Reformimi i shoqërisë romake nga Serv Tuli nuk ishte një proces që u krye lehtë e qetë, por ndeshi në pengesa e vështirësi serioze dhe pati luhatjet e zigzaget e veta.
Kështu, mbreti i tretë i dinastisë etruske të Tarkuinëve, Tarkuin Suberbi, i mbiquajtur “krenari”, me të ardhur në krye të fronit mbretëror romak, u përpoq të rimëkëmbte të kaluarën. Duke ecur kundër rrjedhave objektive të kohës, ai hyri në rrugën e shkatërrimit te reformave civilizuese të paraardhësit të tij. Ky mbret fodull, jo vetëm nuk i merrte parasysh interesat e plebenjve, por as interesat e patricëve dhe as ato të senatit.
Sundimi me dorë të hekurt, me anë të dhunës e terrorit, u bë shkak që në vitin 509 p.e.s. në Romë të shpërthente një kryengritje e fuqishme popullore, si rezultat i së cilës u rrëzua jo vetëm mbreti ekstremist, i cili donte të rikthente rrotën e historisë prapa, por bashkë me të u përmbys edhe pushteti mbretëror si sistem i qeverisjes autokratike të shoqërisë romake. Kjo ngjarje madhore shënoi një kthesë të rëndësishme në historinë politike të Romës antike: kalimin nga monarkia në republikë.
Republika Romake ekzistoi plot pesë shekuj: nga fundi i shek. VI deri në fund të shek. të I p.e.s. Epoka republikane e historisë së Romës së Vjetër ndahet në tri periudha të mëdha: në periudhën e Republikës së Hershme, të Republikës së Mesme dhe në atë të Republikës së Vonë.
Koha e Republikës së Hershme shtrihet nga viti 509 p.e.s. deri në vitin 265 p.e.s.; Republika e Mesme rrok harkun kohor që nis nga viti 264 p.e.s. deri në vitin 134 p.e.s. dhe njihet ndryshe me emrin periudha e pushtimeve të mëdha. Republika e Vonë përfshin periudhën e viteve 133 - 28 p.e.s. Gjatë kësaj periudhe Roma u mbërthye nga dara e një krize të rëndë dhe u shndërrua në arenë luftërash civile e përleshjesh të përgjakshme.
Pas shembjes së mbretërisë, qeverisja e Romës kaloi tërësisht në duart e patricëve. Pushteti i mbretit u zëvendësua me pushtetin e dy konsujve, të cilët zgjidheshin çdo vit nga komiciet centuriate. Në raport me mbretërit e mëparshëm etruskë, konsujt romakë kishin kompetenca më të vogla, pasi ata qenë dy dhe e kontrollonin reciprokisht njëri-tjetrin. Vetëm në kohë luftp fuqitë e tyre zgjeroheshin në maksimum. Veç kësaj, mandati i postit të konsujve kufizohej në një vit.
Fillimisht konsujt, si dhe gjithë funksionarët e lartë të shtetit romak, zgjidheshin vetëm nga radhët e patricëve më të fuqishëm nga pikëpamja ekonomike dhe politike. Po kështu, në senat përfaqësohej vetëm plutokracia patriciane, e cila, përmes këtij institucioni autoritar, bënte ligjin në Romë. Pra, Republika Romake lindi si republikë aristokratike që, përveç emërtimit, nuk kishte asgjë tjetër demokratike. Kjo do të thotë se plebenjtë nuk përfituan asgjë nga ndryshimi i sistemit politik, sepse ata mbetën, si edhe më parë, po aq të shfrytëzuar ekonomisht sa dhc të shtypur politikisht.
Keqësimi i mëtejshëm i gjendjes së tyre lidhej me thellimin e diferencimit social-ekonomik brenda gjirit të shtresës së plebenjve dhe veçimit të aristokracisë plebeje. Kjo aristokraci e re, të cilën e nxori në skenë zhvillimi historik i shoqërisë romake, ishte e lidhur me tregtinë dhe zejtarinë. Megjithëse anstokracia plebeje zotëronte pasuri, ajo ishte e zhveshur nga pushteti. Duke shfrytëzuar pozitën tejet të rëndë të masës së gjerë të plebenjve dhe duke u nisur nga interesat e veta, aristokracia plebeje u vu në krye të luftës së plebenjve kundër patricëve.
Në të vërtetë, lufta ndërmjet patricëve dhe plebenjve kishte filluar që në periudhën mbretërore, por ajo u bë më e mprehtë në epokën e Republikës së Hershme Romake. Sipas gojëdhënës, themeluesi mitik i Romës, Romuli, çdo qytetari romak i kishte dhënë nga dy jugerë tokë në pronësi private, të cilën ata mund ta trashëgonin brez pas brezi, pjcsa tjetër e tokës ishte ager publicus. Mirëpo në bazë të ligjit romak, patricët kishin të drejtë të shfrytëzonin nga toka e përbashkët e bashkësisë, aq tokë sa të donin ata dhe klientët e tyre.
Në kushtet kur fondi i tokës së përbashkët shtohej vazhdimisht, si rezultat i luftërave pushtuese të Romës në Itali, në duart e patricëve përqendroheshin sipërfaqe gjithnjë e më të mëdha tokash nga më pjelloret, në një kohë që plebenjtë nuk lejoheshin të shfrytëzonin asnjë pëllëmbë nga fondi i tokës publike.
Pikërisht çështja agrare u bë shkaku kryesor i luftës ndërmjet patricëve dhe plebenjve. Ndërkohë plebenjtë ishin mbytur në borxhe te patricët. Në shek. V p.e.s. në shumicën e tyre absolute ata duke marrë ngastra toke me qira nga patricët, kishin rënë viktima të borxheve dhe ishin shndërruar në skllevër. Në këto rrethana ishte e natyrshme që të luftonin kundër patricëve për t’u çliruar nga zgjedha e skllavërisë për borxhe.
Plebenjtë ishin të ndërgjegjshëm se zgjidhja e problemeve ekonomike e sociale, që ata kishin, nuk mund të bëhej pa kufizuar pushtetin e patricëve dhe pa arritur barazinë politike me ta. Që nga koha e Serv Tulit ata gëzonin disa nga të drejtat e qytetarit romak. Kështu, mund të zotëronin ngastra të vogla toke, mund të shërbenin në ushtri dhe kishin të drejtë të mermin pjesë në kuvendet e popullit. Por këto të drejta ishin shumë pak në raport me të drejtat e shumta, të patricëve, prandaj plebenjtë e zgjeruan mjaft rrethin e kërkesave të tyre, duke
shkuar deri në atë pikë sa të pretendonin të drejta të barabarta politike me patricët.
Kërkesa të kësaj natyre përbënin një arsye më shumë për luftën që po afronte. Kur plebenjtë i paraqitën kërkesat e tyre programore, konsujt, senati dhe magjistratët e tjerë patricianë as që morën mundimin për t’i shqyrtuar, madje i hodhën kategorikisht poshtë. Kaq u desh dhe lufta u ndez.
Forma kryesore e luftës së gjatë më se treshekullore e plebenjve kundër patricëve ishin dhe mbetën secesionet. Siç dëshmon historiani romak i antikitetit, Tit Livi, secesioni i parë, që shënoi shkallëzimin e mëtejshëm të luftës ndërmjet tyre (lufta kishte filluar që në mesin e shek. VI p.e.s.), ndodhi në vitin 494 p.e.s.
Në shenjë proteste ndaj skllavërisë për borxhe dhe kushteve të padurueshme të jetesës, mijëra plebenj braktisën qytetin. Ata u larguan nga Roma për në Malin e Shenjtë, ku dhe ngritën kampin e tyre. Një gjë e tillë që deri atëherë as përfytyrohej, shkaktoi alarm, i tronditi thellë patricët në përgjithësi dhe senatin romak në veçanti. Paniku i paparë që pushtoi Romën zyrtare buronte nga një varg faktorësh përcaktues për ekzistencën dhe të ardhmen e shtetit romak.
Kështu, në qoftë se në fillim të shek. V p.e.s. plebenjtë përbënin masën kryesore të ushtrisë romake, pas largimit të tyre nga qyteti, ra shumë aftësia e saj luftarake. Akti i pashembullt i plebenjve u krye në një çast tepër delikat për Romën: kur ajo kishte filluar luftërat për pushtimin e Italisë. Pa forcën më dinamike të ushtrisë së vet, siç ishin plebenjtë, Roma nuk mund të vazhdonte marshimin e saj triumfal nëpër Itali.
Në gjendjen e nderë, që u krijua pas braktisjes nga plebenjtë, ajo rrezikonte të pësonte jo vetëm disfatë ushtarake, por rrezikonte të asgjësohej edhe si shtet. Veç kësaj, largimi i plebenjve nga Roma i hapi qeverisë patriciane probleme të mëdha ekonomike dhe financiare. Pa përmendur tokat, që mbetën djerrë, qeveria nuk zotëronte fonde të mjaftueshme për mbajtjen e ushtrisë dhe, për më tepër, as për të përballuar shpenzimet ushtarake në luftërat që kishte ndërmarrë për pushtimin e gadishullit. Ekzistonte mundësia që plebenjtë të shkëputeshin përgjithmonë nga Roma dhe të formonin shtetin e tyre të pavarur. Kjo do të thoshte që Roma të vihej ndërmjet dy zjarresh dhe katastrofa të bëhej e pashmangshme.
Në këto rrethana të jashtëzakonshme, para qeverisë romake shtroheshin dy altemativa: ose të hiqte dorë nga luftërat për pushtimin e Italisë, ose t’u bënte koncesione plebenjve. Duke vënë interesat strategjike e të përgjithshme mbi ato të çastit e lokale, ajo zgjodhi si më të leverdishme altemativën e dytë, dhe në përputhje me këtë zgjedhje, u detyrua t’u njihte plebenjve të drejtën që edhe ata të kishin funksionarët e tyre të lartë, tribunët e popullit.
Që nga viti 494 p.e.s., kur u zgjodhën për herë të parë e në vazhdim, tribunët e populht fituan fuqi ligjore mjaft të gjera, deri dhe të drejtën e vetos. Ata mbronin interesat e plebenjve para shtetit dhe institucioneve të tij. Me përjashtim të urdhrave ushtarakë, tribunët e popullit kishin të drejtë të anulonin vendimet e magjistratëve patricianë të të gjitha rangjeve, madje dhe ato të senatit. Kur tribunët gjykonin se këto ose ato vendime të tyre binin në kundërshtim me interesat e plebenjve, atëherë ata vinin veton dhe kështu nuk mund të hynin në fuqi. Pas këtyre lëshimeve, plebenjtë u rikthyen në Romë, por kjo nuk do të thotë se lufta e tyre me patricët mori fund me kaq.
Në qoftë se patricët u detyruan t’u bënin plebenjve një koncesion shumë të rëndësishëm politik, siç ishte zgjedhja e tribunëve të popullit, ata refuzuan kategorikisht të zbatonin projektligjin agrar, që paraqiti në senat Spur Kasi më 486 p.e.s. Projektligji i tij parashikonte që një pjesë e tokave të pushtuara në Itali t’u ndaheshin plebenjve më nevojtarë.
Senatorët jo vetëm nuk e miratuan projektligjin e tij, por ata e akuzuan Spur Kasin se donte të bëhej mbret dhe e ekzekutuan, pavarësisht se ai ishte magjistrat me origjinë patriciane.
Ky veprim i zemëroi plebenjtë dhe kërkesa për tokë u ngrit përsëri me forcë të veçantë. U desh të kalonte shumë kohë, kur në vitin 454 p.e.s., me propozim të tribunit të popullit, Icilit, plebenjve më të varfër iu nda tokë në rajonin e Aventinit, i cili ndodhej në afërsi të Romës. Megjithatë kjo shënoi vetëm fillimin e zgjidhjes relative të çështjes agrare.
Në mesin e shek. V p.e.s. lufta midis dy shtresave kryesore të shoqërisë romake, hyri në një fazë të re, edhe më të lartë. Kjo lidhet me faktin se patricët zotëronin gjyqet, dhe duke mos pasur ligje të shkruara, i drejtonin ato sipas normave së të drejtës zakonore, e trashëguar nga epoka e komunitetit primitiv, që ndërkohë. ishte shumë e vjetruar dhe nuk u përgjigjej kushteve të reja të zhvillimit historik të shoqërisë romake.
E drejta zakonore ishte monopol i patricëve. Vetëm ata kishin të drejtën ekskluzive të interpretimit të saj, gjë që krijonte terren për spekulime nga më të rëndat. Duke qenë kështu, vendimet e gjyqeve i favorizonin patricët dhe i diskriminonin hapur plebenjtë, dhe përderisa spekulohej me plebenjtë, merret me mend se në gjyqet romake të kësaj kohe, klientët, pa folur këtu për skllevërit, trajtoheshin shumë më keq.
Të dënuarit, edhe kur qenë të bindur për pafajësinë e tyre, nuk mund ta provonin padrejtësinë që u bëhej apo të apelonin për abuzimet e gjyqtarëve patricianë, prandaj qytetarët e të gjitha kategorive shoqërore, duke përfshirë edhe patricët e civilizuar, filluan të kërkonin me forcë formulimin dhe regjistrimin e ligjeve të shkruara. Patricët, si gjithmonë, kundërshtuan, por, të ndodhur nën presionin e fuqishëm nga poshtë, u detyruan të lëshonin pe. Lidhur me këtë u ngrit komisioni special i decemvirëve, të cilit iu ngarkua detyra e hartimit të ligjeve të shkruara. Ky komision i zëvendësoi përkohësisht magjistratët më të lartë të shtetit romak.
Kështu, në vitin 451 p. e. r, kur decemvirët morën mandatin për hartimin e ligjeve të shkruara brenda vitit, nuk u zgjodhën as kunsuj, as tribunë të popullit.
Komisioni i decemvirëve që përbëhej vetëm nga elementë patricë, nuk arriti dot ta mbaronte punën brenda afatit të caktuar, prandaj ai u shkarkua dhe në vitin 450 p.e.s. u zgjodh një decemvir i ri, gjysma e të cilit përbëhej prej plebenjsh.
Duke abuzuar me kompetencat e jashtëzakonshme, decemvirët e rinj i dhanë vetes pushtet të pakufizuar. Një gjë e tillë shkaktoi në vitin 449 p.e.s. secesionin c dytë të piebenjve. Gjithsesi, po atë vit u rivendosën magjistraturat e mëparshme, ndërsa ligjet e fbrmuluara nga decemvirët u gdhendën në 12 tabela prej bakri, dhe që të shiheshin nga të gjithë, u ekspozuan në sheshin qendror të Romës, pra, në Forum.
Publikimi e kodifikimi i ligjeve të shkruara ishin në thelbin e tyre një fitore për plebenjtë dhe forcat progresiste, sepse ato kufizonin dcri diku arbitraritetin e magjistratëve patncianë, të cilëve paskëtaj u hiqej e drejta e dënimit me vdekjc. Personave të dënuar me vdekje iu njoh e drejta e mbrojtjes dhe e apelimit në kuvendet e popullit.
Gjithashtu ligjet e 12 tabelave e ulën përqindjen e huasë së borxhit në masën 8. 3% në vit. Ajo që ka rëndësi parimore dhe që duhet theksuar më lepër, është se hgjet e shkruara njohën të drejtën e pronës private dhe mbrojtjen e saj me ligj të posaçëm. Kushdo që guxonte të vinte dorë mbi të, dënohej rreplë pa hezitim, deri dhe me vdekje.
Sido që ligjet e 12 tabelavë hodhën një hap të rëndësishëm përpara në drejtim të civilizimit të shoqërisë romake, ato përmbanin edhc disa nene antidemokratike. Të tilla qenë për shembull njohja e skllavërisë për borxhe,ndalimi me ligj i martesave midis patricëve dhe plebenjve, sanksionimi juridik i sistemit të patronazhit d. m. th. i institutit të klientelës.
Në këto dhe aspekte të tjera, ato jo vetëm nuk sollën asgjë me vlerë progresive, por ligjëruan praktikat e traditat e vjetra regresive. Dhe pikërisht për këto arsye, plebenjtë nuk e ndërprenë luftën e tyre, por e vazhduan më tej.
Frytet e vazhdimit të kësaj luftc filluan të dukeshin që në vitin 449 p.e.s. Konsujt e atij viti, Luc Valeri dhe Mark Horaci, miratuan tre ligje mjaft demokratike. Kështu tribunët e popullit fituan statusin e imunitetit, d. m. th. të paprekshmërisë. Në këtë mënyrë, personaliteti i tyre, si të thuash, u shenjtërua.
Gjithashtu u nkonfirmua e drejta e ankimit, e mbrojtjes, e apelimit të qytetarëve në komiciet për dënimet me vdekje apo ndëshkimet fizike; vendimet e kuvendeve të plebenjve nëpër tributë përkatëse ose të plebishiteve, siç quheshin në atë kohë, fitonin fuqinë e ligjeve të përgjithshme të shtetit, pa qenë nevoja të aprovoheshin më parë nga senati. Kjo i detyroi patricët që të mermin pjesë edhc në kuvende sipas tribuve. Kështu, në rrjedhën e luftës politike midis shtresave, në Romë lindi një formë e re dhe më demokratike e kuvendeve të popullit, siç ishin komiciet e tribuve. Disa vjet më vonë plebenjtë arritën një fitore të re në fushën e së drejtës civile. Me nismën e tribunit të populht, Kanuleut, u shfuqizua ligji që ndalonte martesat mes patricëve e plebenjve.
Ky akt juridik krijoi kushte reale për integrimin dhe shkrirjen e parisë plebeje me aristokracinë patriciane në një shtresë të vetme. Një projektligj tjetër i Kanuleut u hapi rrugën plebenjve për të zënë deri dhe magjistraturën më të lartë të shtetit, atë të konsullatit. Në të vërtetë, projekti i tij u rrëzua në votim, por, me kompromisin e arritur më 444 p.e.s., filluan të zgjidheshin tribunë ushtarakë me pushtet konsullor, numri i të cilëve ndryshonte nga tre në tetë veta. Në këtë magjistraturë të re krahas patricëve, përfaqësoheshin edhe plebenjtë.
Zbatimi në praktikë i ligjeve të viteve '40 të shek. V p.e.s. pati si rezultante barazimin e të drejtave civile e politike të plebenjve me ato të patricëve. Por kjo arritje ishte një fitore e pjesshme, relative dhe gjysmake, sepse, ndërsa aristokracia plebeje kishte arritur pak a shumë gjithçka, masa e plebenjve të thjeshtë nuk kish mundur të fitonte gjë.
Problemet më të rëndësishme të luftës, ai i tokës dhe i skllavërisë për borxhe, ende mbeteshin të pazgjidhura. Në këto rrethana pushtimi gal i vitit 390 në Itali shkaktoi një krizë të re në marrëdhëniet midis patricëve e plebenjve. Për rrjedhojë, lufta mes tyre u shkallëzua më tej.
Konfliktet u ashpërsuan në kulm për arsye të thellimit të pabarazisë ekonomike. Ndërsa fondi i tokës së përbashkët rritej në përpjesëtim të drejtë me sukseset e ekspansionit romak në Itali, shumë plebenj mezi siguronin minimumin jetik. Kontrasti me patricët, të cilët ishin kthyer në pronarë të mëdhenj tokash, bëhej edhe më i thellë për shkak të shtimit të skllavërisë për borxhe.
Në krye të luftës së plebenjve, për ta ndryshuar këtë realitet të hidhur, u vunë tribunët e popullit, Licini dhe Seksti, të cilët për dhjetë vjet me radhë luftuan për aprovimin e tre projektligjeve, që më fund, në vitin 367 p.e.s. u miratuan. Sipas ligjit të parë, askush nuk kishte të drejtë të zotëronte më shumë se 500 jugerë (125 ha) tokë.
Ligji i dytë kishte të bënte me shfuqizimin e magjistraturës së tribunëve ushtarakë me pushtet konsullor dhe me rivendosjen e postit të konsujve. Lidhur me këtë magjistraturë, ligji sanksiononte prerë një ndryshim esencial. Ndryshe nga më parë, njëri prej dy konsujve duhej të zgjidhej medoemos nga radhët e plebenjve.
Ligji i tretë e zbriste mjaft kamatën për huanë e marrë, ndërsa shuma që mbetej mund të shlyhej brenda tre vjetëve. Këtyre sukseseve iu shtua një nga fitoret më të mëdha që kishin arritur plebenjtë deri më atëherë. Më vitin 326 p.e.s. u aprovua ligji i Petelit, njërit prej tribunëve të popullit të këtij viti, sipas të cilit, borxhlinjtë përgjigjeshin para kreditorëve me pasurinë e vet dhe jo me lirinë personale apo familjare. Në këtë mënyrë në Romë u hoq njëherë e përgjithmonë skllavëria për borxhe.
Rezultati kryesor historik i luftës midis plebenjve dhe patricëve ishte shkatërrimi i bazës ekonomike të trashëguar nga rendi i komunitetit primitiv dhe i marrëdhënieve të vjetra që buronin prej saj. Po kështu, shndërrime cilësore pësuan struktura sociale dhe institucionet politike, që u korrespondonin atyre. Në këtë kuptim, fitorja e plebenjve hodhi në erë rendin e vjetër gjinor, bartësit e të cilit ishin patricët në përgjithësi dhe aristokracia patriciane në veçanti. Mbi gërmadhat e tij u ngrit shoqëria e re dhe shteti skllavopronar.
Themelimi i shoqërisë së re dhe i shtetit skllavopronar romak të tipit të polisit grek, krijoi kushte reale për zhvillimin e pronës private, të marrëdhënieve të reja mall-para dhe të skllavërisë si sistem shoqëror. Ky sistem e këto marrëdhënie ishin shumë më progresive se ato që sundonin në kushtet e komunitetit primitiv apo në Romë gjatë periudhës mbretërore.
Barazimi i të drejtave social-politike midis patricëve e plebenjve nuk kaloi pa lënë vulën e vet në strukturën sociale të shoqërisë romake. Integrimi e më pas shkrirja e parisë së plebenjve me elitën e patricëve çoi në krijimin e një shtrese të re aristokratike, aristokracisë patriciano-plebeje, ose të nobilitetit, siç quhej atëherë.
Në këtë shtresë të privilegjuar shoqërore futeshin pronarët e mëdhenj të tokave dhe të skllevërve. Ishin pikërisht këta që mbushën radhët e senatit dhe zunë magjistraturat më të larta të shtetit romak. Për rrjedhojë, Republika Romake, në thelb, mbeti përsëri një republikë tipike aristokratike.
Me ndryshimin e nocionit “aristokraci patriciane e plebeje”, pasi ato, u bënë një, ndryshoi edhe përmbajtja e kuptimi i nocionit plebë në plebs. Me këtë emër apo nën konceptin plebs, do të kuptojmë shtresat më të ulëta të popullsisë qytetare e fshatare të shoqërisë skllavopronare romake. Në këto shtresa bënin pjesë fshatarët e lirë, si dhe zejtarët e tregtarët e vegjël.
Një ndër rrjedhojat më të rëndësishme të luftës së shtresave në epokën e Republikës së Hershme Romake, ishte anulimi i skllavërisë për borxhe. Ky akt historiko-juridik tepër civilizues i shtetit romak të asaj kohe e zhvendosi tërësisht qendrën e gravitetit të skllavërisë te luftërat grabitqare, gjë që rriti në maksimum tendencat agresive të Romës në fushën e politikës së jashtme.
Mbarimi i luftës së shtresave, e cila e gërryente dhe e dobësonte Romën nga brenda, çoi në konsolidimin e forcimin e saj. Kështu, duke filluar nga shek. III p.e.s. e në vazhdim, para armikut të jashtëm, Roma paraqitej ashtu siç ishte në të vërtetë: shtet i fuqishëm, kompakt e monolit, çka nuk mund të mos i favorizonte sukseset e fushatave ushtarake të saj në Itali e gjetiu.
Së fundi, nuk mund të mos vëmë në dukje edhe një moment tjetër, që mund e duhet nënvizuar. Boshti kryesor rreth të cilit u zhvillua lufta e shtresave në Romë, pra, problemi agrar, nuk gjeti zgjidhje përfundimtare, por vetëm se u zbut përmes luftërave grabitqare dhe themelimit të kolonive ushtarake në pjesë të ndryshme të Italisë. Moszgjidhja përfundimtare e këtij problemi të rëndësishëm u bë më pas gangrena e shoqërisë dhe kushtoi shumë shtrenjtë Republikës Romake.
Si përfundim mund të thuhet se lidhur me rezultatet e luftës së shtresave, në thelb ajo luftë ishte një revolucion demokratik i kufizuar që mbeti në mes të rrugës dhe nuk u çua deri në fund.
Pas çlirimit nga zgjedha e sundimit etrusk, Romës iu desh përsëri të bënte një luftë të ashpër me ta, por këtë herë për të pushtuar tokat e tyre. Me etruskët kundër ekspansionit ushtarak romak u radhitën fiset fqinje të volskëve, të ekvëve etj.
Historia e kësaj lufte është zbukuruar nga legjenda të shumta, por fakte historike mbeten: traktati i vitit 493 p.e.s., që nënshkroi Spur Kasi në emër të shtetit romak me qytetet latine dhe hyija e Romës në të ashtuquajturën Federatë Latine. Pak më vonë me federatën u bashkua dhe fisi i hemikëve.
Në gjysmën e dytë të shek. V p.e.s. kur pozitat e shtetit romak ishin forcuar, romakët ndërmorën veprime ushtarake sulmuese kundër etruskëve. Pas një rrethimi të gjatë dhe luftimesh të rrepta, më në fund, në vitin 396 p.e.s., ushtria romake e drejtuar nga Mark Fur Kamili, mori qytetin e madh etrusk Vei, që u plaçkit. Banorët e tij u shitën si skllevër, ndërsa territorin u shndërrua në ager publicus.
Në fund të shek. V p.e.s. rezultatet e politikës së jashtme romake ishin mjaft pozitive. Por në fillim të shek. IV p.e.s., si për ironi të fatit, për shkak të pushtimit gal, Roma u vu në pozitë shumë të vështirë, aq sa ekzistenca dhe e ardhmja e saj kërcënoheshin nga rreziku fatal i asgjesimit të plotë.
Keltët ose, siç i quanin romakët, galët, banonin në hapësira të gjera të Europës Perëndimore. Një pjesë e tyre të detyruar prej fiseve barbare gjermane, kapërcyen Alpet e Europës dhe në fund të shek. V p.e.s. u vendosën në dy brigjet e lumit Pad, duke i dëbuar së andejmi etruskët.
Për t’i zgjeruar më tej tokat e pushtuara në Gadishullin Apenin, në fillim të shek. IV p.e.s., galët ndërmorën inkursionet e para kundër Etrurisë dhe Latit, me objektiv Italinë e Mesme.
Kur rrethuan qytetin etrusk, Kluzin në Etrurinë Veriore, Roma dërgoi aty ambasadorët e saj, të cilët duke shkelur ligjet e luftës, morën pjesë në betejë përkrah etruskëve kundër galëve. Këta të fundit, të revoltuar nga kjo sjellje, i kërkuan qeverisë romake t’i dorëzonte fajtorët dhe, kur kërkesa e tyre u hodh poshtë, atëherë galët filluan luftën me Romën.
Që në përballjen e parë ushtarak me Romën në vitin 390 p.e.s., galët u shkaktuan një disfatë të tmerrshme romakëve. Pastaj hynë në Romën e boshatisur dhe pasi e grabitën, i vunë zjarrin. Megjithatë galët nuk mundën ta mermin kështjellën e papushtueshme në Kapitol, ku ishte strehuar qeveria romake e mbrojtur nga trupa të pakta.
Gjatë shtatë muajve, që e mbajtën të rrethuar Kapitolin, galët bënë të pamundurën për ta pushtuar edhe këtë kështjellë, por më kot.
Atëherë, sipas një legjende të njohur, një natë, në kushtet e errësirës së plotë, ata filluan të ngjiteshin me shumë kujdes shpateve të thepisura të Kapitolit. Ato lëviznin aq ngadalë, saqë nuk mund të diktoheshin nga askush, madje një ushtar gal arriti gjer në majë, rnirëpo në atë çast një tufë patash, që i qenë kushtuar perëndeshës Junona, e mbaheshin në tempullin e Kapitolit, u trembën dhe filluan të gagarisnin me safuqi kishin.
Zhurma e madhe, që shkaktuan patat, i zgjoi romakët nga gjumi dhe ata u sulën kundër galëve dhe ua hodhën në greminë tërë njësinë e tyre ushtarake. Më në fund kundrejt një shpërblimi të majmë në ar, galët u larguan nga Roma.
Pasojat shkatërrimtare të pushtimit gal Roma i zhduku shumë shpejt. Brenda një kohe mjaft të shkurtër, qyteti u rindërtua pothuajse nga e para dhe u përforcua me ndërtime mbrojtëse të fuqishme. Në të vërtetë, galët u orvatën edhe herë të tjera për ta pushtuar Romën. E tillë ishte tentativa që ata bënë në vitin 348 p.e.s., në të cilën edhe dështuan.
Pasojat shkatërrimtare të pushtimit gal Roma i zhduku shumë shpejt. Brenda një kohe mjaft të shkurtër, qyteti u rindërtua pothuajse nga e para dhe u përforcua me ndërtime mbrojtëse të fuqishme. Në të vërtetë, galët u orvatën edhe herë të tjera për ta pushtuar Romën. E tillë ishte tentativa që ata bënë në vitin 348 p.e.s., në të cilën edhe dështuan.
Në këtë mënyrë, aty nga mesi i shek. V. p.e.s. Roma e nënshtroi pothuajse gjithë Italinë Veriore. Por lakmitë e saj grabitqare nuk u kënaqën me kaq. Prandaj ajo filloi përgatitjet politiko-ushtarake për luftëra dhe agresione të reja në Italinë e Mesme.
Gjendja e nderë që ekzistonte aty, për shkak të konflikteve të ashpra, deri dhe të armatosura midis samnitëve dhe kampanjasve, i ofronin Romës mundësi për sukses. Krahina e Kampanias ishte pushtuar nga fiset luftarake malore të samnitëve që në shek. V p.e.s.. Sikur të mos mjaftonte kjo, në mesin e shek. IV p.e.s. në Kampania u dynd një valë e re kolonistësh samnitë.
Të pafuqishëm për t’i bërë ballë kësaj dyndjeje, kampanjasit iu drejtuan Romës për ndihmë.
Kjo kërkesë ishte për Romën si një dhuratë nga qielli, sepse i dha rastin ideal për të vënë në jetë synimet grabitqare në këtë rajon e më gjerë.
Duke u nisur nga këto synime, Roma u doli kompanjasve në mbrojtje dhe kjo gjë çoi në luftën e parë romako-samnite të viteve 343 - 341 p.e.s.
Lidhur me këtë luftë, në literaturën historike europiane të antikitetit qarkullojnë pikëpamje të ndryshme. Versioni tradicional e paraqet si një luftë të rreptë në përmasa të mëdha.
Disa historianë të sotëm e konsiderojnë më tepër të sajuar, sesa një ngjarje reale. Të tjerë, mendojnë se vërtetësia e saj as që mund të vihet në dyshim. Sipas këtyre të fundit, romakëve u kanosej rreziku latin dhe, për të mos u vënë midis dy zjarresh, bënë paqe me samnitët.
Një varg qytetesh latine, anëtare të Federatës së Aricinit, menduan ta shfrytëzonin luftën romako-samnite në favor të tyre. Kundër Romës u formua një koalicion i fuqishëm ku, përveç latinëve, hynë fiset aurunge, volske, madje dhe kampanjasit, këto fise duke pretenduar të kishin të drejta të barabarta me Romën në kuadrin e Federatës Latine, i paraqitën qeverisë romake një ultimatum, përmes të cilit i kërkonin gjysmën e vendeve në senat dhe postin e një konsulli. Kur Roma i hodhi poshtë këto kërkesa ultimative, atëherë filloi Lufta Latine e viteve 340-338, p.e.s. Këtë përballje të armatosur me këtë pjesë të qyteteve latine të organizuara në Federatën e Aricinit, romakët e fituan relativisht lehtë.
Gjatë Luftës Latine, samnitët i respektuan me rreptësi kushtet e paqes me Romën, madje i dhanë asaj një ndihmë të madhe. Por, kur romakët pushtuan qytetin grek të Neapolit në Kampania, të cilin (sanmitët) e konsideronin si zonë të influencës së tyre, shkelën paqen dhe filluan luftën me ta.
Kështu filloi lufta e dytë samnito-romake, e cila u zhvillua në harkun kohor 327-304 p.e.s. Lufta nisi mbarë për Romën. Mirëpo, kur teatri i veprimeve luftarake u zhvendos nga zona fushore e Kampanias në krahinën malore të Samnit, ushtria romake filloi të merrte goditje të rënda, madje, në vitin 321 p.e.s., ajo ra në kurthin e armikut pranë një gryke malore të mbuluar me pyje të dendura dhe u detyrua të dorëzohej pa kushte.
Të dy konsujt e atëhershëm romakë, së bashku me ushtarët e tyre të çarmatosur u trajtuan në mënyrën më poshtëruese që mund të mendohej për ushtarakët romakë të asaj kohe. Ata u urdhëruan të kryenin ritin e turpshëm të kalimit “nën zgjedhë”, të mbuluar nga sharjet më të ndyra dhe talljet më diskredituese të fitimtarëve samnitë. Sipas këtij riti, robërit e luftës, në shenjë poshtërimi i detyronin të kalonin barkas, duke u zvarritur këmba-duarsh, nën një heshtë horizontale të vendosur mbi shtiza të ngulura në tokë vertikalisht.
Kjo disfatë e detyroi senatin të merrte masa të forta tekniko- taktike dhe organizative me karakter ushtarak. Si rrjedhojë e riorganizimit që pësoi, ushtria romake e rriti aftësinë manovruese, forcën zbuluese, fuqmë goditëse dhe, mbi të gjitha, disiplinën ushtarake. Efektiviteti i këtyre masave i dha shpejt frytet e veta. Ndonëse me samnitet u bashkuan edhe etruskët, ushtria romake arriti të fitonte në dy fronte. Në këto rrethana samnitët u detyruan të nënshkruanin një traktat të ri paqeje me romakët.
Edhe pse fitoi për të dytën herë kundër samnitëve, Roma nuk arriti ta zotëronte të gjithë Italinë Qendrore. Pushtimi i plotë i këtij rajoni u realizua në vitet 298-290 p.e.s. Pikërisht në këtë periudhë tetëvjeçare u zhvillua lufta e tretë romako-samnite.
Gjatë luftës kundër Romës, veç samnitëve, luftuan edhe umbrët, etruskët, galët etj. Megjithatë në vitin 296 p.e.s., romakët i shpartalluan pranë Sentinit forcat e bashkuara të koalicionit antiromak. Këtë moment diplomacia romake e shfrytëzoi me mjeshtëri për të futur ndërmjet tyre farën e grindjes dhe të kundërvënies reciproke. Duke i përçarë dhe thërrmuar kundërshtarët e vet, trupat romake nuk e patën të vështirë që në vitet 295-290 p.e.s. t’i asgjësonin ata njërin pas tjetrit. Kështu, lufta e tretë samnite përfundoi me fitoren e plotë të Romës.
Në këtë mënyrë, e gjithë Italia e Mesme, nga skaji jugor i luginës së lumit Pad deri në kufijtë veriorë të Lukanisë u vu nën kontrollin ushtarako-politik të Romës.
Rritja e fuqisë ekonomike dhe ushtarake përmes luftërave grabitqare nuk e bënë Romën më paqësore, por ia shtuan edhe më shumë dozat e agresivitetit në fushën e politikës së jashtme. Ndërkohë radhën e kishte e ashtuquajtura “Magna Grecia” ose Italia Jugore.
Qytetet greke të Ilalisë Jugore luftonin ndërmjet tyre, si dhe me fiset vendase. Kriza, anarkia dhe kaosi, ku ishin zhytur metropolet e tyre në Greqinë Ballkanike, kishin shtrirë tentakulat e veta edhe këtu në kolonitë greke të Italisë Jugore. Këto dukuri negative ishin shfaqur me tërë forcën e vet shkatërrimtare në qytetin helen të Turit.
Duke përfituar nga gjendja katastrofike që mbretëronte atje, në vitet '80 të shek. III p.e.s., fiset lukanase sulmuan dhe pushtuan Turin. Ndihma që autoritetet e Turit i kërkuan Romës, nuk vonoi të vinte. Roma dërgoi legjionet e saj. Romakët, pasi çliruan qytetin, lanë aty një gamizon ushtarak.
Ndërhyrja e Romës ngjalli shqetësimin e qyteteve të pasura helene të Magna Grecias dhe në radhë të parë të Tarentit, i cili ishte një nga qytetet më të fuqishme tregtare që reagoi shpejt dhe ashpër. Ai dërgoi ushtrinë e tij në Tur dhe e dëboi së andejmi gamizonin ushtarak romak.
Si rezultat i këtyre ngjarjeve, midis Romës dhe Tarentit shpërtheu lufta. Sido që Tarenti zotëronte forca të mëdha ushtarake dhe kishte aleatë lukanët e mesapët, që në betejat e para u duk epërsia e padiskutueshme e legjioneve romake.
Të ndodhur para rrezikut fatal të asgjësimit të plotë, tarentinët kërkuan ndihmën e Pirros, mbretit të famshëm të Epirit. Pirroja, që në moshë të re kishte shkëlqyer aq shumë si ushtarak, saqë, kur e patën pyetur njërin nga gjeneralët më të zot të Aleksandrit të Madh se kush ishte strategu më i shquar i asaj kohe, ai ishte përgjigjur: “Pirroja kur të arrijë moshën e pjekurisë.”
Më vonë një nga strategët më të mëdhenj të botës antike, Hanibali, e vinte Pirron në vendin e dytë, kurse veten të tretin, (pas Aleksandrit dhe Pirros). Siç kanë vënë në dukje autorët antikë greko- romakë, si strateg ushtarak Pirroja ishte vërtet i madh, por si personalitet politik ishte i vogël.
Ky përfundim konfirmohet edhe nga veprimet e Pirros, i cili e mirëpriti propozimin e tarentinëve, por ambiciet e tij shkonin shumë larg. Duke dashur të imitonte idhullin e tij, Aleksandrin e Madh, Pirros i hndi ideja e krijimit të një mbretërie të madhe, me një ndryshim: jo në Lindje, por në Perëndim.
Me këto plane në kokë, në pranverën e vitit 280 p.e.s. Pirroja zbarkoi në Italinë e Jugut me një ushtria që përbëhej nga 22 mijë këmbësorë, 3 mijë kalorës nga më të mirët e Tesalisë dhe 20 elefantë lufte.
Betejën e parë me romakët Pirroja e zhvilloi pranë qytetit Heraklia, ku ushtria e komanduar prej tij korri një fitore të shkëlqyer. Më 279 p.e.s., në afërsi të qytetit Auskul të Apulias, ndodhi beteja e dytë e madhe e Pirros kundër Romës (romakët kishin përqendruar një kontigjent të madh ushtarak prej 70 mijë trupash). Edhe këtë betejë mbreti i Epirit e fitoi, por me humbje aq të rënda, saqë, siç dëshmon Plutarku, kur e uruan për fitoren, Pirroja u përgjigj: “Edhe një fitore si kjo, dhe unë s’do të kem me kë të kthehem në Epir.”
I zhgënjyer nga llogaritë e bëra keq dhe shpresa për t’i larë shpejt hesapet me Romën, nga humbjet e pësuara, nga vështirësitë në rritje, këto dhe faktorë të tjerë e shtynë Pirron të hynte në bisedime për paqe me Romën. Por senati nuk pranoi të bënte paqe me të.
I dëshpëruar edhe më shumë nga ky refuzim kategorik i senatit romak, Pirros nuk i mbeti asnjë altemativë tjetër, veç asaj të kthimit në atdhe, por kur ai po përgatitej për këtë, autoritetet legjitime të qytetit helen të Sirakuzës i kërkuan ndihmë, në luftën që zhvillonin kundër Kartagjenës për sundim në Sicili.
Kjo kërkesë, i ringjalli Pirros iluzionet e humbura, mandej këtë ofertë ai e mori si urdhrin e fatit dhe si shansin e fundit për të ricikluar veprën e ndritur të Aleksandrit të Madh; për të krijuar një perandori të re, por tashmë në Perëndim.
Me ëndrra të tilla fantastike dhe i etur për t’i bërë ato realitet, Pirroja u largua nga Italia për në Sicili. Këtu, që në betejat e para, përkrah sirakuzasve kundër kartagjenasve, korri një varg fitoresh të bujshme. Këto fitore Pirroja e konsideroi si një ogur i mirë për të vazhduar më tej.
Duke dashur të zhvendoste luftën nga Sicilia në Afrikë, me qëllim që të pushtonte Kartagjenën, ai filloi të ndërtonte një flotë, por këto synime nuk i realizoi dot. Dhe nuk kishte si të ndodhte ndryshe. Atij i mungonte jo vetëm vizioni i politikanit largpamës, por edhe elasticiteti i diplomatit të shkathët.
Pirroja gaboi me qëndrimet arbitrare ndaj aleancave, si dhe në trajtimin e aleatëve, pasi nuk diti t’i vlerësonte drejt aleancat që lidhi me Sirakuzën dhe qytetet e tjera greke të Sicilisë. Për më tepër, ai nuk i trajtoi ato si aleate, por si vasale. Duke i parë si të tilla, ai i ngarkoi qytetet helene me taksa të shumta, ndërhynte brutalisht në punët e brendshme dhe nuk respektonte traditat e tyre demokratike. Këto qëndrime të gabuara bënë që mjaft prej këtyre qyteteve të shkëputeshin nga ai, madje pati edhe nga ata që ngritën armët kundër tij.
I vetizoluar dhe i ndodhur mes dy zjarresh, Pirroja u detyrua ta braktiste Sicilinë. Në vitin 275 p.e.s. ai u kthye përsëri në Itali. Po këtë vit, zhvilloi betejën e fundit me romakët në Benevento, të cilën e humbi plotësisht. Pas kësaj disfate të rëndë, Pirroja u largua përgjithmonë nga Italia dhe u kthye në Gadishullin Ballkanik. Po edhe këtu aventurat e tij nuk morën fund. Ai u përzje në luftën civile që zhvillohej në atë kohë në Argos të Peloponezit, ku dhe gjeti vdekjen.
Humbja katastrofike e Pirros në Benevento i hapi rrugën Romës për pushtimin e Italisë Jugore. Në vitin 272 p.e.s. romakët rrethuan Tarentin dhe e morën pa hasur ndonjë rezistencë serioze. Pas rënies së Tarentit, atë fat pësuan pesë vjet më vonë edhe qytetet e tjera helene të Magna Grecias.
Në këtë mënyrë Roma mbylli ciklin e pushtimeve të saj brendapërbrenda Gadishullit Apenin dhe gjithë Italia, nga ngushtica e Mesanës në jug, deri në lumin Rubikon, kufi me Galinë Çizalpine në veri, ndodhej nën këmbët e saj. Roma e afirmoi plotësisht veten si forca e vetme dhe e aftë për bashkimin e Italisë nën hegjemoninë e saj.
Shkaqet që përcaktuan marshimin triumfal të Romës në Itali ishin shumë:
Së pari, Roma vepronte si një shtet kompakt, solid dhe i organizuar përballë fiseve të çorganizuara, të veçuara dhe pa lidhje organike me njëra-tjetrën;
Së dyti, centralizimi i pushtetit politik, si dhe i të gjitha burimeve njerëzore, ekonomike, financiare e ushtarake, i siguruan Romës epërsi absolute për t’i përdorur ato me efikasitet të plotë në kohën dhe në vendin e duhur.
Gjithashtu rol jo të vogël në realizimin e marshimit ushtarak në Itali luajti edhe diplomacia e shkathët dhe mjaft aktive e Romës. E specializuar në përçarjen e armikut apo të koalicioneve armiqësore, ajo kontribuoi në dobësimin e tyre, sikurse diti të lidhte aleanca dhe të shfrytëzonte me mjeshtëri koninukturat e krijuara në përputhje me ndryshimin e situatave.
Mbi të gjitha, Roma fitoi sepse ishte bartëse e një shoqërie më përparimtare në krahasim me fiset e shumta italike apo dhe se galët, të cilët ndodheshin në një fazë shumë më të ulët zhvillimi.
Për sa u përket poliseve helene të Magna Grecias, ato vërtet qëndronin në një stad më të avancuar zhvillimi se Roma, por qenë zhytur thellë në vorbullën e krizës dhe të anarkisë. Për më tepër, ishin rraskapitur nga luftërat e pafund kundër njëri-tjetrit.