Porti i Raguzës ka një vendosje të mrekullueshme në gjysmërrugë të mëngës adriatike. Arsenali i parë i ndërtuar më 1272 i jep këtij limani një prirje ushtarake që dalëngadalë do të zëvendësohet nga një periudhë tregtare. Në mes të shekullit XIV, qyteti rrethohet me mure fortifikuese, ndërsa porti, që zhvendoset dhe mbrohet nga një mol i bukur prej vitit 1347, i rrit kapacitetet e veta. Masa e parë që merr Këshilli i qytetit mbas çlirimit prej zgjedhës venedikase është emërimi i një admirali të arsenalit me detyrë kontrollimin e lëvizjeve të anijeve dhe mbikëqyrjen e mbylljes së portave të qytetit kur ndonjë flotë kërkon të drejtën e ankorimit.
Prej kësaj kohe, ekonomia detare zhvillohet vijimisht dhe në vitet e para të shekullit XV arsenali, edhe ky i modernizuar, është në gjendje të prodhojë anije të bukura të destinuara për udhëtime të largëta. Më 1428, magjistratura e oficerëve të galerave merr në ngarkim kantierin detar dhe organizon administrimin e galerës komunale, të gatshme për mbrojtjen e anijeve tregtare por gjithashtu edhe për të transportuar mallrat e grumbulluara nga vende të ndryshme. Dëshmi të shumta, sidomos ajo e Jaksa Kotruljeviçit (Cotruglio për italianët) përshkruajnë ngulitjen e një industrie mjaft të gjallë tekstilesh që arrin suksesin tregtar falë zotësisë së toskanëVe dhe umbrianëve, që kishin ardhur të shumtë në numër për të shfrytëzuar këtë treg në lulëzim të plotë.
Përparimi i otomanëve - pushtimi i Serbisë, Moresë dhe i Bosnjës - nuk i tremb partnerët e huaj të raguzianëve, pasi këta kanë shprehur dëshirën për të mbajtur marrëdhënie të mira me Venedikun, pa dyshim, por mbi të gjitha me sulltanin që kundrejt të hollave jep një lejekalim të përgjithshëm për tregtarët që përshkojnë territoret e tij. Prej vitit 1355, Raguza përfiton nga përçarja politike e fqinjëve të saj, sidomos nga anarkia në Perandorinë Serbe mbas vdekjes së Stefan Dushanit më 1354. Kërcënimi është tashmë prej një kohe të gjatë real. Qysh gjatë mbretërimit të Stefan Uroshit II (Milutin, 1282-1321), serbët e lakmojnë këtë bazë të mrekullueshme detare, e vetmja në hyrje të Adriatikut ku mund të bëhet një ndalesë me cilësi.
Raguzianët, si i kanë bërë thirrje Venedikut që ta qetësojë pak zellin e fqinjëve tëtyreluftarakë, përfitojnë një pushim afatshkurtër. Pak kohë më pas, Stefan Uroshi III (Deçanski, 1321-1331) e sulmon qytetin në pranverë të vitit 1327- Edhe një herë Venediku propozon ndërmjetësinë, i mbështetur mbi një kërcënim vendimtar: në qoftë se serbët nuk heqin dorë, venedikasit dhe raguzianët do të ndërpresin shkëmbimet tregtare me Serbinë. Një emisar venedikas që kalon nga Raguza, merr shpërblim prej autoriteteve raguziane: statutet e republikës së Shën Vlashit do të jenë me më shumë leverdi për rezidentët venedikas e konti që përfaqëson qeverinë dukale, ka të drejtën e juridiksionit të plotë mbi çështjet ku preken venedikasit. Aleanca objektive midis venedikasve dhe raguzianëve, e ngritur mbi një pragmatizëm cilësor, do të përtërihet mbas disfatës së rëndë të Venedikut më 1358.
Të çliruar nga zgjedha venedikase, raguzianët nguten të hyjnë në marrëveshje me mbretin e Hungarisë Luigji I, duke pranuar vasalietin teorik ndaj tij kundrejt pagimit të një tributi modest vjetor prej 500 dukatesh. Nëpërmjet traktatit të Vishegradit, mbreti i Hungarisë bëhet mbrojtës i një qyteti që fiton me të vërtetë pavarësinë politike, por afrimi me Venedikun nuk ka për të vonuar. Raguzianët, tregtarë të shkathët, jo vetëm që nuk kërkojnë ndonjëfarë hakmarrje, por në shumë raste shpallin se e duan “atë hir aq të çmuar për ne, që gjithë raguzianët të jenë qytetarë të Venedikut ashtu si dhe fëmijët e tyre, në jetë të jetëve”!
Kështu qeveria venedikase, e zënë ngushtë nga dykuptimësia e kësaj situate, pranon të lidhë marrëdhënie të përzemërta me këtë “fqinj të mirë” i cili përherë ka frikën e ndonjë sulmi të sllavëve. Por rreziku do të vijë prej tjetërkund. Fitorja e turqve në Maricë (Cornomen) më 1371 u hap atyre portat e Serbisë. Ngadhënjimi i Kosovës, më 1389, i shtyn otomanët të kërkojnë mbështetje tregtare në bregdet. Atëherë kur papati e anulon Ndalesën për zhvillimin e tregtisë me myslimanët pas vitit 1373, Raguza përfiton nga rasti për të lidhur marrëdhënie të qëndrueshme me botën otomane të Ballkanit, duke ia lënë Venedikut tregtinë detare me vende të largëta.
Deri më 1458, raguzianët i qëndrojnë me sa mundin nënshtrimit përfundimtar, megjithë pagimin e një detyrimi të përvitshëm që duan ta kufizojnë në blerjen e një licence tregtie. Fuqia e ushtrive turke ndërkaq do t’i ndryshojë të gjithë ekuilibrat politikë në rajon.
Mbas disfatës së Lazar Hrebeljanoviçit, mbretit të Serbisë, në fushë të Kosovës, është Raguza ajo që nxjerr përfitim prej dobësisë së fqinjit të vet të fuqishëm. E pra, lidhjet e drejtpërdrejta midis mbretërve të Serbisë dhe republikës së Shën Vlashit janë të moçme dhe frytdhënëse. Kur mbreti Milutin, një mecen i madh i artit serb, vë të rindërtohet manastiri i Graçanicës, ai u drejtohet edhe artizanëve raguzianë në vitet 1320. Djalin e tij të madh, të cilit i ka shkrepur ideja e mbrapshtë që të ngrejë krye ndaj tij, e verbojnë dhe dëbojnë në Konstandinopojë, aty ku banon nusja e tij Maria Paleologu; si fiton faljen mbas një lufte për trashëgimi, i vihet ndërtimit të manastirit të mrekullueshëm të Deçanit, prej nga merr dhe emrin e vet, Stefan Deçanski, pasi ai u shëruan mrekullisht nga verbëria.
Pak kohë më pas, ai vritet nga i biri, Stefan Dushani, heroi i betejës kundër Mihalit të Bullgarisë, të mundur në Velbuzd e tepër i etur për pushtet. Zoti i ri i Serbisë, vrasësi i të atit, më fatkeqit nga Nemanjët, mbretit martir Stefan Deçanski, e vendos sundimin e tij mbi një territor të madh dhe shpallet më 1346 perandor i serbëve dhe i grekëve! Prizrenin ai do ta kthejë në një kryeqytet të begatë, vend panairesh në zemër të një rajoni zejtarie që e ka arritur kamurinë e vet sajë rritjes së krimbit të mëndafshit dhe metalurgjisë. Si turqit ashtu dhe raguzianët dëshirojnë të përfitojnë nga kjo pasuri.
Gjatë mbretërimit të Muratit, (1359-1389) turqit hedhin rrënjë në Ballkan, si mercenarë të grekëve kundër ekspeditave serbe e bullgare. Nga 1362 më 1368 do të pushtohet një pjesë e Trakisë e, nëpërmjet luginës së Maricës, do të bëhet përparimi drejt Maqedonisë e pastaj Serbisë gjatë fushatës së fundit të madhe ushtarake midis viteve 1385 dhe 1389 mbi Vardar e Strumë, me pushtimin e Nishit më 1386, që e kthen mbretin Lazar I të Serbisë në haraçpagues.
Sulmet e para të tmerrshme kundër Shqipërisë të drejtuara nga Hajredin Pasha, i sjellin trupat e tij pranë liqenit të Ohrit. Në atë kohë komandanti turk i jep ndihmë KarlTopisë, zot i Durrësit, kundër njërit prej rivalëve të tij, Gjergj Balshës. Me ndihmë të luftrave feudale që i dobësojnë vazhdimisht kundërshtarët e tyre, turqit u afrohen me shpejtësi brigjeve të Adriatikut.
Më 1389, ofensiva e madhe e Sulltan Muratit, të ndihmuar nga vasalët e tij të rinj serbë të Shkupit, dërrmon në një ditë të bukur qershori trupat e Lazarit në Kosovë. Megjithse sulltani vdes në fushë të betejës, otomanët kalojnë në një etapë vendimtare. Sundimtari i ri, Bajaziti I Jildërëm (1389-1403) kërkon të përfitojë nga pështjellimi i armiqve të tij; ai martohet me motrën e Stefan Lazareviçit, despotit të ri të Serbisë, qëzëvendëson të atin Lazari I, vdekur në betejë dhe pranon vasalitetin ndaj Portës. Ndërkaq trupat serbe luftojnë në krah të myslimanëve, qofshin këta në Nikopojë ose në Ankara. Duke kërkuar me shkathtësi që të përfitojë prej urrejtjes që ushqejnë zotërinjtë vendas ndaj krerëve të tyre, Bajaziti favorizon Vuk Brankoviçin, zot i Prishtinës, djali e pasardhësi i të cilit, Gjergj Brankovici, do të bëhet mbret i Serbisë nga 1398 deri më 1456. Duke u nisur prej këtyre territoreve të pushtuara, kalorësit turqkryejnë mësymje të shpeshta e shkatërrimtare kundër Bosnjës së mbretit Tvrtko I (tSSS'iJÇi), duke u shtyrë madje drejt veriut deri sa arrijnë të rrethojnë Beogradin më 1391.
Më 1392, trupat sulmojnë qytetet e Krujës e të Shkodrës që i përkisnin Gjergj Balshës II e, më 1394, otomanët arrijnë të kontrollojnë luginën e Drinit që u jep më në fund mundësinë e daljes në det. Faktorët gjeografikë janë vendimtarë për të kuptuar vështirësitë e shumta që ngadalësojnë përparimin e turqve në këtë rajon: fortesat që mundësojnë përshkimin e boshteve të mëdha rrugore në luginat e Vardarit drejt lindjes, që lidhin Shqipërinë me Konstandinopojën nëpërmjet Shkupit ose të atij që shkon drejt veriut duke mbërritur në Beograd nëpërmjet Nishit, bien njëra pas tjetrës.
Ofensiva e madhe e zhvilluar në vitet 1385-1395 shkakton panikun e Gjergj Balshës II (1385-1405), të tronditur nga marrja e Ulqinit dhe e Krujës; ky i shet atëherë Venedikut portet e Drivastos dhe të Shkodrës. Republika e Venedikut e plotëson ngulitjen e saj në vijën bregdetare me Durrësin më 1392, pastaj Lezhën në vitin në vijim. Pak kohë më pas, do t’i vijë radha kështjellës së Kotorrrit më 1420, pastaj Ulqinit më 1421 dhe vendosjes së protektoratit të Pastroviçit me Tivarin dhe Budvën më 1425. Ky avancim i bujshëm i Venedikut kryhet padyshim falë reshtjes së luftimeve në Ballkan për shkak të luftës vrastare civile që kundërvë pasuesit e Bajazitit. Zotërinjtë shqiptarë ngrenë atëherë krye: Andrea Topia rimerr Matin, Gjon Kastrioti zë përsëri Drinin, Muzakët e vendosin përsëri kryeqendrën e tyre në Berat.
Më 1415, sulltan Mehmeti I, fitimtar mbi të vëllezërit, rinis sulmin dhe pushton Vlorën, port me cilësi të lartë, ku ngre një arsenal, limer i një flotiljeje kusarësh që patrullojnë në Adriatik. Kjo shtyrje drejt detit përfaqëson ndërkaq një rrezik, për arsye se trupat gjenden aty të izoluara nga prapavija e brendatokës, nën kanosjen e rrethimit prej një aleance princësh autoktonë. Shkathtësia e sulltanit shprehet në aftësinë e tij për të mbjellë përçarjen, duke favorizuar njërën palë në kurriz të të tjerave. Kjo manovër ia arrin qëllimit dhe Muzakët, Kastriotët e një pjesë e klanit të Topiajve e njohin vasalitetin ndaj zotit të tyre të ri.
Më 1431, sulltani merr kadastrën e sanxhakut të Vlorës dhe përgatit mësymje të tjera në drejtim të Serbisë fqinje. Rezistenca e serbëve mblidhet nën drejtimin e Stefan Lazareviçit (1389-1427) dhe Gjergj Brankoviçit (1426-1454)- Ky i fundit e pranon bashkëpunimin me Sulejmanin kundër vëllait të tij Mehmetit I, por i duhet të ndërrojë mendje mbas fitores që arrin ky i fundit mbi trupat e Stefanit në fushën e betejës së Kosovës (1448) dhe kundërsulmit të Musait, një vëlla rebel që shkreton Serbinë më 1410 e 1411.
I trembur, Gjergj Brankoviçi ndihmon Mehmetin për të gatitur fitoren vendimtare mbi të vëllezërit, duke përfituar të mirat e këtij qëndrimi: serbët mund të vendosen sërish në gjithë rajonin e Moravës. Ky do të jetë një pajtim jetëshkurtër, pasi udhëtari Bertrandon de La Broquiëre, i cili kalon nga Nishi më 1427, e përshkruan kryeqendrën serbe të pushtuar nga otomanët. Cari i Serbisë Stefan Lazareviçi vdes më 1427 pa lënë fëmijë, e atëherë hungarezët përfitojnë për ta rinisur ofensivën e tyre mbi Danub.
Sulltan Murati II (1421-1451) kërkon të drejtat e trashëgimisë mbi Serbinë, pasi e motra e të vdekurit ishte gruaja e Bajazitit: i zhgënjyer nga dështimi, ai e sulmon këtë vend dhe merr qytetet e Golubacit e të Krushevaçit. Gjergj Brankoviçi e pranon vasalitetin për të mbijetuar, premton trupa e para dhe ofron të bijën si nuse më i433. duke iu trembur si hungarezëve ashtu dhe turqve. Mbas vitit 1440. e gjithë Serbia aneksohet prej sulltanit që kontrollon tani prodhimin e pellgut minerar të Novo Brdos. I vetmi krah i Brankovicit, mbreti i hungarezëve Jan Huniadi, nuk mund të ndërhyjë dhe sulltani, me shkathtësi, parapëlqen t’ia kthejë disa territore serbit të nënshtruar e të dobësuar.
Gjendja në Bosnjë është ndryshe: mbasi kanë dështuar politikisht zotërinjtë e Serbisë, princi Tvrtko I, që vdiq më 1389, la pas një mbretëri boshnjake të rrënuar nga një luftë e tmerrshme civile, prijësit e së cilës kërkojnë mbështetje herë te turqit, e herë te hungarezët. Vetëm një entitet i vogël politik, dukata e Shën-Sabasit (Hercegovinë) arrin t’i mbijetojë furtunës.
Në këto kushte, raguzianët e ndjekin zhvillimin e kontekstit politik syçelët. Arrijnë të nxjerrin në këtë mes përfitim nga rivaliteti i pandërprerë që vë kundër njëri-tjetrit fqinjët kryesorë: mbas vitit 1432, shtrirja territoriale e Republikës së Shën Vlashit do të vazhdojë me aneksimin e Peljeshaçit dhe shtyrjen në drejtim të Kotorrrit. Këto janë pasojat e drejtpërdrejta të luftës së Konavles kundër boshnjakut Radoslav Pavloviç, që u zhvillua më 1430 e pati për arbitër sulltanin, i cili prej asaj kohe do t’u japë lehtësira tatimore tregtarëve raguzianë.
Mbas vitit 1437. në Serbi plas sërish lufta, ndërsa një epidemi e rëndë murtaje arrin të dhjetojë popullatën. Depërtimi i trupave osmane vjen duke u përforcuar dhe i detyron raguzianët që ta pranojnë pagimin e një haraçi prej vitit 1440, në mënyrë që të shmangin një aneksim të pakthyeshëm. Një nga çmimet në lojë gjatë këtyre lufimeve është kontrolli i pellgut minerar të Novo Brdos, të cilin e pretendon duka Stefan Vukçiç Kosaça që është bërë vasal i sulltanit. Tregtia ringjallet mbas marrëveshjes së nënshkruar më 1442, një armëpushim jetëshkurtër që konkretizon privilegjet e akorduara raguzianëve: pagimin e një takse modeste prej 2% dhe lirinë e qarkullimit në krejt territoret që u janë nënshtruar otomanëve.
Rifillimi i luftimeve dhjetë vjet më vonë midis palëve në konflikt i jep rastin Mehmetit II që të rinisë ofensivën diplomatike mbas suksesit të bujshëm që arriti kundër Konstandinopojës. Fushata ushtarake dhe murtaja e tmerrshme e vitit 1457 e pastaj disfata e Skënderbeut dhe pasiviteti i hungarezëve janë elementë që përforcojnë asnjanësinë raguziane. Mehmeti do të përtërijë më 1459 e pastaj edhe më 1462 traktatet e favorshme për raguzianët. Rënia e kryeqytetit serb në qershor 1459 dhe ndërhyrja e hungarezit Mathias Corvin e shtynë Këshillin e qytetit që t’i paguajë këtij të fundit një tribut modest. Të gjitha grindjet që ia kundërvënë fqinjëve Raguzën arbitrohen prej sulltanit në favor të nënshtetasve të Shën Vlashit.
Kjo gjendje ndihmon përparimin territorial: më 1471, Raguza fortifikon ishullin e Posredjicës në grykëderdhje të Neretvës dhe merr kontrollin përfundimtar mbi kontenë e Peljeshaçit. Raguzianët bëjnë pa ndërprerje negociata për të ruajtur pavarësinë e tyre përballë sllavëve të brendësisë së vendit, qofshin këta boshnjakët e Trebinjës (Pavloviçët) ose atë të Malit të Zi (Cernoviçët). Qyteti do të shmangë vërshimin masiv të refugjatëve që ikin prej luftimeve dhe nuk resht së shpalluri se fusha e gjerë bregdetare e Konavljes (Canali) nuk mund të presë më ikanakë të rinj.
Sidoqoftë, të gjithë këta të huaj e favorizojnë zhvillimin ekonomik të Raguzës. Pasijanë vendosur në mënyrë të qëndrueshme, shumica e tyre nuk e merr, megjithatë, statutin e qytetarit të cilin aristokracia qytetare e jep me shumë kopraci, xheloze për privilegjet e veta dhe e vetëdijshme për numrin e paktë që përfaqëson si grup shoqëror. Rreziku më i madh është prania në qytet e një bashkësie të fortë katalane, tregtarë, armatorë dhe zejtarë: ekziston në të vërtetë një respekt i ndërsjelltë i ngjyruar me mosbesim. I huaji është r tillë që, në çdo çast mund të ndihmojë armikun e republikës, siçebëri Joan Bruli, i cili me anë sinjalesh lajmëroi kapitenin e një nefi katalan që e kërcënonte sekuestrimi prej policisë së portit. Vëllai i tij, Anton Bruli, është një nga tregtarët më me ndikim që janë vendosur në Dubrovnik, i cili gëzon mbrojtjen e mbretit Alfons të Aragonës, duke qenë ndoshta në një çast të dhënë edhe konsull i caktuar prej bashkatdhetarëve për të mbrojtur interesat e tyre. Në rastin e katalanëve, imazhi i vetë bashkësisë do të vuajë së tepërmi nga paudhësitë që bënin në Adriatik disa piratë gjakatarë.
Venedikasit luanin me shkathtësi me këtë faktor: dihet se më 1451 anëtarët e ekipazhit të një anijeje të Kotorrit flisnin me njëri-tjetrin në gjuhën katalane për të fshehur prejardhjen e tyre gjatë një sulmi kundër ishullit Lopud. Kërcënimet e shumta nuk arritën t’i pengojnë raguzianët të përforcojnë kontaktet e tyre me bregdetin italian. Tregtarë, diplomatë, njerëz të kishës, artistë dhe shkrimtarë të shumtë italianë i kanë vënë vulën e tyre këtij qyteti të bukur. Në librin e tij Diskutim mbi dhjetëvjeçarin e parë të Tit-Livit Makiaveli e krahason Dubrovnikun me Romën perandorake, me Athinën dhe Venedikun.
Le të qëndrojmë te disa fakte: në Raguzë takohen artistë e letrarë për të afirmuar “stilin adriatik” siç e thoshte F. Zeri. Shkolla publike, ku punojnë mësues të ardhur nga Venediku, Romanja dhe Market, mbas vitit 1435 do të tërheqë lukezin Filippo Diversi de Quartigiani, organizator i institucionit dhe redaktor i Ordo pro magistris scholarum. Në këtë qytet do të qëndrojnë shumë mësues që, edhe pasi përfundonte kontrata, viheshin në shërbim të komunës si përkthyes, sekretarë gjyqi ose noterë publikë.
Disa, si për shembull A. Chastel, mendonin se Padova është epiqendra e kësaj trajte të veçantë artistike që e përfshin Adriatikun nga Raguza në Ankonë. Është e vërtetë që skulptorët dhe arkitektët që punuan në Trau, Shebenik dhe Raguzë janë po ata që zbukuruan Urbinon, Riminin dhe Venedikun. Komisioni artistik i ngritur në Raguzë më 1439 me ndihmën e epigrafistit Qiriak nga Ankona, një i dërguar papnor që përfitoi nga qëndrimi i tij këtu për të shkruar një histori të Raguzës, mundëson inventarizimin e monumenteve të moçme në veprën Descriptio Ragusii dhe zbulimin e Juraj Dalmatinacit (Giorgio da Sebenico) si skulptor shtegtar, bashkëpunëtor i Agostino de Ducios, mjeshtër i ndëtimit të tempullit të Malatestave në Rimini.
Venedikasit vetë e adhuronin bukurinë e pallateve të ndërtuara jashtë mureve të këtij qyteti të fortifikuar. Më 1553, administratorët që ktheheshin nga një inspektim në Mal të Zi qëndruan për një kohë në kushte mjaft të këndshme në vilat e rrethuara prej kopshtijesh në Cavtat, Prijeko dhe Ston, herë-herë edhe të zbukuruara me afreske të mahnitshme si ato që kish pikturuar Juan Duknovici (Giovanni Dalmata).
Pa dyshim që në Raguzë mund të përcaktohet portreti i homo adriaticus, një individ i mbrujtur me referime kulturore e sociale që e kanë zanafillën në botët rreth e përqark, katolike italiane, ortodokse serbe dhe myslimane otomane. I kthyer njëkohësisht nga deti dhe bota e madhe po ashtu si dhe nga malet dhe luginat, Dubrovniku është një model i goditur i afërsisë dhe ndërplotësimit të botëve të ndryshme. Prej 1430-s, fillon një fazë migruese e rëndësishme, por e administruar keq prej autoriteteve raguziane, të cilat ia refuzojnë vojvodës Sandali Hraniç mundësinë që të presë emigrantë: megjithatë betejat në tokën serbe shkaktojnë një eksod masiv në drejtim të qyteteve bregdetare.
Kjo është në të vërtetë rinisja e luftimeve që udhëheq hungarezi Jan Huniadi, luftëtar i sprovuar në shërbim të Stefan Lazareviçit, pastaj të Zigismondit. Kur vdes ky i fundit, Jan Huniadi, i bashkuar me despotin serb Gjergj Brankoviç, ndërmerr një fushatë të gjatë ushtarake të financuar me të hollat e veta, më 1443 dhe 1444, që mbaron me katastrofe në Varna, më 10 nëntor 1444. Në Hungari lufta e klaneve ndizet më keq dhe Jan Huniadi zgjidhet mbret më 1446, i ndihmuar nga papa dhe Skënderbeu. Disfata e Kosovës më 1448, e shkaktuar nga Sulltan Murati II, ka për t’i shuar shpresat e aleatëve. Pak kohë më pas, më 1450, sulltani nënshkruan një paqe me Venedikun pasi ka pushtuar Beratin dhe Krujën.