Besimi në fuqitë e mbinatyrshme, të cilat i prijnë fatit të njeriut, në hyjnitë sekrete dhe të gjithfiiqishme prej mëshirës së të cilëve varej lindja dhe vdekja, sëmundjet dhe shëndeti, moti i thatë që shkakton urinë dhe shiu që sjell mirëqenie, gjahu i mirë ose i dobët, besimi në fuqinë e disa objekteve që të kthejnë shikimet ose qëllimet e këqija të armiqve, kanë lënë shumë dëshmi në objektet që gjejnë arkeologët nëpër varreza dhe vendbanime ilire si dhe në monumentet epigrafike nga periudha romake. Për kohërat më të hershme, deri në okupimin romak, më të shumta janë ato gjurmë që kanë të bëjnë me një sferë të posaçme të besimeve religjioze dhe magjike, simbolikën religjioze.
Një numër shumë i madh i varseve me domethënie simbolike na siguron një material të pasur dhe deri tani të pashfrytëzuar sa duhet për studimin e botës shpirtërore të ilirëve parahistorikë, për identifikimin e rrymimeve shpirtërore që nga anë dhe kohë të ndryshme gërshetoheshin në Ballkanin Perëndimor. Këto varëse të imta si dhe paraqitjet grafike të simboleve të ndryshme në objekte balte ose metalike zbulojnë objektin kryesor të kultit të ilirëve parahistorikë - Diellin. Varëset në formë rrathësh koncentrikë, motiv i gdhendur në monumentet e gurit, janë gdhendur në rrypat metalikë të brezit, nëpër kallçij etj., dhe simbolet e shumta, të lidhura me kultin e Diellit flasin për përhapjen shumë të gjerë të këtij kulti te ilirët. Për këtë kult tregon për shembull svastika, ornamenti spiral, varset në formë kali, pamjet e gjarpërit, të shpendëve shtegtarë etj. Secili prej këtyre simboleve zbulon detale të kultit shumë kompleks solar te ilirët: svastika simbolizon diellin në lëvizje, barka diellore, që aq shpesh është paraqitur te liburnët si dhe në qarkun kulturor të Alpeve Lindore mban diskun diellor në kupën qiellore, gjarpëri si simbol i frytshmërisë, roja e vatrës shtëpiake dhe kafsha tonike me shumë elemente është e lidhur me kultin diellor,dreri si kafshë sakrifice është simbol i Diellit par excellence, kali që tërheq qerren (zbuluar në Podzemlje dhe në Dragadush të Sllovenisë na përkujton kuajt që tërhiqnin qerren e Faetontit nëpër kupën qiellore etj. Si edhe te popujt e tjerë në këtë shkallë të zhvillimit, kulti i Diellit është themel në të gjitha manifestimet religjioze, bile edhe për ata që në pamje të parë nuk kanë elemente të përbashkëta me atë kult. Kulti i diellit ishte i zhvilluar më tepër në viset veriore ilire. Gjatë periudhës së bronzit disa forma të këtij kulti, sipas mendimit të disa arkeologëve, depërtojnë nga Pellgu danubian e deri në Greqi. Roli dominant i kultit heliolatrik në viset veriore ilire është dokumentuar me një numër të madh simbolesh tipike për këtë kult: shpend moçalikë, kuaj, rrathë koncentrikë dhe simbole të ngjashme janë shumë më të shpeshtë në ato vise se sa në visetjugore, ku dominon një kult tjetër —kulti i gjarpërit.
Kulti i diellitështë dëshmuar edhe nga një lajm interesant i shkruar. Filozofi Maksini nga Tiri, i cili jetoi në kohën e Antoninit, në librin e tij “A duhet t’u ngrihen perëndive shtatore” përmend se peonët, fis ilir në Maqedoninë e sotme, e adhurojnë diellin në formë të një disku të vogël, të ngritur në një shtyllë të gjatë.
Gjarpëri në Ballkan është kafshë kulti shumë e vjetër. Haset qysh në neolit, por rëndësia e tij u shtua shumë lidhur me paraqitjen e ilirëve në këtë truall. Si kafshë, toteme e gjinisë ilire, ka rolin qendror në sistemin mitologjik dhe religjioz të ilirëve të jugut. Kemi folur tashmë për lidhjen e gjarpërit me vetë emrin e ilirëve, kurse këtu duhet theksuar një numër i madh paraqitjesh të kësaj kafshe, që bëhen të shpeshta— veçanërisht prej shek. V para e.re. e tutje në stolitë (si ekstremet e bylyzykëve, nëpër gjerdanë, fibula, gjilpëra dekorative, si aplike nëpër varëse etj.) Këto pamje janë të shpeshta, veçanërisht në Maqedoni, në Bosnje e Hercegovinë, në Mal të Zi dhe në Shqipëri. Gjarpëri atje paraqitet si roje e vatrës shtëpiake, si simbol i frytshmërisë, hyjni htonike, kafshë apotropeje, totem, demon uji etj. Gjarpëri si simbol i ilirëve të jugut do t’u rezistojë me këmbëngulje të gjitha fatkeqësive, të cilat do t’ i godasin ata, kështu që, së bashku me ta do të qëndrojë edhe në procesin e gjatë disa shekuj të romanizimit si dhe shumë ndërrimeve historike dhe kulturore. Krishtërimi do të tentojë dhe në shumë gjëra do të ketë sukses të largojë nga besimi popullor këtë simbol ilir, por kurrë plotësisht, kështu që ai do të ruhet së bashku me shumë gjurmë të tjera nga koha parahistorike, në vetëdijen e banorëve të atjeshëm, deri në ditët tona. Lufta e madhe që krishtërimi zhvilloi që nga fillimi kundër këtij besimi pagan fitoi në biografinë e sh. Hilarionit, të cilën e shkroi biri vendas sh. Jeronimi edhe interpretimin e vet melodramatik. Jeronimi na rrëfen se sh. Hilarioni në vitin 365 erdhi në Epidaur që ti çlirojë të krishterët e atjeshëm nga të këqijat e mëdha. Një gjarpër i madh, të cilin populli në gjuhën e vet e quante Boas (“qos gentili sermone Boas vocant”) përpintejo vetëm kafshët, poredhe katundarët dhe barinjtë. Përt’i shpëtuar nga kjoe keqe erdhi sh. Hilarioni i cili e mundi gjarpërin dhe e mbyti. Kjo ndërmarrje e çuditshme e sh. Hilarionit u bëri përshtypje të madhe të krishterëve të atjeshëm, ndaj për këtë shkruan shumë autorë, ndërsa banorët e Epidaurit dhe pasardhësit e tyre e tregonin me mburrje këtë rrëfim duke treguar edhe shpellën në të cilën kishte jetuar gjarpëri Boas.
Shpjegimin shkencortë kësaj legjende e bëri, gati para njëqind vjetësh, arkeologu i famshëm anglez, Arthur J. Evans, i cili në të shihte personifikimin e fitores së krishtërimit ndaj besimeve të lashta pagane. “Sa interesante është kjo fitore e personifikuar e krishtërimit ndaj adhurimit të Kadmit dhe Eskulapit të gjarpërit në ditët e hershme të Epidaurit. Sa sugjestive është kjo lidhje e mitologjisë vendase me religjionin e ri!”.
Paraqitja e kultit të gjarpërit vetëm në viset jugore të ilirëve (në veri paraqitja e gjarpërinjve është fare e rallë) na jep të drejtë të dallojmë dy komplekse religjioze të përcaktuara mjaft qartë, qoftë edhe të ndara në mes tyre me kufirin jo aq të qartë, në jug kompleksi në të cilin dominon kulti i gjarpërit në të gjitha manifestimet e veta të shumëllojshme dhe të pasura, ndërsa në veri kompleksi në të cilin mbizotërojnë shpendët moçalikë dhe simbolet e tjera të Diellit.
Mc simbolet e përmendura as përafersisht nuk është analizuar llojshmëria e simbolizmit religjioz ilir. Në periudha të ndryshme kohore dhe në rajone të ndryshme gjeografike, në truallin ilir paraqiten nja gjashtëdhjetë simbole të ndryshme në një numër të madh ekzemplarësh. Këto simbole na bëjnë të mundur që deri diku të vështrojmë në errësirën e dendur me të cilën koha ka mbuluar besimet më të lashta religjioze të ilirëve. Më qartë se çfarëdo materialesh që gjenden në varrezat dhe vendbanimet ilire, simbolet na zbulojnë rrymimet shpirtërore me të cilat fiset e ndryshme ilire (ose ilirët në tërësi qenë përfshirë gjatë një numri të madh shekujsh, para se të binin nën pushtetin romak. Për shumë simbole, për shembull për gjarpërin, spiralen (për të cilën besohet se është gjithashtu paraqitje skematike e gjarpërit), rrathët koncentrik, svastikën etj., dihet se kanë ekzistuar në kohët e lashta parailire; simbolet e tjera në sistemin religjioz të ilirëve hyjnë nga Greqia, gjegjësisht nga kulturat më të hershme, të epokës së bronzit të detit Egje (për shembull sopata e dyfishtë - labrys, pëllumbesha, luani, maskat mortore etj.) ose si rezultat i ndikimeve të stepave në viset veriore ilire (svastika me koka kuajsh), që vijnë në këto vise me ardhjen e keltëve (për shembull koralet dhe qelibari i kuq). Disa nga simbolet vijnë nëpërmes Greqisë në mesin e ilirëve edhe nga religjionet orientale (sfingsi, ndoshta edhe maca).
Një grumbull të madh bëjnë edhe simbolet të cilat fiasin për besimet e kota të ilirëve. Shumë objekte për të cilat besohej se sillnin fat e të tjera, ilirët i lidhnin si amuleta rreth qafes. Këto amuleta i ruanin pronarët e tyre prej armiqve, nga syri i keq (për shembull, amuletat në formë të dorës që u zbuluan në qarkun kulturor të Alpeve Lindore, në formë të falosit, në formë të këmbës, eshtrat e ndryshme dhe sidomos dhëmbët e kafshëve të egra, etj.).
Bota të cilën na e zbulojnë simbolet, është botë plot frikë nga gjërat e panjohura të natyrës, prej sëmundjeve, nga njerëzit e këqij dhe armiqtë, të cilët dëshironin t’u shkaktonin individëve ose fisit gjëra të këqija. Njeriu i atëhershëm kishte krijuar në formë të nuskave të ndryshme një sistem të tërë mbrojtës kundër forcave të dukshme dhe të padukshme. Ato nuska në sytë e njeriut të atëhershëm ishin pjesëmarrëse të gjalla, aktive në luftën e tij kundër vështirësive të cilat i sjell jeta me vete.
Vetë amuletat, megjithatë, nuk ishin të mjaftueshme për ta mbrojtur nga rreziqet tëcilat i kërcënoheshin në secilin hap, e sidomos nuskat nuk mund t’i jepnin përgjigje në shumë pyetje, të cilat kishin të bënin me ekzistencën e tij, në kuptimin e jetës së tij. Për këtë shkak i nevojiteshin mbrojtës më të fuqishëm, perenditë antropomorfe, të cilat mund t’i kuptonin problemet e tyre dhe të cilave do të mund t’u drejtohej për ndihmë dhe shpresë.
Mbi perënditë e tyre dimë vetëm atë që ilirët na e lanë në kohën kur ranë nën pushtetin romak, kur perëndive të tyre, simbas dokeve romake, u ngritën monumente. Në ato monumente paraqiten për herë të parë edhe emrat origjinalë të shumë hyjnive ilire.
Fakti se për hyjnitë ilire dimë vetëm nga monumentet e kohës romake dhe se ky burim për njohjen e religjionit ilir në shumë raste është i pamjaftueshëm u shkaktuan studjuesve vështirësi të mëdha dhe shpeshherë të pakalueshme. Megjithatë një rrethanë fatlume na ndihmon që shumicës së hyjnive që janë të njohura si ilire, t’ua caktojmë karakteristikat themelore. Ilirët në të vërtetë si shumë popuj të tjerë të cilët ranë në kuadrin e Perandorisë Romake, i identifikonin hyjnitë e tyre me hyjnitë e ndryshme nga panteoni romak, duke ia përshtatur religjionin e vet situatës së krijuar rishtas. Ajo që bie në sy që në pamje të parë kur shqyrtohet paraqitja e emrave të hyjnive ilire në monumentet romake është se disa nga emrat paraqiten vetëm në rajone të caktuara e jo në tërë territorin ilir. Për shembull, në Istrie paraqiten emrat e një vargu të tërë hyjnish lokale, të cilat nuk do t’i hasim askund tjetër. Kjo është hyjnesha Eia, pastaj Melesocus, Boria, Iria etj.‘°Në territorin e liburnëve gjejmë hyjni të tjera: Anzotica, që është e ngjashme me hyjninë romake Venera," mandej Ica për nder të së cilës qe ngritur një monumcnt në Flanonën e vjetër (Plomini i sotëm) në afersi të burimit, i cili edhe sot e kësaj dite, sipas asaj nimfe quhet Ika, lutossica, Latra, Sentona etj. Në rajonin e fisit të japodëve, hyjnia më e rëndësishmc ishte Bindusi, vendi i shenjtë i së cilës qe zbuluar në burimin e lumthit Privi lica në Bihaq. Në mbishkrime kjo hyjni identifikohet me perëndinë romake të detit dhe të burimeve, Neptunin (“Bindo Neptuno sacrum”), prandaj kjo mjafton që të arrihet në përfundimin se Bindusi, për nga atributet e veta ka qenë i afert me këtë perëndi romake, domethënë se ka qenë mbrojtës i burimeve dhe ujit. Për këtë dëshmon, natyrisht, edhe vetë vendi ku janë zbuluar këto mbishkrime, por edhe etimologjia e emrave.
Mbrojtëse e burimeve ishte edhe një hyjni ilire, Vidasus, që në mbishkrime përmendet gjithmonë me përcjellësen e tij, Thanën. Atyre u janë kushtuar katër ara votive që u zbuluan në Topusko, pranë një burimi të ngrohtë. Në Topusko u zbuluan mbeturinat e tempujve dhe shumë mbishkrime kushtuar perëndisë romake të pyjeve, të kullotave dhe të burimeve, Silvanës, prandaj në bazë të kësaj u përfundua se Vidasusi ilir me atributet e tij, përputhet me këtë perëndi romake dhe se, në bazë të kësaj shoqëruesja e tij Thana, i përgjigjet Dianës romake. Në asnjë vend tjetër emrat e këtyre hyjnive ilire nuk përsëriten më, por me të drejtë supozohet se ky çift hyjnor i cili në viset e tjera të Ilirisë ka mundur të ketë emra të tjerë, ka pasur një vend të rëndësishëm — ndoshta më të rëndësishmin - në hierarkinë e perëndive iiire. Për këtë nabindin monumenteteshumtatëngritura përndertë Silvanës, Dianësdhe përcjellësve të tyre, nimfave, të shpeshta sidomos në rajonin ku ka jetuar fisi i dalmatëve. Megjithatë, nuk është e mundshme të rindërtohet në bazë të këtyre monumenteve, e bile as në bazë të shenjave të posaçme, të cilat paraqiten në mbishkrime krahas emrave të tyre, të cilat zbulojnë më përafersisht karakterin e atyre hyjnive të vendit, fytyrën e vërtetë pararomake të Vidasusit dhe të Thanës.
Mbeturinat e kultit të Dianës, më saktësisht të kultit të perëndeshës vendase, Thana, i gjejmë edhe sot e kësaj dite mjaft të gjalla te shqiptarët,’6si dhe te poujt e tjerë të Ballkanit, që në mënyrën e vet tregon se çfarë domethënie kishte ajo hyjni në periudhën parahistorike dhe romake.
Në Bosnje dhe Hercegovinë përmenden mbishkrimet e disa hyjnive të tjera vendase, mirëpo disave nuk ua dimë as emrat, sepse janë ruajtur vetëm në interpretimin romak (intepretatio romana). I tillë ishte Armatusi, hyjni që nuk ekziston në panteonin romak por që në altarët e sakrificave që janë zbuluar në Duvno mban vetëm këtë emër latin, sipas të cilit mund të konkludohet se ka qenë perëndi vendase e luftës. Po kështu është edhe lidhur me Libernin, që për nga atributet e veta ka qenë mjaft i ngjashëm me Silvanën, mandej me Tenninusin, i cili me siguri do të ketë qenë, siç kuptohet dhe nga emri i tij latin, mbrojtës i kufijve. Në fushën e Gllamoqit hasim, përveç kësaj, reliefe të cilat paraqesin një hyjni të vendit, së cilës nuk ia dimë as emrin vendas e as atë romak. Besohet se në pamjen e saj duhet parë gjeniu i paraqitur lokal, mbrojtësin e shtëpisë dhe rojen e fatit të banorëve të saj.18
Në një altar sakrificash nga Uixha jo larg Sarajevës lexojmë emrin edhe të një hyjnie - Tadenusit. Në dedikim është identifikuar me Apolonin romak (Apollini Tadeno). Mbishkrimi është nga shek. III para e.re, e kjo është periudha kur në truallin ilir hasim një mori hyjnish romake, orientale e të tjera, kështu është edhe Tadenusi, për të cilin mendohet se nuk ka origjinë ilire, por thrakase.
Me origjinë thrakase është edhe kulti i të ashtuquajturit “kalorsi thrak”, hyjnisë së panjohur, reliefin e vogël të së cilës me pamjen e kalorësit të mveshur me një gunë që valëvitet, e gjejmë në një numër të madh, më shpesh në viset lindore ilire. Prej hyjnive të tjera ilire, të cilat i njohim nga emri, vëmendje të posaçme meriton Medaurusi, që në truallin ilir nuk ka lënë as gjurmën më të vogël, mirëpo ekzistenca e tij është dëshmuar në Lambesin e largët, në kampin romak në Numidi të Afrikës Veriore. Në tempullin e atjeshëm i ngriti në kohën e perandorit Mark Aurelit një ilir që ishte ushtar, dy mbishkrime të kësaj hyjnie. Në të vërtetë fjala është për dy këngët, në të cilat përmendet Medaurusi si mbrojtës i qytetit Risinium (Rhizoni ilir, Risani i sotëm në gjirin e Bokës së Kotorit), vendlindja e dedikuesit. Sipas përshkrimit të njërit nga këto mbishkrime, Medaurusi, shalonte kalin me shtizë në dorë.
Ekspertët (Wilhelm Tomaschek), të cilët u orvatën të bëjnë rikonstruktimin e pamjes dhe atributet e kësaj hyjnie, duke u nisur nga supozimi se mbishkrimet e përmendura u ngritën në tempullin kushtuar perëndisë, Eskulap, si dhe nga etimologjia e vetë emrit Medaurus (nga rrënja + med-mjekoj), përfunduan se do të ketë qenë hyjni e mjekësisë. Megjithatë, të tjerët (Karl Patsch), janë të prirur që në të të shohin perëndinë ilire të luftës, duke marrë parasysh përshkrimin e tij që e gjejmë në mbishkrimin nga Lambesia.
Lidhur me besimet e lashta te ilirët e viseve të jugut është e sigurt edhe paraqitja e një mbishkrimi, në të cilin përmenden Draconi dhe Draccena. Mbishkrimi është zbuluar në vendin Bllace afer Shkupit, domethënë në rajonin, ku në kohën parahistorike kulti i gjarpërit ishte shumë i fuqishëm. Prandaj, nuk është vështirë që në këto hyjni të shihet çifti gjarpëror i hyjnive vendase.
Edhe një varg hyjnish të tjera ilire na janë bërë të njohura nga mbishkrimet e periudhës romake, mirëpo për disa nuk dimë gjë tjetër përveç emrave, kurse ato pak gjëra që i dimë për të tjerat i dimë nga identifikimi i tyre me perënditë romake dhe nuk jemi gjithnjë të sigurt se janë gjurmë të kohëve pararomake. Në hyjnitë ilire, fytyrat e të cilave orvatemi t’i rikonstruktojmë sipas atributeve të epokës romake, çfarë është burimore ilire e çfarë u ka shtuar romanizimi shumëshekullor në identitetin e tyre burimor, vështirë që do të dimë ndonjëherë.