shqiptojnë premtimin e tyre; më pas viktima theret dhe mishi i saj hidhet në flakën e altarit." Rreth kësaj pike të së drejtës publike të Romës, Tit-Livi është shumë i qartë: "Një traktat nuk mund të përfundohet pafecialët dhe pa përmbushjen e riteve të shenjta; sepse një traktat nuk është një marrëveshje, një sponsio mes njerëzve: traktati përfundohet nëpërmjet shqiptimit të një lutjeje, precatio, ku thuhet se populli që nuk do t'u përmbahet kushteve të saposhqiptuara, të goditet nga perënditë ashtu sikurse viktima goditet nga feciali.
Vetëm ceremonia fetare kishte aftësinë t'u jepte marrëveshjeve ndërkombëtare një karakter të shenjtë e të pacenueshëm. Të gjithë e njohin historinë ejurkave kaudine, ku romakët u mundën nga samnitët. Një ushtri e tërë, nëpërmjet organit të konsujve të vet, kuestorëve, tribunëve dhe centurionëve, kishte përfunduar një marrëveshje me samnitët. Por gjatë përfundimit të kësaj marrëveshjeje, romakët nuk kishin ofruar as flijime, as lutje e as nuk ishin angazhuar ndaj perëndive. Kështu, Senati gjykoi se ishte në të drejtën e tij të thoshte se marrëveshja nuk kishte kurrfarë vlere. Me anulimin e saj, asnjë kryeprifti apo patrici nuk i shkoi ndër mend se duke vepruar kësisoj, ai po kryente një veprim të keq.
Te njerëzit e lashtësisë ekzistonte mendimi i përhershëm se individët kishin detyrime vetëm ndaj perëndive të veçanta. Le të përmendim fjalët e atij greku, qyteti i të cilit adhuronte heroin Alabandos; ai i thotë këto fjalë dikujt të një qyteze tjetër, e cila adhuronte Herkulin: "Alabandosi është perëndi, kurse Herkuli nuk është i tillë." Me ide të tilla, ishte e domosdoshme që, në një traktat paqeje, çdo qytet të merrte dëshmitarë për betimet e veta. "Ne kemi bërë një traktat dhe kemi bërë spërkatjen e libacionit, u thonë plateasit spartanëve, betimi është kryer, ju përpara perëndive të etërve tuaj, ne përpara perëndive tona." Kjo ishte mënyra se si u drejtohej lutja, nëse ishte e mundur, hyjnive që ishin të përbashkëta për të dyja qytetet Betimi bëhej kryesisht për ato perëndi që ishin të dukshme për njerëzit, Diellin që ndriçonte gjithçka, Tokën që ushqente. Por ato që preknin më shumë njerëzit ishin perënditë e çdo qyteze dhe heronjtë e tyre mbrojtës, ndaj duhej që palët në marrëveshje të merrnin si dëshmitare kryesisht ato, nëse dëshironin që marrëveshjet të konsideroheshin të lidhura realisht nga feja.
Ashtu sikurse perënditë përfshiheshin së bashku me luftëtarët në fushëbetejë, po kështu ato duhej të përfshiheshin edhe në marrëveshje. Pra, ishte kusht që aleanca të realizohej si nëpërmjet njerëzve ashtu edhe nëpërmjet perëndive të dy qytezave. Për të kremtuar aleancën mes perëndive, ngandonjëherë, ndodhte që dy popuj të lejonin njëri-tjetrin për të marrë pjesë në festat e shenjta përkatëse. Madje ndodhte që ata të hapnin në mënyrë të ndërsjellë tempujt e tyre, duke mundësuar kështu një këmbim të riteve fetare. Një herë, Roma shpalli se që nga ai moment, hyjnia e qytetit Lanuvium do të merrte në mbrojtje edhe romakët, të cilët do të kishin të drejtën të luteshin dhe të hynin në tempullin e saj. Shpesh, secila prej palëve kontraktuese angazhohej të ofronte një kult për hyjnitë e tjetrit. Kështu Eleasit, duke përfunduar një traktat me Etolasit, ofruan në vijim, një flijim të përvitshëm për heronjtë e aleatëve të tyre. Madje ndodhte që dy qyteza të binin në ujdi me njëra-tjetrën, që secila prej tyre të përfshinte edhe emrin e tjetrës në lutjet e veta.
Jo rrallë, në vijim të një aleance, hyjnitë e qytezave të ndryshme mishëroheshin në statuja apo medalje, duke i dhënë dorën njëra-tjetrës. Kemi kështu medalje ku shohim të bashkuar Apolonin e Miletit me Xhinin e Smimës, Pallasin e Sidenjve'me Artemisin e Pergas, Apolonin e Hierapolisit me Artemisën d Efezës. Virgjili, duke folur rreth një aleance midis thrakëve dhe trojanëve, tregon perënditë penate të të dy popujve, të bashkuara dhe të shoqëruara me njëra-tjetrën.
Këto zakone të çuditshme i përgjigjeshin përsosmërisht idesë që njerëzit e lashtësisë kishin rreth perëndive. Meqenëse çdo qytezë kishte perënditë e veta, ishte e natyrshme që këto perëndi të figuronin në luftime dhe traktate. Lufta dhe paqja mes dy qytezave ishte gjithashtu luftë dhe paqe mes dy feve. E drejta publike e njerëzve të lashtësisë u bazua, për një kohë të gjatë, pikërisht mbi këtë parim. Kur perënditë ishin armike, lufta që zhvillohej mes tyre ishte e pamëshirshme dhe pa rregulla; sapo ato miqësoheshin, njerëzit lidheshin mes tyre dhe kishin ndjenjëri e detyrimit të ndërsjellë. Kur hamendësohej se hyjnitë poliade të dy qytezave kishin ndonjë arsye për të qenë aleate, kjo mjaftonte për të përcaktuar edhe miqësinë mes dy qytezave. Qyteza e parë me të cilin Roma lidhi traktat miqësie ishte Caere në Etruri dhe Tit-Livi na jep arsyen: në shkatërrimin që pasoi pushtimin e Galisë, perënditë romake kishin gjetur strehë në Caere; ato kishin banuar në këtë qytezë dhe atje i kishin adhuruar"; ishte krijuar, kësisoj, një lidhje e shenjtë mikpritjeje midis perëndive romakë dhe qytezës etruske; që nga çasti që feja nuk lejonte që dy qyteza të ishin armike, ato bëheshin përgjithnjë aleate.
Nuk ka dyshim se mendimi grek ka bërë përpjekje për të dalë mbi regjimin e bashkësisë; mjaft herët, shumë qyteza u bashkuan në një lloj federate; por edhe këtu, praktikat fetare vijuan të zinin një vend të madh. Njëlloj sikurse qyteza kishte vatrën e saj të pritanesë, qytezat e shoqëruara mes tyre, kishin vatrën e tyre të përbashkët. Qyteza kishte heronjtë e saj, hyjnitë e veta poliade, festat e saj; konfederata kishte gjithashtu tempullin e vet, zotin e vet, ceremonitë e veta, përvjetorët e vet, të kremtuar përmes vaktesh fetare dhe lojërash të shenjta.
Grupimi i dymbëdhjetë ngulimeve joniane në Azinë e Vogël, kishte tempullin e vet të përbashkët, i quajtur Panionum1; ai i kushtohej Poseidonit Helikonian, që njërëzit kishin nderuar edhe në Peloponez përpara migrimit të tyre1 2. Çdo vit, ata mblidheshin në këtë vend të shenjtë, për të kremtuar festën e quajtur Panionia; ata bënin bashkërisht një flijim dhe ndanin mes tyre ushqimet e shenjta. Qytezat dore të Azisë kishin tempullin e tyre të përbashkët në gadishullin shkëmbor të Triopiumit; ky tempull i kushtohej Apollonit dhe Poseidonit dhe atje kremtoheshin gjatë përvjetorëve lojërat triopike3.
Në tokën mëmë greke, grupi i qytezavë beociane kishte tempullin e vet të Athinasë Itonia4 dhe festat e veta të përvitshme, Pamboeotia. Qytezat akease i bënin flijimet e përbashkëta në Aegium dhe nderonin kultin e Demeter Panakeasit.
Duket se fjala e lashtë që emërtonte shoqërimin e disa qytezave së bashku, ishte amfiktionia. Që nga periudhat më të hershme, në Greqi ekzistonte një numër i madh amfiktionish.
Njihet ajo e Kalaurias, Delosit, Termopileve dhe Delfit. Ishulli i Kalaurisë ishte qendra ku mblidheshin qytetet e Hermionës, Epidaurit, Prasias, Nauplias, Eginës, Athinës, Orkomenës; këto qyteza ofronin atje flijimin e tyre, dhe në të nuk merrte pjesë askush tjetër. E njëjta gjë ndodhte edhe me Delosin ku, qysh nga antikiteti më i hershëm, ishujt fqinjë dërgonin përfaqësues për të kremtuar festën e Apolonit përmes flijimesh, organizimesh korale dhe lojërash.
Amfiktionia e Termopileve, më e njohura në histori, nuk qe shumë e ndryshme nga të tjerat. E formuar fillimisht mes qyteteve fqinje, në të ndodhej tempulli i Demetriusit, ku në tempullin përkatës bëheshin flijimet në emër të tij.
Amfiktionia ose federata, nuk mund të ekzistonte pa kult; "sepse - thotë një autor i lashtësisë - mendimi që sundoi gjatë themelimit të qytezave, përcaktoi edhe flijimet e përbashkëta për shumë qyteza njëherazi; fqinjësia dhe nevoja e ndërsjellë që shërbente për t'i afruar, bëri që njerëzit të kremtonin bashkërisht panegjeritë dhe festat fetare; vakti i shenjtë dhe libacioni çonte në lidhjen e një miqësie". Gjatë ditëve të kremtimeve fetare, qytezat e konfederuara dërgonin disa njerëz të veshur në mënyrë të përkohshme me funksion priftëror, të cilët quheshin teorë, pilagorë, ose hieromneons. Në praninë e tyre, për nder të perëndisë së shoqërimit, therej një viktimë dhe mishi i pjekur në altar ndahej midis përfaqësuesve të qytezave. Ky vakt i përbashkët, i shoqëruar nga himne, lutje dhe lojëra, përbënte shenjën dhe lidhjen e shoqërimit.
Nëse ideja e bashkimit të trupit helenik u shfaq kaq qartë në mendimin grek, kjo u bë kryesisht e mundur vetëm falë perëndive të përbashkëta si edhe ceremonive të shenjta ku njerëzit mblidheshin. Sipas përfytyrimit të hyjnive poliade, ata kishin një Zeus panhelenian. Lojërat olimpike, istmike, nemease, pitike, ishin ato solemnitete të mëdha fetare, ku nisën të pranoheshin l pak nga pak të gjithë grekët. Çdo qytezë dërgonte në to teorinë e vet, për të marrë pjesë në flijime. Për një kohë shumë të gjatë, patriotizmi grek do të njihte vetëm formën fetare. Tuqididi | përmend disa herë perënditë e përbashkëta për helenët dhe kur Aristofani u bën thirije bashkëpatriotëve të tij të hiqnin dorë nga luftërat e brendshme e të pafund, ai u drejtohet atyre me këto fjalë: "Ju, që në Olimp, në Termopile dhe në Delf, vadisni altarët me të njëjtin ujë spastrimi, mos e copëtoni më Greqinë me grindjet tuaja, por bashkohuni kundër barbarëve.
Amfiktionitë dhe konfederatat zhvillonin pak veprim politik. Të përfytyrosh teorët e Termopileve, të Panoniumit ose të Olimpit, si një kongres apo senat federal, do të ishte një gabim shumë i madh. Nëse ndonjëherë, këta njerëz janë marrë edhe me zgjidhjen e interesave materialë dhe politikë të shoqërimeve, ky ka qenë vetëm përjashtim ose është bërë nën ndikimin e rasteve të veçanta. Madje, amfiktionitë nuk i ndalonin pjesëtarët e tyre t'i shpallnin luftë njëri-tjetrit. Atributet e tyre të rregullta qëndronin, jo thjesht në marrjen e vendimeve dhe në përcaktimin e interesave, por edhe në nderimin e perëndive, përmbushjen e ceremonive, ruajtjen e armëpushimit të shenjtë gjatë festimeve dhe, edhe kur teorët ngriheshin në rang gjykate dhe jepnin ndonjë vendim për ndëshkimin e ndonjë qyteze të bashkësisë, kjo bëhej vetëm kur një qytezë në fjalë nuk i ishte përmbajtur ndonjë detyrimi fetar dhe kishte pushtuar ndonjë territor kushtuar hyjnisë.
Të tilla institucione të ngjashme kanë ekzistuar edhe në Italinë e lashtë. Qytezat e Latiumit kishin/erie-t latine: përfaqësuesit e tyre mbidheshmin çdo vit në tempullin e Jupiterit Latiaris, që ndodhej në malin Alban. Aty flijohej një dem i bardhë, mishi i të cilit ndahej në aq pjesë sa ç'ishte edhe numri i qytezave të konfederuara. Gjithashtu, dymbëdhjetë qytezat e Etrurisë kishin tempullin e tyre të përbashkët, festën e përvitshme, lodrat e tyre të përbashkëta, që drejtoheshin nga kryeprifti i madh.
Dihet se, as grekët, e madje as romakët, nuk e kanë praktikuar krijimin e ngulimeve, kolonive, sipas së njëjtës mënyrë që kanë vepruar me të njerëzit e kohëve tona. Ngulimi nuk ishte një varësi ose shtojcë e shtetit që krijonte ngulimin; ai ishte në vetvete një shtet i plotë dhe i pavarur. Megjithatë midis ngulimit dhe metropolit ekzistonte një lidhje e një natyre të veçantë dhe kjo lidhje ishte varësi e mënyrës se si ishte themeluar ngulimi.
Në fakt, nuk mund të besohet se një koloni mund të formohej rastësisht, sipas trilleve të një numri emigrantësh. Një grup aventurierësh nuk mund të themelonte kurrsesi një qytezë dhe nuk kishte të drejtë, sipas konceptimit të njerëzve të lashtësisë, të organizohej në të. Në këtë drejtim ekzistonin rregulla, ndaj të cilave njerëzit duhej të nënshtroheshin. Kushti i parë ishte zotërimi i një zjarri të shenjtë; kushti i dytë ishte marija me vete e një personazhi, të aftë për të praktikuar ritet e themelimit Të gjitha këto, kolonët ia kërkonin metropolit. Ata mermin me vete zjarrin e ndezur në vatrën e tij; njëkohësisht, ata merrnin me vete edhe një themelues, i cili duhej fi përkiste ndonjërës prej familjeve të shenjta të qytetit. Ky i fundit praktikonte themelimin e qytetit të ri sipas të njëjtave rite, të kryera dikur për themelimin e qytezës prej ku ai kishte dalë. Zjarri i vatrës vendoste një herë e përgjithmonë një lidhje fetare dhe farefisnie mes dy qytezave. | Qyteza dhënëse quhej qyteti-mëmë. Qyteza marrëse ishte përkundrejt saj në gjendjen e birit. Dy ngulime të së njëjtës qytezë quheshin mes tyre qytete-vëllezër.
Ngulimi ushtronte të njëjtin kult si edhe metropoli; ai mund të kishte disa perëndi të veçanta, por ai duhej të ruante dhe të nderonte perënditë poliade të qytezës prej së cilës kishte dalë. Dymbëdhjetë qytezat joniane të Azisë së Vogël, të cilat njiheshin si ngulime athinase, jo për faktin se përbëheshin nga athinasit, por sepse kishin marrë zjarrin nga pritanea e Athinës dhe kishin huajtur themelues athinas, ushtronin kultin e hyjnive të Athinës, kremtonin festat e tyre dhe dërgonin atje, në mënyrë të përvitshme, flijime dhe teorë. Kështu vepronin ngulimet e Korintit, ato të Naksosit. Po kështu Roma, ngulim i Albës dhe përmes saj, i Laviniumit, ofronte çdo vit një flijim mbi malin Alban dhe dërgonte viktima në Lavinium "ku gjendeshin penatët e vet". Grekët kishin madje zakonin e lashtë që ngulimi të merrte prej metropolit edhe priftërinjtë, të cilët do të drejtonin dhe do të vigjilonin mbi zbatimin dhe ruajtjen e riteve.
Këto lidhje fetare mes ngulimeve dhe metropoleve do të mbeteshin tejet të forta deri në shekullin V para erës sonë. Për sa i përket një lidhjeje politike, njerëzit e lashtësisë do të kalonin një kohë shumë të gjatë, pa menduar për mundësinë e një gjëje të tillë.
I njëjti besim, i cili pat themeluar shoqëritë dhe qeverisur ato për një kohë të gjatë, do ti jepte formë dhe karakter edhe shpirtit njerëzor dhe njeriut. Përmes këtyre dogmave dhe praktikave, ai do t'u jepte romakut dhe grekut një mënyrë të menduari dhe të vepruari të caktuar, si edhe disa zakone, prej të cilave ai nuk mundi të zhbëhej për një kohë të gjatë. Ky besim i tregonte njeriut gjithkund perënditë, perëndi të vogla, perëndi idhnake, perëndi keqbërëse. Ai i shtypte njerëzit me frikën se kundër tyre kishte gjithnjë perëndi, duke mos u lënë atyre, kësisoj, kurrfarë lirie në veprimet e tyre.
Le të shohim se ç'vend zinte feja në jetën e romakut. Banesa e tij ishte për të ajo që për ne sot është tempulli; ai gjente në të kultin dhe perënditë e veta; vatra e tij ishte zot; muret, dyert, pragu, ishin perëndi; sinorët që rrethojnë fushën e tij janë ende perëndi. Varri ishte altar dhe të parët e tij ishin qenie hyjnore.
Çdo veprim i përditshëm i tij është një rit; dita e tij, i përket besimit që ai ka. Mëngjes e mbrëmje, ai i lutet vatrës, penatëve, të parëve të tij; sa herë që del nga shtëpia ose kthehet në të, ai i lutet asaj. Çdo vakt ngrënieje përbën një akt fetar, të cilin ai e ndan me hyjnitë e shtëpisë së tij. Lindja, inicimi, marrja e togës, martesa dhe përvjetorët e ndryshëm që lidhen me të gjitha këto ngjarje, janë akte solemne të kultit të tij.
Ai del nga banesa dhe nuk mund të hedhë asnjë hap, pa ndeshur në një objekt të shenjtë; një vend i vogël lutjeje, një vend i goditur dikur nga rrufeja apo një varr; herë-herë atij i duhet të hyjë në soditje shpirtërore, të shqiptojë një lutje; herë-herë atij i duhet të largojë shikimin dhe të mbulojë fy tyrën me duar, për të shmangur pamjen e një sendi ogurzi.
Çdo ditë, në shtëpinë e tij ai flijon viktima, gjë që e kryen edhe çdo muaj dhe disa herë në vit, përkatësisht në kurinë dhe gent-in e vet. Mbi të gjitha këto perëndi, ai vijon ende t'u përkushtojë kult perëndive të qytezës. Në Romë ka më shumë perëndi se qytetarë.
Për të falënderuar perënditë, nevojiten flijime; ai nuk resht së ofruari përherë e më shumë flijime, të cilat synojnë të qetësojnë zemërimin e tyre. Sot ai figuron në një procesion, ku kërcehet sipas një ritmi të lashtë nën tingullin e një fyelli të shenjtë. Të nesërmen, ai lëviz me karro, mbi të cilën janë shtrirë statujat e hyjnive. Më pas, ai shfaqet para një lectistemium-i; një tryezë e ngritur në mes të rrugës, e mbushur me ushqime; statujat e perëndive janë vendosur mbi shtretër dhe çdo romak kalon para tyre, i përkulur, mbi kokë një kurorë lulesh dhe në dorë, një degë dafine.
Një festë është për të mbjellat, një tjetër për të korrat, një e tretë për krasitjen e vreshtave. Përpara se gruri të krijojë kallëz, për të janë bërë me dhjetëra flijime dhe perëndive u janë drejtuar lutje të veçanta e të pafund për mbarëvajtjen e korrjeve. Numri i kremtimeve është tejet i madh, sidomos për të vdekurit, pasi edhe frika prej tyre është e madhe.
Ai nuk del kurrë nga shtëpia e vet, pa u siguruar paraprakisht që të mos hasë në ndonjë zog keqndjellës. Disa fjalë të caktuara, ai nuk mund t'i përdorë kurrë gjatë gjithë jetës. Edhe nëse në këtë drejtim, ai ka ndonjë dëshirë, ai e shkruan fjalën mbi një tabelëz, të cilën e vendos në këmbët e statujës së një perëndie.
Në çdo çast ai këshillohet me perënditë e veta dhe dëshiron të njohë vullnetin e tyre. Vendimet që ai merr, i gjen në zorrët e viktimave të flijuara, në fluturimin e zogjve, në paralajmërimet e rrufeve. Paralajmërimi i një shiu gjaku apo i një kau që ka folur, e shqetëson dhe i fut mornica në trup; ai gjen prehje vetëm kur një ceremoni shpaguese e vendos atë në paqe me perënditë e tij.
Ai del nga shtëpia vetëm me këmbën e djathtë. Flokët i pret vetëm kur hëna është e plotë. Mbi trup mban nuska. Kundër zjarrit, ai i mbush muret e shtëpisë me mbishkrime magjike. Ai di formula për të shmangur sëmundjet dhe të tjera akoma për shërimin e tyre; por duhet që ato fi përsërisë njëzet e shtatë herë dhe sa herë që i përsërit, ai duhet të pështyjë sipas një forme të caktuar.
Ai mblidhet për të diskutuar dhe për të marrë vendime në Senat, vetëm kur flijimet kanë dhënë shenjat e favorshme. Ai largohet nga kuvendi i popullit, sa herë që dëgjon klithmën e një lakuriqi nate. Ai heq dorë edhe nga qëllimet më të mira, nëse ka parë një shenjë ogurzezë ose veshin ia ka goditur një fjalë e keqe. Ai është trim në luftë, me kusht që ogurët t'i shprehin se do të fitojë.
Romaku që vizatojmë këtu, nuk është njeri i popullit, njeri me mendje të drobitur, të cilin mjerimi dhe padija e përkundin në besëtytninë e tij. Këtu bëhet fjalë për një patric, për një njeri fisnik, të fuqishëm dhe të pasur. Ky patric është hera-herës luftëtar, hera-herës magjistrat, konsull, bujk, tregtar, por kudo dhe gjithnjë ai është prift dhe mendimi i tij është i ngulitur te perënditë. Patriotizmi, dashuria për lavdi, kërkimi për ar, sado të fuqishme që këto ndjenja mund të jenë në shpirtin e tij, frika që ai ka nga perënditë i mby t gjithçka. Rreth romakut, Horaci ka thënë fjalët më të vërteta: ai është bërë zot i dheut, nën drojën e perëndive.
Dis te minorem quod geris, imperas.
Pretendohet se, kjo fe ka qenë funksion i politikës. Por a mund të hamendësohet që një senat prej treqind anëtarësh, një trupë prej tre mijë patricësh, të jetë marrë vesh në një mënyrë kaq të plotë e të njëzëshme, për të mashtruar popullin e paditur? Dhe këtë ta ketë bërë për shekuj me radhë, pa mundur që, përmes aq shumë rivalitetesh, luftërash, urrejtjesh personale, të mos ngrihej qoftë edhe një zë i vetëm e të thoshte: kjo është gënjeshtër! Që të mos dilte qoftë edhe një patric i vetëm që, duke tradhtuar të fshehtat e kastës së tij, dhe duke ua bërë ato të njohura plebenjve që vuanin deri në palcë zgjedhën e kësaj feje, të hiqte qafe e të flakte tej të gjithë auspicët dhe titujt priftërorë, duke fituar kësisoj një pushtet aq të madh në popull, do të bëhej menjëherë zot i padiskutueshëm i shtetit! Si mund të besohet se, patricët, pa besuar edhe ata vetë fenë e praktikuar, nuk do të tundoheshin nga një tërheqje e tillë e fortë dhe për këtë arsye askush prej tyre nuk do të zbulonte këtë të fshehtë të madhe? Do të ishte gabim i rëndë për natyrën njerëzore, në rast se hamendësohet dhe thuhet se një fe e caktuar mund të ngrihet me marrëveshje dhe imponohet përmes detyrimit. Le të numërojmë më parë te Tit-Livi se sa të shumta janë rastet që kjo fe ka bezdisur senatin dhe sa herë i pat penguar ajo veprimet e tij, e pastaj të shprehemi nëse kjo fe ka qenë shpikur ose jo për komoditetin e politikanëve! Mendimi se feja ishte e dobishme për qeverisjen ka nisur të besohet vetëm në kohën e Ciceronit; por në atë kohë, feja, në shpirtin e vet, kishte vdekur.
Le të marrim një romak të shekujve të parë; le të zgjedhim një prej luftëtarëve më të mëdhenj, Kamilin, i cili kishte qenë pesë herë diktator dhe kishte dalë fitimtar në më shumë se dhjetë luftëra. Për të qenë të vërtetë, atë duhet ta përfytyrojmë edhe si prift edhe si luftëtar. Ai i përket gens-it Furia; nofka e tij është një fjalë që emërton një funksion priftëror. Që në fëmijëri, ai kishte mbajtur mantelin që tregonte kastën e vet dhe skeptrin që largonte syrin e keq. Ai ishte rritur, duke marrë pjesë çdo ditë në ceremonitë e kultit; rininë e kishte kaluar, me mësimin e fesë. Me shpërthimin e një lufte, prifti u kthye në ushtarak; e shohim të plagosur në një kofshë, duke luftuar mbi kalë, tek shkul ushtën e ngulur në kofshë dhe vazhdon të luftojë. Pas shumë fushatash ushtarake ai ngrihet në rangun e magjistratit; në këtë funksion ai ofron flijime publike, gjykon, udhëheq ushtrinë. Vjen një ditë dhe njerëzit mendojnë t'i japin atij postin e diktatorit. Atë ditë, magjistrati përkatës, i cili merrej me parashikimin e fatit, pasi hyri në soditje shpirtërore, përgjatë një nate të kthjellët, u këshillua me perënditë: mendimi i tij ishte i lidhur pas Kamilit, emrin e të cilit ai e shqiptonte me zë krejt të ulët, ndërkohë që sytë ia kishte ngulur qiellit, në kërkim të shenjave ogurndjellëse. Perënditë nuk reshtnin së dërguari vetëm shenja të mira; kjo donte të thoshte se për to, Kamili ishte i pëlqyeshëm; ai u emërua diktator.
Ja tek është në krye të ushtrisë; ai nuk del kurrë nga qyteti pa u këshilluar paraprakisht me auspicët dhe pa ofruar më parë flijime të shumta. Ai ka nën urdhrat e tij oficerë të shumtë e po kështu edhe priftërinj, një kryeprift, ogurë, auspicë, prishës të syrit të keq, ekzekutorë viktimash dhe një mbartës vatre.
Ai ngarkohet me detyrën për t'i dhënë fund luftës me qytetin e Veii-t, i cili mbahet i rrethuar qysh prej nëntë vjetësh dhe fatkeqësisht, pa sukses. Veii është qytet etrusk, domethënë, një qytet gati i shenjtë; kundër tij duhet luftuar më shumë përmes besimit fetar sesa me trimëri. Fakti që qysh prej nëntë vjetësh romakët nuk kishin pasur sukses në këtë ndërmarrje, i detyrohej asaj që etruskët i njihnin më mirë ritet që u pëlqenin perëndive si edhe formulat magjike që nevojiteshin për të fituar përkrahjen e tyre. Nga ana e saj, Roma u këshillua me librat e saj Sibiline dhe u përpoq të gjente në to vullnetin e perëndive. Ajo vuri re se feritë e saj latine ishin ndotur prej disa të metash në formë, ndaj ajo ripërsëriti flijimet. E megjithatë etruskët vazhdonin të ruanin epërsinë e tyre; mbetej vetëm një mundësi, të zihej rob ndonjë prift etrusk dhe prej tij të mësohej sekreti i perëndive. Më në fund u arrit të zihej rob një prift veiiean dhe ai u nxor përpara Senatit: "Që Roma të dalë fitimtare, tha ai, duhet që ajo të ulë nivelin e liqenit Alban dhe të mos lejojë ujin e tij të rrjedhë drejt detit." Roma u bind, ajo gërmoi një pafundësi kanalesh dhe pritash dhe uji i liqenit humbi në fushë.
Kamili u zgjodh diktator pikërisht në këtë moment. Ai shkon pranë ushtrisë romake që mbante të rrethuar Veii-n, ai është i sigurt për suksesin; të gjithë orakujt kishin folur, të gjithë urdhrat e perëndive ishin përmbushur; ndër të tjera, përpara se të largohej nga Roma, ai u kishte premtuar perëndive mbrojtëse kremtime dhe flijime. Për të ngadhënjyer, ai nuk lë pas dore as mjetet njerëzore; ai rrit numrin e ushtrisë, forcon disiplinën, hap një galeri të nëndheshme për të depërtuar në kala. Dita e sulmit ka ardhur; Kamili del nga shatorja e tij; këshillohet me shenjat e qiellit dhe flijon viktimat. Priftërinjtë, ogurët qëndrojnë rreth tij; i mbështjellë në paludamentum-in e tij, ai u lutet perëndive: "Nën udhëheqjen tënde, o Apolon, dhe me vullnetin tënd që më frymëzon, po marshoj për të marrë dhe shkatërruar qytetin e Veii-t; ty, nëse dal fitimtar, të premtoj dhe të kushtoj një të dhjetën e plaçkës." Por të kesh perënditë me vete, nuk mjafton; edhe armiku ka një hyjni të fuqishme mbrojtëse. Kamili e përmend përmes kësaj formule: "Junonë mbretëreshë, që për momentin banon në Veii, të përgjërohem, eja te ne, fitimtarët; na ndiq në qytezën tonë, prano kultin tonë, qyteti ynë le të bëhet yti." Pasi flijimet janë kryer, lutjet janë thënë, formulat janë recituar dhe romakët janë siguruar që perënditë janë në anën e tyre dhe armikun nuk e mbron më asnjë perëndi, sulmi nis dhe qyteza bie.
I tillë është Kamili. Gjenerali romak është një burrë që di të luftojë në mënyrë të admirueshme, që njeh mbi të gjitha artin për t'i bërë luftëtarët e vet t'i nënshtrohen, por që, njëherazi, beson me vendosmëri ogurët, që përmbush çdo ditë ritet fetare, i bindur se ajo që ka më shumë rëndësi nuk është guximi, madje as disiplina, por të shqiptuarit saktë të disa formulave sipas riteve. Këto formula, të drejtuara perëndive, u shtojnë luftëtarëve vendosmërinë dhe i nxjerrin ata gjithnjë fitimtarë. Për këtë gjeneral, shpërblimi më i lartë është kur Senati i jep atij mundësinë të përmbushë flijimin e triumfit. Atëherë, ai ngjitet në karron e shenjtë të mbrehur pas katër kuajsh të bardhë, të njëjtët kuaj që tërheqin edhe statujën e Jupiterit ditën e procesionit të madh; ai ka hedhur krahëve rrobën e shenjtë, të njëjtën rrobë me të cilën veshin, ditën e kremtimeve, perëndinë; në kokë mban një kurorë, në dorën e djathtë një degë dafine, ndërsa në të majtën skeptrin e fildishtë; këto janë saktësisht atributet dhe kostumi ceremonial me të cilin vishet edhe statuja e Jupiterit3. Ai u paraqitet bashkëqytetarëve të tij në një qëndrim thuajse hyjnor dhe ngjit shkallët për t'i bërë homazhet e tij, më të madhërishmes mes perëndive romake. Ngjit pjerrësirën e Kapitolit dhe në majë të tempullit të Jupiterit, flijon viktimat.
Frika nga perënditë ishte një ndjenjë që nuk ekzistonte vetëm te romakët; ajo sundonte gjithashtu edhe zemrën e grekut. Këta popuj, të ndërtuar në themel mbi bazën e fesë, të ushqyer dhe të rritur prej saj, ruajtën për një kohë shumë të gjatë shenjëii e edukimit të tyre fillestar. Janë të njohur skrupujt e spartanit, i cili nuk niset kurrë në fushatë ushtarake, nëse nuk është hënë e plotë, që nuk resht së flijuari viktima, për të mësuar nëse duhet ose jo të nisë betejën dhe që heq dorë edhe nga planet më të mira e më të domosdoshme, pasi një ogur i keq e tremb. Athinasi dallon prej romakut dhe spartanit në një mijë e një tipare të karakterit dhe të mendjes; por ai ngjan me ta në frikën që ai ka ndaj perëndive. Një ushtri athinase nuk e nis kurrë fushatën para ditës së shtatë të muajit, dhe, kur një flotë përgatitet të dalë në det të hapët, bëhet gjithnjë kujdes që statuja e Pallasit të jetë e zbukuruar.
Ksenofoni rrëfen se athinasit kanë më shumë festa fetare sesa çdo popull tjetër grek. "Sa viktima flijohen për perënditë, thotë Aristofani, sa tempuj! Sa statuja u ofrohen atyre! Sa procesione të shenjta! Në çdo moment të vitit asistohet në kremtime fetare dhe në viktima të kurorëzuara." "Jemi ne, thotë Platoni, ata që ofrojnë më shumë flijime dhe që u kushtojmë perëndive procesionet më të shkëlqyera e më të shenjta." Qyteza e Athinës dhe territori i saj janë mbushur me tempuj e faltore; për kultin e qytezës, për kultin e fiseve dhe të dëmeve, për kultin e familjeve. Çdo shtëpi është në vetvete një tempull dhe thuajse çdo fushë fsheh një varr të shenjtë.
Athinasi, i cili përfytyrohet kaq i paqëndrueshëm, kaq tekanjoz, kaq mendimtar i lirë, përkundrazi, ka një respekt të veçantë për traditat e lashta dhe ritet e vjetra. Besimi i tij kryesor, ai të cilit i kushtohet devotshmëria më e ethshme, është besimi ndaj të parëve dhe heronjve. Ky popull ka kultin e të vdekurve dhe u ndruhet atyre. Një prej ligjeve të veta e detyron atë çdo vit t'u ofrojë perëndive të korrat e para; një tjetër i ndalon atij të shqiptojë qoftë edhe një fjalë, që mund të shkaktonte zemërimin e tyre. Për athinasin, gjithçka që lidhet me lashtësinë është e shenjtë. Ai ka shkrime të vjetra ku janë hedhur ritet e tij dhe prej tyre ai nuk ndahet kurrë. Nëse ndodhte që një prift fuste në to qoftë edhe ndryshimin më të vogël, ai dënohej me vdekje. Nga shekulli në shekull, shoqëria greke do të njihte rite nga më të çuditshmet. Në një ditë të caktuar të vitit, athinasi ofron një flijim për nder të Arianës dhe meqenëse thuhej se e dashura e Tezeut kishte vdekur në lindje e sipër, duhej që për këtë të imitoheshin klithmat dhe lëvizjet e një gruaje gjatë lindjes. Ai kremton gjithashtu një festë tjetër, të njohur me emrin Oskoforia, e cila është një lloj pantomime e kthimit të Tezeut në Atikë; skeptri i lajmësit zbukurohet me një kurorë, sepse lajmësi i Tezeut e kishte zbukuruar skeptrin e tij me një të tillë; lëshohej një britmë e caktuar, sepse hamendësohej se një britmë të tillë e pat lëshuar edhe lajmësi në fjalë dhe mbahej edhe një procesion, ku gjithkush është veshur me petkat që përdoreshin në kohën e Tezeut. Një ditë tjetër, athinasi nuk mënon të ziejë zarzavate në një enë me formë të caktuar; ky është një rit, origjina e të cilit humbet në antikitetin më të lashtë, kuptimin e të cilit nuk e dimë, por që çdo vit përsëritet me nderimin më të madh.
Athinasi, ashtu si edhe romaku ka ditë të errëta; në ato ditë, ai nuk martohet, nuk nis asnjë punë, nuk mblidhet në kuvend, nuk gjykon. Dita e tetëmbëdhjetë dhe e nëntëmbëdhjetë e çdo muaji përdoren për spastrimin e vetes. Ditën e Plinterias, dita më ters mes gjithë ditëve të tjera, hyjnia e madhe poliade mbulohej me një vello, për ta fshehur. Përkundrazi, ditën e Panatenesë, velloja e perëndisë mbahet në dorë gjatë një procesioni të madh dhe të gjithë qytetarët, pa dallim moshe apo rangu shoqëror, duhet ta ndjekin nga pas. Athinasi bën flijime për të korrat; ai flijon për kthimin e shiut dhe të kohës së bukur; ai i bën ato edhe për të shëruar sëmundjet dhe për të larguar urinë apo murtajën.
Athina ka librat e orakujve të lashtë, ashtu sikurse Roma ka librat Sibilinë dhe në pritanë ajo ushqen njerëz që parashikojnë të ardhmen. Në rrugët e saj, në çdo hap ndeshesh me fallxhorë, priftërinj, interpretues ëndrrash. Athinasi u beson ogurëve; një teshtimë apo buçitje veshësh bën që ai të ndalë punën. Ai nuk fillon kurrë një punë pa iu drejtuar më parë auspicëve. Përpara se të martohet, ai nuk mungon kurrë së këshilluari me fluturimin e zogjve. Ai u beson fjalëve magjike, dhe, nëse është i sëmurë, ai vendos nuska rreth qafës. Kuvendi i popullit shpërndahet menjëherë sapo dikush thotë, i sigurt, se në qiell ka parë një shenjë ogurzezë. Nëse një blatim trazohet, si rrjedhojë e marrjes së një lajmi të keq, ai duhet të rinisë nga e para.
Athinasi nuk nis kurrë të shqiptojë një frazë, pa iu lutur më parë fatit të mirë. Në tribunë, oratori e fillon gjifhnjë fjalën e tij, duke iu lutur perëndive dhe heronjve që mbushin vendin. Populli qeveriset, duke i përmendur atij vazhdimisht orakujt. Për të imponuar mendimin e tyre, oratorët përsërisin pas çdo çasti: kështu ka urdhëruar perëndia.
Nicias-i i përket një familjeje të madhe e të pasur. Ende në moshë të re, ai ka dërguar në santuarin e Delosit një theori, domefhënë viktima dhe një kor për të kënduar lëvdatat drejtuar perëndisë gjatë flijimit. Pasi rikfhehet në Athinë, ai u kushton perëndive një pjesë të pasurisë së vet, duke i kushtuar një statujë Athinasë, një faltore Dionisit. Dora-dorës, ai bëhet hestiator dhe heq shpenzimet e vakteve të shenjta për fisin e tij; ai është korreg dhe mban me shpenzimet e tij, një kor për kremtime fetare. Nuk ka ditë që ai të mos ofrojë sakrifica për një perëndi të caktuar. Në shtëpi, ai ka një fafixhor, që nuk ndahet kurrë prej tij e me të cilin ai këshillohet për të gjitha çështjet publike dhe për interesat personalë; i emëruar gjeneral, ai ndërmerr një fushatë kundër Korintit; kur kthehet fitimtar në Athinë, atij i bie në sy se dy prej ushtarëve të tij të vrarë, kanë mbetur pa varr në territorin armik; atë e kaplon skrupulli fetar; urdhëron ndaljen e flotës dhe dërgon një lajmës, me anë të të cilit u kërkon korintasve leje për të varrosur dy viktimat. Pak më vonë, populli athinas mblidhet në kuvend për të vendosur rreth fushatës së Siqelisë. Niciasi ngjitet në tribunë dhe deklaron se priftërinjtë dhe fallxhori i tij kanë parë ogure të këqija lidhur me këtë fushate. Nga ana e tij, Alcibiadi ka të tjerë fallxhorë, të cilëve, orakujt u japin shenja të kundërta. Populli është i pavendosur. Ndërkohë, mbërrijnë disa njerëz të ardhur nga Egjipti; ata janë këshilluar me perëndinë Ammon, e cila në Greqi kishte filluar të dëgjohej mjaft, të cilët rrëfejnë se ç'ka thënë orakulli i saj: athinasit do tfi robërojnë të gjithë sirakuzasit. Populli vendosi menjëherë të niste luftën.
Ndonëse kundër dëshirës së tij, Niciasi udhëhoqi ekspeditën. Përpara nisjes, sipas zakonit, ai përmbushi një flijim. Ai ka marrë me vete, sikurse bën çdo gjeneral, një mori fallxhorësh, flijuesish, auspicësh dhe lajmësish. Flota merr me vete edhe vatrën e tij; çdo anije ka një emblemë, që përfaqëson një perëndi të caktuar.
Por shpresat e Niciasit janë të pakta. A nuk janë të shumta shenjat që parandiejnë fatkeqësi? Korbat kanë përmbysur një statujë të Pallasit; një burrë ishte gjymtuar në një altar; nisja është bërë gjatë ditëve të këqija të Plinterive! Niciasi e di më së miri se kjo luftë do të rezultojë fatale për të dhe atdheun e tij. Kështu, gjatë krejt fushatës, ai shihet gjithnjë i ndrojtur dhe i matur; ai nuk guxon thuajse kurrë të japë kushtrimin për suhn, ai që njihet si një ushtarak aq trim dhe i aftë.
Athinasit nuk arrijnë ta pushtojnë Sirakuzën dhe pas humbjesh të mëdha në radhët e ushtrisë, duhet të merret vendimi për kthimin e saj në Athinë. Niciasi përgatit flotën për t'u kthyer; deti është ende i lirë. Por befas ndodh një eklips hënor. Ai këshillohet me fallxhorin e vet; fallxhori përgjigjet se kjo është shenjë e keqe dhe se duhet pritur tri herë nga nëntë ditë. Niciasi nënshtrohet; ai e kalon gjithë këtë kohë në mosveprim, duke ofruar flijime të shumta, për të shuar zemërimin e perëndive. Gjatë kësaj kohe, armiqtë rrethojnë limanin dhe shkatërrojnë flotën e tij. E vetmja rrugëdalje mbetet kthimi nëpërmjet tokës; gjë e pamundur; as ai dhe asnjë prej ushtarëve të tij nuk do t'u shpëtonte sirakuzanëve.
Ç'thanë athinasittek mësuan lajmin e katastrofës? Ata njihnin trimërinë personale të Niciasit dhe besnikërinë e admirueshme të tij. Ata nuk menduan për asnjë çast ta qortonin se përse ai kishte ndjekur vendimet e fesë. I vetmi qortim që ata bënë rreth tij, ishte se përse ai kishte zgjedhur një fallxhor hajvan. Sepse fallxhori ishte gabuar rreth shenjës së dhënë nga eklipsi i hënës; ai duhej ta dinte se, për një ushtri që kërkon të tërhiqet, hëna që fsheh dritën e saj, është shenjë e favorshme.
Qyteza ishte themeluar mbi një fe dhe ishte ndërtuar si faltore. Prej këtu buronte forca e saj; prej këtu buronte edhe gjithëfuqishmëria dhe sundimi absolut që ajo ushtronte mbi qytetarët e saj. Në një shoqëri të ngritur mbi këto parime, liria individuale nuk mund të ekzistonte. Qytetari i nënshtrohej në gjithçka e pa kushte qytezës; ai i përkiste krejtësisht asaj. Feja që kishte lindur shtetin dhe shteti që përkujdesej për fenë, mbështesnin ndërsjelltas njëri-tjetrin dhe formonin një trup të vetëm; këto dy pushtete, të shoqëruara dhe të shkrira me njëri-tjetrin, formonin një forcë thuajse mbinjerëzore ndaj së cilës ishin robëruar edhe shpirti, edhe trupi.
Te njeriu nuk kishte asgjë të pavarur. Trupi i tij i përkiste shtetit dhe i kushtohej krejtësisht mbrojtjes së tij; në Romë, shërbimi ushtarak kryhej deri në moshën 46-vjeçare, në Athinë dhe në Spartë gjatë gjithë jetës. Pasuria e individit ishte gjithnjë në dispozicion të shtetit; nëse qyteza kishte nevojë për para, ajo mund të urdhëronte gratë të jepnin bizhuteritë e tyre, kreditorët të falnin kreditë e dhëna, pronarët e ullinjve të dorëzonin falas vajin e prodhuar.
Kësaj gjithëfuqishmërie të shtetit, nuk i shpëtonte dot as jeta private. Shumë qyteza greke u ndalonin meshkujve të qëndronin beqarë. Sparta ndëshkonte si atë që nuk martohej ashtu edhe atë që martohej vonë. Në Athinë shteti mund të ndalonte punën, në Spartë të ndenjurin kot. Ai ushtronte tiraninë e vet deri edhe mbi sendet më të vogla; në Locres, ligji u ndalonte burrave të pinin verë të pastër; në Romë, në Milet, në Marsejë, ai ua ndalonte këtë gjë grave. Ishte e zakonshme që veshja të përcaktohej gjithnjë nga ligjet e çdo qyteti; legjislacioni i Spartës rregullonte mënyrën e mbajijes së flokëve për gratë, ai i Athinës u ndalonte atyre të merrnin me vete në udhëtim më shumë se tre veshje. Në Rodos, ligji u ndalonte burrave të rruanin mjekrën; në Bizant, ai ndëshkonte me gjobë këdo që në shtëpinë e tij mbante brisk rroje; përkundrazi, në Spartë, ligji kërkonte që mustaqet të rruheshin.
Shteti kishte të drejtë të mos lejonte që qytetarët e vet të ishin shtrembaluqë apo ulokë. Për rrjedhojë, ai urdhëronte babanë, të cilit i kishte lindur një fëmijë i tillë, ta vriste atë. Ky ligj gjendej në kodet e lashta të Spartës dhe të Romës; nuk dimë nëse një gjë e tillë ekzistonte ose jo edhe në Athinë; dimë vetëm që Aristoteli dhe Platoni e bënë atë pjesë të legjisladoneve të tyre ideale.
Në historinë e Spartës gjendet një tipar që Plutarku dhe Rusoi e admirojnë mjaft. Sparta sapo kishte pësuar një disfatë në Leuktra dhe shumë nga qytetarët e saj ishin vrarë. Me të marrë këtë lajm, prindërit e të vdekurve dolën në rrugë me fytyra të gëzuara. Nëna, që e dinte se i biri i saj nuk ishte vrarë dhe do e shihte përsëri atë, tregohej e hidhëruar dhe qante. Ajo që e dinte se nuk do e shihte më të birin e saj, shfaqte gëzim dhe shkonte nga tempulli në tempull, duke falënderuar perënditë. Sa i madh ishte, pra, pushteti i shtetit, që urdhëronte mbytjen e ndjenjave të natyrshme dhe të gjithë i nënshtroheshin! Shteti nuk lejonte askënd të tregohej indiferent ndaj interesave të veta; filozofi, studiuesi, nuk kishin të drejtë të jetonin mënjanë. Ata ishin të detyruar të votonin në kuvend dhe të përmbushnin rolin e magjistratit, kur u vinte radha. Në një periudhë, kur mosmarrëveshjet ishin të shpeshta, ligji athinas nuk e lejonte qytetarin të qëndronte asnjanës; ai duhej të merrte anën dhe të luftonte ose përkrah njërës palë, ose përkrah tjetrës; ndaj atij që dëshironte të qëndronte larg grupeve kundërshtare dhe të tregohej i matur, ligji jepte ndëshkim të rëndë, humbjen e të drejtës së qytetarisë.
Te grekët, u desh shumë kohë që arsiminu të ishte i lirë. Përkundrazi, nuk kishte gjë tjetër për të cilën shteti do të përpiqej më shumë për ta shtirë në duart e tij. Në Spartë, babai nuk kishte asnjë të drejtë mbi arsimimin e fëmijëve të vet. Duket se në Athinë, në këtë drejtim, ligji ka qenë më i butë; e megjithatë, qyteza bënte çmos që arsimimi të ishte i përbashkët, me mësues të zgjedhur prej saj. Aristofani, në një pasazh mjaft elokuent, përshkruan fëmijët e Athinës, duke shkuar në shkollë; në rresht, të ndarë në grupe katërshe, ata ecin në radhë njëri pranë tjetrit, në shi, në dëborë apo nën diellin përvëlues; duket se këta fëmijë tashmë e kanë kuptuar se po përmbushin një detyrë qytetare. Shteti kërkonte që edukimin ta drejtonte vetë dhe Platoni jep për këtë arsyen: "Prindërit nuk duhet të jenë të lirë të dërgojnë ose jo fëmijët e tyre te mësuesit që qyteti ka zgjedhur; sepse fëmijët u përkasin më pak prindërve sesa qytetit." Shteti konsideronte se trupi dhe shpirti i çdo qytetari i përkiste atij; ja përse ai kërkonte t'i jepte formë këtij trupi dhe këtij shpirti, në mënyrë që prej tij të nxirrte përfitimin më të mirë. Ai u mësonte gjimnastikën, pasi trupi i njeriut ishte një armë për qytetin dhe duhej që kjo armë të ishte sa më e fortë dhe sa më e manovrueshme që ishte e mundur. Ai u mësonte gjifhashtu këngët fetare, himnet, vallet e shenjta, pasi kjo njohuri ishte e domosdoshme për zbatimin e mirë të riteve të flijimit dhe të festimeve të qytetit.
Shtetit i njihej e drejta të ndalonte ekzistencën e mësimit të lirë paralelisht me të tijin. Një herë, Athina bëri një ligj që ndalonte mësimdhënien te të rinjtë, pa pasur më parë një autorizim të lëshuar nga magjistratët dhe një ligj tjetër, i cili ndalonte posaçërisht mësimdhënien e filozofisë.
Njeriu nuk kishte të drejtë të zgjidhte besimin e vet. Ai duhej të besonte dhe t'i nënshtrohej fesë së qytezës. Ai mund të urrente ose të përbuzte perënditë e qytezës fqinje; për sa u përkiste perëndive të një karakteri të përgjithshëm dhe të përbotshëm, si Jupiteri Qiellor, Cibela ose Junoni, njeriu ishte i lirë të besonte në to ose jo. Por atij, as nuk duhet t'i shkonte ndër mend të mos besonte Athinën Poliade, të Erektas apo Cekropsit. Kjo do të qe një përdhosje e llojit më të rëndë, që do të dëmtonte njëherazi, si fenë ashtu edhe shtetin, ndaj ndëshkohej shumë rëndë. Sokrati u dënua me vdekje pikërisht për këtë krim. Te njerëzit e lashtësisë, liria e mendimit rreth fesë së qytetit ishte krejt e panjohur. Njeriut i duhej të përshtatej ndaj të gjitha rregullave të kultit, të merrte pjesë në të gjitha procesionet, të merrte pjesë në të gjitha vaktet e shenjta. Legjislacioni i Athinës ndëshkonte të gjithë ata që nuk kremtonin sipas fesë një festë kombëtare.
Pra njerëzit e lashtësisë nuk njihnin as lirinë e jetës private, as lirinë e edukimit, as lirinë fetare. Individi njerëzor ishte fare pak i rëndësishëm krahasuar me autoritetin e shenjtë e thuajse hyjnor, të quajtur atdhe ose shtet. Shteti kishte jo vetëm të drejtën për të dhënë drejtësinë përkundrejt qytetarëve të vet, sikurse ndodh në shoqëritë tona modeme, por akoma edhe më shumë, ai mund të godiste pa u ndierë aspak fajtor dhe këtë goditje ai mund ta jepte sa herë që çmonte se interesi i tij vihej në diskutim. Sigurisht, Aristidhi nuk kishte kryer kurrfarë krimi, madje ai as nuk dyshohej; por qyteza kishte të drejtë ta dëbonte nga territori i saj me të vetmen arsye se ai, në saje të virtyteve të tij, kishte fituar shumë ndikim në qytet dhe po të donte mund të bëhej shumë i rrezikshëm. Ky veprim quhej ostracizëm; ky institucion nuk ishte i veçantë vetëm për Athinën; ai gjendet në Argos, në Megara, në Sirakuzë dhe Aristoteli na bën me dije se ai ekzistonte në të gjitha qytezat greke, që kishin qeverisje demokratike. Mirëpo, ostracizmi nuk përbënte ndëshkim; ai shihej si kujdes që qyteza bënte ndaj çdo qytetari që ajo dyshonte se një ditë ai mund të trazonte rendin publik. Në Athinë, një burrë mund të akuzohej dhe të dënohej për mungesë qytetarie, domethënë për mungesë dashurie ndaj shtetit. Sa herë që bëhej fjalë për interesin e qytezës, jeta e njeriut nuk ishte aspak e garantuar. Roma bëri një ligj përmes të cilit ajo lejonte të vritej çdokush që kishte synim të bëhej mbret.
Maksima e dëmshme, sipas së cilës ligji i epërm është shpëtimi i shtetit, është formuluar në lashtësi. Mendohej se, e drejta, drejtësia, morali, gjithçka duhej të dorëzohej para interesit të atdheut.
Pra, do të ishte gabim i veçantë, mes të gjitha gabimeve të tjera njerëzore, të besohej se në qytezat e lashta njeriu gëzonte lirinë. Ai nuk kishte kurrfarë ideje rreth saj. Ai nuk besonte aspak se mund të kishte të drejta përkundrejt qytezës dhe perëndive të saj. Në vijim do të shohim se qeverisja e qytezave ka ndryshuar vazhdimisht formë; por natyra e shtetit ka mbetur thuajse gjithnjë e njëjtë dhe gjithëfuqishmëria e tij nuk është zvogëluar aspak. Qeverisja është quajtur në vijimësi monarki, aristokraci, demokraci; por asnjë nga këto revolucione nuk i dha njeriut lirinë e vërtetë, lirinë individuale. Të kishe të drejta politike, të votoje, të emëroje magjistratë, të ishe arhont, ja se ç'quhej liri; por njeriu nuk ishte më pak i robëruar prej shtetit. Njerëzit e lashtësisë dhe kryesisht grekët, i kanë ekzagjeruar gjithnjë rëndësinë dhe të drejtat e shoqërisë; një gjë e tillë ka të bëjë, pa dyshim, me karakterin e shenjtë dhe fetar që shoqëria kishte marrë që në fillimet e saj.