Fillimisht, regjimi që pasoi sundimin e aristokracisë fetare nuk ishte demokraci. Për shembull, kemi parë se në Athinë dhe në Romë revolucioni i kryer nuk kishte qenë vepër e klasave më të ulëta. Në të vërtetë, pati disa qyteza ku këto klasa do të ngrinin krye; por ato nuk mundën të bënin asgjë të qëndrueshme; trazirat e gjata që përfshinë Sirakuzën, Miletin, Samosin janë provë e kësaj. Regjimi i ri mundi të kishte një lloj qëndrueshmërie vetëm atje ku ai mundi të gjente menjëherë një klasë të lartë, e cila arriti të merrte në duart e saj, qoftë edhe për pak kohë, pushtetin dhe autoritetin moral, që u kishte ikur nga duart eupatridëve ose patricëve.
Cila mund të ishte kjo aristokraci e re? Me largimin e aristokracisë së trashëguar, i vetmi element shoqëror dallues mbetej pasuria. Njerëzit do t'i drejtoheshin kështu pasurisë të përcaktonte rangjet, pasi mendja njerëzore nuk mund të rrokte menjëherë se barazia mund të ishte absolute.
Në këtë mënyrë, Soloni mund të dëbonte nga mendjet e njerëzve dallimin e lashtë të ngritur mbi fenë e trashëgueshme, vetëm duke vendosur një ndarje të re, të ngritur mbi themelin e pasurisë. Ai i ndau njerëzit në katër klasa dhe u dha atyre të drejta jo të barabarta; për t'u ngjitur në magjistraturat e larta, duhej të ishe i pasur; për të hyrë në Senat dhe në gjykata duhej të ishe të paktën pjesëtar i një prej dy klasave të mesme.
E njëjta gjë u vërejt edhe në Romë. Kemi parë se Serviusi e dobësoi fuqinë e patriciatit, nëpërmjet ngritjes së një aristokracie rivale. Midis plebenjve më të pasur, ai krijoi dymbëdhjetë centuri kalorësish të zgjedhur; ky veprim përbën zanafillën e rendit kalorësiak, i cili këtej e tutje do të përbënte rendin e pasur të Romës. Plebenjtë, që nuk kishin cens të qëndrueshëm për të qenë kalorës, u ndanë në pesë klasa, sipas shifrës së pasurisë së tyre. Proletarët mbetën jashtë të gjitha klasave politike; edhe nëse ata mermin pjesë në mbledhjet e kuvendeve mbi bazën e centurive, është e sigurt se ata nuk kishin të drejtë vote. Ndërtimi republikan i ruajti këto dallime të caktuara nga një mbret dhe fillimisht pleba nuk u tregua aq e dëshiruar për vendosjen e barazisë mes pjesëtarëve të saj.
Ajo që vihet re kaq qartë në Athinë dhe në Romë, haset pothuajse në të gjitha qytezat e tjera. Për shembull, në Kum të drejtat politike fillimisht iu dhanë vetëm atyre që zotëronin kuaj, duke formuar kësisoj një rend kalorësiak; më vonë, ata që radhiteshin pas tyre në pikëpamje pasurore, do të përftonin të njëjtat të drejta dhe kjo masë arriti të shpinte në një mijë numrin e qytetarëve. Në Regium, qeverisja qe për një kohë të gjatë në duart e një mijë qytetarëve më të pasur. Në Thurii, cens-i që kërkohej për të qenë pjesë e trupit politik, ishte shumë i lartë. Në poezitë e Teognisit shohim qartë se në Megara, pas rënies së fisnikëve, ajo që sundoi ishte pasuria. Në Tebë, për të gëzuar të drejtat e qytetarit, nuk duhej të ishe as zejtar, as tregtar.
Kësisoj pra, të drejtat politike, të cilat në epokën e mëparshme mishëroheshin te lindja e njeriut, gradualisht, për njëfarë kohe u përqendruan te pasuria. Kjo aristokraci, e ngritur mbi pasurinë, u formua në të gjitha qytezat, jo si rrjedhojë e një përllogaritjeje, por si rrjedhojë e vetë mendjes njerëzore, e cila duke dalë nga një regjim pabarazie i tejskajshëm, nuk mund të arrinte menjëherë në idenë e barazisë së plotë.
Nënvizojmë se kjo aristokraci nuk e mbështeste epërsinë e saj vetëm mbi pasurinë. Gjithkund, dëshira e saj ishte të përbënte edhe klasën ushtarake. Ajo merrte përsipër njëherazi mbrojtjen e qytezave dhe qeverisjen e tyre. Ajo mbante për vete armët më të mira dhe ishte aty ku luftimet ishin më të rrezikshmet, duke dashur me këtë veprim të zëvendësonte klasën fisnike të zëvendësuar prej saj. Në të gjitha qytezat, më të pasurit formonin kalorësinë, klasa e mesme përbënte trupën e harkëtarëve ose të legjionarëve. Të varfrit përjashtoheshin nga shërbimi ushtarak; shumë-shumë, ata mund të përdoreshin si velitë dhe peltastë, ose si rremtarë të flotës. Kështu, organizimi i ushtrisë i përgjigjej me saktësi të përkryer organizimit politik të qytezës. Rreziqet ishin në përpjesëtim me privilegjet dhe forca materiale gjendej në po të njëjtat duar si edhe pasuria.
Në këtë mënyrë, pothuajse në të gjitha qytezat historia e të cilave njihet prej nesh, ka pasur një periudhë gjatë së cilës klasa e pasur ose të paktën klasa e mesme ka qenë në krye të qeverisjes. Ky regjim politik kishte meritat e tij, sikurse çdo regjim ka meritat e veta, kur ai përputhet me zakonet e epokës dhe kur feja nuk është kundër tij. Sigurisht, fisnikëria priftërore e epokës së mëparshme kishte dhënë kontribut të madh; ishte ajo që, për herë të parë, kishte vendosur ligjet dhe kishte hedhur themelet e qeverisjes së rregullt. Ajo kishte bërë të mundur që shoqëritë njerëzore të jetonin, për shekuj me radhë, në qetësi dhe dinjitet. Aristokracia e ngritur mbi pasurinë pati një tjetër meritë: ajo i dha shoqërisë dhe inteligjencës njerëzore një shtysë të re. Produkt i punës në të gjitha format e saj, ajo e nderoi dhe e nxiti atë. Regjimi i ri politik i jepte më shumë vlerë politike njeriut më punëtor, më aktiv ose më të aftë; pra ajo favorizoi zhvillimin e zejtarisë dhe të tregtisë; ajo favorizoi gjithashtu përparimin intelektual; është e qartë se përftimi i kësaj pasurie, e cila vihej ose humbiste zakonisht në funksion të meritës së gjithkujt, e bënte arsimimin nevojë të parë dhe inteligjencën njerëzore, mekanizmin më të fuqishëm të krejt veprimtarisë njerëzore. Pra nuk duhet të habitemi aspak që, nën këtë regjim, Greqia dhe Roma kanë mundur të zmadhojnë kufijtë e kulturës së tyre intelektuale, duke e çuar shumë përpara qytetërimin e tyre.
Klasa e pasur nuk mundi ta mbante sundimin e saj po aq gjatë sa kish mundur ta mbante fisnikëria e trashëgueshme. Cilësitë e saj për të sunduar nuk kishin të njëjtën vlerë. Ajo nuk kishte atë karakter të shenjtë që mbështillte eupatridin e lashtë; ajo nuk mbretëronte në funksion të besimit dhe vullnetit të perëndive. Ajo nuk kishte asgjë që mund të ushtronte ndikim mbi ndërgjegjen njerëzore dhe ti detyronte njerëzit të nënshtroheshin. Njeriu përulet vetëm para asaj që ai beson se është e drejtë ose ndaj asaj që mendimi i thotë se është mbi të. Ai ishte përulur për një kohë të gjatë përpara epërsisë fetare të eupatridit, i cili thoshte lutjet dhe kishte pëlqimin e perëndive. Por pasuria nuk ndikonte dot mbi të. I ndeshur me pasurinë, ndjenja më e zakonshme që njeriu ka, nuk është respekti, por zilia. Pabarazia politike, që rridhte nga pasuria, u shfaq shumë shpejt si një padrejtësi e madhe dhe njerëzit iu përveshën pimës për ta zhdukur.
Mirëpo, me të filluar, seria e revolucioneve nuk do të ndalej më. Me përmbysjen e parimeve të lashta, nuk do të kishte më as tradita as rregulla të qëndrueshme. Ishte krijuar një ndjenjë e përgjithshme rreth paqëndrueshmërisë së sendeve, e cila bënte që asnjë ndërtim të mos qëndronte gjatë në këmbë. Kësisoj pra, edhe aristokracia e re do të sulmohej njëlloj si edhe e vjetra; të varfrit kërkuan të ngriheshin në rangun e qytetarit dhe u përpoqën të depërtonin dhe të ishin pjesë e trupit politik.
Është e pamundur të shpjegohet me hollësi kjo luftë e re. Historia e qytezave, gradualisht që ajo largohej nga zanafilla e saj, nis të marrë forma nga më të ndryshmet. Qytezat bëhen objekt i të njëjtave revolucione; por këto revolucione paraqiten në forma shumë të ndryshme. Në më të paktën, mund të nënvizohet se në qytezat ku pasuria kryesore mbështetej mbi tokën, klasa e pasur do të respektohej për një kohë më gjatë dhe do të kontrollonte më shumë punët; përkundrazi, në qyteza, si për shembull Athina, ku kishte pak pasuri që lidheshin me tokën dhe ku pasuria kishte nisur të vihej kryesisht përmes zejtarisë dhe tregtisë, paqëndrueshmëria e saj do të zgjonte më shpejt lakmitë dhe shpresat e klasave të ulëta dhe aristokracia do të vihej nën goditjen e sulmeve më herët.
Të pasurit e Romës iu bënë ballë këtyre sulmeve më mirë se ata të Greqisë; kjo u detyrohet disa shkaqeve, të cilat do t'i përmendim më tej. Por kur lexojmë historinë greke, shohim me njëfarë habie se sa pak është vetëmbrojtur aristokracia e re. E vërteta është se ajo nuk mundej, sikurse edhe eupatridët, t'u kundërvihej kundërshtarëve të saj me argumentin e madh e të fuqishëm të traditës dhe të fesë. Ajo nuk mund të thërriste për ndihmë të parët dhe perënditë. Ajo nuk kishte pikë mbështetëse në besimet e veta: ajo nuk besonte në legjitimitetin e privilegjeve të saj.
Sigurisht, ajo kishte forcën e armëve; por shumë shpejt edhe kjo epërsi do fillonte Vi mungonte. Pa dyshim, ndërtimet e ndryshme shtetërore do të mbijetonin më gjatë në rast se çdo shtet do të jetonte i veçuar prej të tjerëve dhe gjithnjë në paqe. Por lufta çrregullon mekanizmat e tyre dhe përshpejton ndryshimet. Dihet se pothuaj të gjitha qytezat e Greqisë dhe të Italisë ishin në luftë të vazhdueshme me njëra-tjetrën. Shërbimi ushtarak rëndonte më shumë mbi klasën e pasur, pasi kjo klasë luftonte përherë në vijën e parë të betejës. Shpesh, pas përfundimit të një fushate ushtarake, ushtria kthehej në qytezë me humbje të mëdha dhe e sfilitur, për rrjedhojë pa mundësi për t'u bërë ballë masave popullore. Për shembull, në Tarento, ku klasa e lartë kishte humbur pjesën më të madhe të pjesëtarëve të saj gjatë një beteje kundër Japigëve, demokracia u vendos menjëherë në qytet. E njëjta gjë pat ndodhur edhe në Argos, rreth tridhjetë vjet më parë: si rrjedhojë e një lufte shkatërrimtare kundër spartanëve, numri i qytetarëve të vërtetë ishte pakësuar aq shumë, saqë u pa e nevojshme që e drejta e qytetarisë t'i jepej edhe një turme periekësh4. Ishte pikërisht kjo arsyeja që Sparta, për të mos rënë në një nevojë të tillë të skajshme, kujdesej aq shumë për gjakun e spartanëve të vërtetë. Për sa i përket Romës, luftërat e saj të vazhdueshme shpjegojnë në një masë të madhe numrin e madh të revolucioneve. Lufta shkatërroi fillimisht patriciatin e saj; nga treqind familje që kjo kastë numëronte gjatë sundimit të mbretërve, pas pushtimit të Samnium-it do të mbetej vetëm rreth një e treta e saj. Më pas lufta do të korrte plebën fillestare, këtë plebë të pasur e të guximshme që bënte pjesë në pesë klasat e para dhe formonte legjionet.
Një prej pasojave të luftës ishte se qytezat qenë thuajse gjithnjë të detyruara të armatosnin klasat e ulëta. Fakti që Athina dhe qyteza të tjera bregdetare kishin nevojë për të pasur një flotë dhe për të zhvilluar beteja detare do t'i jepte klasës së ulët rëndësinë që qytezat ia kishin refuzuar për një kohë të gjatë. Tetët, të ngritur në nivelin e rremtarëve, detarëve e madje të ushtarëve dhe duke pasur në duart e tyre shpëtimin e atdheut, ndjenë se ishin të domosdoshëm dhe u bënë më të guximshëm.
Demokracia athinase e ka origjinën pikërisht këtu. Sparta i trembej luftës. Te Tuqididi shohim se sa e ngadaltë qe ajo në marrjen e vendimeve dhe se sa shumë nguronte ajo të hynte në luftë. Në luftën e Peloponezit, ajo hyri në luftë kundër dëshirës së saj; por sa të shumta janë përpjekjet e saj për të dalë nga kjo luftë! Kjo për faktin se Sparta ishte e detyruar të armatoste, neodamodët, mothakët, lakonasit e madje edhe vetë hilotët; ajo e dinte mirë se çdo luftë, duke u dhënë armët klasave të shtypura prej saj, e ballafaqonte atë me rrezikun e revolucionit e që për të shmangur atë ishte e domosdoshme që kur ushtritë të ktheheshin, ajo, ose duhej të pësonte ligjin që do të vendosnin hilotët e vet, ose të gjente një mjet për t'i masakruar pa zhurmë ata. Plebenjtë mallkonin Senatin e Romës, kur ata e akuzonin atë se kërkonte gjithnjë luftëra të reja. Senati ishte shumë i shkathët. Ai e dinte se këto luftëra do e detyronin atë të bënte shumë lëshime në Forum. Por ai nuk mund t'i shmangte ato, sepse Roma ishte e rrethuar nga armiq.
Nuk ka dyshim se lufta shërbeu për të shkurtuar distancën që aristokracia e ndërtuar mbi bazën e pasurisë kishte mundur të krijonte mes saj dhe klasave të ulëta. Një gjë e tillë do të bënte që shumë shpejt, ndërtimi ligjor i qytezave të binte në mosmarrëveshje me gjendjen shoqërore, ndaj u desh që ai të modifikohej. Ndër të tjera, duhet njohur fakti se cili privilegj binte domosdoshmërisht ndesh me parimin që qeveriste atëherë njerëzit. Interesi publik nuk ishte një parim i një natyre që mund të autorizonte dhe të mbante për një kohë të gjatë në këmbë pabarazinë. Ai do t'i shpinte pashmangshmërisht shoqëritë drejt demokracisë.
Kjo është aq e vërtetë, saqë shumë shpejt do të duhej që ku më herët e ku më vonë, të gjithë njerëzve të lirë t'u jepeshin të drejtat politike. Sapo pleba romake shprehu vullnetin për të pasur kuvendet e saj, asaj iu desh të pranonte në radhët e saj edhe proletarët, pa mundur kështu të impononte ndarjen e vet në klasa. Kësisoj, shumica e qytezave do të asistonin në krijimin e kuvendeve me të vërtetë popullore dhe në vendosjen e votimit të përgjithshëm.
Mirëpo, në atë kohë, votimi i përgjithshëm kishte një vlerë krahasimisht shumë më të madhe sesa ai ka sot në shtetet moderne. Përmes tij, edhe qytetari më i fundit vendoste dorë në të gjitha çështjet, emëronte magjistratët, bënte ligjet, jepte drejtësinë, vendoste për luftën dhe paqen dhe hartonte traktatet e aleancave. Pra, mjaftonte ky zgjerim i të drejtës së votës dhe qeverisja do të bëhej me të vërtetë demokratike.
Në këtë pikë vlen të bëjmë edhe një vërejtje të fundit. Ndoshta ardhja e demokracisë mund të ishte shmangur, , domethënë qeverisja nga pak njerëz dhe liria për të gjithë. Por grekët nuk kishin një ide të qartë rreth lirisë; tek ata, të drejtat individuale nuk ishin gjithnjë të garantuara. E dimë, nga Tuqididi, i cili sigurisht nuk shquhet për shumë zell ndaj qeverisjes demokratike, se nën sundimin e oligarkisë populli ishte mjaft i ekspozuar ndaj haraçeve, dënimeve arbitrare, ekzekutimeve të dhunshme. Te ky historian lexojmë se "duhej regjimi demokratik, në mënyrë që të varfrit të gjenin strehë ku të mbroheshin dhe të pasurit një fre". Grekët nuk kanë ditur kurrë të pajtojnë barazinë qytetare me pabarazinë politike. Në mënyrë që i varfri të mos dëmtohej në interesat e tij personalë, atyre iu duk e nevojshme që ai të kishte të drejtën për të votuar, që ai të ishte gjykatës në gjykata e madje edhe magjistrat. Në rast se këtu do të kujtonim se, te grekët, shteti ishte një pushtet absolut dhe se ndaj tij nuk mund të pretendohej asnjë e drejtë individuale, do të kuptojmë se sa i madh ishte interesi për çdo njeri, madje edhe për më të humburin mes tyre, të gëzonte të drejta politike, domethënë të bënte pjesë në qeverisje. Nisur nga fakti që sovrani kolektiv ishte aq i gjithëfuqishëm, njeriu mund të ishte diçka vetëm duke qenë pjesëtar i këtij sovrani. Siguria dhe dinjiteti vareshin vetëm prej tij. Njerëzit kërkuan të kishin të drejta politike, jo për të pasur lirinë e vërtetë, por për të pasur të paktën diçka që mund ta zëvendësonte atë.
Hap pas hapi që revolucionet ndiqnin rrjedhën e tyre dhe shoqëritë largoheshin nga regjimi i vjetër, qeverisja e njerëzve bëhej gjithnjë e më e vështirë. Duheshin rregulla më të stërholluara, mekanizma më të shumtë e më të hollë. Një gjë e tillë shihet qartë në shembullin e qeverisjes së Athinës.
Athina kishte një numër tepër të madh magjistratësh. Në radhë të parë, ajo kishte ruajtur të gjithë magjistratët e kohëve të para, arhontin, i cili zgjidhej çdo vit dhe ruante përjetësinë e kulteve shtëpiake, mbretin që përmbushte ritet e flijimeve, polemarkun që ishte prijës i ushtrisë dhe gjykonte të huajt, gjashtë tesmotetët që në letër duhej të jepnin gjykimet, por që në fakt kryesonin juritë e mëdha; më tej ajo kishte dhjetë tepoTroiot, që këshilloheshin me orakujt dhe bënin disa flijime, napdoiroi, që shoqëronin arhontët dhe mbretin nëpër ceremoni, dhjetë athlotetët, të cilët qëndronin në detyrë për një periudhë katërvjeçare për përgatitjen e kremtimeve të Athinasë, e së fundmi pritanët, që përbënin një trupë prej pesëdhjetë vetash e që qëndronin të mbledhur në mënyrë të përhershme, për t'u kujdesur për mirëmbajtjen e vatrës publike dhe vazhdimësinë e vakteve të shenjta. Përmes kësaj liste shihet se Athina u qëndronte besnike traditave të kohëve të lashta; aq shumë revolucione nuk kishin mundur të shkatërronin ende këtë respekt supersticioz. Askush nuk guxonte të prishte format e lashta të besimit kombëtar; demokracia vazhdonte kultin e ngritur nga eupatridët.
Vinin më pas magjistratët e krijuar posaçërisht për demokracinë, të cilët nuk ishin priftërinj dhe që kujdesoheshin për interesat materialë të qytetit. Në radhë të parë ishin dhjetë strategët që merreshin me çështjet e luftës dhe të politikës; pastaj, dhjetë astinomët që merreshin me policinë; dhjetë agoranomët që përkujdeseshin për tregjet e qytezës dhe të Pireut; pesëmbëdhjetë sitofilakët që kontrollonin shitjen e grurit; pesëmbëdhjetë metronomët që kontrollonin peshat dhe masat; dhjetë rojat e thesarit; dhjetë mbajtësit e llogarive; të njëmbëdhjetët, të cilët ishin të ngarkuar me ekzekutimin e dënimeve. Le të shtojmë këtu se pjesa më e madhe e këtyre magjistraturave përsëriteshin në çdo fis dhe në secilën denië. Në Atikë, edhe grupi më i vogël i popullsisë kishte arhontin, priftin, sekretarin, vjelësin e taksave, prijësin e vet ushtarak. Në qytezë ose në fshatra nuk mund të bëhej hap pa u ndeshur në një magjistrat.
Këto funksione ishin të përvitshme; prej këtu rridhte se nuk kishte thuajse asnjë njeri që të mos priste të ushtronte sipas radhës ndonjë prej këtyre funksioneve. Magjistratët-priftërinj zgjidheshin me short. Magjistratët që ushtronin vetëm funksione të rendit publik zgjidheshin nga populli. Megjithatë, athinasit tregonin kujdes ndaj tekave të shortit dhe votimeve të përgjithshme: të gjithë të zgjedhurit rishtas i nënshtroheshin shqyrtimit, qoftë përpara Senatit, qoftë përpara magjistratëve ende në detyrë, e së fundmi edhe përpara Aeropagut; ky shqyrtim nuk bëhej sepse kërkoheshin prova aftësie apo talenti; hetimi kryhej lidhur me ndershmërinë e njeriut dhe të familjes së tij; gjithashtu kërkohej që çdo magjistrat të zotëronte një pasuri në ngastra toke.
Të krijohet përshtypja se këta magjistratë, të zgjedhur me votim të përgjithshëm nga të barabartët e tyre, të emëruar çdo vit, të përgjegjshëm e madje të revokueshëm, kishin pak prestigj dhe autoritet. Por mjafton të lexojmë Tuqididin dhe Ksenofonin, për të mësuar se ata ishin të respektuar dhe gëzonin nënshtrimin e të gjithëve. Në karakterin e njerëzve të lashtësisë, madje edhe të athinasve, ka pasur gjithnjë një lehtësi të madhe për t'u përulur përpara një disipline. Ndoshta, ishte kjo një rrjedhojë e zakoneve të nënshtrimit që qeverisja priftërore u kishte dhënë njerëzve. Njerëzit kishin mësuar të respektonin shtetin dhe të gjithë ata syresh që, në shkallë të ndryshme, e përfaqësonin atë. Njerëzve nuk u shkonte ndër mend të përbuznin një magjistrat, pasi ai ishte i zgjedhuri i tyre; votimi i përgjithshëm konsiderohej si një prej burimeve më të shenjta të autoritetit.
Mbi magjistratët, të cilët nuk kishin detyrë tjetër veç asaj të zbatimit të ligjeve, qëndronte Senati. Ky nuk ishte veçse një trupë vendimmarrëse, një lloj Këshilli shteti; ai nuk vepronte, nuk bënte ligje, nuk ushtronte kurrfarë sovraniteti. E megjithatë nuk kishte problem që ai të zgjidhej çdo vit; ai nuk kërkonte prej anëtarëve të vet as inteligjencë më të lartë e as ndonjë përvojë të madhe. Ai përbëhej nga pesëdhjetë pritanë të ardhur nga çdo fis, të cilët ushtronin me radhë funksionet e shenjta dhe qëndronin të mbledhur gjatë gjithë vitit lidhur me çështjet me interes fetar ose politik të qytetit. Ndoshta, nisur nga fakti që në fillimet e veta Senati kishte qenë vetëm kuvendi i pritanëve, domethënë i priftërinjve të vatrës, ishte ruajtur edhe zakoni që ai të zgjidhej me anë të shortit. Mjafton të themi se pas hedhjes së shortit, çdo emër i nënshtrohej një shqyrtimi dhe rrëzohej nëse ai nuk dukej aq sa duhej i nderuar.
Mbi Senatin qëndronte Kuvendi i popullit. Ky ishte sovrani i vërtetë. Por, sikurse edhe në rastin e monarkive të mirëndërtuara, ku monarku rrethohet prej masash mbrojtëse ndaj trilleve dhe gabimeve të tij, demokracia kishte edhe ajo rregulla të pandryshueshme, ndaj të cilave nënshtrohej.
Kuvendi thirrej nga pritanët ose strategët. Ai mblidhej në një hapësirë të rrethuar, të shenjtëruar nga feja; që herët në mëngjes, priftërinjtë bënin xhiron e Pniksit, flijonin viktima dhe u luteshin perëndive që t'i mbronin. Populli ulej në stola guri. Mbi një lloj podiumi të ngritur, qëndronin pritanët ose proedrët që kryesonin kuvendin. Kur të gjithë kishin zënë vend, një prift thoshte me zë të lartë: "Mbani qetësi, fillon
heshtja fetare lutuni perëndive dhe perëndeshave (dhe këtu ai përmendte emrat e hyjnive kryesore të vendit), në mënyrë që gjithçka të shkojë sa më mirë për kuvendin dhe për të mirën e madhe të Afhinës dhe lumturinë e banorëve të saj." Më pas populli, ose dikush në emër të tij, përgjigjej: "Ne i lutemi perëndive që ato të mbrojnë qytetin. Le të mbizotërojë mendimi i më të urtit! Mallkuar qoftë ai që do të na jepte këshilla të këqija, që do të përpiqej të ndryshonte dekretet dhe ligjet apo që do ti zbulonte sekretet tona armikut!"
Më pas, kasneci, me urdhër të kryetarëve, njoftonte me zë të lartë arsyen e thirrjes së kuvendit. Ajo çka tani i paraqitej popullit, ishte diskutuar dhe studiuar paraprakisht nga Senati. Populli nuk kishte atë që në gjuhën e sotme e quajmë nismë; Senati vinte para tij një projektdekret; ai kishte të drejtë ta rrëzonte ose ta pranonte atë, por ai nuk merrte vendim për gjë tjetër.
Pasi kasneci kishte përfunduar së lexuari projektdekretin, hapeshin diskutimet. Kasneci thoshte: "Kush do e marrë fjalën?" Oratorët ngjiteshin në tribunë, sipas moshës. Mund të flisnin të gjithë burrat, pa dallim pasurie e profesioni, me kusht që më parë të provonin se gëzonin të drejta politike, se nuk kishin borxhe ndaj shtetit, se zakonet e tyre ishin të pastra, se ishin të martuar përmes martesës legjitime, se zotëronin ngastra toke në Atikë, se kishin përmbushur të gjitha detyrimet ndaj prindërve të vet, se kishin marrë pjesë në të gjitha fushatat ushtarake ku ishin kërkuar dhe se nuk e kishin flakur tej mburojën gjatë asnjë beteje.
Pasi verifikoheshin të gjitha këto, populli jepej i tëri pas fjalës së vet. Athinasit, siç thotë Tuqididi, nuk besonin se fjala mund të dëmtonte veprën. Përkundrazi, ata ndienin nevojën për t'u sqaruar. Politika nuk ishte më, sikurse gjatë regjimit të mëparshëm, çështje tradite apo feje. Duhej që arsyet të mendoheshin dhe të peshoheshin. Diskutimi ishte i nevojshëm; pasi çdo çështje ishte pak a shumë e errët dhe vetëm fjala mund ta nxirrte të vërtetën në shesh. Populli athinas kërkonte që çdo çështje t'i sqarohej në të gjitha variantet e veta dhe atij t'i bëhej e qartë arsyeja e votimit pro ose kundër. Ai i donte shumë oratorët e tij; thuhet se ai i shpërblente ata me para për çdo fjalim që ata mbanin në tribunë. Madje ai shkonte edhe më tej: ai i dëgjonte; ai nuk përbënte kurrsesi një turmë zhurmëshumë e të pavëmendshme. Përkundrazi; poeti komik e paraqet atë, tek dëgjon gojëhapët, pa lëvizur, mbi stolat e gurtë5. Historianët dhe oratorët i përshkruajnë shpesh këto mbledhje të popullit; në to nuk shohim thuajse kurrë që fjala e një oratori të ndërpritet; qoftë ai Perikliu apo Kleoni, Eskini apo Demosteni, populli është gjithnjë i vëmendshëm; qoftë kur e lavdërojnë apo lajkatojnë, qoftë kur e sulmojnë, ai dëgjon. Ai lejon që në tribunë të shprehen opinione nga më të kundërtat, me një durim që është për fu lavdëruar. Ngandonjëherë lëshon mërmërima, por asnjëherë klithma apo ulërima. Çfarëdo që oratori thotë, ai e ka gjithnjë mundësinë të shkojë deri në fund të fjalës së vet.
Në Spartë, oratoria nuk njihet aspak. Kjo për faktin se atje parimet e qeverisjes nuk ishin të njëjtat me Athinën. Aristokracia vijon të qeverisë dhe ajo ka tradita të pandryshuara, të cilat nuk e lejojnë atë të debatojë gjatë rreth pro-ve dhe kundra-ve lidhur me çështjet e ndryshme. Në Athinë, populli kërkon të jetë i sqaruar, ai vendos vetëm pasi ka dëgjuar një debat në të kundërtat e veta; ai vepron për aq sa ai është i bindur ose që beson se është. Për të vënë në lëvizje votimin e përgjithshëm, duhet fjala; elokuenca është mekanizmi i qeverisjes demokratike. Ndaj, oratorët, shumë shpejt, do të merrnin titullin demagogë, domethënë, udhëheqës të qytetit, pasi faktikisht janë ata që e vënë atë në lëvizje dhe që i japin atij vullnetin për të marrë vendimet e veta.
Në Athinë ishte parashikuar edhe rasti kur një orator bënte një propozim që shkonte kundër ligjeve ekzistuese. Athina kishte magjistratë të posaçëm, që ajo i quante ruajtësit e ligjit. Në një numër prej shtatë vetash, ata vrojtonin kuvendin, të ulur në stola të lartë, në pozicionin e përfaqësuesve të ligjit, i cili është edhe mbi vetë popullin. Në rast se ata shihnin se një ligj po sulmohej, ata e ndalnin oratorin në mes të diskutimit dhe urdhëronin shpërndarjen e menjëhershme të kuvendit. Populli shpërndahej, pa pasur të drejtë të votonte.
Në të vërtetë, ekzistonte një ligj, pak i zbatuar, i cili ndëshkonte çdo orator që dyshohej se kishte këshilluar keq popullin. Gjithashtu kishte edhe një ligj tjetër, i cili i ndalonte hipjen në tribunë çdo oratori, i cili kishte propozuar tri herë marrjen e vendimeve që binin ndesh me ligjet ekzistuese.
Athina e dinte shumë mirë se demokracia mund të mbahej në këmbë vetëm përmes respektimit të ligjit. Kujdesi për të kërkuar ndryshime, që mund të ishin të dobishme për legjislacionin ekzistues u përkiste posaçërisht tesmotetëve.
Propozimet e tyre i paraqiteshin Senatit, i cili kishte të drejtë t'i hidhte poshtë ato, por jo t'i kthente ato në ligj. Në rast miratimi të tyre nga Senati, ai thërriste kuvendin dhe i bënte atij të njohur projektin e tesmotetëve. Por popullit nuk i kërkohej të merrte vendim menjëherë; diskutimi shtyhej për një ditë tjetër dhe në pritje të mbledhjes së kuvendit, populli caktonte pesë oratorë, të cilët kishin për mision të veçantë të nxirrnin në dritë të metat e propozimeve të reja. Në ditën e caktuar, populli mblidhej përsëri dhe dëgjonte, fillimisht oratorët e caktuar për mbrojtjen e ligjeve të vjetra, më pas oratorët që ai kishte caktuar për ligjet e reja. Pas dëgjimit të diskutimeve, populli ende nuk prononcohej. Ai mjaftohej me caktimin e një komisioni të madh në numër, të përbërë krejtësisht nga njerëz që kishin ushtruar funksionin e gjykatësit. Ky komision niste rishqyrtimin e çështjes, dëgjonte përsëri oratorët, diskutonte dhe tërhiqej për marrjen e vendimit. Në rast se ai rrëzonte ligjin e propozuar, gjykimi i tij nuk mund të apelohej. Në rast se ai e miratonte atë, ai thërriste përsëri popullin, i cili, për herë të tretë, më në fund, duhej të votonte dhe votat e tij e kthenin propozimin në ligj.
Pavarësisht nga kujdesi i madh që tregohej, ekzistonte përsëri mundësia që të kalonte një propozim i dëmshëm ose i padrejtë. Por ligji i ri mbante përgjithmonë emrin e autorit të vet, i cili më vonë mund të ndiqej penalisht dhe të dënohej. Populli, si sovran i vërtetë, njihej si i pagabueshëm; por çdo orator mbetej gjithnjë përgjegjës për këshillën që kishte dhënë.
Të tilla ishin rregullat të cilave u nënshtrohej demokracia. Por prej këtu nuk duhet të arrihet në përfundimin se ajo nuk gaboi kurrë. Cilado qoftë forma e qeverisjes, monarki, aristokraci, demokraci, ka ditë kur qeveris arsyeja dhe ka ditë të tjera kur qeveris pasioni. Asnjë ndërtim kushtetues nuk ka mundur të eliminojë një herë e përgjithmonë dobësitë dhe veset e natyrës njerëzore. Sa më të stërholluara të jenë rregullat, aq më shumë dëshmojnë ato se drejtimi i shoqërisë është i vështirë dhe i mbarsur me rreziqe. Demokracia mund të mbijetojë vetëm mbi forcën e maturisë.
Habitemi gjithashtu se sa punë të madhe kërkonte kjo demokraci nga njerëzit. Ishte një qeverisje që kërkonte punë të pafund. Shihni se me se ngjante dita e një athinasi. Një ditë ai thërritej të merrte pjesë në kuvendin e demës së tij, ku ai duhej të deliberonte rreth interesave fetarë apo financiarë të këtij grupi të vogël. Një ditë tjetër, ai thirrej në kuvendin e fisit të tij; bëhet fjalë për marrjen e masave për kremtimin e një feste fetare, për shqyrtimin e shpenzimeve, për nxjerrje dekretesh ose për emërimin e prijësve ose gjykatësve. Tri herë në muaj, rregullisht, ai duhet të marrë pjesë në kuvendin e përgjithshëm të popullit; atje ai nuk ka të drejtë të mungojë. Mirëpo, seanca është e gjatë; atje ai nuk shkon vetëm për të votuar: i ardhur që në mëngjes, duhet të qëndrojë atje deri në një orë të vonë të ditës, duke dëgjuar oratorët. Ai mund të votojë vetëm kur ka qenë i pranishëm që nga hapja e seancës dhe të ketë dëgjuar të gjitha diskutimet. Votimi është për të një prej çështjeve më serioze; herë fjala është për të emëruar prijësit politikë dhe ushtarakë, domethënë ata njerëz të cilëve do t'u besohen interesat dhe jeta e tij për një vit radhazi; herë, për të vendosur një taksë apo për të ndryshuar një ligj; herë duhet të votojë për luftën, duke e ditur mirë se do t'i duhet që po të jetë nevoja të derdhë edhe gjakun e tij apo të birit të vet Interesat individualë janë të lidhur pandashmërisht me interesin e shtetit. Njeriu nuk mund të jetë as indiferent e as t'i marrë vendimet lehtazi. Nëse ai gabohet, ai është i vetëdijshëm se do e pësojë dhe se në çdo votë ai angazhon pasurinë dhe jetën e vet. Ditën kur fushata fafkeqe e Sicilisë u vendos, nuk pati as edhe një qytetar që të mos e dinte që një prej të afërmeve të vet do të ishte pjesëmarrës në të dhe të mos ndiqte me vëmendjen më të madhe, duke peshuar avantazhet dhe rreziqet që kjo luftë paraqiste. Ishte më se e nevojshme që njerëzit të mendoheshin dhe të sqaroheshin. Sepse një dështim i atdheut në këtë ndërmarrje do të ishte për çdo qytetar një pakësim i dinjitetit të vet personal, i sigurisë dhe i pasurisë së tij.
Detyra e qytetarit nuk kufizohej vetëm me votimin. Kur vinte radha e tij, ai duhej të ishte magjistrat në demën apo fisin e vet. Mesatarisht një herë në çdo dy vjet, ai kryente funksionin e heliastit, domethënë të gjykatësit dhe gjithë këtë vit ai e kalonte nëpër gjykata, duke dëgjuar ankuesit dhe paditësit dhe duke zbatuar ligjin. Nuk kishte qytetar që të mos ishte thirrur dy herë gjatë jetës së vet për të bërë pjesë në Senntin e të Pesëqindëve; në këtë rast, ai ishte i detyruar të ulej në bankat e tij, nga mëngjesi deri në darkë dhe të priste deponimet e magjistratëve, llogaridhënien e tyre, ambasadorët e huaj, të përpilonte udhëzimet për ambasadorët e Athinës, të shqyrtonte të gjitha çështjet që duhej t'i parashtroheshin popullit dhe të përgatiste të gjitha dekretet. Së fundmi, ai mund të ishte magjistrat i qytetit, arhont, strateg, astinom, në rast se shorti apo votimi e caktonte të tillë. Pra të ishe qytetar i një shteti demokratik ishte një detyrë e vështirë; një gjë e tillë ishte aq e ngarkuar, sa të merrte krejt ekzistencën dhe për punët personale dhe jetën shtëpiake mbetej shumë pak kohë. Ja pra se përse Aristoteli, me të drejtë, thoshte se ai njeri që mund të jetonte vetëm në saje të punës nuk mund të ishte qytetar. Të tilla ishin kërkesat e demokracisë. Qytetari, ashtu sikurse nëpunësi publik i ditëve tona, i jepej me trup e shpirt shtetit. Ai i jepte atij gjakun e vet në luftë, kohën e tij në paqe. Ai nuk ishte i lirë të linte mënjanë çështjet publike, për t'u kushtuar më shumë kujdes punëve të tij personale. Ai duhej të linte më së tepërmi mënjanë punët e tij, për të punuar për të inirën e qy tetit. Njerëzit e kalonin kohën duke qeverisur njëri-tjetrin. Demokracia mund të ekzistonte vetëm nën kushtin e përpjekjes së pareshtur nga ana e të gjithë qytetarëve. Në rast se zelli i tyre do të pakësohej sadopak, ajo, ose do të zhdukej ose do të korruptohej.