Punë letrare e Institutit të Monumenteve të Kulturës pronë e Ministirsë së Arsimit dhe Kulturës.
Shtypur : Kombinati Poligrafik Shtypshkronja "Mihal Duri", Tiranë.
Në antikitetin e vonë qyteti i Durrësit, mbrohej nga mure dhe kulla të fuqishme, të cilat përbënë bazën e fortifikimeve edhe gjatë mesjetës së hershme e të mesme deri në pushtimin turk. Jo vetëm kaq, por edhe hinterlandi i gjerë i këtij qyteti të rëndësishëm të perandorisë bizantine, ishte mbushur me kështjella më të vogla, të cilat e qarkonin atë nga ana e tokës, dhe zinin pika të rëndësishme strategjike, kryesisht në zotërimin e rrugëve që të çonin në Durrës ose shtigjeve që të lidhnin me zonën fushore rreth tij., të tilla janë kalaja e Turës, Ndroqit, Lalmit, Petrelës, Dorëzit, Vilës (Persqopit), Dajtit dhe Tujanit. Krahas tyre në territorin e afërt gjenden edhe disa kështjella të tjera, të cilat mund të mos lidhen drejtpërsëdrejti me sistemin e fortifikimit të Durrësit për shkak të largësisë së tyre të madh,e. Por, dy prej tyre, Laçi dhe Daula, janë të vetmet kështjella në veri të Durrësit, ndërsa ajo e Shëngjinit, megjithëse e vendosur në thellësi të zonës malore të Dajtit, kontrollon një rrugë të rëndësishme natyrore që kalon nëpër Qafën e Priskës dhe zbret në fushën e Tiranës, nga ku në disa drejtime mund të shkohet për në Durrës.
I pari që hodhi mendimin se Durrësi mbrohej nga një sistem kalash asteroide, duke u nisur kryesisht nga burimet e shkruara, ishte M. Shufiai. Njëkohësisht nuk kanë munguar edhe studimet e veçanta të arkitekturës dhe historisë së këtyre fortifikimeve, kryesisht për kalanë e Durrësit.
Duke filluar që nga Qiriakua i Ankonës (shek. XV), i cili u mjaftua me mbledhjen dhe botimin e disa mbishkrimeve, deri tek studjuesi më i vonë K. Zheku, që trajtoi monogramet e tullat e fortifikimeve të vona anti-ke të Durrësit, një varg studjuesish u kushtuan monu-menteve të këtij qyteti, mureve rrethuese apo shtrirjes së tij në kohë, një sërë studimesh; Gjithashtu për fortifikimet rreth Durrësit na kanë lënë shënime të vlefshme për kështjellën e Laçit, Daulës, Ndroqit, Dajtit dhe Dorëzit një varg autorësh të tjerë.
Me gjithë këto studimetë veçanta, nuk kemi akoma një panoromë të qartë të kalasë së Durrësit lidhur me sistemin e tij mbrojtës ndaj hinterlandit, kështu ndodh që jo rallë disa studjues t’i atribuojnë këtij sistemi të plotësuar në shek. VI, jo vetëm kështjella që lindën për herë të parë në mesjetë, si Kepi Rodonit dhe Kruja, por edhe të tilla të ndërtuara më vonë nga pushtuesit turq. Nga ana tjetër, fortifikime të periudhës së vonë antike që nuk ruajnë gjurmë më të vona përfshihen në sistemet e fortifikimeve të mesjetës.
Duke u bazuar në vrojtimet në terren, ky shkrim synon të japë një përshkrim më të plotë të arkitekturës së fortifikimit të Durrësit, të bëjë të njohura kala të reja, duke diferencuar njëkohësisht fortifikimet e periudhës së vonë antike nga ato mesjetare, dhe të nxjerrë në pah synimet që kanë udhëhequr ndërtuesit për krijimin, e një sistemi mbrojtës përreth Durrësit.
KALAJA E DURRËSIT
Studimi i parë qi u kushton vëmendje të veçantë fortifikimeve të qytetit të Durfësit, është ai i Hezei Domesë. Shumë gjurmë të këtyre ndërtimeve, tani të zhdukura, nuk mund të ndiqen pa përshkrimet dhe planimetritë e dhëna prej tyre. L. Rey, më vonë, e plotësoi këtë studim në drejtim të një vrojtimi më të hollësishëm të mureve mbrojtës që ruheshin akoma në kohën e tij, dhe, së fundi, nëpërmjet interpretimit të monogrameve. K. Zheku vërtetoi mendimin e shprehur edhe më parë që muret egzistuese të Durrësit, të ndërtuar me tulla i përkasin periudhës së Perandorit bizantin me origjinë Durrësake, Anastas I (491-518). Studjuesit e tjerë janë marrë vetëm pjesërisht me problemin e fortifikimeve.
Duke pasur parasysh rëndësinë që paraqet studimi i këtyre ndërtimeve për historinëe qytetit dhe arkitekturën ushtarake në përgjithësi, menduam t'i trajtojmë më gjerë dhe më me hollësi traktet që ruhen akoma prej tyre.
GJENDJA E KALASE SË VONË ANTIKE TË DURRËSIT NË VITIN 1861 DHE DEGRADIMI I SAJ NË KOHË
Në kohën e Hezeit ruheshin akoma gjurmët e «kalasë së madhe bizantine», siç e quan ai. Ajo formonte një lloj trapezi ose katërkëndëshi të çrregullt. Faqja veriperëndimore niste nga «lartësia 98» dhe përfundonte tek pjerrësia e fundit e kodrës «Stani», me një gjatësi të përgjithshme prej 700 m. Hezej shkruan se kjo është një nga pjesët më të forta të rrethimit dhe ruan ende mbeturina të rëndësishme muresh dhe kuiiash prej tulle. Prej këtej muri shkonte përqark pje-rrësisë së kodrës «Stani» dhe zbriste në fushë, duke u drejtuar përmes kullotave të kënetës, drejt bregut të detit. Kjo linjë përbënte faqen veriore me gjatësi 700 m, që, siç shprehet Hezej, «ishte patjetër pjesa më e dobët dhe më e arritshme e fortifikimeve». Në atë kohë ajo paraqiste themele në nivel të tokës, por gjurmët e ruajtura e lejuan studjuesin, të dallonte vendosjen e disa kullave katërkëndëshe dhe të një qosheje të dalur që mbronte njërën nga portat kryesore.
Faqja e tretë juglindore, që vazhdon në drejtimin e detit, ndiqte lakoren e lehtë të bregut dhe nuk linte jashtë veçse një rrip të ngushtë rëre, hyrja e të cilit qe mbyllur nga mure të tërthorta. Gjurmët e kësaj ane të rrethimit ruheshin në nivelin e themeleve dhe ishte e vështirë të ndiqeshin. Ky mur deri te «bastioni i madh», i ndërtuar në bazë të detit, arrinte një gjatësi prej 800 m., ndërsa muri i fundit jugperëndimor kishte një gjatësi të përgjithshme prej jo më pak se 1100 m.
Në përshkrimin e tij Hezej bën fjalë për tri rrethime të Durrësit. Por në të nuk del e qartë ç’kuptonte ai me rrethim të parë, territorin e përfshirë nga kalaja e sotme, apo akropolin e vjetër që shtrihej rreth lartësisë dhe që rrethonte një sipërfaqe trekëndëshe të mbrojtur mirë nga natyra, të ndarë prej pjesës tjetër të qytetit nga një hendek shumë i gjerë.
Me rrethim të dytë Hezej kuptonte muret rrethuese që u përshkruan më sipër. Veç këtyre, në veri të këtij rrethimi Hezej pati dalluar një mur tjetër pa shënja kullash, gjurmët e të cilit humbisnin në drejtim të kodrave perëndimore. Këtë mur ai e quan rrethim të tretë.
Në kohën e vizitës së Prashnikerit, në periudhën e Luftës së Parë Botërore, nga muri që shkonte prej lartësisë, në drejtim të lindjes, deri në citadelën e sotme, nuk kishte mbetur asnjë gjurmë. Muri verior që kalonte prapa lartësisë deri në fshatin Stani, dallohej akoma qartë, ndonëse rrafsh me tokën, ndërsa muri i pjesës veriore dhe lindore, të cilin Hezej e kishte parë me të gjitha hollësitë, ishte zhdukur ndërmjet shtëpive të «Exo-Bazarit», vetëm bastioni i madh i qoshes, pranë detit, ishte në këmbë. Ky i fundit u rrëzua në prag të vizitës, së L. Reit. Në kohën e këtij të fundit ruheshin akoma pjesërisht muret nga veriu dhe vetëm pak gjurmë nga muri veri-lindor dhe jug-lindor. Kulla «E», u gjet e rrënuar, ndërsa kthesa e murit në veri të kullës «F» e ruajtur akoma në kohën e L. Reit, nuk egziston më.
Sot nga muret e vona antike të Durrësit ruhet një trakt me katër kulla, në anën jug-perëndimore, një trakt I shkëputur nga muri jug-lindor, paralel me bregun e detit, dhe fare pak gjurmë në rrafsh me tokën, prej murit që kthente nga veri-perëndimi dhe atij në drejtim të veriut.
PËRSHKRIMI I FORTIFIKIMIT NË GJËNDJEN E SOTME
Muri jugëperëndimor, për aq sa ruhet sot, i përket rrethimit të dytë, në qoftë se do të mbajmë për rrethim të parë ndarjen e akropolit që shtrihej rreth lartësisë «98». Ai ka një gjatësi të ruajtur 490 m. Në përgjithësi muri ruhet deri në nivelin e shtegut të kalimit që ndodhet mesatarisht 9 m, nga tabani, ndërsa trashësia e tij është 3.5 m. Mendojmë se para murit ka pasur një hendek. Përveç faktit se kalatë e kësaj periudhe pajiseshin me ndërtime të tilla mbrojtëse, në idëtë supozim na shtyn dhe fakti që niveli i terrenit para murit të kalasë paraqitet pak më i ulët.
Muri është ndërtuar krejtësisht prej tullash të lidhura me shtresa të trasha lloçi. Ato kanë përmasa rreth 30 x 36 x 4.5-5 cm., ndërsa në qemeret 30 x 40 x 5. Trashësia e fugës horizontale, më e madhe se e tullave, arrin në 6-8 cm. Llaçi ka si mbushës zhavor të imtë dhe copëra tullash me granula deri në 3-4 cm, të vendosura rrallë.
Themelet janë ndërtuar me gurë. Në vendet e pjerrëta ato ndjekin terrenin në formë të shkallëzuar dhe janë 15 cm më të gjera se sa muri.
Pjesa e sipërme e konstruksioneve të vjetra të murit është mjaft e rrënuar. Mbi të ruhen kryesisht vetëm bedena me frengji që i përkasin periudhës mesjetare. Por disa gjurmë të ruajtura mbi murin në jug të kullës «D» dhe midis kullave «D» dhe «E» tregojnë se muri i bedenave të kohës në shqyrtim kishte trashësinë e një tulle, 35 cm„ dhe përforcohej nga mbrenda prej një sërë pilastrash të vendosura 1.90 m larg njëra tjetrës, me seksion 35 x 30 cm.
Muri juglindor ruhet në pak gjurmë. Një trakt 24 m i gjatë dhe 2,5 m i lartë ndodhet 80 m në lindje të kullës «A», i futur në murin e pasëm të «Shtëpisë së Pionierit». Muri mund të ndiqet mëtej në formë gjurmësh të izoluara të rrafshuara me tokën, prapa Bankës së Shtetit (b), ku ai kthen në drejtim te veriperëndimit. Pas shkollës 8 Vjeçare «16 Tetori» takohen sërishmi gjurmët e fundit të këtij muri, të cilat dëshmojnë për një kthesë tjetër në drejtim të veriut. Këto gjurmë janë hedhur në pjesën më të madhe edhe në skicën planimetrike të L. Reit. Traktet e mësipërm janë ndërtuar me të njëjtën teknikë me murin jugë-perëndimor. Përjashtim bën vetëm trakti pranë Shtëpisë së Pionierit, ku dallohen sebstruksione me një teknikë pak më të ndryshme . Këto substruksione që ndodhen në skajin perëndimor te këtij trakti, përbëhen nga një fragment qemeri porte dhe një pjese muri mbi të që vazhdon dhe në drejtim të lindjes. Trashësia e fugës horizontale, ndryshe nga ndërtimet e tjera, është më e ngushtë se ajo e tullës (trashësia e fugës 3 cm, e tullave 5 cm.). Po kështu ndryshon dhe përbërja e llaçit, ai nuk është i përzier me copëra tullash por vetëm me zhavor, me një përdorim në sasi më të madhe të gëlqeres. Në krahun e majtë të qemerit ruhen gjurmët e disa shkallëve, që të ngjisnin në mur, ose në katin e sipërm të ndonjë kulle. Shkallët me gjerësi 1 m janë mbështetur në anën e mbrendshme të murit të kurtinës. Nën murin e shkallëve dallohen gjurmët e një qemeri me lartësi harku 0,30 m. Teknika e ndërtimit të shkallëve është e një-llojtë me atë të mureve të tjera të kësaj periudhe. Është e vështirë të përcaktohet nësë këtu ka pasur një portë, apo këto konstruksione i përkisnin një kulle. Është për tu vënë re vetëm fakti që në kullat e tjera shkallët drejtohen nga porta e kullës për në mur, ndërsa këtu ndodh e kundërta.
Një gjurmë tjetër muri 4 m e gjatë u zbulua gjatë hapjes së themeleve të një banese rreth 100 m në jug të Muzeut të Luftës Nacionalçlirimtare. Ashtu si dhe muret e tjera të përshkruara më sipër, ai ishte ndërtuar krejtësisht me tulla të lidhura me shtresa të trasha llaçi. Ky trakt i përket «rrethimit të dytë» të përshkruar nga Hezej.
KULLAT
Nga periudha e vonë antike ruhen katër kulla në murin jug-perëndimor («B» «C» «D» «E») prej tyre tri ndodhen në gjendje të mirë, ndërs.a kulla e katërt e rrënuar.
Kullat janë vendosur në largësi 61 - 64 m në terren të sheshtë, ndërsa në terrenet e pjerrët distanca midis tyre zmadhohet. Kështu gjatë murit në veri të kullës «E», i cili ka një gjatësi prej 177 m, nuk ndodhet 10,9 m. Nga gjurmët e ruajtura kuptojmë që kati II ndahej prej të parit nje dysheme druri. Trarët e dyshemesë, siç kuptohet nga foletë e tyre vendoseshin perpendikular me murin e rrethimit në një largësi 0.60 m nga njeri tjetri. Vetë foletë kanë seksion 0.32x0.22 m, gjë që na shtyn të mondojmë se trarët vendoseshin të puthitur në çift (0.16x0,22 m). Foletë gjenden në nivelin e poshtëm të frengjive të katit të dytë, mbi një dhëmbëzim të dy faqeve ballore të kullës, i cili ka një gjerësi 0,40 m në vendin e bashkimit dhe arrin gradualisht në zero, në skajet e bashkimit të këtyre mureve me muret perpendikulare me kurtinat. Kjo kullë ka qenë përshtatur në banesë prej kohësh, kështu që mund të vrojtohet mirë vetëm ambienti i katit të dytë, që zinte gjithë sipërfaqen e kullës i pajisur me 7 frengji. Duke filluar nga niveli i dyshemesë të këtij kati, kulmi i kullës pritet tërthor për të krijuar mundësinë e hapjes së frengjisë ballore, e cila shërbente për të kontrolluar pjesën përpara kullës që nuk vrojtohej nga frengjitë e tjera. Frengjitë e kësaj kulle ashtu si dhe të kullave të tjera kanë lartësi 2,15 m dhe gjerësi 1,55 m. Ato janë mbuluar me qemerë cilindrikë me trashësi 0,40 m të përbërë nga një rresht tullash me përmasa 40x30x5,5 cm. Frengjitë janë mbyllur në ballë me një mur 48 cm të trashë, duke lënë në mes një hapësirë drite 0,64 m. Ajo fillon 0,60 m mbi tabanin e frengjisë dhe vazhdon deri në nivelin e poshtëm të harkut.
Të gjitha frengjitë e kulmeve nëpër kulla janë mbyllur më vonë, në periudhën mesjetare, me mur, ndërsa frengjitë anësore kanë vazhduar të përdoren në gjendjen fillestare. Mbi nivelin e thembrave të harkut të frengjive, nga ana e mbrapme e kullës, dallohen thembrat e një harku me gjerësi 0,65 m, që u përket konstruksioneve të vjetra. Nga ana tjetër, të dy muret anësore të kullës, ruajnë gjurmët e qemerit që mbulonte hapësirën midis tyre. Thembra e këtij qemeri fillon në lartësi 1,25 m. Duke marë parasysh se qemeri ka pasur formë cilindrike me diametër 9,80 m, kyçi i tij do të qe 6,15 m. mbi nivelin e dyshemesë së katit lë dytë dhe 4 m mbi nivelin e frengjive të këtii kati, duke paraqitur vend të mjaftë dhe për një kat të tretë.
Kulla; «C» ruhet më keq nga kullat «B» dhe «D». Në mesjetë gjysma jugore e kësaj kulle ka qenë rrënuar deri në nivelin e tokës, për këtë arsye kjo pjesë u plotësua. Ky rindërtim prishi simetrinëe kullës, pasi muri mesjetar nuk u mbështet mbi pjesën e vjetër, por u spostua nga ana e brendshme e saj. Nga ana e mbrapme e kullës, në veri të hyrjes së saj, dallohen gjurmët e një palë shkallëve të periudhës së vonë antike, të cilat dalin 1,30 m jashtë murit të kurtinës.
Duke qenë më pak e ruajtur se kullat e tjera, kulla «C» nuk na jep ndonjë element të rëndësishëm arkitektonik, që do të na shërbente për të bërë rikonstruksionin e kullave në përgjithësi.
Kulla «D» është një nga kullat më të ruajtura. Deri në nivelin e sipërm të dritareve ajo ka një lartësi prej 13 m. Nga forma planimetrike dhe elementet arkitektonike ajo nuk ndryshon prej kullave të tjera. Muret anësore kanë një trashësi prej rreth 3 m, ndërsa muri i mbrapëm 2,10 m. Në gjendjen ekzistuese dallojmë dy kate. Në katin e poshtëm, që shërbente si depo, hyhet nëpërmjet një porte të hapur nga ana e mbrapme, me gjerësi 1,50 m. dhe lartësi 3,40 m, të mbuluar me qemer tullash me lartësi 0.70 m. Në këtë kat krijohet një ambient 5 këndësh, pa ndriçim, me përmasa 9,78x6,95 m dhe lartësi 9,80 m. Mbi këtë nivel vendosej dyshemeja e katit të dytë. Për të kursyer materialin, faqja e pasme e ambientit të poshtëm nuk përbëhet nga një mur i plotë. Për këtë qëllim është ndërtuar një hark i madh me bazë 6.80 m, i mbështetur në dy pilastra masive (1,50 x 1,50 m) (fig. 12) që dalin nga qoshet e kullës. Kyçi i harkut arrin në nivelin e dyshemesë së katit të dytë. Muri që mbyll hapësirën e harkut. ndryshe nqa muret e tjera. nuk është ndërtuar krejtësisht me tulla, por me teknikën «opus mixtum».
Qenia e shkallëve për ngjitje në shtegun e kalimit mbi mur, giithnjë në afërsi të kullave, tregon se kati II komunikonte nëpërmjet një porte me shtegun. Në kullën «D» shkallët janë vendosur në të majtë të hyries. Ato kanë një gjerësi 1,20 m dhe futen brenda trashësisë së murit.
Një pjesë e murit të vjetër nga ana jugore i cili ruhet në një lartësi prej 0.40 m mbi nivelin e katit dytë, si dhe gjurma një frenqjie mbi frengjinë e këtij kati, dëshmojnë për oraninë e katit të tretë.
Gjatë një sondazhi të bërë në këtë kullë, doli themeli i ndërtuar me muraturë guri, ashtu si dhe në kurtinat.
Në faqen veriore të kësaj kulle L. Rey pat dalluar një kurtin të mbuluar me hark, punuar në relief me tulla. Përvec kryqit të përmendur në faqen veriperëndimore të kullës, midis frengjive, ndodhen dy kryqe të tjera identike me të parin. Krye të formave të ngjajshme janë stampuar dhe në tallat e murit rrethues. Në feqen jugperëndimore të kësaj kulle, midis dy harqeve të frengjive gjendet një dekoracion që paraqet në mënyrë skematike një degë ulliri.
Kulla «E» ndodhet 68 m larg kullës «D». Prej saj ruhet një pjesë e murit të prapëm dhe e mureve anësore që lidhen me kurtinën. Në këtë dollohet një element që nuk ruhet në kullat e tjera. Muri i prapëm del në formë dhëmbëzimi 0,40 m nga kurtina dhe, me sa duket, shërbente për të zgjeruar shtegun e kalimit në nivelin e hyrjes së katit të dytë.
Tani, pas një analize më të hollësishme të konstruksioneve të mbetura nga ndërtimet e Anastasit I, jemi në gjendje të bëjmë rikonstruksionin e një kulle të kësaj periudhe. Kullat kishin një lartësi prej rreth 18 m dhe ndaheshin në tri kate. Kati I me lartësi më se dy herë më te madhe nga të tjerët, shërbente si depo, ai ishte i verbër kundrejt ambientit të jashtëm dhe komunikonte me territorin brenda kalasë nëpërmjet një hyrjeje të hapur në murin fundor. Kati II, i përbërë nga një ambient i vetëm i pajisur me frengji, ndahej nga i pari me dysheme druri, në të njëjtën mënyrë ndahej edhe kati III. Ky i fundit mbulohej nga një qemer cilindrik dhe një trung konik, mbi të cilët mbështetej platforma e kullës e rrethuar me bedenë. Kati II komunikonte direkt me murin nëpërmjet një hyrje nga ana e prapme, ndërsa lidhja e brendshme midis kateve dhe platformës realizohej me shkallë druri.
Në murin jugperëndimor ndodhen dy hyrje njëra midis kullave «A» dhe «B», ndërsa tjetra midis kullave «D» dhe «E». Që të dyja hyrjet janë vendosur pothuajse në mesin e kurtinave, midis kullave përkatëse. Hyrjen «1», që ndodhet 26,40 m në veri të kullës «A», L. Rey nuk e pat vënë re. Ai flet për një hyrje që duhet të ekzistonte në të çarën e murit pranë kullës «C», 1 a (Fig. 10), por këtu nuk dallohet asnjë gjurmë pature ose qemeri. Gjithashtu ekzistenca e hyrjes «1» bën të panevojshme një hyrje tjetër kaq afër. Në këtë rast kemi të bëjmë me një çarje të mëvonshme të kurtinës për të plotësuar nevojat e qytetit të ri.
Hyrja 1 ka gjerësi 2.80 m. Nga ana e jashtme në periudhën e mesjetës ajo ajo është mbyllur nga një mur, por nga ama e brendshme e kurtinës dallohen mirë konstruksionet e vjetra të saj. Mbi nivelin e terrenit të brendshëm, më të lartë se i jashtmi, dallohet pjesa e sipërme e harkut me tulla, që ka një lartësi 0,75 m. Trashësia e llaçit midis tullave është 7 cm në pjesën e sipërme të harkut dhe 4 cm në pjesën e poshtme, ndërsa vetë tullat kanë një trashësi prej 5 cm.
Hyrja 2 që pret kurtinën me një kënd rreth 60°, ka një gjerësi prej 3,70 m. Përmasat më të mëdha se ato të hyrjes 1, tregojnë se kjo ka qenë hyrja kryesore në këtë anë të fortifikimit. Hyrja është mbuluar me një qemer tullash me trashësi 0,95 m, tullat e të cilit janë vendosur në mënyrë të tillë që të alternojnë fugat e tyre. Muri i portës del në anën e brendshme të kurtinës, duke krijuar në të dy anët një dhëmbëzim prej 0,18 m. Niveli i terrenit në këtë vend është ngritur mjaft që nga koha e ndërtimit, kështu që në gjendjen e sotme ajo ka një lartësi prej vetëm 3 m.
L. Rei harkun e shkarkimit të murit të pasëm të kullës «F», e cila ka qenë rrënuar që në kohën e vizitës së tij, e merr për një hyrje të kalasë. Por gjurmët e murev, e anësorë të kullës si dhe prania e këtij konstruksioni në tërë kullat e tjera dëshmojnë se në këtë vënd ka patur një kullë.
FORTIFIKIMET RRETH DURRESIT
Muri i Portës. Rreth 7 km në veri të qytetit të Durrësit, në vendin e quajtur «Porto romano», ruhen ende sot mbetjet e një muri që mbyllte dikur rripin ,e ngushtë të tokës, ndërmjet detit dhe kënetës, Hezei i përmënd shkurt këto ndërtime, duke vënë në dukje se muret mbyllin sistmin që kishte një gjatësi jo më tepër se 200 m. dhe se sistemi i tyre me breza tullash paraqiste një ngjashmëri të madhe me pjesët më të rregullta dhe më të vjetra të rrethojës së madhe të Durrësit. Një përshkrim pak më të plotë të këtyre mureve e kemi nga Prashnikeri dhe Shoberi. Sipas tyre muri verior që mbyllte ngushticën, ishte i pajisur me kullë kënddrejtë të vendosura në largësi të barabarta, ndërsa prej këndit perëndimor të tij një mur tjetër ndiqte konturin e kodrës nga ana e detit deri në lartësinë 80 m22). Sipas tyre «këto gërmadha i përkisnin sistemit të fortifikimit te perandorit Anastas I dhe qenë pikërisht pjesa e jashtme e rrethimit me tri rradhë muresh». Që nga koha e vizitës së Prashnikerit gjendja e këtyre fortifikimeve ka ndryshuar mjaft. Në ngushticën që ndan detin prej kënetës ruhet vetëm një trakt rreth 60 m i gjatë dhe një kullë katërkëndëshe. Harku i portës, që përshkon murin, është rrëzuar, ndërsa muri që i ngjitej kodrës deri në lartësinë 80 është zhdukur thuajse krejtësisht. Prej tij ruhen disa gjurmë të vogla që dëshmojnë se edhe në këtë anë ka patur një mur mbrojtës. Në vitin 1970 në murin e «portës» u kryen disa punime që konsistonin në konsoiidimin e murit dhe në një vlerësim më të mirë arkitektonik të tij. Në saje të tyre u bë i mundshëm studimi më i plotë i teknikës së ndërtimit dhe i elementeve arkitektonike që ruheshin akoma në këto mure.
Muri që mbyllte ngushticën ndërmjet detit dhe kënetës është ndërtuar me teknikën «Opus mixtum». Ai ka një gjerësi prej 1,75 m. që përshkohet tejpërtej nga breza tullash prej katër rreshtash. Brezat kanë lartësi 35 cm dhe janë të vendosur larg njeri tjetrit 60 — 70 cm. Tullat me përmasa rreth 37x29 x 5 cm janë vendosur në brez në formë të alternuar, duke treguar në anën e jashtme të brezit, sipas radhës, gjerësinë ose gjatësinë e tyre. Në mjaft prej tullave të gjetura gjatë pastrimit, vihen re shenja me gishta, ndërsa tek të tjerat shkronja Ф e stampuar në relief; vlen të theksojmë se në këto tulla nuk u gjet asnjë nga monogramet e zbuluara në kalanë e Durrësit. Trashësia e fugës së llaçit midis tullave është 5-7 cm.; po kështu në rreshtin e fundit të brezit me tulla është vendosur një shtresë llaçi 5 cm e trashë. Llaçi ka ngjyrë të bardhë dhe është përzier me zhavor të trashë. Gjatë brezave me tulla hetohen disa vrima me seksion katërkëndësh 9x18 cm. që përshkojnë gjithë trashësinë e murit. Vrimat e një brezi nuk përkojnë me ato të brezit tjetër për të qenë gjurmë të skelerisë, prandaj destinacioni më i mundeshëm i tyre është kullimi i ujërave nga pjesa e brendëshme e kalasë, ku terreni është më i ngritur. Brezat me tulla ndërpriten në largësi në caktuara. Brezi pasues vendoset nën të parin, duke pasur të përbashkët me të një rresht tullash, ose vendoset rreth 7 cm larg tij. Për të dy rastet dy rreshta te jashtëm të brezave që takohen zgjaten më tepër, duke e kaluar pak pikën e takimit.
Muratura e gurtë midis brezave në faqet e mureve përbëhet nga gurë kave me përmasa mesatare, të vendosur në mënyrë të çrregullt, ndërsa brendësia e murit nga gurë të thyer më të vegjël, të lidhur me llaç të bollshëm. Nga ana e jashtëme fugat e brezave me tulla ashtu dhe ato midis gurëve, janë rrafshuar me kujdes për të krijuar një sipërfaqe të rrafshtë të murit, duke lënë të dukshme vetëm pjesët qendrore të gurëve. Kjo teknikë nuk ruhet më tek muri që ka qenë i ekspozuar për një kohë të gjatë ndaj faktorëve atmosferikë, por tek faqet e jashtme të kullës së porsa zbuluar.
Gjatë një sondazhi në thellësinë 2,20 doli themeli, i cili ka të njëjtën trashësi me murin. Nga ana tjetër sondazhi vërtetoi se fortifikimi i përket vetëm një faze ndërtimi.
E vetmja kullë me një lartësi të ruajtur prej 4 m ka formë katërkëndëshe (fig. 17, tab. III). Ajo del nga kurtina 5,95 m. dhe ka një gjerësi prej 6,15 m. Muret e saj të ndërtuara me të njëjtën teknikë si edhe kurtina kanë një trashësi prej 1,25 m, më të vogël se trashësia e kurtinës. Qoshet e kullës dhe vendet e bashkimit me kurtinën janë ndërtuar krejtësisht me tulla, ndërsa pjesa tjetër e mureve me muraturë të përzicrë (opus mixtum). Kati I i saj nuk komunikon me ambientin e jashtëm, ndërsa në katin e dytë të çonte një hyrje që hapej nga ana e prapme e kullës mbi shtegun e kalimit. Hyrja ka një gjerësi prej 1.70 m dhe është e mbuluar me një qemer të përbërë nga tri harqe koncentrike 0,30 m. të larta, prej tullash me format 30x36x5 cm. Harku i sipërm del pak përpara, duke krijuar një dhëmbëzim, ndërsa dy të tjerat janë të vendosura në të njëjtin rrafsh (Tab. III).
Në shtegun e kalimit të çojnë dy palë shkallë të mbështetura në faqen e pasme të kullës. Shkallët dalin jashtë kurtinës dhe kanë një gjerësi prej 1 m. Këmbët e shkallës të veshura me tulla janë 0,30 m, të larta dhe 0,26 m, të gjera.
Hyrja ,e kështjellës, «Porta», prej së cilës ka marrë emrin krejt fortifikimi, ndodhet në perëndim të kullës. Deri kohët e fundit aty kalonte rruga që lidhte Durrësin me zonat bregdetare në veri të tij, gjurmët e së cilës dallohen mjaft qartë edhe sot. Portës i mungon qemeri, por prej saj ruhen të dy paturat, që lejojnë të masish gjerësinë prej 3,80 m. Nga brenda portës në të dy anët e saj dallohen gjurmët e dy mureve që i mbështeten kurtinës, të ngjashm,e me muret e shkallëve të kullës së përshkruar më sipër. Duket se ata i përkisnin dy palë shkallëve që të ngjisnin në shtegun e kalimit mbi mur, mbi harkun e portës. Ato shërbenin për ngjitje në shteg, por duke i dhënë prioritet hyrjes.
Muri perëndimor, i cili i ngjitej kodrës deri në lartësinë 80, siç thamë edhe më parë, është zhdukur pothuajse krejtësisht. Nga disa gjurmë të pakta mund të kuptohet se në kuotën më të lartë të kodrës gjendej një farë akropoli me sipërfaqe trekëndëshe. Në murin e tij lindor ruhen gjurmët e hyrjes dhe prej këtej muri vazhdonte akoma në drejtim të jugut. Kjo mund të vërtetohet nga disa mbeturina muresh të rëna nga kodra në bregun e detit, ndërsa një pjesë ka mbetur në gjysmën e lartësisë së kodrës. Në brendësi të këtyre mureve janë futur në mënyrë të çrregullt fragmente tullash me përmasa 33 x 4 cm, 25 x 4 cm etj. që, siç duket, janë marrë nga ndërtime të vjetra.
Akoma më në jugë të lartësisë 80 ndodhet një qafë e ulët shumë e përshtatshme për kalim, ku për çudi aty nuk konstatohen gjurmë muri, por ka mjaft mundësi që ato të jenë zhdukur.
Kalaja e Ndroqit ndodhet mbi një kodër me lartësi 387 m që ngrihet mbi luginën e Erzenit rreth 16 km në juglindje të qytetit të Durrësit. Kodra bie me shpate të pjerrëta dhe përfundon në pjesën e sipërme me një platformë me 300 m gjatësi dhe 150 m gjerësi, në të cilën gjendet një kala mesjetare. Nën muret mesjetare, në anën veri-lindore ruhen gjurmë muresh të periudhës së vonë antike. Muret janë 1,80 m, të gjera, dhe janë ndërtuar me gurë të madhësisë mesatare, të vendosur deri diku në rreshta horizontalë, të cilët lidhen me llaç gëlqereje të përzier me pluhur të imët tullash, teknikë karakteristike për periudhën e vonë antike. Ky datim mbështetet edhe nga fragmentet e qeramikës të gjetur në sipërfaqen e kalasë.
Kalaja e Lalmit ose e Bixhit, ndodhet në një kodër piramidale rreth 100 m. të lartë, 2 km në perëndim të Kombinatit të Tekstileve. Pjesa e ngjitshme më lehtë është nga lindja, ku gjarpëron edhe rruga që të çon në majë. Kodra dominon në një bërryl të krijuar nga lumi i Erzenit, kështu që prej saj mund të kontrollohen të dy drejtimet e rrugës që vijnë nga Petrela nëpërmjet luginës së Erzenit dhe nga fusha e Tiranës. Më tej të dy rrugët të bashkuara në një të vetme, vazhdojnë po gjatë luginës së Erzenit për në Ndroq dhe Durrës.
Sipërfaqja e krijuar mbi majën e kodrës ka formën e një elipsi me gjatësi 100 m dhe gjerësi 50 m, me orientim veri-jug. Ky territor rrethohej nga një mur, prej të cilit kanë mbetur vetëm disa trakte të shkëputura në anën lindore me një gjatësi të përgjithshme prej 25 m si dhe një gjurmë muri në anën perëndimore të kodrës. Gjurmët e një kulle katërkëndëshe hetohen gjithashtu në anën lindore, prej së cilës ruhet vetëm një trakt i faqes ballore që del 3,7 m nga kurtina.
Kurtina ka një trashësi prej 1,5 m, të njëjtë me themelin e ndërtuar pa shkallëzime. Muret janë ndërtuar me gurë gëlqerorë kave, të lidhur me llaç të fortë të përzier me guralecë të vegjël, ndërsa brendësia e murit përbëhet nga gurë të thyer, të zhytur pa kriter në llaç të bollshëm. Faqet anësore janë ndërtuar me gurë mesatarë dhe të vegjël të vendosur në rreshta. Në çdo dy rreshta gurësh nivelimi është bërë me kujdes, nëpërmjet përdorimit të gurëve më të hollë. Fugat e llaçit janë të trasha, 3 cm e më tepër dhe i rrethojnë gurët nga të gjitha anët. Në mure janë futur në mënyrë të çrregullt edhe copëra tullash si material i ri-përdorur, i marrë nga një vëndbanim ekzistues.
Shtresa kulturore, e cila lidhet me murin përbëhet prej qeramike ndërtimi, tjegullash dhe tullash të periudhës së vonë antike. Në territorin e kalasë mundëm të gjejmë gjithashtu edhe fragmente enësh, megjithëse në numër më të pakët. Ndër tjegullat hetohen vizatime të bëra me dy ose tre gishta në trajtë vizash të përkulura dhe sinusoidale.
Një gjetje tjetër me rëndësi që vërteton se kodra ka filluar të banohet së paku qysh nga shekujt e parë të erës së re, është një mbishkrim varri që i dedikohet një skllaveje të liruar.
Nga materialet arkeologjike dhe gjurmët e fortifikimeve të konstatuara në këtë kodër, mund të përfundojmë se kemi të bëjmë me një vendbanim të krijuar në fillim të erës sonë. Jeten më intensive ai e pati gjatë kohës së vonë antike, gjë që vërtetohet nga mbizotërimi i materialit arkeologjik të kësaj periudhe. Në këtë kohë u ndërtuan edhe muret mbrojtëse. Fugat ,e trasha të llaçit, si dhe materialet e ripërdorura në mure, na shtyjnë ta datojmë këtë fortifikim në shekullin VI.
Kalaja e Dorzit kurorëzon kodrën shkëmbore të Dorëzit 479 m. të lartë nga niveli i detit. Kodra qarkohet në jugë dhe veri prej përrenjve të Fiollit dhe Trezës, luginat e të cilëve paraqesin dhe rrugët më të përshtatshme të komunikimit me luginën e Pezës. Ndërtuesit e fortifikimit që i kanë shfrytëzuar mjaft mirë veçoritë mbrojtëse të terrenit, kanë qarkuar me mur vetëm anën lindore dhe jugore, duke ia lënë anët veriore dhe perëndimore mbrojtjes natyrore. Në këtë mënyrë rrethohet një sipërfaqe rreth 100 x 60 m.
Kodra në anën veriore, është më e lartë, nga perëndimi rrëzohet përreth 100 m mbi luginën e Trezës, ndërsa në drejtim të jugut zbret me pjerrësi rreth 40°. Vetëm në anën lindore ajo bashkohet me një qafë të ulët me kodnën fqinje.
Në muret rrethuese të kështjellës vihen re 4 faza, prej të cilave faza e parë i përket periudhës I të hekurit, ndërsa faza e fundit antikitetit të vonë, prej kësaj të fundit ruhet një trakt rreth 1,80 m i lartë e rreth 6 m i gjatë. Muri 2,20 m i gjerë është ndërtuar me gurë kave me përmasa mesatare, të lidhur me një llaç të fortë në ngjyrë të bardhë në krem me mbushës të imët.
Muratura e poreteve është e çrregullt, ndërsa bërthama është punuar me gurë të vegjël, ku shihen dhe solenë të periudhës romake.
Në brendi të rrethimit gjenden pirgje gurësh të rrëzuar, të përzier me tjegulla të vona, antike, mbeturina të shtëpive të banimit. Pirgje të tilla që gjenden dhe në faqen jugperëndimore, rreth 50 m jashtë mureve të kalasë, dëshmojnë praninë e banesave dhe jashtë mureve rrethuese.
Kalaja e Dorzit, e ndërtuar në periudhën I të hekurit, në antikitetin e vonë kontrollonte rrugën që të nxirrte prej luginës së Pezës në Peqin, duke u bërë një hallkë e sistemit mbrojtës të Durrësit.
Kështjella e Petrelës ndodhet mbi një kodër shkëmbore në juglindje të fushës së Tiranës, atje ku lumi i Erzenit, pasi del nga depresioni i Kërrabës, kthen në drejtim të lindjes. Kalaja kontrollon një pikë nevralgjike komunikacioni, pasi aty kryqëzohen rruga që vjen nga Kruja nëpër fushën eTiranës dhe rruga që vjen nga Durrësi, nëpërmjet rrjedhës së Erzenit, me rrugën për në Elbasan nëpërmjet Qafës së Kërrabës.
Periudhës së vonë antike në këtë kala i përket një kullë e rrumbullakët, e ndërtuar me muraturë tulle, dikur me lartësi të plotë rreth 20 m. Kulla ndahej në 3 kate, prej tyre kati i parë shfrytëzohet për sterë, ndërsa kati II dhe III shërbenin si ambiente luftimi.
Në katin e dytë, i cili ruhet akoma, ndodhen tri frengji që të kujtojnë frengjitë e kullave të Durrësit.
Kjo kullë datohet në shekullin IV-VI, me gjasi më të madhe në shekullin VI.
Kalaja e Vilës gjendet në malin me të njejtin emër, i cili ndahet prej shkëmbit te Petrelës nga një qafë e lartë që krijon në vetvete dhe një shesh të përshtatshëm për banim. Ai sundon mbi Petrelën por nuk e ka aq të afërt kontrollin e rrugëve dhe sidomos luginën e Erzenit sa kjo e fundit. Mbi malin e Vilës përveç mureve rrethuese të një qyteti antik, «Kalasë së Persqopit», ruhen edhe gjurmët e një fortifikimi të vonë antik. Muri fillon rreth 100 m. në veriperëndim të kuotës më të lartë të kodrës, duke mbyllur një kreshtë të ngushtë shkëmbore. Prej këtej muri zbret gjatë faqes. verilindore, duke ndërprerë vijat rrushkulluese dhe zgjeron sipërfaqen e rrethuar nga qyteti antik. Faqja jug-perëndimore më e pjerrët dhe shkëmbore është lënë pjesërisht e pafortifikuar, ndoshta duke ia lënë mbrojtjen rrethimit antik.
Muri i periudhës së vonë antike ruhet vende-vende deri në 1,5 m lartësi dhe është 1,40 m i gjerë. Ai është ndërtuar me gurë të thyer të përmasave mesatare dhe të vegjël, të lidhur ne të thatë, por vihen re dhe blloqe drejtëkëndëshe të marra nga muri antik. Ndërsa në përgjithësi gurët kanë përmasa që nuk i kalojnë 30 x 25 cm, me afrimin në lartësinë e kodrës vërehet përdorimi i gurëve me përmasa më të mëdha, rreth 100x50 cm. Gjatë gjithë giatësisë së murit nuk vërehet asnjë gjurmë kulle. Këto veçori i gjejmë edhe në disa fortifikime të tjera të periudhës së vonë antike, si në kalanë mbi «Shkëmbin Mbret» në rrethin e Elbasanit, kalanë e Borshit, kalanë e Mbjeshovës dhe atë të Laçit. Për një datim jo më të vonë se shekulli IV të fortifikimit dëshmon dhe mungesa e materialit arkeologjik pas kësaj periudhe në kalanë e Persqopit dhe sidomos e monedhave. Prej tyre më të vonat datohen në shekullin lll-IV të erës sonë. Fortifikimi duhet të ketë shërbyer si vend strehimi dhe për popullsinë që banonte në zonën përreth Petrelës. Jeta në këtë zonë, veç gjetjes së materialit qeramik dhe varreve të periudhës së vonë antike, dëshmohet prej një ujësjellësi që e sillte ujin nga burimet e Malit të Vilës (Fig. 26). Gjurmët e këtij ujësjellësi ndiqen të fragmentuara gjatë gjysmës së lartësisë së faqes verilindore të Malit të Vilës.
Kalaja e Shëngjinit ndodhet në afërsi të fshatit Shëngjin, në anën lindore të vargut të Dajtit. Në këtë vend rrjedhja e sipërme e Erzenit, që paraqet një rrugë natyrore për në Qafën e Priskës ngushtohet tepër midis dy shkëmbinjve të lartë. Kalaja është ndërtuar në një pllajë të vogël malore, 200 m të gjatë dhe 50 m të gjerë mbi këtë ngushticë. Pllaja ka një shtrirje në drejtim të jugperëndimit, ku bashkohet me një qafë me malin. Në drejtim të veriut dhe perëndimit, ajo bie rreth 300 m thikë mbi lumin, ndërsa nga lindja ka një pjerrësi mbi 50°. Prej pllajës shikimit i hapet një horizont i gjerë mbi luginën e Erzenit.
Kalaja e Laçit. Laçi gjendet në shpatin perëndimor të kodrave të vargut bregdetar Lezhë-Krujë, 7 km larg grykës së Matit. Vendi ka rëndësi strategjike, pasi kontrollon mjaft mirë rrugën prej Shkodre në Durrës dhe, nga ana tjetër, këtu degëzohet një rrugë karvanesh për në Burrel. Rëndësia strategjike e kësaj pike është vlerësuar qysh në periudhën helenistike, kështu në kodrën e Kolikut, rreth 50 m të lartë gjendet një fortifikim i vogël rreth 60 — 80 m. i kësaj periudhe.
Vazhdimësinë e jetës në periudhën romoke e dëshmon dhe ruajtja e emërit Laç (Latium) si dhe varret e zbuluara nga Sh. Gjeçovi, ndërsa nga antikiteti i vonë ruhen gjurmët e një kështjelle. Ajo ndodhet mbi një kodër të lartë, e cila nga perëndimi bie me pjerrësi mjaft të madhe dhe pa asnjë ndalim drejt fushës, po kjo pjerrësi ruhet edhe në anën veriore e lindore. Nga jugu kodra bashkohet me një qafë të ulët me vazhdimin jugor të vargut, i cili e lidh me një pllajë të gjerë, ku kalon dhe rruga Laç — Daul — Burrel, gjurmë të vjetra të së cilës, të shtruara me gurë të mëdhenj të papunuar, ruhen në mjaft vende. Kështjella prej vendasve thirret e Gjormit ose e Sebastjes,.
Kështjella ka formën e një pesëkëndëshi të çrregullt që u përshtatet kontureve të pjesës së sipërme të kodrës. Në anën juglindore, në drejtim të qafës prej ku është më i mundëshëm sulmi, ndodhen dy kullat e vetme të fortifikimit. Në këtë anë muri ka një gjerësi rreth 2 m„ ndërsa në pjesët e tjera më të mbrojtura nga natyra, gjerësia e tij lëviz nga 1,35 m - 1,50 m. Muret që ruhen në 0,5 - 3 m lartësi, bashkohen në qoshet me kënde të mprehta. Në anën perëndimore të rrethimit gjenden dy kontraforta me përmasa 0,8 x 0,7 m që nuk takohen në vende të tjera të murit rrethues. Kullat kanë forma drejtëkëndëshe, prej tyre kulla «C» që ruhet më mirë deri në lartësinë 3 m, ka përmasa 6,6x5 m, dhe trashësi muresh 1,30 m, ndërsa kulla «D» 6,4 x 5,2 m, por kësaj të fundit i mungon muri ballor. Muret e kalasë ruhen më mirë në anën perëndimore dhe më keq në verilindje. Ato janë ndërtuar me gurë të vegjël, të nxjerrë në vend, të lidhur me llaç gëlqereje me mbushës të imët. Në faqet e jashtme të mureve gurët nuk janë puthisur mirë, fugat janë mjaft të gjera dhe midis tyre janë futur copa të vogla guri. Në brendi të murit gurët janë vendosur pa rregull të zhytur në llaç të bollshëm.
Në brendi të fortifikimit ruhen gjurmë muresh banesash, ndërsa një ndërtim katërkëndësh në anën lindore duket se i përket një sterre. Në territorin e kalasë gjetëm gjurmë zgjyre, si dhe një fragment qeramike me kanelyra të shpeshta dhe të ngushta, karakteristike për shekullin VI. Nga të dhënat e mësipërme mendojmë se kalaja i përket periudhës së vonë antike.
Kalaja e Daules, ndodhet në zonën malore në lindje të Laçit pranë fshatit me të njejtin emër, në një kreshtë, që shkëputet prej vargut. Kreshta përfundon me një majë shkëmbore rreth 400 — 500 m të gjatë në drejtim tërthor me luginën e Hurdhazës. Mbi këtë majë ndodhen rrënojat e kalasë. Vetë pozicioni që zë kalaja, të lë përshtypjen që ajo është ndërtuar për të kontrolluar dhe bllokuar luginën. E vetmja rrugë që të çon për në kala, ndodhet nga ana e fshatit dhe kalon nëpër kreshtën e sipërpërmendur. Rruga vijon horizontale deri pranë kalasë, pastaj ajo ngjitet lehtë në majën e shkëmbit që ka një disnivel të vogël nga rruga. Kjo është pjesa më pak e mbrojtur e kalasë, ndërsa nga anët e tjera kodra bie me faqe të thikta shkëmbore ose me pjerrësi të madhe. Rreth 300 m larg kodrës së kalasë rruga bllokohet nga një mur guri pa llaç, hyrjen e të cilit nuk e gjetëm dot për shkak të rrënimeve. Kodra përfundon me një syprinë me përmasa rreth 30x40 m, konturet e çrregullta të së cilës rrethohen nga muret mbrojtëse. Muret zakonisht ndjekin linja të drejta që bashkohen me kënde të mprehta, duke zëvendësuar në një farë mënyre kullat. Vetëm në anën veriore ndodhet një mur i harkuar për të kapur më mirë konturet natyrore të ferrenit.
Kalaja ka vetëm një kullë të rrumbullakët me diametër të jashtëm 7 m dhe trashësi muresh 2 m, të vendosur nga ana jugore pikërisht në vendin, ku ngjitet rruga që të çon në kala. Rëndësia që i është vënë mbrojtjes së kësaj pike të dobët, duket dhe nga vetë muret e trasha të kullës, të cilat arrijnë dyfishin e mureve rrethuese. Muret rrethuese nuk kanë kudo të njëjtën trashësi, pranë kullës nga ana perëndimore, ku terreni vazhdon të favorizajë një ngjitje të lehtë, ato janë 1,20 m të gjera, në vazhdim ato zbresin në 1 m, deri sa arrijnë në anën lindore, që është shkëmbore dhe mjaft e pjerrët, në gjerësinë prej 0,70 — 0,80 m. Në afërsi të kullës, po nga ana lindore, një pjesë me gjatësi prej rreth 20 m, buzë një shkëmbi të thikët, është lënë e pambrojtur nga muret.
Kalaja ka patur një hyrje në skajin veriperëndimor. Ajo krijohet nga ekstremi i murit perëndimor dhe dalja përpara e murit verior, por gjurmë të plota të konstruksionit të hyrjes nuk ruhen. Për të shkuar në të, sulmuesit i duhej të kalonte pranë kullës së rrumbuilakët dhe për një largësi prej 25 m bri murit perëndimor, nën goditjet e vazhdueshme të mbrojtësve, duke u ekspozuar atyre krahun e djathtë të pambrojtur.
Muret ruhen në lartësi rreth 1 m, ndërsa tek kulla ato arrijnë në 2 m. Ato janë ndërtuar me gurë plloçakë me trashësi 5-10 cm, të vendosur horizontalisht e të lidhur me llaç mjaft të fortë. Kalaja ka vetëm një periudhë ndërtimi, që tregon se i ka shërbyer vetëm një epoke të caktuar.
Burimet historike nuk bëjnë fjalë për kalanë e Daules; vetëm në listën e Prokopit pranë Durrësit shënohet edhe Aliula si një nga kalatë e ndërtuara prej Justinianit në Epirin e Ri, që mund të jetë një trajtë e shtrembëruar e emërit të sotëm të saj. Përmasot e vogla të kalasë tregojnë për një fortesë garnizoni, me një funksion të caktuar që ishte kontrolli i luginës së Hurdhazës, nga mund të sigurohej një dalje për në fushën e Thumanës, prej malësisë të Krujës, si edhe lidhja me luginën e Matit në Skurraj.
Në arkitekturën qytetare ilire ndërtimet sepulkrale përbëjnë një nga gjinitë më karakteristike. Në literaturën arkeologjike ky tip monumentesh është prekur shkarazi dhe megjithëse janë përmendur pothuaj të gjitha rastet e njohura deri më sol, mungon ende një botim i plotë i tyre. Kjo ka ndodhur edhe për faktin se janë të rallë ekzemplarët e gërmuar plotësisht dhe, nga ana tjetër, vetëm pak prej tyre kanë dhënë objekte që ndihmojnë në datim. Paraqitja e tërë materialit për këtë arësye është e domosdoshme dhe jep mundësi të bëjmë njëkohësisht një përpjekje për të përcaktuar vendin e ndërtimeve sepulkrale në kuadrin e fondit arkitektural ilir, si dhe për të shfrytëzuar të dhënat e deritanishme për tipizimin dhe datimin e këtyre monumenteve.
Duke e përqendruar vështrimin vetëm tek ato varre që përmbajnë elemente ndërtimore, jemi kufizuar të hapemi në një fushë mjaft të gjerë, ku mund të përfshiheshin edhe varret me konstruksione të thjeshta. Një kufi të dytë përbën edhe territori gjeografik mbi të cilin hidhet ky vështrim, në përputhje me shtrirjen e kulturës qytetare ilire. Gjithashtu janë lënë jashtë edhe varret shkëmbore të cilat i kemi trajtuar gjerësisht në një punim të mëparshëm.
Rastet e njohura të ndërtimeve sepulkrale na japin mundësi të bëjmë një klasifikim paraprak te tyre. Tipi më i thjeshtë arkitektonik është ai me një ambient të vetëm, të ndërtuar me tulla apo me blloqe guri. Tipi i dytë, që ka përveç kësaj edhe një paradhomë, është ndeshur deri më sot i punuar vetëm me blloqe guri. Për sa i përket formës arkitektonike, e cila përcaktohet
tek ata kryesisht nga mënyra e mbulesës, kemi një numër më të madh zgjidhjesh. Tek tipi i parë është përdorur mbulimi me pllaka të vendosura horizontalisht, ose në formë çatie, mbulimi me qemer të rremë (gjithnjë prej tullash) dhe me qemer të vërtetë (prej blloqesh guri). Tipi i dytë ka gjithmonë mbulesë me qemer të vërtetë.
Të dy tipet kanë një përhapje të caktuar gjeografike në një territor që shtrihet në veri deri tek lumi Erzen, ndërsa nga jugu në kufirin antik të llirisë. Pjesa më e madhe e tyre gjëndet në luginën e Vjosës, veçanërisht në Amantia. Për këtë arsye është më lehtë të krijohet një tablo më e qarë për ndërtimet sepulkrale ilire, po të nisemi nga nekropoli i këtij qyteti.
AMANTIA
Ky qytet na ka dhënë deri më sot numrin më të madh të ndërtimeve sepulkrale. Ato ndeshen në grupe të vendosura në anë të rrugëve kryesore që të çonin dikur nga ana perëndimore për në qytet. Shumica e tyre është dëmtuar rëndë pas grabitjes dhe na jep vetëm elemente të planimetrisë dhe formës arkitektonike. Megjithatë edhe në gjendjen e sotme, duke u mbështetur kryesisht në vrojtimet e monumenteve mbi sipërfaqen e tokës, mund të konstatohet se tipi zotërues është ai i varrit me dy ambiente të mbuluara me qemer të vërtetë. Më rrallë ndeshet edhe tipi i dytë, vetëm me një ambient.
Për sa i përket grupimit të varreve, ai nuk përputhet me ate të tipeve, mbasi në të njëjtin grup zakonisht hasen të dy tipet. Grupi më i madh është ai i anës veri-perëndimore në vendin e quajtur Qafa e Varreve, ku ka mbi 20 varre të rreshtuara anës rrugës që ngjitej gjatë një kurrizi kodre për ne qytet. Erozioni dhe faktorët e tjerë dëmtues pothuaj nuk kanë lënë asnjë ndërtim të qartë dhe e gjithë kjo pjesë e nekropolit monumental paraqitet sot si një masë e çrregullt blloqesh. Dallohet një numër i konsiderqeshëm gurësh qemeri, ndërsa in siki ndeshëm një qoshe varri me tri radhë blloqesh, të vendosura mbi një zokol prej një rreshti gurësh. Tipike është lartësia e vogël e rreshtave (0.30 m) dhe gjatësia e madhe e gurëve (0.90 m.). Nga brendi ishin ruajtur ende blloqet e sofatit, ku vendoseshin urnat me hirin e të vdekurve.
Gjatë tërë anës perëndimore të quajtur Vërri, atje ku shpati i pjerrët i kodrës së qytetit antik lidhet me kurrize brigjeshi që ndajnë lugina të vogla (fig. 1), gjenden të veçuar varre të tjera monumentale. Kryesisht ata janë të tipit me dy dhoma të mbuluara me qemer.
Grupi i dytë i madh i varreve monumentale gjëndet në anën jug-perëndiore në vendin e quajtur Vrakal. Këtu ndeshen të dy tipet e varreve, jo aq dendur sa në anën veri-perëndim nga që kanë qënë vendosur së bashku me varret e zakonshme.
Një grup i vogël, i përbërë vetëm nga tre varre, ndodhet në fillim të faqes jugore, në vendin e quajtur Varri i Çifutit.
Gjatë vizitës së tij, K. Paçi vrojtoi njërin prej varreve të vendosur në vendin e quajtur Kishë. Ai na përshkruan një ndërtim katërkëndësh 5.90x3.90 m, prej dy ambientesh nga të cilat njeri (2.78 x2.75 m) është dhoma e varrimit dhe tjetri paradhoma. Kishte një hyrje të vetme dhe një derë të brendshme për të komunikuar të dy ambientet. Mbulimi bëhej me qemer cilindrik që mbyllej në lartësinë 1.90 m. K. Paçi ka vënë re edhe një mur të dytë në anën e jashtme të dhomës së varrimit, funksioni i të cilit mbetet i paqartë. Duke konstatuar edhe varre të tjera të këtij tipi ai vë re se midis tyre kishte një largësi prej 15 hapash, që i korespondon gjerësisë së një rruge.
Një varr tjetër monumental na kumtohet nga S. Anamali. Me sa del nga përshkrimi i shkurtër, ai ka formë katërkëndëshe, vetëm me një kthinë të mbuluar me qemer. Punimi i trashë i faqes së jashtme të gurëve dëshmonte se varri ka qenë vendosur brenda në tokë.
Nga të dhënat e autorëve të mësipërm, nuk mund të krijohet ende një tablo e qartë e ndërtimeve të karakterit sepulkral në Amantie. Për këtë arsye është e nevojshme që atij t'i shtohet edhe materiali i ri, i mbledhur nga vrojtimet sistematike në terren.
Varri 1 gjendet në grupin e Qafës së Vrakalit, në faqen e kodrës të gërryer thellë nga erozicni. Kjo gjë ka bërë të zbulohet varri në tërë planimetrinë e vet. Forma e tij është katërkëndëshe 5.60 x 3.80 m, me dhomën katrore të varrimit dhe para-dhomën të ndara nga një mur tërthor me të njëjtën gjerësi sa të mureve anësore (0.45 m). Të dy ambientet komunikojnë me një derë të gjerë 0.80 m, përballë hyrjes kryesore të monumentit. Në anët e dhomës së varrimit ruhen sofate prej blloqesh me gjerësi 0.45 dhe 0.55 m.
Muret janë ndërtuar me blloqe konglomerote katërkëndëshe, me faqe të punuara rrafsh me çukitje. Në brinjët anësore vihen re fuga të pjerrëta. Rreshtat janë paralelë, me ndonjë shkallëzim të vogël. Rreshti i bazës ka lartësi 0.49 m dhe gurë të gjatë deri 1.26 m, ai mbi të ka lartësi 0,53 m dhe gjatësi gurësh deri 0,98 m. Qemeri që fillonte në rreshtin e tretë, nuk ruhet in situ, por ka në rrënojë disa blloqe që tregojnë formën cilindrike të tij.
Varri 2. Ndodhet mbi një kurriz kodre në vendin e quajtur Lëmi i Daliut në Vërri. Ka formën e kotërkëndëshit të zgjatur 9.20x4.20 m. Përbëhet nga dy ambiente, nga të cilat i pari është një kthinë fare e ngushtë me gjerësi 0.60 m. Hyrja me gjerësi 0.98 m është zhvendosur nga e majta. Ajo mbulohej dikur me një arkitra të gjatë, i cili është rrëzuar aty afër. Nga hyrja për në ambientin e dytë, që është tepër i përzgjatur, dallohet vetëm një arkitra i madh. Pranë tij ruhet in situ njëri prej gurëve të qemerit, që ka posur formë cilindrike.
Blloqet janë në përgjithësi gëlqerorë, me faqe të punuar rrafsh. Në fugaturat anësore ndeshen shpesh vija të pjerrëta.
Krahas varrit të përshkruar nga K. Paçi, dy monumentet e mësipërme janë të vetmet që ruhen, të paktën në planimetri, në nekropolin e Amanties. Të tjerat siç, thamë edhe më lart, vetëm mund të konstatohen nga gërmadhat në Qafën e Varreve apo në Vërri.
Varri 3. Është i tipit me një ambient dhe gjendet në vendin e quajtur Lugu i Gjovasos, ku njihet nga vendasit me emrin Varri i Çifutit. Vetë ambienti i varrimit është inkuadruar në një ndërtim katërkëndësh në formë platforme 8.37x2.55 m, të vendosur në pjerrësinëe një bregu. Për këtë arsye ai ngrihej mbi sipërfaqen e tokës me tri anë, ndërsa ana e katërt mbështetej në faqen e kodrinës. Fasada e monumentit ka pasur lartësinë 2.15 m. In situ ruhen dy rreshtat e bazës dhe një rresht kornizë me lartësi 0.38 m, që krijon një kontrast të thjeshtë hije-drite me pjesën e thelluar në formë strehë. Ky element mungon në anët e ngushta të platformës. Mbi kornizë ngrihej një rresht orthostatësh me lartësi 1.10 m, prej të cilit ka mbetur në vend vetëm një gur në brinjën jug-perëndimore të monumentit. Gurët konglomeratë dhe gëlqerorë solidë janë punuar në forma katërkëndëshe me nga brenda me blloqe, duke fshehur edhe ambientin e varrimit të vendosur në anën veri-lindore të saj. Ambienti ka formë katërkëndëshe 2.30x1.10 m me lartësi 1.07 m. Dyshemeja është shtruar me pllaka shtufi, ndërsa mbulimi është bërë në lartësinë e kornizës me pllaka të mëdha guri me lartësi 0.33 m.
Aty pranë gjenden edhe dy ndërtime të tjera të të njëjtit tip.
Varri Nr. 4 Është gjithashtu një platformë 7.60x5.80 m e vendosur rëzë një bregu tek Qafa e Vrakalit (fig. 8). Mbi rreshtin e bazës vjen një kornizë me lartësi 0.35 m, që del me një sipërfaqe konvekse 0.15 m nga rreshti i tretë, i cili përfaqësohet nga orthostatë. Këta kanë lartësi 0.90 m, gjatësi 0.90 m dhe trashësi 0.36 m. Në platformë ka pasur më tepër se një varr. Ruhet kapaku i njerit prej tyre, i punuar njëlloj si ata të sarkofagëve. Gurët janë trajtuar në forma katërkëndëshe me faqe të rrafshtë. Njëlloj si në varrin nr. 3 janë bërë delta në relief në faqet e gurëve.
GJIRI I VLORËS
Në një zonë të kufizuar që përfshin vetëm brigjet e Gjirit të Vlorës, është ndeshur një tip interesant varri, i cili nga përmasat përbën një ndërtim të thjeshtë, por nga konstruksioni i mbulesës mund të rreshtohet në tipin arkitektonik që po trajtojmë.
Varri nr. 1 (tab. V, 1). U gërmua në fshatin Radhimë, pranë një vendbanimi antik me karakter fshatar, Varri ishte vendosur në shpatin e kodrës, ku përveç tij u hetuan varre të tjera të po atij tipi, si dhe të tilla të ndërtuara metjegulla.
Varri përfaqësohet nga një ambient katërkëndësh 2.50 x 1.10 m prej gjysma tullash 0.38 x 0.33 x 0.08 m, të lidhura me llaç. Paretet anësore kanë lartësi 0.58 m, ndërsa në anët e ngushta ngrihen edhe pesë radhë të shkallëzuara në formë frontonesh. Në shkallëzimet orientohen rreshtat e një qemeri të rremë prej tullash të plota, të lidhura me llaç. Vetë qemeri nuk përbën një bllok të plotë mbi varrin, por shkallëzohet nga lart për të kursyer materialin.
Në varr ishte varrosur një person i vetëm, që nga inventari kuptohet se ishte grue. Ai përbëhej nga një piksidë, në kapakun e së cilës qe aplikuar reliefi i një satiri, një kalpidë, një kandil, një varëse prej pete ari me figurën e një erosi etj. Mbi varr ishte vendosur një amforë që përmbante eshtrat e një kafshe. Objektet janë tipike për gjysmën e dytë të shek. III p.e.sonë.
Varri 2 (tab. V, 2). U ndesh rastësisht gjatë hapjes së një rruge në pikën nr. 1 të Jonufrit. Dhomëza ka formë katërkëndëshe me përmasa 2.40x0.90 m. Mbi muret anësor e me lartësi 0.50 m ngrihet qemeri i rremë prej tullash të plota 0.38 x 0.38 x 0.08 m, të lidhura me llaç të dobët, me gëlqere dhe pak rërë. Qemeri formohet prej nëntë rradhë tullash dhe mbyllet në një lartësi 0.70 m. nga paretet anësore. Nga jashtë volumi i qemerit vjen duke u ngushtuar.
Në varr ishte vendosur një person me kokën nga lindja. Inventari kishte humbur, me përjashtim të një kandili që u gjet në drejtim të baçinit dhe pjesëve të një skifosi kantaroid. Jashtë varrit, në këndin veri-perëndimor u gjet një amforë. Objektet janë tipike për gjysmën e II të shek. II p.e.sonë.
Varri 3. U hap gjatë punimit të tokës në fshatin Dukat i Ri. Dhomëza ka formë katërkëndëshi 2 m x 0.68 m, me lartësi të pareteve 0.50 m. Qemeri i rremë është krijuar me tulla, njëlloj si në dy varret e më-sipërme, dhe përbëhet nga gjashtë rreshta. Varri është orientuar lindje-perëndim. Inventari i varrit kishte humbur.
Në zonën e Dukatit dhe Tragjasit hetuam edhe gjurmë të tjera varresh të këtij tipi.
MATOHASANAJ
Varri 1. Ndodhet në njërin prej shesheve të vegjël, në perëndim të të cilave ngrihet faqja e pjerrët e lartësisë së kalasë së Matohasanajt. Një varr tjetër me arkë prej pllakash guri dëshmon se vendi ka shërbyer si nekropol.
Nga një çarje e qemerit hyhet në dhomën e vorrimit, që ka formë katërkëndëshe 2.30 x 1.40 m me orientim në veri. Muratura përbëhet nga blloqe katërkëndëshe gëlqerorë të gjatë, me lartësi të vogël (0.24 x 0.33 m). Rreshtat janë të rregullta dhe paralele. Faqja e gurëve është punuar me fryrje, ndërsa brinjët anësore janë lënë disa herë të pjerrëta (tab. III, 1 b). Nga këto veçori muratura është e ngjashme me periudhën e fundit të ndërtimit të kalasë së Matohasanajt.
Varri mbulohet me qemer të vërtetë cilindrik, të ndërtuar me gurëtë gjatë smerçi. Punimi i faqeve është i sheshtë.
Hyrja e varrit gjendet në anën jugore, në kënd të ballit të ngushtë të dhomës. Gjerësia e saj është 0.68 m, por lartësia e saj, ashtu si e dhomës, nuk mund të matet me saktësi për shkak të mbushjeve. Hyrja dhe një korridor me të njëjtën gjerësi që e paraprin atë, janë mbuluar me pllaka guri, por nuk kuptohet gjatësia e këtij të fundit për shkak të shembjes.
Varri Nr. 2. Eshtë zbuluar rastësisht gjatë punimeve bujqësore në një arë poshtë rrugës automobilistike, rreth 2 km në veri të kalasë. Ka formën e një dhome katërkëndëshe 2.70x 1.82 të mbuluar me qemer cilindrik. Muratura është ndërtuar me gurë smërçi katërkëndësh dhe rallë gëlqerorë. Blloqet janë të mëdha (0.70 — 1.50 m) të vondosura në rreshta izodomikë (lartësi 0.60x0.67 m). Qemeri është ndërtuar krejtësisht me gurë smërçi dhe i mbulon anët e ngushta. Dhoma është suvatuar me llaç gëlqereje me përzierje të shumtë rëre, mbi të cilin është kaluar një cipë e hollë boje të bardhë.
Hyrja ndodhet në anën lindore, e spostuar në këndin e ballit. Shembja e pllakave që e mbulonin korridorin nuk lejon të ndiqet drejtimi i tij, por vihet re qartë se nuk ka pasur paradhomë dhe hyrja në varr bëhej drejtpërdrejtë nga korridori.
Në varr u gjet një arkë mermeri katërkëndëshe. Është punuar në dy pjesë në formën e një godine monumentale. Pjesa e poshtme është punuar thjeshtë dhe vetëm gjatë buzës është kaluar një kornizë me dhëmbëza. Kapaku ka formën e çatisë me dy frontone me akrotene palmetash dhe nga një rozetë në mes. Nuk mungon edhe paraqitja e tjegullave solene, të mbuluara me kalyptere.
BYLIS
Varri Nr. 1. Gjatë punimeve të çlirimit nga dherat e portës IV, u vu re një ndërtim i vogël katërkëndësh në lindje të saj. Pas pastrimit doli në dukje një varr monumental, i gdhëndur pjesërisht në gur dhe pjesërisht me muraturë blloqesh katërkëndëshe. Planimetria që ruhet plotësisht, është katërkëndëshe 1.90 x 2 m, me një hyrje të vendosur tek këndi veri-lindor i dhomës, së cilës i paraprin një korridor i shkurtër me gjatësi 0,74 m. Ruhet në krahun e majtë të korridorit kanali vertikal i derës që tregon se pllaka monolite ulej nga lart, për tu mbuluar me gurët e fasadës. Muratura ruhet në një rresht të vetëm dhe konstruksioni mund të kuptohet vetëm nga foleja e harkut të qemerit, që është punuar në shkëmb në thellësi 0.10 — 0.20 m (lab. III, 3 b). Ajo fillon 0.92 m nga dyshemeja dhe mbyllet me hark të plotë në lartësinë 1.84 m, që shënon edhe lartësinë e dikurshme të qemerit. Blloqet katërkëndëshe kanë qenë latuar vetëm nga brenda, duke lënë jashtë një sipërfaqe të trashë, që fshihej nën mbulesën e dheut. Nga brenda varri ishte i suvatuar me llaç me shumë gëlqere dhe mbushës prej zhavori të imët e grimca të shumta tjegullash.
Dyshemeja e varrit është gdhendur tërësisht në shkëmb. Pjësa jugore e saj ka qenë veçuar nga një paret i ulët, prej të cilit ruhet in situ një bllok me gjerësi 0.30 m. Ndërmjet tij dhe murit krijohej një hapësirë prej 0.57 m, ku vendoseshin dhuratat. Një ndarje të tillë e gjejmë edhe në varret me qemer të Selcës dhe Persqopit.
KLOS
Varri Nr. 1. Eshtë i vendosur në nekropolin e qytetit ilir, ndërmjet varreve të zakonshme L. Papajani na e përshkruan si një ndërtim katërkëndësh 2.40x3.45 prej dy ambientesh të ndërtuara në mënyrë të ndryshme. Dhoma është ndërtuar me gurë gëlqerorë të punuar në formë katërkërdëshe me faqe të sheshtë nga brenda. Mbi muret anësore, që kanë lartësi 1 m, të përbërë nga tri blloqe, ngrihej mbulesa prej pllakash guri të vendosura në formë çatie dyujëse. Gjatësia e pllakave është 1.86 m, ndërsa dy anët e ngushta mbylleshin me gurë trekëndësh në formë frontoni. Paradhoma me sa duket është shtuar më vonë. Muratura e saj është bërë me gurë të mëdhenj të papunuar, mbi të cilët ngrihej një qemer prej tullash sektoriale, nga të cilat u gjetën në vend pak copë.
SELCA E POSHTME
Varri Nr. 4. Përbën një ekzemplar të veçantë në rreshtin e varreve monumentale të këtij qyteti ilir, që karakterizohen nga punimi në shkëmb. Ai është i vendosur në anën e veri-lindore të qytetit, rreth 40 m. poshtë brezit shkëmbor, ku janë gdhendur varret e tjera.
Varri ka farmën katërkëndëshe 4.25x2.50 m dhe mbulohet me një qemer cilindrik që mbyllet në lartësinë 2.40 m nga dyshemeja. Muret e tij janë ndërtuar me blloqe ranore, të punuara në forma katërkëndëshe. Ato ngrihen mbi një platformë blloqesh që përbën njëkohësisht dyshemenë e godinës. Mbi rreshtin e parë vjen një radhë orthostatësh, mbi të cilat mbështetet qemeri.
Një mur i brendshëm e ndante godinën në dy pjesë, në një paradhomë 1.80x1.20 m. dhe në dhomën e varrimit, në formë katrore 1.80 x 1.80 m. Muri ndarës ngrihet mbi lartësinë e qemerit, duke e ndarë këtë në dy pjesë dhe ka nga të dy anët nga një prag harkor, që shërbente si mbështetje orientuese për gurët e qemereve. Në prag i njëjtë është gdhendur edhe në murin fundor të dhomës së varrimit.
Qemeri ruhej i dëmtuar, vetëm mbi dhomën e varrimit. Pjesa e sipërme e gurëve të tij është lënë e papunuar, meqë i gjithë ndërtimi ishte parashikuar të mbulohej nga dheu, Megjithëse forca shtytëse e qemerit do të shkarkohej në këtë mënynë në tokë, gurët e qemerit, si dhe ato të mureve anësore, janë lidhur në drejtim horizontal me kllapa hekuri dhe plumb.
Hyrja për në paradhomë është 0.85 m e gjerë dhe mbyllej me një derë dyflegërsh guri. Eshtë ruajtur vetëm njëra, me faqe të punuar thjeshtë. Fleta ka qenë llogaritur përtë lëvizur mbi gondën, vendi i së cilës përfaqësohet nga një thellim katërkëndësh pas pragut, në dyshemenë e paradhomës. Për këtë, njëri krah i fletës është trajtuar me profil të rrumbullakët dhe në qoshet gjenden thellimet, ku inkastroheshin boshtet.
Hyrja ,e dhomës së varrimit është katërkëndëshe 1.60 x 0.96 m. Ruhet vetëm njera nga të dy fletët e derës, me përmasa 162x0.43 m. Ajo është një pllakë monolite ranore, e punuar në trajtat e një dere druri. Kjo përshtypje krijohet nga diazomat (ndarjet) dhe nga imitimi i kokëve të gozhdëve, të vendosura në dy rreshta horizontalë në anët dhe në një rresht në mesin ,e fletës. Të dy fletët fiksoheshin me plumb prapa pragut dhe në piatabandë, ku ruhen gropat për vendosjen e kllapave. Në krahun e djathtë të hyrjes, pas vendosjes së derës, mbetej një hapësirë vertikale 0,18 m e gjerë, së cilës i korrespondon një e ngritur në prag. Kjo hapësirë drite, që nuk lejon kalimin e njeriut, përdorej me sa duket për vendosjen e objekteve gjatë ceremonive.
Tri anët e dyshemesë së dhomës zihen nga një prag i ulët I krijuar nga tri pllaka pothuaj të njëllojta, me përmasa 1.30x0.45 m.
Në buzë të tyre kalon një kornizë që mbështetet në këmbë kafshe të punuara skematikisht. Duke lënë të theksuar kornizën, ngriheshin mbi prag tre gurë katërkëndësh me lartësi 0.34 m. Prej tyre ruhet vetëm njëri, i cili ka në anë reljefin skematik të një këmbe shtrati. Në gjerësinë prej 0.30 m dhe gjatësinë 1.30 m gurët ishin të pa përshtatshëm për vendosjen e trupave dhe varrimi ka qenë bërë me urna që futeshin në hapësirat e krijuara midis këtyre gurëve dhe pareteve të dhomës.
Gjatë pastrimit të varrit nuk u gjetën objekte që kishin të bënin me inventarin e tij, pasi ai ka qenë grabitur që në kohën antike dhe më pas është përdorur për strehim.
KALAJA E PËRSQOPIT
Varri Nr. 1. Është i vetmi varr monumental i zbuluar në këtë qendër ilire, i cili shënon njëkohësisht kufirin më verior të përhapjes së këtij tipi arkitektonik. Ai gjendet në anën veriore të kodrës, mbi të cilën ngrihen murot e qytezës ilire, rreth 100’m nën një ku-llë të ruajtur të kësaj anc. Gjatë restaurimit (krahaso tab. V, 2 dhe 3) u arrit të ngrih&shln mur.et anësore dhe një pjesë e qemerit. '
Varri ka formë katërkëndëshe 4x3.60 m, me një ndarje të brendshëme në dy ambiente (tab. V, 1 b). Ambienti i parë, që ishte paradhoma ie varrit, paraqitet si një kthinë e ngushtë 2.65 x 0.80 m dhe pjesa kryesore e ndërtimit zihet nga dhoma e varrimit që ka përmasa 2.65 x 2 m.
Muret janë ndërtuar me gurë të mëdhenj katër-këndësh, me faqe të sheshtë. Trashësia e tyre është e ndryshme dhe ana e jashtme është lënë e papunuar, meqë ndërtimi mbulohej me dhe. Mbyllja nga sipër e varrit ka qenë bërë në lartësinë 2.60 m me qemer cilindrik, i cili fillon mbi rreshtin e dytë. Qemeri është lidhur organikisht me muret transversale dhe i mbulon ato. Dyshemeja e varrit është e shtruar me rrasa. Faqet e brendshëme të tij janë suvatuar me llaç, me grimca tjegullash, duke mbuluar kështu edhe trajtimin jo fort të kujdesshëm të formave të gurëve.
Hyrjet e paradhomës dhe të dhomës qëndrojnë ballë njëra tjetrës pothuaj në aksin e godinës. E para është më e gjerë (0.90 m) dhe i ka paturat për vendosjen e një dere monolite nga jashtë, për të formuar kështu një tërësi me faqen e jashtme të varrit. Hyrja e dhomës është më e ngushtë (0.60 m) dhe i ka paturat e derës nga brenda, duke vënë në dukje kuadratin e saj. Pesha e derës rëndonte këtu jo në dysheme si në hyrjen e jashtme, por mbi një prag të krijuar nga një gur, që është shkallëzuar nga ana e brendshëme. Paturat janë thelluar me vija të pjerrëta në gurët anësorë për ta kapur më mirë derën, e cila përveç kësaj lidhej edhe me plumb. Shenjat ,e një lidhjeje të tillë dallohen në pjesën horizontale të paturave, në lartësinë e pragut.
Varrimi ka qenë bërë me vendosje urnash. Këtë e tregojnë dy gropa katërkëndëshe me përmasa 0.50x0.25 dhe 0.85x0.45 m. të formuara në qoshen perëndim dhe jug të dhomës . Në muret anësore dallohen shenjat, ku mbështeteshin gurët që mbulonin të dy gropat.
Gjatë pastrimit të varrit nuk u gjet asnjë objekt që mund të ndihmonte për datimin e tij.
Ekzemplarët që përshkruam më lart, janë më të ruajturit dhe më përfaqësuesit e kësaj kategorie monumentesh që njihen sot në qendrat qytetare ilire. Pjesa tjetër, përderisa mungojnë gërmimet arkeologjike, na jep vetëm të dhëna të veçanta, në bazë të të cilave mund të krijojmë një mendim më të gjerë për tipet.
Në fillim të artikullit bëmë një ndarje skematike të ndërtimeve sepulkrale në bazë të tipit arkitektonik, që na shërben për një orientim të përgjithshëm gjatë përshkrimit të tyre. Tani që kemi përshkruar me hollësi ekzemplarët e ndryshëm, mund të themi se më përcaktues për klasifikimin e tyre është forma arkitektonike sesa tipi planimetrik. Mbi këtë bazë mund të veçojmë ndërtime që mbulohen me qemertë vërtetë cilindrik, të tillë me qemer të rremë dhe së fundi varre me mbulesë prej pllakash.
Në grupin e parë ndeshen dy variante që dollohen nga planimetria, por që kanë një lidhje të qartë gjenetike. I pari me dy ambiente (paradhomë dhe dhomë varrimi), përfaqësohet nga varret 1-2 të Amanties nga ai Nr. 4 i Selcës dhe nga varri i Persqopit, Varianti i dytë përfshin dy varret e Matohasanajt, disa ekzemplarë të pasqaruar plotësisht nga Amantia, dhe varrin 1 të Bylisit. Me përjashtim të rastit të Selcës dhe Persqopit, të gjitha monumentet e këtij tipi gjenden në luginën e mesme të Vjosës, kryesisht në bregun e majtë të lumit. Megjithatë, edhe ekzemplarët e shkëputur gjeografikisht, qëndrojnë brenda tipit arkitektonik. Ky i fundit, në variantin e parë, karakterizohet nga përmasat modeste të planimetrisë katërkëndëshe, brinja e gjatë e së cilës lëviz rreth 4-5 m, ndërsa e shkurtëra 2.5-0-3.80 m. Bën përjashtim varri Nr. 2 i Amanties, madhësia e të cilit përcaktohet nga brinja e gjatë. Në të gjitha rastet për gjerësinë është patur parasysh hapësira e qemerit, e cila lëviz nga 1.80 në 2.90. Vendosja e monumenteve është bërë në përgjithësi pranë mu-reve të qyteteve, gjithmonë gjatë rrugëve kryesore që të shpinin atje. Hyrja gjendet zakonisht drejt lindjes me devijime nga veri-lindje ose jug-lindje.
Muratura është gjithnjë me blloqe katërkëndëshe, me faqe të sheshtë. Në Persqop dhe në Selcë faqja e jashtme është lënë e papunuar, gjë që dëshmon për groposjen e tyre në tokë, por pa përdorur tuma. Në Amantie, përkundrazi, faqja e jashtme është e punuar dhe monumentet duken qartë se kanë qenë mbi sipërfaqen e tokës.
Vendin kryesor në volumin e godinës e zinte dhoma, e cila në përgjithësi ëshië me planimetri katrore. Në varrin 2 të Amanties dhe në atë të Persqooit vemë re një ngushtim të theksuar të paradhomës saqë ajo pothuaj e humb funksionin si e tillë.
Gjerësia e mureve formohet përherë nga një bllok i vetëm dhe lëviz nga 0.35 në 0.65 m. Për gjerësitë e vogla (Selcë, Arnantia) qëndrueshmëria e murit është siguruar duke bërë edhe lidhjen me pllaka hekuri dhe plumb të gurëvenë drejtim horizontal. Në rastet që njohim shtroja është bërë me gurë të gdhendur (Selcë) ose me pllaka guri të çrregullta (Persqop).
Mbulimi i këtyre varreve është bërë me qemer të vërtetë cilindrik. Në rastet kur monumenti ishte nën tokë, shtytja e tij përballohej nga masa e dheut, por për shkak se ekzemplarët e Amanties nuk ruhen të plotë, e kemi të vështirë të përcaktojmë zgjidhjen statike të qemereve të tyre. Në varret e Amanties dhe në Përsqop qemeri ka të njejtën lartësi në të dy ambientet dhe mbulon edhe murin ndarës të tyre, si dhe muret e ngushtë të varrit. Në Selcë qemeri ndahet në dy pjesë nga ngritja mbi të e murit ndarës të ambienteve. Të tri muret tërthore kanë pasur gdhendje harkore për të orientuar mbështetjen e qemerit dhe për t'u lidhur më mirë me të. Të dy hyrjet gjenden përballë njëra tjetrës dhe kanë gjerësi rreth 1 m. Mënyrën e mbylljes së tyre e kemi të qartë nga varri i Selcës, ku dyert janë dykanatëshe dhe lidheshin te pragu dhe piatabanda me kllapa hekuri dhe plumb. Ndërsa dera e jashtme vendosej nga jashtë, e brendshmja i ka paturat nga brenda dhomës. Varrimi në të gjitha rastet bëhej me urna, që vendoseshin brenda në sofatet e krijuar të dhomës në krahun e majtë të hyrjes (Persqop), apo në të tri anët (Selcë, Amantie). Për këtë qëllim lihej një hapësirë e ngushtë midis sofatit dhe murit, ku vendosej urna. Këto hapësira në Persqop duket qartë se mbuloheshin me rrasa guri.
Varianti tjetër, dmth me një ambient të mbuluar me qemer, duket qartë se ka një lidhje organike me të parin. Nga pikëpamja e formës arkitektonike nuk kemi ndryshim, sepse përdoret i njejti qemer cilindrik. Planimetria është më e thjeshtë me që nuk ka paradhomën, e cila zëvendësohet me një korridor të ngushtë dhe të shkurtër, në të cilin vendosej hyrja. Ky korridor mbulohet vetëm me pllaka guri. Mungesa e paradhomës dhe përmasat më të vogla e kanë bërë ndërtuesin të vendosë hyrjen në anën e dhomës. Në Bylis vëmë re të njëjtin sofat si tek varret me dy ambiente, ndërsa në Matohasanaj, ku sofati mungon, gjejmë të përdorur arkën e hirit.
Varret e variantit të dytë na japin edhe disa pika për një datim më të vonë në krahasim me ato të varian-tit të parë. Urna e gjetur në varrin 2 të Matohasanajt dëshmon për një punë të vonë. Në përgjithësi varrimi me arka hiri hyn në lliri që nga shek. II dhe bëhet tipik për shek. I. p.e.sonë, Edhe varri 1, i vendosur pranë murit rrethues, karakterizohet nga një teknikë ndërtimi e ngjajshme me fazën më të vonë të këtij muri, e cila i korrespondon materialeve më të vona të qytezës, që datohen në shek. II-I p.e.sonë.
Gjatë pastrimit të varrit të Bylisit u gjetën disa fragmente nga enët që përmbante dikur varri. Forma të përcaktuara japin fragmentet e një qypi të madh guzhine me prag për kapakun në buzë, të një hidrie me grykë të hapur dhe të një tasi. Format janë tipike për shek. II-I p.e.sonë.
Përsa i përket tipit me dy ndarje, ende nuk mund të shtojmë të dhëna të plota për një datim të saktë, prandaj mbetemi në përfundimin se ai futet si tip në llirinë e Jugut nga gjysma e dytë ,e shek. IV p.e.sonë.
Origjina e këtij tipi arkitektonik mund të diskutohet pa u shkëputur nga ajo e qemerit të vërtetë, i cili përbën tiparin e tij kryesor. Nuk është pa rëndësi edhe forma planimctrike me variantet e saj.
Pa u futur në diskutimin e mirëfilltë për qemerin, mund të shënojmë se kjo formë arkitektonike filloi të përdoret në llirinë e Jugut që nga fundi i shek. IV p.e. sonë, ndërkohë kur në Maqedoni është përdorur që në fillim të këtij shekulli. Sidoqoftë koha e përhapjes së kësaj forme është fundi i shek, IV dhe qendra ballkanike e rezatimit është Maqedonia.
E njejta gjë mund të thuhet edhe për tipin arkitektonik të varrit me qemer. Rastet e njohura jashtë vendit tonë janë kryesisht nga Maqedonia, megjithëse shtrirja e tyre arrin Rusinë Jugore, në lindje, dhe Etrurinë, në perëndim.
Pjesa më e madhe e varreve me qemer cilindrik është zbuluar në Maqedoninë Perëndimore, ku zotëron varianti me dy kthina. Ajo që i dallon ata nga varret ilire të të njejtit tip, është kryesisht realizimi me përmasa të mëdha, trajtimi arkitektonik i fasadave dhe mbulimi me tuma. Siç e kemi vënë në dukje një herë tjetër, më afër tyre qëndron varri më i hershëm shkëmbor në Selcën e Poshtëme, qoftë për tipin planimetrik, për trajtimin në formë qemeri të tavanit, fasadën ,e stilit jonik, e deri në mënyrën e varrimit mbi sofatet e vendosur anës dhomës. Fundi i shek. IV dhe shek. III p.e.sonë është koha kur varret me qemer të ndërtuar me blloqe gurësh bëhen të zakonshëm në qendrat ilire të jugut. Ato zhviliohen në një rrugë të pavarur dhe dallohen nga varret maqedone të së njëjtës kohë nga përmasat e vogla dhë trajtimi i thjeshtë. Në ndryshim nga Maqedonia ku ato u përdorën kryesisht për elitën e klasës skllavopronare dhe gjenden pranë rezidencave mbretërore, në lliri ato i takojnë një shtrese më të gjerë të klasës skllavopronare të qyteteve, gjë që kuptohet nga numri i madh i ekzemplarëve dhe vendosja midis varreve të thjeshta në Amantia. Për këtë arsye mund të themi se ky tip varri u bë një element përbërës i arkitekturës qytetare ilire. Gjithashtu harku dhe qemeri nuk mbetën forma të ndërtimeve sepulkrale, por janë përdorur në portat e qytetit në Amantia dhe në godinat e këtij qyteti.
Ky tip arkitektonik pasi formohet plotësisht njeh edhe një evolucion të brendshëm duke kaluar në tipin me një ambient, që siç e pamë është më i vonë. Pavarësisht se një gjë e tillë duket se ndodh ,edhe nië Maqedoni (Karica, Malatheria), ne nuk njohim një lidhje të drejtpërdrejtë, sepse në lliri kjo kryhet në mënyrë graduale. Tek varri i Bylisit shohim të zhduket para dhoma dhe hyrja zhvendoset nga e djathta me një korridortë shkurtër. Njëkohësisht vetë dhoma ruan sofatet si element me rëndësi i ritit të varrimit. Në varret ,e Matohasanajt, si një fazë e dytë, zhduket edhe sofati, duke i lënë vendin arkave të hirit. Gjatë këtij evolucioni, tipi merr një formë ,e cila vetëm në dukje u ngjan varreve më të vona të Maqedonisë, të cilat e kanë hyrjen në mes të ambientit dhe janë pa sofate.
Në kuadrin e këtij tipi është konceptuar nga ndërtuesit ilirë edhe varri i Klosit. Ndryshon vetëm mënyra e mbulimit me qemer diedër të krijuar nga mbështetja e pllakave. Si formë planimetrike ai rreshtohet në tipin me dy ambiente (në qoftë se janë të sigurta mbeturinat e paradhomës). Sidoqoftë trajtimi i pjesës qendrore dhe veçanërisht mbulimi me pllaka në formë çatie nuk gjen paralele në arkitekturën ilire të kohës. Nga ana tjetër ky tip varri njihet gjerësisht në Rusinë Jugore (Olbia), që nga shek. IV p.-e.sonë, por nuk mungon dhe në Greqi dhe Italinë e Jugut. Përderisa në vendin tonë kemi një ekzemplartë vetëm që lidhet me një farë mënyre me tipin e parë të varreve, ende nuk mund t’i japim atij një vend të veçantë. Materialet e zbuluara në të , nuk shkojnë më herët se shek. II p.e.s.
Tipi i dytë ai me qemer të rremë, megjithëse përfaqësohet nga një numër i madh ekzemplarësh, ka një shtrirje gjeografike mjaft të kufizuar. Ai është konstatuar deri sot vetëm në zonën e ngushtë të Gjirit të Vlorës.
Për sa i përket pjesës së poshtme, dhomës me tulla, ajo njihet në pak raste si ndërtim sepulkral në Apolloni dhe Belsh. Por ajo që i tipizon varret ,e Gjirit të Vlorës është qemeri i rremë, prandaj nuk mund të vendosim lidhje të drejtpërdrejtë të tyre me ato të Apollonisë. Një paralelizëm të largët si vend, por të afërt si mënyrë ndërtimi e gjejmë tek një varr i fundit të shek. IV — fillimi i shek. III p.e.sonë, nga rrethet e qytetit Sevtopol në Trakë. Megjithëse qemeri i këtij varri është i njejtë në parim, ai është ndërtuar me tulla në formë trapezcide të pregatitura për këtë qëllim dhe ka në prerje formë pyke. Natyrisht ne nuk shohim këtu asnjë lidhje origjine por vetëm rrugë të ngjashme në përdorimin e formave arkitektonike nga mjeshtrit ilirë dhe trakë.
Tipi i tretë i ndërtimeve sepulkrale të qyteteve ilire, ai me embient katërkëndësh të mbuluar me pllaka dhe të vendosur brenda një platforme, është zbuluar deri më sot vetëm në Amantia. Jashtë llirisë nuk njohim ndonjë ndërtim të ngjashëm dhe ka shumë mundësi që ai të jetë një krijim origjinal i mjeshtërve ilirë.
Të tria tipet e ndërtimeve sepulkrale që ndryshojnë nga forma dhe moteriali i përdorur, kanë të përbashkët jo vetëm destinacionin por edhe karakterin, në kuptimin e gjerë të fjalës. Ato i bashkon fakti se janë ndërtime me karaktër qytetar, duke patur parasysh ndeshjen e tyre kryesisht në nekropolet e qendrave qytetare. Tipet më të zhvilluara nga pikëpamja arkitektonike, me qemer cilindrik dhe ai me platformë, i përkasin padyshim shtresës skllavopronare të qyteteve. Ato dalin si ndërtime në fund të sh.ek. IV p.e.sonë, krahas krijimit të qyteteve dhe zhduken në shek. I p.e.sonë, kur qytetet ilire ishin në një rënie të vazhdueshme. Gjatë kësaj kohe ato pësojnë një evolucion që prek kryesisht tipin planimetrik dhe pjesët që kishin të bënin me ritin e varrimit. Si pasojë e përpunimit të tipcve ata shkëputen gjithmonë e më shumë nga prototipet, ndonjeri prej të cilëve (varri me dy ambiente me qemer) u huazua drejtpërdrejtë nga popujt fqinjë. Me interes është të theksojmë zhvillimin paralel të tipeve dhe formave arkitektonike të varreve me qemer në llirinë e Jugut dhe vendet e tjera të kohës helenistike (Maqedoni, Trakë, Propontide, Greqi etj.), që pat si pasojë krijimin e disa varianteve me veçori të theksuara lokale. Për këtë arsye mund të themi se ndërtimet sepulkrale përbëjnë një kategori të veçantë në arkitekturën ilire që dallohet për tipare karakteristike të lindura gjatë zhvillimit të pavarur lokal, disa herë mbi bazën e prototipeve me karakter të përgjithshëm helenistik.