Natyra dhe virtyti i besimit te njerëzit e lashtësisë nuk ishte të ngrinte inteligjencën njerëzore drejt konceptit të absolutes, të hapte ndaj shpirtit të etur një rrugë të ndritshme, në fund të së cilës atij mund t'i dukej sikur shihte Zotin. Kjo fe ishte një tërësi e keqlidhur besëtytnish të vogla, praktikash dhe ritesh të hollësishme. Të gjeje kuptimin e tyre, ishte e pamundur; në to, nuk kishte vend për të menduar apo thirrur arsyen. Fjala fe nuk donte të thoshte atë çka ajo do të thotë sot për ne; nën këtë trup, ne nënkuptojmë një tërësi dogmash, një doktrinë rreth Zotit, një simbol besimi mbi misteret që janë te ne dhe rreth nesh; e njëjta fjalë, te njerëzit e lashtësisë nënkuptonte ritet, ceremonitë, aktet e kultit të jashtëm. Doktrina ishte pak gjë; ato që ishin të rëndësishme, ishin praktikat; ato ishin urdhëruese dhe detyruese (ligare, religio). Feja ishte një lidhje materiale, një vargua që e mbante njeriun skllav. Njeriu e kishte krijuar, por ai qeverisej prej saj. Ai i druhej asaj dhe nuk guxonte të arsyetonte mbi të, as të diskutonte, as ta shihte atë në sy. Perënditë, heronjtë, të vdekurit, kërkonin prej tij një kult material dhe ai e shlyente këtë borxh, për t'i bërë ato miqësore dhe akoma më tepër, për të mos i armiqësuar ndaj vetes.
Vështirë se njeriu mund të arrinte miqësinë e tyre. Ato ishin perëndi ziliqare, idhnake, të paqëndrueshme, pa shumë dashamirësi, që hynin fare lehtë në luftë me njeriun. As perënditë nuk e donin njeriun, por as njeriu nuk i donte perënditë e tij. Ai besonte në ekzistencën e tyre, por, ngandonjëherë ai do të kishte dëshiruar që ato të mos ekzistonin. Ai u druhej madje edhe perëndive të shtëpisë apo vendit të tij dhe kishte frikë se mos ato e tradhtonin. Të tërhiqje pas vetes urrejtjen e këtyre qenieve të padukshme, për të ishte shqetësimi më i madh. Ai e kalonte tërë jetën, duke u përpjekur për të qetësuar ato, paces deoruni quzerere, thotë poeti. Por cili ishte mjeti për t'i kënaqur?
Mbi të gjitha, cili ishte mjeti që të jepte sigurinë se ato ishin kënaqur dhe mund t'i kishe me vete? Njeriut iu duk se e kishte gjetur këtë në përdorimin e disa formulave. Kjo apo ajo lutje, e përbërë nga këto apo ato fjalë kishte dhënë suksesin e pritur; pra, pa dyshim, ajo ishte dëgjuar nga perëndia, ajo kishte ndikuar mbi të, ajo kishte qenë e fuqishme, madje më e fuqishme se vetë perëndia, pasi ajo nuk kishte mundur t'i bënte ballë tundimit të saj. U ruajtën pra, termat misteriozë dhe të shenjtë të kësaj lutjeje. Pas atit, ato i përsëriti i biri. Sapo njerëzit do të mësonin të shkruanin, ata do t'i shkruanin ato. Çdo familje, ose të paktën, çdo familje që besonte, mbante një libër ku hidheshin formulat që të parët kishin përdorur dhe ndaj të cilave perënditë ishin dorëzuar. Kjo ishte një armë që njeriu e përdorte kundër paqëndrueshmërisë së perëndive të tij. Por në të nuk mund të ndryshohej asnjë fjalë, asnjë rrokje dhe mbi të gjitha, as ritmi sipas të cilit ajo duhej kënduar. Sepse në këtë rast, lutja do të humbiste forcën e saj dhe perënditë do të largoheshin.
Por vetëm formula nuk mjaftonte: kishte ende disa akte të jashtme, hollësitë e të cilave ishin të stërholluara dhe të pandryshueshme. Ato rregullonin gjestet dhe veprimet më të vogla të sjelljes së flijuesit. Kur ai i drejtohej perëndisë, koka e tij duhej të ishte e mbuluar; dikush tjetër duhej ta mbante atë të zbuluar; për një të tretë, pala e togës duhej të ngrihej dhe të hidhej mbi sup. Në disa akte, duhej që këmbët të ishin të zbathura. Ekzistonin disa lutje, të cilat ishin të efektshme vetëm në rast se individi, pas shqiptimit të tyre, rrotullohej rreth vetes nga e majta në të djathtë. Natyra e viktimës, ngjyra e qimeve të saj, mënyra e therjes, madje edhe vetë forma e thikës, lloji i drurit që do të përdorej për të pjekur mishin, të gjitha këto ishin elemente të përcaktuara posaçërisht për çdo perëndi nga vetë feja e çdo familjeje apo çdo qyteze. Më kot edhe mendja më besimtare u ofronte perëndive viktimat e tij më të majme; mjaftonte të neglizhohej një prej riteve të panumërta të flijimit dhe ai quhej i paqenë. Mangësia më e vogël, e kthente atë nga një akt të shenjtë në një akt përdhosës. Ndryshimi më i lehtë trazonte dhe trondiste fenë e atdheut dhe i shndërronte perënditë nga mbrojtëse në armike mizore. Kjo është arsyeja se përse Athina ishte aq e rreptë me priftin, që ndryshonte diçka nga ritet e lashta; kjo është arsyeja se përse Senati i Romës rrëzonte ata konsujt dhe diktatorët, të cilët kishin bërë ndonjë gabim gjatë ceremonisë së flijimit.
Të gjitha këto formula dhe praktika ishin trashëguar nga të parët, të cilët kishin provuar edhe efektshmërinë e tyre. Vend për ndryshime nuk kishte. Njerëzit duhej të mbështeteshin mbi atë që kishin bërë të parët dhe përulësia më e lartë fetare ishte që të vepronin si ata. Pak rëndësi kishte nëse besimi ndryshonte: ai mund të ndryshohej lirisht gjatë periudhave dhe të merrte forma nga më të ndryshmet, në funksion të mendimit të njerëzve të urtë apo të përfytyrimit popullor. Por ajo që ishte më e rëndësishme ishte fakti që formulat e riteve të mos binin në harresë dhe të mos ndryshoheshin. Për rrjedhojë, çdo qytezë kishte një libër, ku shënoheshin të gjitha këto.
Përdorimi i librave të shenjtë ishte i përbashkët për grekët, romakët, etruskët. Ngandonjëherë, rituali shkruhej mbi tabela druri, ngandonjëherë mbi pëlhurë; Afhina i gdhendte ritet e saj mbi rrasa bakri, në mënyrë që ato të ishin të përjetshme. Roma kishte librat e priftërinjve të saj të lartë, librat e ogurëve, librin e ceremonive, përmbledhjen e Indigatamentas së saj. Nuk kishte qytet që të mos kishte koleksionin e himneve të veta të vjetra për nderimin e perëndive të tij; ndonëse gjuha ndryshonte me ndryshimin e zakoneve dhe besimeve, fjalët dhe ritmi mbeteshin të pandryshuara dhe gjatë festave himnet vijonin të këndoheshin pa u kuptuar aspak.
Këta libra dhe këto kantika, të shkruara nga priftërinjtë, ruheshin prej tyre me kujdesin më të madh. Ato nuk u rrëfeheshin kurrë të huajve. Të rrëfeje një rit apo një formulë, ishte njëlloj si të tradhtoje fenë e qytezës dhe t'i dorëzoje perënditë e saj armikut. Madje, në formën e një përkujdesjeje të madhe, ato u fshiheshin edhe vetë banorëve të qytetit dhe vetëm priftërinjtë mund të kishin dijeni rreth tyre.
Sipas këtyre popujve, gjithçka e lashtë respektohej dhe konsiderohej e shenjtë. Kur një romak donte të thoshte se për të diçka ishte e shenjtë, ai thoshte: për mua, kjo është e lashtë. Edhe grekët, kishin një shprehje të ngjashme. Qytetet ishin shumë të lidhura me të kaluarën e tyre, pasi ato gjenin në të, të gjitha arsyet dhe të gjitha rregullat e besimit të tyre. Për to ishte e domosdoshme ruajtja e kujtesës së të kaluarës, pasi krejt kulti i tyre ngrihej vetëm mbi kujtimet dhe traditat. Kështu pra, për njerëzit e lashtësisë, historia ishte shumë më e rëndësishme sesa ajo është për ne. Ajo ka ekzistuar shumë më parë se herodotët dhe tuqididët; e shkruar ose e pashkruar, traditë e thjeshtë gojore apo e hedhur në libër, ajo është vërsnike e lindjes së qytezave. Nuk kishte qytet, sado i vogël dhe i panjohur të ishte ai, që të mos i kushtonte përkujdesjen më të madhe ruajtjes së kujtimit se çfarë kishte ndodhur në të, në të kaluarën. Kjo nuk ishte kotësi, kjo ishte fe. Qyteti nuk e kishte kurrë të drejtën të harronte diçka; sepse gjithçka që i përkiste historisë, lidhej me kultin e tij.
Faktikisht, historia fillonte me aktin e themelimit dhe skaliste emrin e shenjtë të themeluesit. Ajo vazhdonte përmes legjendës së perëndive të qytezës, heronjve mbrojtës. Ajo fiksonte ditën, zanafillën, arsyen e lindjes së çdo kulti dhe shpjegonte ritet e errëta. Aty hidheshin mrekullitë e kryera nga perënditë e vendit, nëpërmjet të cilave ata kishin shfaqur pushtetin, mirësinë apo zemërimin e tyre. Aty përshkruheshin ceremonitë, nëpërmjet të cilave priftërinjtë kishin shmangur aftësisht ogurin e keq apo kishin paqësuar smirën e perëndive. Përshkruheshin epidemitë që kishin goditur qytetin si edhe formulat me anë të të cilave ato ishin shëruar, dita e shenjtërimit të një tempulli si edhe arsyeja pse ishte vendosur një ritual i caktuar. Në to gdhendeshin, të gjitha ngjarjet që kishin të bënin me besimin, fitoret që provonin ndihmën e perëndive, disfatat që dëshmonin për zemërimin e tyre dhe flijimet që duheshin bërë për të larë fajet e kryera. Të gjitha këto shkruheshin për t'iu kaluar pasardhësve. Kjo histori ishte provë materiale e ekzistencës së perëndive kombëtare; ngjarjet që ajo përmbante ishin forma e dukshme, nën të cilën këto perëndi ishin shfaqur nga epoka në epokë. Madje, midis këtyre fakteve, shumë prej tyre bëheshin shkas për përvjetorë, domethënë për flijime, festa, lojëra të shenjta. Historia e qytezës i tregonte qytetarit gjithçka që ai duhej të besonte, gjithçka që ai duhej të adhuronte.
Ndaj, kjo histori shkruhej nga priftërinjtë. Roma kishte analet e priftërinjve të saj të mëdhenj; priftërinjtë sabinë, priftërinjtë samnitë, priftërinjtë etruskë, kishin anale të ngjashme me to. Nga grekët, na ka mbetur kujtimi i librave apo analeve të shenjta të Athinës, të Spartës, të Delfit, të Naksosit, të Tarentos. Gjatë udhëtimit të Pauzanias në Greqi, në kohën e Adrianit, priftërinjtë e çdo qyteti do t'i rrëfenin atij historitë e vjetra të vendeve të tyre; ato nuk ishin shpikje e tyre, por pjesë e analeve që ata kishin trashëguar.
Kjo lloj historie ishte krejtësisht lokale. Ajo e kishte zanafillën në çastin e themelimit, pasi gjithçka që paraprinte këtë datë, për qytezën nuk përbënte kurrfarë interesi: kjo është edhe arsyeja se përse njerëzit e lashtësisë nuk e njihnin aspak origjinën e racës së tyre. Historia rrëfente vetëm ngjarjet ku qyteza ishte përfshirë, ndërkohë që për pjesën tjetër të botës, ajo nuk donte t'ia dinte aspak. Çdo qytezë kishte historinë e saj të veçantë, ashtu sikurse ajo kishte edhe fenë dhe kalendarin e saj.
Është e besueshme se analet e qytezave kanë qenë tepër të thata, të çuditshme si në përmbajtje ashtu edhe në formë. Ato nuk ishin një vepër arti, por një vepër e besimit. Rrëfyes si Herodoti apo mendimtarë si Tuqididi, do të shfaqeshin më vonë. Fillimisht historia do të dilte nga duart e priftërinjve dhe do të shndërrohej gradualisht. Fatkeqësisht, këto shkrime kaq të bukura e të shkëlqyera, ende na krijojnë keqardhje për analet e qytezave të lashta dhe gjithçka tjetër që ato na mësonin mbi besimet dhe jetën e përditshme të njerëzve të lashtësisë. Por këta libra, të mbajtur të fshehtë, që nuk dilnin nga vendet e shenjta dhe mund të lexoheshin vetëm nga priftërinjtë e madje as nuk mund të kopjoheshin, janë zhdukur krejtësisht dhe rreth tyre na ka mbetur vetëm një kujtim i zbehtë.
Sigurisht, për ne, ky kujtim ka një vlerë të madhe. Pa të, ndoshta, ne do të kishim të drejtë të hidhnim poshtë gjithçka që Greqia dhe Roma na rrëfejnë rreth lashtësisë së tyre; të gjitha këto rrëfime, të cilat na duken aq pak të vërteta, pasi ato shkëputen nga zakonet dhe mënyra e të menduarit tonë, mund të shfaqen si pjellë e imagjinatës njerëzore. Por ky kujtim, i mbetur dhe përçuar nga analet e lashta, dëshmon për nderimin e përulur që njerëzit e antikitetit kishin për historinë e tyre. Çdo qytezë kishte arkivat e saj, ku faktet depozitoheshin sipas procedurave fetare, dora-dorës që ato krijoheshin. Në këta libra të shenjtë, çdo faqe ishte bashkëkohëse e ngjarjes që ajo rrëfente. Materialisht, ndryshimi i këtyre dokumenteve ishte i pamundur, pasi ato ruheshin nga priftërinjtë dhe feja kishte interes të madh që ato të mbeteshin të pandryshuara. Madje, as për priftin e madh nuk ishte e lehtë, gjatë kohës që ai shkruante, të hidhte në shkrim, me vetëdije, fakte të kundërta nga e vërteta. Besohej se çdo ngjarje e ndodhur, e kishte burimin te perënditë, se ajo shfaqte vullnetin e tyre, se ajo bëhej bazë për krijimin e kujtesës për brezat e ardhshëm e madje edhe për kryerjen e akteve të shenjta; çdo ngjarje që ngjiste në qytezë bënte menjëherë pjesë në fenë e së ardhmes. Kuptohet lehtë se, me besime të tilla, do të regjistroheshin shumë gabime të pavullnetshme, rezultat i besimit naiv të njerëzve, të paracaktimit të tyre për të mrekullueshmen e besimit te perënditë kombëtare; por mashtrimi i vullnetshëm ishte i pakonceptueshëm; pasi ai do të ishte përdhosës; ai do të dhunonte shenjtërinë e analeve dhe do të ndryshonte fenë. Pra, mund të besojmë se në këta libra të lashtë, edhe nëse gjithçka nuk ishte e vërtetë, të paktën, në to nuk kishte asgjë që priftërinjtë nuk e besonin. Një fakt i tillë, për historianin që përpiqet të depërtojë errësirën e atyre kohërave të lashta, përbën një motiv të fuqishëm besueshmërie, pasi edhe në rast se ai do të ndeshet me gabime, ai nuk është, gjithsesi, përballë mashtrimit. Madje këto gabime, duke pasur përparësinë e të qenit bashkëkohëse me periudhat e lashtësisë që ai studion, mund t'i zbulojnë atij, në mos hollësitë e ngjarjeve, të paktën besimin e sinqertë të njerëzve.
Gjithashtu, krahas analeve, dokumenteve të shkruara dhe autentike, ekzistonte edhe një traditë gojore që përjetësohej në gjirin e popullittë qytezës; jo një traditë e vagëlluar dhe indiferente sikurse është tradita jonë e sotme, por një traditë e shenjtë për qytezën, e cila nuk ndryshonte sipas dëshirës së imagjinatës e që nuk mund të ndryshohej; kjo traditë ishte pjesë e kultit dhe ajo përbëhej nga tregime dhe këngë, që përsëriteshin vit pas viti, gjatë festave fetare. Këto himne të shenjta e të pandryshueshme, ngulisnin kujtimet dhe gjallëronin përjetësisht traditën.
Pa dyshim, nuk mund të besohet se kjo traditë kishte saktësinë e analeve. Dëshira për të lëvduar perënditë mund të ishte më e fortë se dashuria për të vërtetën. Megjithatë, ajo duhej të ishte, të paktën, pasqyrim i analeve dhe zakonisht në përputhje me to. Fakt është se priftërinjtë që i shkruanin dhe i lexonin ato, ishin po ata që kryesonin festat, ku këndoheshin rrëfimet e lashta.
Do të vinte një kohë, kur këto anale do të bëheshin publike; Roma botoi analet e saj; gjithashtu do të bëheshin të njohura edhe analet e qytezave të tjera italiane; priftërinjtë e qytezave greke nuk i ruanin më me xhelozi analet e tyre dhe nisën të rrëfenin përmbajtjen e tyre. Këto monumente autentike iu nënshtruan studimit. Krijohet, kësisoj, një shkollë njerëzish të ditur, që nga Varroni dhe Verrius Flakus e deri te Aulu-Gelle dhe Makrobi. Historia e lashtësisë doli në dritën e diellit. Do të ndreqeshin disa gabime që kishin hyrë në traditë dhe që historianët e epokave të mëparshme i kishin përsëritur; kështu për shembull, do të mësohej që Porsena pat pushtuar Romën dhe se galët ishin paguar me ar. Do të niste kështu epoka e kritikës historike. Por këtu, do të ishte me shumë vend të theksonim se edhe pse kjo kritikë zbriti deri në burim dhe studioi analet, ajo nuk gjeti në to asgjë, që mund t'i jepte asaj të drejtën të rrëzonte tërësinë historike të ndërtuar nga Herodoti dhe Tit-Livi.